‫چرخه سوخت هسته‌اى‬

‫مقدمه‬

‫انرژى هسته‌اى با توجه به ویژگیهاى‬

‫حیرت انگیزش در آزاد سازى حجم بالیى‬
‫از انرژى در قبال از میان رفتن مقادیر‬
‫ناچیزى از جرم ‪ ،‬به عنوان جایگزین‬
‫سوختهاى پیر فسیلى که ناجوانمردانه در‬
‫حال بلعیده شدن هستند‪ ،‬مطرح شده است‪.‬‬
‫ایران نیز با وجود منابع گسترده نفت و‬
‫گاز به دلیل کاربردهاى بهترى که‬
‫سوختهاى فسیلى نسبت به سوزانده شدن‬
‫در کوره‌ها و براى تولید حرارت دارند‪،‬‬
‫براى دستیابى به این نوع از انرژى‬
‫تلشهایى را از سالهاى دور داشته است و‬
‫در سالهاى پس از انقلب همواره مورد‬
‫اتهام واقع شده که هدف اصلیش نه‬
‫فناورى صلح آمیز که رسیدن به فناورى‬
‫تسلیحات هسته‌اى است‪.‬‬
‫چرخه سوخت هسته‌اى شامل مراحل استخراج ‪ ،‬آسیاب ‪ ،‬تبدیل ‪ ،‬غنى سازى ‪ ،‬ساخت سوخت باز تولید و‬
‫راکتور هسته‌اى است و به یک معنا کشورى که در چرخه بال به حد کاملى از خودکفایى و توسعه رسیده‬
‫باشد با فناورى تولید سلحهاى هسته‌اى فاصله چندانى ندارد‪.‬‬

‫استخراج‬
‫در فناورى هسته‌اى ‪ ،‬خواه صلح آمیز باشد یا نظامى ‪ ،‬ماده بنیادى مورد نیاز‪ ،‬اورانیوم است‪ .‬اورانیوم از‬
‫معادن زیر زمینى و همچنین حفاریهاى روباز قابل استحصال است‪ .‬این ماده به رغم آنکه در تمام جهان قابل‬
‫دستیابى است‪ ،‬اما سنگ معدن تغلیظ شده آن به مقدار بسیار کمى قابل دستیابى است‪ .‬زمانى که اتمهاى‬
‫مشخصى از اورانیوم در یک واکنش زنجیره‌اى دنباله دار که به دفعات متعدد تکرار شده ‪ ،‬شکافته مى‌شود‪،‬‬
‫مقادیر متنابهى انرژى آزاد مى‌شود‪ ،‬به این فرآیند شکافت هسته‌اى مى‌گویند‪.‬‬

‫فرآیند شکاف در یک نیروگاه هسته‌اى به آهستگى و در یک سلح هسته‌اى با سرعت بسیار روى مى‌دهد‪،‬‬
‫اما در هر دو حالت باید به دقت کنترل شوند‪ .‬مناسبترین حالت اورانیوم براى شکافت هسته‌اى ایزوتوپهاى‬
 ‫خاصى از ‪( 235U‬یا ‪ )239Pu‬است‪ .‬ایزوتوپها ‪ ،‬اتمهاى یکسان با تعداد نوترونهاى متفاوت هستند‪ .‬به‬
‫هرحال ‪ 235U‬به دلیل تمایل باطنى به شکافت در واکنشهاى زنجیرى و تولید انرژى حرارتى به عنوان‬
‫«ایزوتوپ شکافت» شناخته شده است‪.‬‬

‫هنگامى که اتم ‪ 235U‬شکافته مى‌شود دو یا سه نوترون آزاد مى‌کند‪ .‬این نوترونها با سایر اتمهاى ‪235U‬‬
‫برخورد کرده و باعث شکاف آنها و تولید نوترونهاى جدید مى‌شود‪ .‬براى روى دادن یک واکنش هسته‌اى به‬
‫تعداد کافى از اتمهاى ‪ 235U‬براى امکان ادامه یافتن این واکنشها بصورت زنجیرى و البته خودکار نیاز‬
‫است‪ .‬این جرم مورد نیاز به عنوان «جرم بحرانى» شناخته مى‌شود‪ .‬باید توجه داشت که هر ‪ 1000‬اتم‬
‫طبیعى اورانیوم شامل تنها حدود هفت اتم ‪ ، 235U‬یعنی (‪ 0.7‬درصد) بوده و ‪ 993‬اتم دیگر از نوع ‪238U‬‬
‫هستند که اصول کاربردى در فرآیندهاى هسته‌اى ندارند‪.‬‬

‫تبدیل اورانیوم‬
‫سنگ معدن اورانیوم استخراج شده در آسیاب خرد و ریز شده و به پودر بسیار ریزى تبدیل مى‌شود‪ .‬پس از‬
‫آن طى فرآیند شیمیایى خاصى خالص سازى شده و بصورت یک حالت جامد به هم پیوسته که از آن به‬
‫عنوان «کیک زرد» (‪ )yellow cake‬یاد مى‌شود‪ ،‬درمى‌آید‪ .‬کیک زرد شامل ‪ 70‬درصد اورانیوم بوده و‬
‫داراى خواص پرتوزایى (‪ )radioactive‬است‪ .‬هدف پایه‌اى دانشمندان هسته‌اى از فرآیند غنى سازى‬
‫افزایش میزان اتمهاى ‪ 235U‬است که براى این هدف اورانیوم باید اول به گاز تبدیل شود‪.‬‬

‫با گرم کردن اورانیوم تا دماى ‪ 64‬درجه سانتیگراد حالت جامد به گاز هگزا فلوئورید اورانیوم (‪)UFG‬‬
‫تبدیل مى‌شود‪ .‬هگزافلوئورید اورانیوم خورنده و پرتوزا است و باید با دقت جابجا شود‪ ،‬لوله‌ها و پمپها در‬
‫کارخانه‌هاى تبدیل کننده بصورت ویژه‌اى از آلیاژ آلومینیوم و نیکل ساخته مى‌شوند‪ .‬گاز تولیدى همچنین باید‬
‫از نفت و روغنهاى گریس به جهت جلوگیرى از واکنشهاى ناخواسته شیمیایى دور نگه داشته شود‪.‬‬

‫غنى سازى اورانیوم‬

‫هدف غنى سازى مشخصا افزایش میزان‬

‫‪ _ 235U‬ایزوتوپ شکافت _ است‪.‬‬
‫اورانیوم مورد نیاز در مصارف صلح آمیز‬
‫نظیر راکتورهاى هسته‌اى نیروگاهها باید‬
‫شامل دو تا سه درصد ‪ 235U‬باشد‪ ،‬اما‬
‫اورانیوم مورد نیاز در تسلیحات اتمى باید‬
‫شامل بیش از نود درصد ‪ 235U‬باشد‪.‬‬
‫شیوه متداول غنى سازى اورانیوم‬
‫سانتریفوژ کردن گاز است‪ .‬در این روش هگزافلوئورید اورانیوم در یک محفظه استوانه‌اى با سرعت بال در‬
‫شرایط گریز از مرکز قرار مى‌گیرد‪ .‬این کار باعث جدا شدن ایزوتوپهاى با جرم حجمى بالتر از ‪235U‬‬
‫مى‌شود (‪ 238U(. 238U‬در طى فرآیند گریز از مرکز به سمت پائین محفظه کشیده شده و خارج مى‌شود‪،‬‬
‫اتمهاى سبکتر ‪ 235U‬از بخش میانى محفظه جمع آورى و جدا مى شود‪.‬‬

‫‪ 235U‬تجمع یافته پس از آن به محفظه‌هاى گریز از مرکز بعدى هدایت مى‌شود‪ .‬این فرآیند بارها در میان‬
‫زنجیرى از دستگاههاى گریز از مرکز در کنار هم چیده شده تکرار مى‌شود تا خالصترین میزان اورانیوم‬
‫بسته به کاربرد آن به دست آید‪ .‬از اورانیوم غنى شده در دو نوع سلح هسته‌اى استفاده مى‌شود‪ ،‬یا بصورت‬
‫مستقیم در بمبهاى اورانیومى و یا طى چند مرحله در بمبهاى پلوتونیومى بمب اورانیومى‬
‫هدف نهایى طراحان بمبهاى هسته‌اى رسیدن به یک جرم «فوق بحرانى» است که باعث ایجاد یک سرى‬
‫واکنشهاى زنجیره‌اى به همراه تولید حجم بالیى از حرارت مى‌شود‪ .‬در یکى از ساده‌ترین نوع طراحى این‬
‫بمبها یک جرم زیر بحرانى کوچکتر به جرم بزرگترى شلیک مى‌شود و جرم ایجاد شده باعث ایجاد یک جرم‬
‫فوق بحرانى و به تبع آن یک سرى واکنشهاى زنجیره‌اى و یک انفجار هسته‌اى مى‌شود‪ .‬کل این فرآیند در‬
‫کمتر از یک دقیقه رخ مى‌دهد‪ .‬براى ساخت سوخت براى یک بمب اورانیومى هگزافلوئورید اورانیوم فوق‬
‫غنى شده در ابتدا به اکسید اورانیوم و سپس به شمش فلزى اورانیوم تبدیل مى‌شود‪.‬‬

‫میزان انرژى آزاد شده ناشى از شکافت هسته‌اى را به کمک یک فناورى تقویتى افزایش مى‌دهند‪ .‬این‬
‫فناورى شامل کنترل و بکار گیرى خواص همجوشى یا گداخت هسته‌اى است‪ .‬در همجوشى هسته‌اى شاهد‬
‫بهم پیوستن ایزوتوپهایى از هیدروژن و پس از آن تشکیل یک اتم هلیوم هستیم‪ .‬به دنبال این واکنش مقادیر‬
‫قابل توجهى گرما و فشار آزاد مى شود‪ .‬از سوى دیگر همجوشى هسته اى سبب تولید نوترونهاى بیشتر و‬
‫تغذیه واکنش شکافت شده و انفجار بزرگترى را ترتیب مى‌دهد‪ .‬برخى تجهیزات این فناورى تقویتى به عنوان‬
‫بمب هیدروژنى و سلحهاى هسته‌اى _ حرارتى (‪ )Thermonuclear‬شناخته مى‌شوند‪.‬‬

‫راکتورهاى هسته‌اى‬
‫راکتورها داراى کاربردهاى کامل دوگانه هستند‪ .‬در مصارف‬
‫صلح آمیز با بهره گیرى از حرارت تولیدى در شکافت هسته‌اى‬
‫کار مى‌کنند‪ .‬این حرارت جهت گرم کردن آب ‪ ،‬تبدیل آن به بخار‬
‫و استفاده از بخار براى حرکت توربینها بهره گرفته مى‌شود‪.‬‬
‫همچنین اگر قصد ساخت بمبهاى پلوتونیومى در کار باشد نیز‬
‫اورانیوم غنى شده را به راکتورهاى هسته‌اى منتقل مى‌کنند‪ .‬در نوع خاصى از‬
‫راکتورهاى هسته‌اى از اورانیوم غنى شده به شکل قرصهایى به اندازه یک سکه و‬
‫ارتفاع یک اینچ بهره مى‌گیرند‪ .‬این قرصها بصورت کپسولهاى میله‌اى شکل صورت بندى شده و درون یک‬
‫محفظه عایق ‪ ،‬تحت فشار قرار داده مى‌شوند‪.‬‬

‫در بسیارى از نیروگاههاى هسته‌اى این میله‌ها جهت خنک شدن‬

‫درون آب غوطه‌ور هستند‪ .‬روشهاى دیگر خنک کننده نیز نظیر‬
‫استفاده از دى اکسیدکربن یا فلز مایع هستند‪ .‬براى کارکرد مناسب‬
‫یک راکتور (مثل تولید حرارت با کمک واکنش شکافت) هسته‬
‫اورانیومى باید داراى جرم فوق بحرانى باشد‪ ،‬این بدین معناست‬
‫که مقدار کافى و مناسبى از اورانیوم غنى شده جهت شکل گیرى‬
‫یک واکنش زنجیرى خود به خود پیش رونده موردنیاز است‪.‬‬

‫براى تنظیم و کنترل فرآیند شکافت میله‌هاى کنترل کننده از جنس موادى نظیر گرافیت با قابلیت جذب‬
‫نوترونهاى درون راکتور وارد محفظه مى شوند‪ .‬این میله‌ها با جذب نوترونها باعث کاهش شدت فرآیند‬
‫شکافت مى‌شوند‪ .‬در حال حاضر بیش از چهارصد نیروگاه هسته‌اى در جهان وجود دارند و ‪ 17‬درصد‬
‫الکتریسیته جهان را تولید مى کنند‪ .‬راکتورها همچنین در کشتیها و زیردریاییها کاربرد دارند‪.‬‬

‫باز پردازش‬
‫باز پردازش یک عملیات شیمیایى است که سوخت کارکردى را از زباله‌هاى اتمى جدا مى‌کند‪ .‬در این عملیات‬
‫میله سوخت مصرف شده ‪ ،‬غلف بیرونى فلزى خود را در قبال حل شدن در اسید نیتریک داغ از دست‬
‫مى‌دهد‪ .‬محصولت این عملیات که در راکتور مورد استفاده دوباره قرار مى‌گیرد‪ ،‬شامل ‪ 96‬درصد اورانیوم ‪،‬‬
‫سه درصد زباله اتمى به شدت پرتوزا و یک درصد پلوتونیوم است‪.‬‬

‫همه راکتورهاى هسته‌اى پلوتونیوم تولید مى‌کنند‪ ،‬اما انواع نظامى آنها بصورت کامل بهینه‌ترى نسبت به‬
‫سایر انواع راکتور این کار را انجام مى‌دهند‪ .‬یک واحد باز پردازش و یک راکتور جهت تولید مقدار کافى‬
‫پلوتونیوم مى‌توانند به صورت نامحسوسى در یک ساختمان عادى جاسازى شوند‪.‬این مسئله باعث مى شود‬
‫استخراج پلوتونیوم با کمک باز پردازش به گزینه‌اى جذاب براى هر کشورى که به دنبال برنامه‌هاى‬
‫غیرقانونى سلحهاى اتمى است‪ ،‬تبدیل شود‪.‬‬

‫بمب پلوتونیومی‬
‫پلوتونیوم مزیتهاى متعددى نسبت به اورانیوم به عنوان جزیى از سلحهاى اتمى دارد‪ .‬تنها حدود چهار‬
‫کیلوگرم پلوتونیوم براى ساخت یک بمب موردنیاز است‪ ،‬همچنین براى تولید ‪ 12‬کیلوگرم پلوتونیوم در هر‬
‫سال تنها به یک واحد کوچک باز پردازش نیاز است‪ .‬یک کلهک هسته‌اى شامل یک کره پلوتونیوم ‪ ،‬احاطه‬
‫شده توسط پوسته‌اى از فلز‪ ،‬مثل بریلیوم ‪ ،‬است که نوترونها را به فرآیند شکاف باز مى‌گرداند‪ .‬این مسئله‬
 ‫باعث مى‌شود مقدار کمترى پلوتونیوم براى رسیدن به جرم بحرانى و ایجاد یک واکنش شکافت زنجیره‌اى‬
‫مورد نیاز باشد‪.‬‬

‫به هرحال یک گروه تروریستى براى دسترسى به پلوتونیوم از راکتورهاى هسته‌اى غیرنظامى داراى‬
‫مشکلت کمترى نسبت به دسترسى به اورانیوم غنى شده جهت ایجاد یک انفجار هسته‌اى هستند‪.‬‬
‫کارشناسان معتقدند که بمبهاى عمل آورى شده پلوتونیوم مى‌تواند با تخصصى کمتر از آنچه که توسط فرقه‬
‫«آئوم» در حمله با گاز اعصاب به مترو توکیو (‪ )1995‬بکار گرفته شد‪ ،‬طراحى و جمع آورى شود‪ .‬یک‬
‫انفجار هسته‌اى از این نوع مى‌تواند با نیروى معادل یکصد تنی ‪ TNT‬منفجر شود؛ بیست بار قویتر از‬
‫بزرگترین حمله تروریستى تاریخ می‌باشد‬
 ‫تبدیل انرژی خورشیدی به الکتریسیته‬
‫مقدمه‬
‫برای تبدیل حرارتی می‌توان یا از جمع کننده‌های تخت و یا از آینه‌های متمرکز کننده استفاده کرد‪ .‬از نظر‬
‫ترمودینامیکی از جمع کننده‌های تخت ‪ ،‬دمای نسبتا کمتری گرفته می‌شود در صورتی که با آینه‌های سهموی‬
‫دمای بالتر و حتی در بعضی شرایط دمای بیشتر از تحمل مواد مورد استفاده بدست می‌آید‪ .‬روش تبدیل‬
‫انرژی خورشیدی به انرژی الکتریکی یا تبدیل انرژی حرارتی به ترموالکتریکی توسط ماشین حرارتی‬
‫خورشیدی که به مولد الکتریکی ترمو ‪ -‬یونی جفت شده ‪ ،‬انجام می‌پذیرید (هنوز در مرحله آزمایش است)‪.‬‬
‫با جریان هوای گرم که توسط انرژی خورشیدی تولید می‌شود‪ ،‬می‌توان یک دستگاه ماشین بادی را بکار‬
‫انداخت‪ ،‬ولی هنوز مثال عملی در این مورد وجود ندارد‪.‬‬

‫مولدهای ترموالکتریکی خورشیدی‬

‫یک مدار بسته متشکل از دو فلز هادی مختلف که توسط جوش به هم‬
‫متصل می‌شود‪ ،‬می‌تواند محل یک جریان پیوسته‌ای است‪ ،‬به شرط آنکه‬
‫بین دو محل اتصال جوش ‪ ،‬اختلف دما وجود داشته باشد‪ .‬با استفاده از‬
‫مواد نیم رسانا می‌توان بازده تبدیل قابل ملحظه‌ای بدست آورد‪ .‬یک مولد ترموالکتریکی از تعدادی کوپلها‬
‫(جفتها) تشکیل شده که هر کدام از آنها از دو عنصر حرارتی تشکیل یافته است‪ :‬یکی از نوع ‪ P‬و دیگری‬
‫نوع ‪ N‬توسط پل فلزی که با منبع گرم در تماس است‪ ،‬به هم مربوطند‪ .‬انتهای دیگر هر دو به یک مقاومت‬
‫بسته شده و در دمای منبع سرد نگهداری می‌شوند‪.‬‬

‫منبع گرمای مورد استفاده می‌تواند یک شعله یا انرژی حرارتی یک سیال باشد که به انرژی خورشیدی نیز‬
‫اندیشیده‌اند‪ .‬در این مورد می‌توان از یک جمع کننده تخت را که شامل یک یا چند صفحه شیشه‌ای جهت‬
‫جلوگیری از اتلفهای حرارتی تهیه می‌شود‪ ،‬و یا یک آینه متمرکز کننده را نیز مورد استفاده قرار داد‪ .‬بهتر‬
‫است دمای منبع سرد نزدیک به دمای محیط باشد‪ ،‬یا حداقل از آن خیلی دور نباشد؛ مثل از جریان آب‬
‫استفاده کرد و برای تأسیسات بزرگ آب گرم بدست آمده برای مصارف خانگی پیشنهاد شده است‪.‬‬
‫توان ترموالکتریکی یک ترموکوپل با رابطه زیر معین می‌شود‪:‬‬

‫‪)e = E/)T2 - T1‬‬

‫که ‪ E‬نیروی الکتروموتوری ترموکوپل در مدار باز بر حسب ولت ‪ T1 ،‬و ‪T2‬دماهای منبعهای سرد و گرم بر‬
‫حسب درجه مطلق هستند‪ .‬اگر ‪ n‬ترموکوپل با همان منبعهای گرم و سرد باشند‪ ،‬نیروی الکتروموتوری‬
‫دستگاه مساوی با ‪ )ne)T2 - T1‬است‬
 ‫ترموکوپلهای تجارتی‬

‫ترموکوپلهای تجارتی معمول توان ترموالکتریکی ضعیف‬

‫و حدود ‪ 63‬میکرو ولت بر درجه سانتیگراد هستند‪ ،‬به‬
‫شرط آنکه اختلف دما از ‪ 180‬درجه سانتیگراد بیشتر‬
‫نباشد‪ .‬ترموکوپلی با یک آلیاژ مثبت متشکل از ‪ 35‬درصد‬
‫روی و ‪ 65‬درصد آلومینیوم (شامل ‪ 2‬درصد قلع ‪ 0.1 ،‬درصد نقره و ‪ 6‬درصد بیسموت) و یک آلیاژ منفی‬
‫‪ 91‬درصد بیسموت و ‪ 9‬درصد آنتیموان توان ترموالکتریکی برای اختلف دمای ‪ 80‬درجه سانتیگراد به‬
‫‪ 280‬میکرو ولت بر درجه سانتیگراد می‌رسد‪ .‬متأسفانه به علت ذوب این آلیاژها در دمای ‪ 260‬درجه‬
‫سانتیگراد نمی‌توان آن را برای دماهای بال بکار برد‪ .‬برای اصلح بازده باید موادی با توان ترموالکتریکی‬
‫بال را بکار برد و لزم است موادی که مورد استفاده قرار می‌گیرند قابلیت هدایت گرمایی (‪ )K‬ضعیف و‬
‫مقاومت مخصوص (‪ )r‬کمتری داشته باشند‪ .‬تا به حال بازده ‪ 10‬درصد با موادی که در اختیار دارند‪ ،‬برای‬
‫دمای ‪ 500‬درجه منبع گرم و ‪ 20‬درجه منبع سرد بدست آمده است و با تکنیک خاصی بازده را به ‪ 12‬درصد‬
‫نیز بال برده‌اند‪ .‬اولین نمونه مولدهایی با جمع کننده تخت با یک یا دو صفحه شیشه‌ای و بدون متمرکز کردن‬
‫تشعشع خورشیدی بوده است‪ .‬بازده حاصل از این نوع تبدیل انرژی خورشیدی به انرژی الکتریکی حدود‬
‫‪ 0.5‬درصد با جمع کننده‌های تخت بوده است‪ .‬ترموکوپلهایی با نیمه هادیها تهیه شده و توان ترموالکتریکی‬
‫آنها بیشتر بوده است‪.‬‬

‫تهیه كننده‪ :‬سحر فروغي‬

‫دبیر راهنما‪ :‬زهره صالحي (دبیرستان دخترانه شاهد)‬