Chuong I.

Cc khi nim chung

I.1. Khoa hc mi trung l linh vc khoa hc lin ngnh.
Khoa hoc mi truong xut hin cach dy 20 - 30 nm, nghin cuu mi
quan h va tuong tac qua lai giua mi truong va con nguoi trn Trai dt. Nn
tang kin thuc cua khoa hoc mi truong rt rng, gm cac thanh tuu cua khoa
hoc tu nhin : Sinh hoc, Hoa hoc, Vt ly hoc, Dia cht hoc, Khi tuong hoc,
Thuy dng luc hoc, cac mn hoc khoa x hi trong linh vuc thuc hin nghin
cuu va quan ly mi truong. Trong giai doan du nay, do kho khn trong vic
day, hoc va nghin cuu di tuong phuc tap v mi truong, cng nhu khi
luong kin thuc va thng tin to lon cn phai xu ly, khoa hoc mi truong duoc
xy dung nn boi su cng tac cua mt tp th cac nha khoa hoc nhiu chuyn
nganh khac nhau, trong do mi nha khoa hoc chuyn nganh du co ting noi
ring. Muc tiu chu yu cua khoa hoc mi truong o giai doan nay la lin kt
cac b mn khoa hoc d tim ra cac phuong phap va tri thuc cn thit cho vic
giai quyt cac vn d mi truong. Co th noi khoa hoc mi truong o giai doan
nay la khoa hoc da nganh.
Trong vong 30 nm qua, khoa hoc mi truong d tich ly duoc mt khi
luong kin thuc rt lon. Xut hin nhiu tai liu nghin cuu su v mt linh
vuc mi truong. Tu cac nghin cuu chung v mi truong sng, nhu : da dang
sinh hoc, nhim, suy thoai mi truong, v.v, khoa hoc mi truong dang tp
trung c gng giai quyt mu thun giua mi truong va phat trin bng chin
luoc phat trin bn vung. Tu cac kt qua roi rac dang tng hop d hinh thanh
cac kin thuc vphong phap ring cua khoa hoc mi truong. Khoa hoc mi
truong dang chuyn tu da nganh thanh lin nganh. Dy chinh la mt nganh
khoa hoc trung gian trong cac linh vuc khoa hoc d co truoc nhu : Sinh hoc,
Dia ly, Dia cht, Hoa hoc, X hi hoc, v.v, tuong tu nhu b mn khoa hoc
hoa ly d xut hin trn ranh gioi giua vt ly va hoa hoc cui th ky 19 du
th ky 20.
Tai liu khoa hoc nay la buoc di du tin cua cac tac gia theo huong
khoa hoc mi truong la nganh khoa hoc gian nganh. o dy, tac gia d d cp
toi nhung phn chung rt co ban cua khoa hoc mi truong: Cac nguyn ly co
ban nht duoc dung lam co so giai quyt cac vn d mi truong. Bng vic
lam nay, tac gia d gop phn bu dp cho vic dao tao sinh vin rt su v
chuyn mn nhung thiu cac kin thuc tng hop chung.
I.2. Quan h gia khoa hc mi trung vi k thut, quan l v m hnh ha
mi trung.
Trong quan h giua con nguoi va thin nhin, tuong quan luc luong d
trai qua 3 giai doan: giai doan bt luc, giai doan con nguoi ch ngu va chinh
phuc thin nhin, giai doan con nguoi sng hoa hop voi thin nhin. Su thay
di tuong quan d xut hin tu su gia tng suc manh khoa hoc k thut va s
luong nguoi trn trai dt. Tac dng ngay cang manh m cua con nguoi dn
trai dt lam thay di cac diu kin cn thit cho su tn tai cua su sng lam
xut hin vn d mi truong.
Khoa hoc mi truong mt linh vuc khoa hoc gian nganh, nghin cuu
quan h qua lai giua con nguoi va mi truong. Trong cac linh vuc khoa hoc
co lin quan, sinh thai hoc co mt vi tri dc bit vi sinh thai hoc la mn khoa
hoc nghin cuu quan h giua sinh vt voi ngoai canh (con nguoi la sinh vt
dc bit). Con nguoi co th tn tai trong cac h sinh thai tu nhin cng nhu
nhn tao. H sinh thai co th thich ung voi cac tac dng bn ngoai trong mt
chung muc nao do (ngung sinh thai). Vi vy con phai nghin cuu cac dc
dim chinh cua h sinh thai d nhn thuc duoc tac dng cua con nguoi toi
mi truong.
Phuong phap han ch anh huong hoat dng cua con nguoi toi mi
truong duoc thuc hin theo 2 buoc:
Buc 1. Tim hiu mi quan h giua hoat dng va anh huong cua no bng
cac phuong phap cua khoa hoc mi truong.
Buc 2. Kim soat hoat dng cua con nguoi bng cac phuong phap quan
ly mi truong.








Hinh 1.1. Quan h giua khoa hoc mi truong, sinh thai hoc, m hinh sinh thai
quan ly va k thut mi truong.
Su phat trin cua k thut va cng ngh gia tng tac dng cua con nguoi
dn mi truong, dng thoi xut hin cac phuong huong moi: Cng ngh sach,
cng ngh khng co ph thai va k thut mi truong. K thut mi truong ap
dung cac phuong phap lam sach va tun hoan cac cht gy nhim, xu ly cac
h sinh thai bi nhim, bin chung thanh mi truong trong sach.
Quan ly mi truong co muc tiu la giu cho mi truong dam bao cac diu
kin cua su sng bng cach han ch cac tac dng nhim, suy thoai mi
truong boi cac hoat dng cua con nguoi. Quan ly mi truong thuong tn kem,
nhung vn re hon chi phi cn d xu ly, khi mi truong d bi nhim.
Vic lua chon giai phap sinh thai va kinh t nht la mt bai toan phuc
tap. Trong giai doan hin nay nguoi ta thuong dung bin phap danh gia tac
dng mi truong (EIA) truoc khi thuc hin du an.
M hinh hoa la mt bin phap khac d thit lp vic kim soat va giam
sat nhim. Do tinh phuc tap cua cac h sinh thai, mi truong va cac tac nhn
gy ra nhim, rt kho d co mt m hinh hoan thin. Tuy nhin, nu bit
dy du v cac nguyn ly hoa hoc, vt ly, sinh hoc va v h sinh thai, chung ta
co th thit lp mt m hinh don gian chua cac bin s quan trong nht cua
hin tuong nhim va bng h thng cac may tinh ta s co duoc buc tranh
Con ngui M hnh sinh thi
Mi trung (h sinh
thi)
nh hung ca t nhin ti
con ngui
Qun I mi
trung
KT mi
trung
tng quat co diu kin v cac hin tuong d va s xay ra.
I.3. Trnh d t chc s sng trn tri dt.
Quan h giua trinh d t chuc cua su sng va cua h sinh hoc duoc th
hin trong so d sau:
Thanh phn huu sinh: gent bao co quanca th qun th
qun x.
Thanh phn v sinh: Vt cht va nng luong.
H sinh hoc: Di truyn t bao co quan co th qun th h
sinh thai.
Khoa hoc sinh thai nghin cuu cac di tuong sinh hoc o cac muc d khac
nhau tu co th dn qun th va qun x.
Khoa hoc mi truong nghin cuu mi truong cua tt ca cac dang sng
cung voi tng quyn co cac sinh vt sng cua trai dt. Phn mi truong nay
gm vo trai dt, khi quyn va thuy quyn.
Phn sinh vt cua trai dt la sinh quyn. toan b mi truong trai dt lin
quan toi sinh quyn la sinh thai quyn.
I.4. Khung hoang mi trung.
Biu hin cua khung hoang mi truong th gioi duoc minh hoa bng 9
vn d sau dy: nhim khng khi vuot tiu chun cho phep, hiu ung nha
kinh tng ln, tng ozon bi pha huy, sa mac hoa dt dai, ngun nuoc bi
nhim trm trong, nguy co sinh thai hai duong, rung xanh giam, s chung loai
dng thuc vt bi tit chung gia tng, rac dang de doa nhn loai.
Nguyn nhn gy ra cac khung hoang do la: Su gia tng dn s, su cng
nghip hoa va d thi hoa. Theo cac s liu thng k va suy doan, su gia tng
dn s k tu nm 1650 nhu sau:
Thoi dim Dn s th gioi
8.000 BC 5 triu
Du CN 200 - 300 triu
1650 500 triu
1820 1 ty
1930 2 ty
1960 3 ty
1975 4 ty
1987 5 ty
1992 5,3 ty
1994 5,6 ty
Nu tng 1,7 2035 22,5 ty
1 2035 12,5 ty
0,5 2035 10,5 ty
Trong khi do, theo cac du bao, tai nguyn trn trai dt chi du dap ung
nhu cu co ban cua loai nguoi trong pham vi dn s 10 - 20 ty nguoi.
Loai nguoi ngay cang gia tng tac dng dn mi truong, gy ra nhim
va cac vn d nan giai khac do 3 nguyn nhn phat sinh tu dn s: Gia tng
dn s tuyt di (P), gia tng muc d tiu thu tai nguyn trn du nguoi m va
gia tng kt qua tac dng dn mi truong cua mt don vi tai nguyn (E). Cng
thuc tinh toan cuong d tac dng dn mi truong cua con nguoi (I) nhu sau:
I P.C.E
Ca 3 yu t nay du quan trong nhu nhau. Ly Hoa Ky lam vi du: Trong
thoi gian tu 1950 - 1970:
I 1,35 x 1,51 x 2 4 ln
Trong tuong lai, tc d nay ngay cang gia tng dang k. Su gia tng luong
san phm tiu thu binh qun du nguoi o M duoc minh hoa trong bang 1.1.
Bang 1.1: Su thay di tiu thu luong san phm binh qun du nguoi
o M tu 1950 - 1970
Loai san phm muc gia tng
Vai soi tng hop (khng xenlul) 1890
Vn chuyn hang khng (tn, hai ly) 890
Nhua 556
Hoa cht huu co tng hop 254
Vai tng hop cac loai 220
Dng co (suc ngua) 212
Cht ty rua photphat 210
Nng luong din 207
Nhm 182
Khi thin nhin 171
Cao su tng hop 165
Phn bon Nito 143
Thuc tru su tng hop gc huu co 115
Phn P 110
Du may 74
Xe t dng ky 65
GNP (so voi gia USD nm 1958) 51
Vn chuyn hang buu din (tn) 50
Giy 48
Su dung nng luong 46
San phm xng du 40
Xi mng 30
Thit 28
Dng 20
Protein 8
Thep (san phm) 1
Nng luong thuc phm 1
Rau qua 0
Ca - 3
Vn chuyn duong st (tn) - 4
Than da - 15
Gia cm - 17
Chi - 18
Hoa qua - 20
Vai soi tng hop xenlulo - 23
Thuc la - 28
Vai soi tu nhin - 43
Cao su tu nhin - 43
DDT - 48
Xa phong - 52
I.5. Tnh logic cua cc nguyn l khoa hc mi trung.
Toan b su sng trn trai dt phu thuc vao su co mt cua mt s yu t
theo dung thanh phn va dang tn tai cua no. Cac yu t khng tham gia vao
qua trinh tn tai va phat trin su sng khng co mt trong sinh quyn hoc
nu co thi co mt o ham luong thp hoc biu hin yu. Khi cac yu t trn
khng dam bao (thay di) thi su sng hoc la khng th tn tai, hoc bi huy
hoai. Cht luong mi truong chinh la gia tri thich hop cua cac yu t mi
truong cn thit d duy tri va phat trin su sng.
Dinh lut bao toan vt cht duoc su dung rng ri trong cac nguyn ly d
tim hiu cac phan ung sinh thai hoc cua nhim va din dat su cn bng vt
cht thanh cac anh huong di voi mi truong.
Nng luong cn thit d duy tri su sng trn trai dt: Xet v mt nhit
dng hoc, trai dt la mt h kin nhung khng bit lp ma lun lun co su trao
di nng luong va vt cht voi v tru. Su cn bng nng luong vao va ra khoi
trai dt dam bao nhit d n dinh cua b mt trai dt. Khi nhit d nay thay di,
su sng nguy hai. Buc xa nhit cua mt troi la ngun nng luong co ban cn
cho su sng trn trai dt. Chinh nho ngun nng luong nay ma cac qua trinh
sinh hoc, hoa hoc, vt ly hoc va mt qua trinh dia cht duoc thuc hin trn trai
dt.
Su cn bng khng chi din ra o sinh quyn ma o tung h sinh thai. H
sinh thai lun lun phan ung va tung thay di v thanh phn, nng d hoa hoc
va nhit d cua mi truong xung quanh. Mt khac h sinh thai co kha nng
lam mt anh huong (trong mt chung muc) su thay di nng b hoa hoc cua
mi truong (co hai toi mi truong sng cua sinh vt). Dy chinh la kha nng
nn (kha nng dng hoa) cua h sinh thai. Luc nay h sinh thai phai tich ly
thm nng d cht dc (kha nng dng hoa cht nhim ngung sinh thai).
Cac qua trinh dia cht (ni sinh, ngoai sinh, khi quyn, thuy quyn
v.v...), co tac dng dang k toi su thay di cua mi truong sng, boi vi su
sng phat sinh, tin hoa va phat trin trong mi truong dia cht lu dai. Cac
quy lut dia cht, lich su trai dt la chia khoa d tim hiu mi truong sng
hin tai va xu huong phat trin lu dai cua sinh quyn v mi truong.
Chuong II
Cc nguyn l bao ton vt cht

II.1. tnh bt bin cua vt cht
Theo dinh lut bao toan vt cht: vt cht khng tu nhin sinh ra va
mt di, chi bin di tu dang nay sang dang khac. Con nguoi va tu nhin chi
ly di nhung gi cn cho ban thn, tu trai dt, tach chung ra, vn chuyn
chung tu phn nay sang phn khac cua trai dt, ch bin, su dung, loai bo,
tai su dung chung.
Cng theo dinh lut bao tn vt cht, vt cht bin di thanh nng luong
theo cng thuc Eistien:
E mc
2
c 3.10
-8
(m/s) (2.1)
Nu h co trao di vt cht voi mi truong thi:
dt
dm
e
M
im
- M
ex
(2.2)
KL vao KL ra
m
e
la khi luong cua nguyn t e, t: thoi gian.
Di voi cht hoa hoc c:
dt
dm
c
M
im
- M
ex
kt qua phan ung hoa hoc
(2.2)
Co th dung phuong trinh (2.2, 2.3) d tinh kha nng tp trung cht
nhim trong cac h sinh thai.
Tom tt cac diu trinh bay ta co nguyn ly 2.1.
Vt cht bao toan, no khng th sinh ra hoc mt di ma chi bin di tu
dang nay sang dang khac...
Dang tn tai cua cht nhim giu vai tro rt quan trong. Chung ta
thuong c gng bin di cht thai bng cach lam cho nng d cua cac cht
dc hai cang thp cang tt. D dang nhn thy rng 4 quyn trai dt co thanh
phn hoa hoc hoan toan khac nhau trong phu luc 1.
Ly mt vi du minh hoa cho cac nhn dinh trn: o du co th chn cht
thai chua Cu? Tra loi cu hoi nay, chung ta cn nhiu tu liu hon bang 2.1.
Bang 2.1: Nng d Cu (dc trung)
Thanh phn Quyn Nng d
Khng khi (vung khng nhim) Khi quyn 2mg/m
3

Nuoc bin (vung khng nhim) Thuy quyn 2g/l
Nuoc sng Thuy quyn 10g/l
Dt Thach quyn 20mg/kg
Trm tich nuoc ngot Thach quyn 40mg/kg
Tao (algae) Sinh quyn 20-200 g/l

Du bang nay chi ra rng: Nng d Cu cao trong thach quyn. Hon nua,
chung ta co th cho rng thai Cu vao trong thach quyn s it tao ra su thay di
thanh phn cua 4 quyn cht, nhung cn thit phai bit mt it v tac dng cua
Cu trong cac dang khac nhau. S luong trong bang 2.2 cho thy duong nhu
cac ion Cu tu do rt dc di voi sinh vt sng duoi nuoc. Hon nua, nhu d chi
ra o bang 2.3, cac ion dng tu do hp thu vao dt va trm tich, co nghia rng
dang cht dc nht s co mt trong mi truong o nng d thp.
Dim thai nuoc truoc ht duoc chon trong quyn, noi su thay di nng
d lin quan la be nht. Hon nua, cn phai so sanh dang tn tai va cac qua
trinh xay ra trong 4 quyn va dung thng tin trn cho vic lua chon noi d thai
cn thit.
Bang 2.2:
A. Nng d cht nguoi cua ion Cu (gia tri LC
50
va liu cht nguoi LD
50
)
Loai Gia tri
Asellus maridianus LC
50
* 1,71,9 mg/l
Diphnia LC
50
9,8 mg/l
Salmo gairdneri LC
50
0,10,3 mg/l
Chut LC
50
300 mg/kg trong luong dang sunIat
* Phu thuc vao pH, nhit d, d cung cua nuoc va cac diu kin thi
nghim.
B. Cac tac dng phu cua Cu.
Tac dng Nng d
Weed giam tinh da dang 63 - 218 mg/kg
Asellus maridianus giam tc d tng truong 0,1 mg/l
Pimephales promales 0,065 mg/l lam giam
Giam s trung chin (og) 40 s luong trung
AuIwuch qun x:
1. Giam quang hop 0,01 mg/l giam 15
2. Giam h hp 1 mg/l giam 50
Cac gia tri co trong bang 2.1 - 2.3 rt dc trung nhung khng th la tng
quat vi chung phu thuc manh vao mt s yu t khng co trong bang. Diu
nay khng co nghia rng Cu co th thai vao thach quyn o bt ky nng d nao
ma co nghia la tu nhin d chn vui Cu chu yu trong thach quyn noi tac
dng mi truong la nho nht. Cn phai kim soat nng d ion Cu tu do trong
nuoc, trong dt va phai dam bao d nng d do thp hon ngung dc hai.
Bang 3: Kha nng hp thu Cu cua cac mu dt va trm tich
Nng d ion Cu
Trm tich h Glumsoe 28 mg/g cht kh o nng d 5 mg/l
pH 7,6; T 20
0
C (cac ion dng tu do)
Dt giau humic co kha nng
trao di ion cao
76 gl/h cht kh o nng d 3,7 mg/l nuoc
trong dt
Chung co th thu gom rac thai va cht thai rng tu nuoc cng nhung
khng th dt chay d tao ra nhim khng khi, d xung sng, h, bin tao
nn nhim nuoc. Vn d quan ly khng th giai quyt duoc truoc khi lua
chon xong vi tri d thai. Hon nua, vic quan ly mi truong doi hoi phai cn
nhc toan b cac hu qua mi truong. Nhu vy, vic loai tru mt dang
nhim co th sinh ra mt dang nhim moi.
Cui cung, trong vic quan ly mi truong phai xem xet cn bng vt cht
bao gm ca vic chn ph thai va nhim tu cac nganh cng nghip, vi cac
san phm may va hoa cht co th la cac nguyn nhn gy nhim. Vn d
nay co th minh hoa trong vi du o nha may xu ly nuoc thai h Tohoe, noi
nuoc thai d thi duoc xu ly qua nhiu cng doan tao ra nuoc co cht luong
cao. Kt lun o dy la: phai tra gia rt cao d co duoc cng ngh xu ly nuoc
thai hoan thin o khia canh mi truong.
guyn l 2.2: Giai phap tng th cho mt vn d mi truong co nghia
la cn nhc cac hu qua mi truong gm ca luong cht thai sinh ra trong san
xut va cac nganh cng nghip phu tro bng cach tinh tng cn bng vt cht.
Hnh 2.1: Chi ra su gia tng dng thoi muc d lam giau cht thai () va
gia cng ngh xu ly. Vi s cht nhim du bao thuong theo sau xu huong gia
nn giua cac tac dng mi truong phu voi phn trm cht nhim suy giam
phai co mt quan h tuong tu.


Hnh 2.1. Quan h
gia BJD
5
(%) v gi
loai bo 1kg BJD5 tu
nuc thai cng
nghip c nng d









12
24
36
48
60
72
84
96
108
120
USD/BOD








Vi vy, vn d mi truong cua chung ta khng phai la loai bo cht
nhim (k thut mi truong) ma la kim soat nhim. Cng ngh co kha
nng giup chung ta giam duoc muc d nhim thp hon ngung nguy him,
nhung v lu dai, kim soat nghim con bao gm ca kim soat dn s va
kim soat k thut nhu kim soat kiu san phm va thanh phn. Su dung
thng minh cng ngh hin co, chung ta co th phat trin cac phuong phap
moi, nhung thoi gian du tru co gioi han. Cai goi la khung hoang nng luong
la mt minh hoa tt cho nhu cu phai co cng ngh moi va cng ngh thun
tin. Chung ta khng bit r, chung ta co bao nhiu thoi gian (khoang 20-50
nm), vi vy, tt nht chung ta phai tin rng s co giai phap cho nhiu vn d
nan giai cua loai nguoi trong tuong lai.
Su gia tng gia cng ngh xu ly cung voi hiu sut (hinh 2.1) phai duoc
ap dung trong quy hoach d thi. Nu cho rng cht luong mi truong la quan
trong nht thi vic d thi hoa gia tng nghia la tng luong cht thai s dng
thoi voi tng h s cng ngh xu ly, dn toi gia thit bi cho 1kg cht thai duoc
xu ly s cao. Su tht nay lam cho cac giai phap cua cac vn d mi truong cua
cac thu d o nhiu nuoc dang phat trin v kinh t tro nn dt do.
guyn l 2.3: Cang nhiu cht thai cn phai xu ly trong mt vung, hiu
sut thit bi xu ly cn thi cang cao thi gia thanh cho 1kg cht thai duoc xu ly
d dat duoc tiu chun mi truong cho phep s cang lon.
II.2. Cc mc ngung.
nhim co th phn ra thanh vt cht hoc diu kin mi truong thay
di khng thich hop di voi co th sinh vt, qun x, qun th hoc h sinh
thai, vuot qua cac diu kin mi truong binh thuong (Cloud 1971). Pham vi
chiu dung tac dng thay di phu thuc vao loai sinh vt va loai nhim
(Berrg 1974). D xac dinh mt tac dng co thich hop hay khng thuong rt
kho va phuc tap. Danh muc cac loai nhim chinh duoc dn ra o bang 2.4, o
dy con du doan suc ep mi truong con duoc nhn ln voi cac yu t trong
do:
1. Tinh bn (tu 1 dn 5).
2. Pham vi dia ly (tu 1 dn 5,1 cht nhim co gia tri dia phuong, 5 cht
nhim co gia tri toan cu).
3. Tinh phuc tap cua cac tuong tac va h qua (tu 1 dn 9). Chi s kha di
cao nht o dy la 225.
Diu quan trong phai nhn thuc rng co ca hai loai nhim ngun gc tu
nhin va nhn sinh. Tt nhin, vic tu nhin gy nhim, khng lam giam y
nghia cua nhim do con nguoi gy ra, vi ca hai lam cho ngung dat gia tri
toi han.
Nhin chung, chung ta co th phn nhim thanh hai nhom:
Cac nhim lin tuc, chung co hai o bt ky mt s luong nao va cac
nhim theo ngung chi tao ra tac dng co hai trn hoc duoi mt nng d
nht dinh - muc ngung su phn loai nay duoc minh hoa trn hinh 2.2.
Di voi yu t nhim nhom A chung ta tip cn dn toi gioi han chiu
dung cho mi su tng giam v nng d, cho dn khi dat duoc muc ngung.
Di voi cht nhim khng lin tuc (khng co ngung) gm nhiu loai phat
xa, nhiu hop cht huu co nhn tao khng co trong tu nhin, mt s kim loai
nng nhu Hg, Pb, Cd.

Hinh 2.2.
A. Cht nhim theo ngung
B. Cht nhim lin tuc




Tc
hai
Liu
Iung




Bang 2.4: Du bao suc ep mi truong cua cac cht nhim hin nay va trong
tuong lai
Hin nay Nm 2000-2030
Kim loai nng 90 130
Cht thai phong xa 35 120
O xit cacbon CO
2
75 75
Cht thai rn 35 120
Cht thai cng nghip long 35 80
Tran du 40 70
SO
2
va SO
4
-
20 70
Nhit thai 5 70
O xit Nito (NO
2
) 20 36
Rac thai (N
2
) 20 40
Thuc tru su 30 130
Hidro cacbon trong khng khi 10 20
Cac cht quang hoa 15 20
CO 10 15
Nuoc thai huu co 20 40
Cn lo lung 20 90
Phn bon 30 50
Ting n 5 15

V ly thuyt khng co muc an toan. Tuy vy, muc d tac hai cua chung
phu thuc vao dc dim su dung san phm hoc quy trinh san xut.
Cac cht co ngung gm P, N, Si, C, Vitamin va Ca, Fe, Zn v.v... Khi
cho thm hoc dua thm chung vao co th sinh vt hoc h sinh thai qua
nhiu s gy nn mt cn bng sinh thai. Thi du: su phu dung cua cac h
sng va cua sng do nuoc thai d thi.
Muc nhim, loai va nng d co tac hai phu thuc nhiu vao sinh vt va
ung sut. Di voi mt s cht ngung co th rt cao, trong khi do mt s loai
khac co th rt thp 1ppm thm chi 1ppb.
guyn l 2.4. Nhu vy: muc ngung phu thuc truc tip vao nng d
cua yu t nhim co trong tu nhin o diu kin mi truong binh thuong.
Cac bang 2.5 - 2.7 trinh bay nng d cua cac nguyn t quan trong o cac
phn khac nhau cua sinh quyn. Nhn thy rng, nhiu b phn khng bi
nhim cua sinh quyn chua duong nhu tt ca cac nguyn t hoa hoc, mc du o
ham luong thp.
Phan ung cua sinh vt voi mt cht nhim cu th phu thuc vao thoi
gian phn huy (chu trinh phn huy) gioi han ngung thuong thp hon voi cac
con non (luc nay co ch bao v co th chua du phat trin) so voi sinh vt luc
truong thanh. Diu nay hoan toan dung di voi cac loai cht huu co C
1
nhu
DDT va kim loai nng - hai loai nay duoc xem la cac cht nhim manh
nht.
Cht nhim con duoc dc trung bng thoi gian phn huy cua no trong
tu nhin, co th sinh vt va h sinh thai. Cac cht nhim d phn huy s tu
phn thanh cac thanh phn it dc hai hon, nu chung khng qua nhiu o h
sinh thai. Cac cht nhim khng phn huy nguoc lai khng phn huy hoc
phn huy rt chm thanh cac phn trung gian cng dc hai nhu nhung cht
ban du. Nhn thuc kha nng phn huy cua cac cht hop phn khac nhau
trong mi truong co vai tro rt quan trong trong vic quan ly mi truong, vi
nng d cht nhim trong mi truong khng chi la ham s cua ngun vao va
ngun ra ma con phu thuc vao cac qua trinh din ra trong mi truong.
guyn l 2.5. Tac dng mi truong cua cht nhim khng chi phu
thuc vao nng d va dang tn tai cua cht do, ma con phu thuc vao cac qua
trinh di chuyn cua cht nhim trong mi truong.
Bang 2.5. Nng d nguyn t hoa hoc trong khng khi
o cac khu vuc khng nhim
Nguyn t hoa hoc Nng d g/m
3

Ag 0,05 0,1
Al 1 12
As 0,1 1,0
Ca 70 250
Cd 0,05 1,5
Cu 1 4
Fe 3 20
H
2
(250 365).10
3

He 5,2.10
3

K 60 180
K
2
1,1.10
3

Mg 170 600
Mn 0,05 0,33
Na 1500 5500
Ne 18.10
3

Pb 0,4 0,8
S (3 8).10
3

Sr 0,9 4
V 0,05 0,07
Xe 86
Bang 2.6: Thanh phn cua nuoc bin
Nguyn tu mg/l Dang tn tai
Thoi gian duy tri
(nm)
H 108.000 H
2
O
He 0,000005 He
Li 0,17 Li

2,2.10
7

Be 0,0000006 1,5.10
2

B 4,6 B(OH)
3
, B(OH)
2
O
-

C 28 HCO
3
-
, H
2
CO
3
, CO
3
2-

N 0,5 NO
3
-
, NO
2
-
, NH
4

,N
2
(K)
O 857.000 H
2
O, O
2
(K) SO
4
2-

F 1,3 F
2
(K)
Ne 0,0001 Ne(K)
Na 10.500 Na

2,6.10
8

Mg 1.350 Mg
2
, MgSO
4
4,5.10
7

Al 0,01 1,0.10
-2

Si 3 Si(OH
4
), Si (OH)
3
O
-
8,0.10
3

P 0,07 HPO
2
, H
3
PO
4

S 885 SO
4
2-

Cl 19.000 Cl
-

Ar 0,6 Ar(K)
K 380 K

1,1.10
7
Ca 400 Ca
2
, Ca(OH)
2
8.10
6

Se 0,0004 5,6.10
3

Ti 0,001 1,6.10
2

V 0,002 VO
2
(OH)
2
2-
1,0.10
4

Cr 0,00005 3,5.10
2

Mn 0,002 Mn
2
, MnSO
4
1,4.10
3

Fe 0,01 Fe(OH)
3
1,4.10
2

Co 0,0005 Co
2
,CoSO
4
1,8.10
4

Ni 0,0002 Ni
2
, NiSO
4
1,8.10
4

Cu 0,003 Cu
2
, CuSO
4
5,0.10
4

Zn 0,01 Zn
2
, ZnSO
4
1,8.10
5

Ga 0,00003 1,4.10
3

Ge 0,00007 Ge(OH)
4
, Ge(OH)
3
O
-
7,0.10
3

As 0,003
HAsO
4
2-
, H
2
AsO
4
, H
3
AsO
4

H
3
AsO
3


Se 0,004 SeO
4

Br 65 Br
-

Kr 0,0003 Kr(K)
Rb 0,12 Rb

2,7.10
5

Sr 8 Sr
2
, SrSO
4
1,9.10
7

Y 0,0003 7,5.10
3

Mo 0,01 MoO
4
2
5,5.10
5

Nb 0,00001 3,0.10
2

Ag 0,0003 AgCl
2
-
, AgCl
3
-2
2,1.10
6

Cd 0,00011 Cd
2
, CdSO
4
5,0.10
5

In 0,02
Sn 0,003 5,0.10
5

Sb 0,0005 3,5.10
5

I 0,06 IO
3
-
, I
-

Xe 0,0001 Xe(K)
Cs 0,0005 Cs

4,0.10
4

Ba 0,03 Ba
2
, BaSO
4
8,4.10
4

La 0,0003 1,1.10
4

Ce 0,0004 6,1.10
3

W 0,0001 WO
4
2-
1,0.10
3

Au 0,000004 AlCl
4
-
5,6.10
3

Hg 0,00003 HgCl
3
,HgCl
4
2-
4,2.10
4

Te 0,00001 Tl

Bb 0,00003 Pb
2
, PbSO
4
2,0.10
3

Bi 0,0002 4,5.10
5
Rn 0,6.10
-15
Rn(K)
Ra 1,0.10
-10
Ra
2
, RaSO
4

Th 0,00005 3,5.10
2

Pa 2,0.10
-9
UP(COc)
3
4-

U 0,003 5,0.10
5

Bang 2.7: Bang nng d dc trung cua nguyn t hoa hoc
trong dt khng bi nhim
mg/kg kh
Ag 0,01 0 Mo 0,2 5
Ar 10.000 300.000 N 200 2.500
As 0,1 40 Na 750 7.500
B 2 100 Ni 10 1.000
Ba 100 3.000 P 100 4.000
Be 0,1 40 Pb 2 200
Br 1 10 Ra (3-20).10
7

Ce 1 50 Rb 20 600
Cl 1 150 S 30 900
Co 1 40 Se 1 10
Cr 5 3.000 Se 0,01 2
Cs 0,3 25 Si 0,2 5
Cu 2 100 Sn 2 2.000
F 2 300 Sr 50 1.000
Fe 7.000 550.000 Th 0,1 12
Ga 0,4 300 Ti 1.000 10.000
Ge 0,1 50 Te 0,01 0,5
Hg 0,01 0,8 U 0,9 9
I 1 5 V 2 500
K 400 30.000 Y 2,5 250
Ls 1 5.000 Zn 10 300
Li 7 200 Zr 30 2.000
Mg 600 6.000

III.3. Cn bng vt cht.
H duoc xem la cach ly nu khng co xay ra cac qua trinh va nng d
cac hop phn lun c dinh. H sinh thai khng phai la h cach ly ma la h mo
hoc h kin. Trong mi truong vt cht cng thuong xuyn thay di nhu nng
luong. Mt ngun nng luong khi vao h sinh thai s tao ra cac qua trinh tun
hoan, o do cac thanh phn chinh s tham gia. Rt it cht nhim la cht tro
hoa hoc, phn lon chung co th tach thanh cac hop phn hoc phn huy. Qua
trinh phn huy bao gm su phn huy cua cac hop cht bn vung co th biu
din bng so d phan ung:
c * k
dt
dc
= (2.4)
Trong do c la nng d cua thanh phn dang xet, t la thoi gian va k la
hng s tc d, k thay di trong pham vi rng tu thanh phn d phn huy sinh
hoc nhu cacbua hydrat, protein cho dn loai bn vung nhu thuc tru su DDT.
Cai goi la ban thoi gian phn huy sinh hoc (t

) thuong duoc su dung d miu

ta kha nng phn huy, t

la thoi gian cn co d nng d ban du giam di mt
nua. Mi lin h giua k va t

co th d tim thy:
Ln t . * k
C
c
) t (
o
= (2.5)
Ln2 k*.t

c
o
la nng d ban du.
Phu luc 2 trinh bay cac hng s tc d phn huy hoc dc trung va ban
thoi gian phn huy sinh hoc (K, t

) phu thuc vao cac diu kin cua phan ung

nhu pH, T
0
C, d bn v.v... cac diu kin nay co o bn phai cac bang.
Thit bi khuy trn lin tuc (CMF) minh hoa o hinh 2.3, hoat dng ging
nhu cac thanh phn trong h sinh thai. Dong vao cua thanh phn i trong b la
ci. Dong ra co tc d la Q va nng d c
i0
.
ap dung nguyn ly bao tn vt cht, khi trong b khng xay ra phan ung.
i io
i
Qc Qc
dt
Vdc
= (2.7)


Hinh 2.3: So d nguyn ly hoat dng
cua thit bi khuy trn lin tuc




o trang thai bn vung d
ci
0 chung ta co:
Q
cio
Q
ci
(2.8)
Nu trong b xay ra phan ung bc 1 thi cn bng s bin di thanh:
i i io
i
c . * k . * V Qc Qc
dt
Vdc
= (2.9)
o trang thai bn vung:
Qc
io
- Qc
i
- v*.k*.c
i
(2.10)
Phuong trinh nay cho Qc
i
ta co:
K . * 1
c
c
io
i
t = (2.11)
o dy * V*/Q la thoi gian tr hoc thoi gian cu tru trong b (h sinh
thai). Bin di (2.11) ta co:
1 K .
1
c
c
io
i

=
t
(2.12)
Dong qua mt loat (m) b co th tich nhu nhau (V) s co dang:
m
io
im
) K . 1 (
1
c
c
t
= (2.13)
c
io

Q
Q
c
i

v c
i

Trong b phan ung ly tuong dang ng (PF) dong chay di chuyn trt tu.
Cac thanh phn trong dong chay nhu nhau khng co gi thay di v nng d.
Trong b nay thanh phn chi thay di doc theo truc co dong cha, phuong trinh
bao toan vt cht duoc vit duoi dang vi phn:
i i
t
i
x
t
i
C * K kc
c
V
c
= =

( phat sinh, - phn huy) (2.14)

o dy x la chiu truc song song voi dong chay, con V
x
la tc d dong
chay theo truc x. Cac phuong trinh tuong tu dong chay ngang trong cac h
sinh thai duoi nuoc, noi su khuch tan khng co anh huong. Phuong trinh
trang thai n dinh tuong ung co th vit, khi cho phn bn trai cua cac phuong
trinh trn bng 0.
Khi su khuch tan co vai tro quan trong, phai dua thm thanh phn nay
vao phuong trinh. Cac cht phan ung duoc trn ln theo huong dong chay boi
gradient nng d, su khuch tan va phn tan xoay. Cac cht phan ung duoc
xac dinh dy du theo huong xuyn tn, con tc d phan ung duoc uoc luong
theo so d phan ung bc 1.
Ly mt doan vung goc voi huong dong chay hinh 2.4 vn dung h qua
bao toan vt cht ta co:
i
2
i
2
t
i
x
t
i
kC
C
D
c
V
c
=

(2.15)
Hinh 2.4: Nguyn ly dong chay ngang co khuch tan


/ng vo

/ng ra
khuch tn

khuch tn


Bin mt ho}c ti sinh boi phan ng
Trong phuong trinh trn dy D la h s phn b bng Dm De (h s
khuch tan phn tu va h s phn tan ri).
Qio




x

Cac biu thuc trn chi din dat cac qua trinh dong chay lin tuc hoc
chay ngang, tc d phn huy va khuch tan. Trong tu nhin bai toan s phuc
tap hon. Tuy nhin, co th su dung cac phuong trinh trn d tim kt qua gn
dung trong cac h sinh thai duoi nuoc. Khng co nhiu diu kin d noi v
cac m hinh ung dung khac. Co th dim ra dy mt s m hinh v ni dung
mi truong sau:
1. Loc cac ion va cac hop cht huu co co trong dt.
2. Bc hoi cac cht huu co tu dt va nuoc mt.
3. Rua sach cac hop cht huu co co trong khi quyn.
4. Kt tua kim loai nng va cac cht huu co trong cac h sinh thai duoi
nuoc.
5. Thuy phn cht huu co.
6. Lng bui kh tu khi quyn.
7. Su oxy hoa hoa hoc.
8. Cac qua trinh quang hoa.
Bang 2.9: D nu ln nhung y nghia quan trong cua cac m hinh trn
Qua trinh Vi du
- Loc cac ion va hop cht huu co
trong dt.
- Cac cht phu dung rua tri tu cac
vung nng nghip toi cac h sinh thai
h.
- Bc hoi cac cht huu co tu dt va
nuoc mt.
- Bc hoi thuc bao v thuc vt.
- Rua sach cht huu co co trong khi
quyn.
- Rua sach thuc bao v thuc vt.
- Kt tua kim loai nng va cac cht huu
co trong cac h sinh thai duoi nuoc.
- Phn lon kim loai nng co d hoa tan
trong nuoc bin s ket tua va lng dong.
- Thuy phn cac cht huu co. - Phn huy nuoc cac cht bao v thuc
vt trong cac h sinh thai duoi nuoc.
- Lng bui kh tu khi quyn. - Lng kh kim loai nng trn mt dt
- Oxi hoa hoa hoc. - SunIua h oxy hoa thanh sunIat
SO
2
-SO
3
, SO
3
H
2
O - H
2
SO
4

- Cac qua trinh quang hoa - Nhiu loai thuc tru su bi pha huy
quang hoa.

guyn l 2.6. La ham s cua thoi gian, nng d cac cht nhim co th
xac dinh bng cac nguyn ly cn bng vt cht. Nu nhu co nhiu qua trinh
cng xay ra phai su dung toi m hinh tinh toan. M ta cn bng duoc ung
dung cho cac qua trinh nhanh.
II.4. Diu kin sng.
Tac dng cua cac cht dc hai toi dng thuc vt s duoc d cp trong
phn 2.12. Phn nay chi xem xet anh huong cua cac cht khng dc hai voi su
sng.
guyn l 2.7. Qua trinh kin lp su sng doi hoi su tham gia cua cac
nguyn t dc trung cho sinh quyn (phu luc 1).
D minh hoa cho nguyn ly nay, thanh phn hoa hoc cua sinh vt va thuc
n cua chung d dn ra o phu luc.
guyn l 2.8. Thanh phn cua sinh quyn lin quan truc tip voi chuc
nng cua cac nguyn t hoa hoc.
Ham luong cao cua H, C, O tuong ung voi thanh phn C
6
H
12
O
6
cua cht
huu co. Thanh phn N la kt qua su co mt protein gm ca enzym va
polypectit, nucleotite. Photpho duoc su dung nhu vt liu khung d hinh
thanh cac hop cht Ca, mui pht phat va trong cac phn tu ATR (M hinh
cu tao phn tu ATP duoc trinh bay o hinh v 2.5).
ATP la hop cht giau nng luong, lin quan voi kha nng thuy phn tu
do G.
H
2
O ATP ADP P G
cao
.
H
2
O ADP AMP P G
cao.
(2.20).
AMP la hop cht ngheo nng luong.
AMP A P G
thp
(2.21).
Cac qua trinh nay khng xay ra trong cac t bao sng, nhung AMP truc
tip hoc gian tip tham gia vao nhom cac phan ung chuyn vi. Thi du sau
minh hoa cho diu do:
ATP glucoze ADP glucoze - P (2.22)
Nng luong toa ra nho qua trinh nhit hoc du tru duoi dang cac phn tu
ATP cho den khi thuc phm duoc co th sng phn huy. Vi ATP biu hin
cho ham s cac nguyn t khac nhau cn thit voi co th sng, nn no co lin
quan toi hoat dng sinh hoa cua tung ca th.
nh 2.5: Cu to phn tu ATP.................. (trang 24).
Nguyn ly 2.9: M hinh sinh hoa ghi nhn quan h cn thit cua mt s
nguyn t (tu 20-25), trong khi do cac nguyn t khac it nhiu la dc. Mt s
nguyn t cn cho loai nay lai dc voi loai khac cung nng d. Diu nay
khng co nghia rng cac loai cu th co thanh phn nguyn t c dinh, ma
thanh phn nguyn t cua co th sinh vt phai thay di trong mt pham vi xac
dinh nao do.
Thi du: Ta bit cac loai thuc vt co 0,5 - 2,5 g P trong 100 g th trong
kh, trung binh 0 g/ 100g th trong kh.
Dng vt cn oxi d thoi va co mt mi quan h mt thit giua nng d
oxi, tc d tng truong la liu gy tu vong (bang 2.10, cac hinh 2.6 - 2.8).
Bang 2.10: Quan h giua su tng truong va nng d oxi di voi
loai ca Salvelinus Iontinalia.
tng truong ti da Diu kin
0 O
2
1,70mg/l 278K 5g 8cm
3,0 O
2
2,05 278K -5 -8
8,0 O
2
4,8 278K -5 -8
Max tng truong O
2
6,90 278K -5 -8
0 1,8 278K -5 -8
30 2,23 283 5 8
80 5,09 283 5 8
Max tng truong 11,40 283 5 8
0 4,24 288 5 8
30 4,64 288 5 8
80 9,71 288 5 8
0 4,33 293 400g
30 5,36 293 400g
0 1,00 278 400g
30 1,12 278 400g
80 2,41 278 400g
Max tng truong 3,13 278 400g
0 1,74 283 400g
30 1,83 283 400g
80 3,61 283 400g
Max tng truong 6,05 283 400g
0 2,90 288 400g
30 3,17 288 400g
80 6,47 288 400g
0 3,57 293 400g
30 4,38 293 400g

Hinh 2.7:
Quan h giua thanh phn thuc n va
nhit d
Hinh 2.8:
Su phu thuc cua tc d tng truong
cua ca moi Salmon Dai ty duong
vao nng d oxi trong nuoc

1
2
3
% tng
trung/ngy
Thnh phn
thc n








Nng d oxi thp trong cac h sinh thai duoi nuoc thuong la nguyn
nhn gy hai (cht ca), vi no tao diu kin cho vi sinh vt giai phong cac cht
huu co dc hai.
Su phn huy cht huu co la nguyn nhn lam mt oxi cua nuoc, diu nay
tro nn nguy him khi nhit d cua nuoc tng, luc nay tc d phn huy sinh
vt tng ln, trong khi d hoa tan oxi tu khi quyn giam (xem bang 2.11). Cac
tinh toan can bng oxi trong nuoc minh hoa cho kt lun trn dn o muc 2.6.
Cac thi du nng d oxi thp di voi cac sinh vt duoi nuoc duoc dn ra o
bang 2.12. Quan h giua nng d cht dinh dung va tc d tng truong duoc
minh hoa o hinh 29.



Hinh 2.9:
Minh hoa dinh lut Liebig





o nng d thp, cac hop phn khac s toi han (khng tng san luong), co
3 muc A, B, C ung voi 3 muc nng d K.
$an luong
thu hoach
! -
const
C
B
A
Bang 2.11. Oxi hoa tan trong nuoc ngot va ca nuoc bin o nhit d va d mui khac nhau (). Gia tri trong bang la tng bo hoa
C
0
0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2 1,4 1,6 1,8 2,0
1 14,24 13,87 13,54 12,22 12,91 12,58 12,29 11,99 11,70 11,42 11,15
2 13,74 13,50 13,18 12,88 12,56 12,26 11,98 11,69 11,0 11,13 10,86
3 13,50 13,14 12,84 12,55 12,25 11,96 11,68 11,39 11,12 10,85 10,59
4 13,09 12,79 12,51 12,11 11,93 11,65 11,38 11,10 10,83 10,59 10,34
5 12,75 12,45 12,17 11,91 11,63 11,36 11,09 10,83 10,57 10,33 10,10
6 12,44 12,15 11,86 11,60 11,33 11,07 10,82 10,56 10,32 10,09 9,86
7 12,13 11,85 11,58 11,32 11,06 10,82 10,56 10,32 10,07 9,84 9,63
8 11,85 11,56 11,29 11,05 10,80 10,56 10,32 10,07 9,84 9,61 9,40
9 11,56 11,29 11,02 10,77 10,54 10,30 10,08 9,84 9,61 9,40 9,20
10 11,29 11,03 10,77 10,53 10,30 10,07 9,84 9,61 9,40 9,20 9,00
11 11,05 10,77 10,53 10,29 10,06 9,84 9,63 9,41 9,20 9,00 8,80
12 10,80 10,53 10,29 10,06 9,84 9,63 9,41 9,21 9,00 8,80 8,61
13 10,56 10,30 10,07 9,84 9,63 9,41 9,21 9,01 8,81 8,61 8,42
14 10,33 10,07 9,86 9,63 9,41 9,21 9,01 8,81 8,62 8,44 8,25
15 10,10 9,86 9,64 9,43 9,23 9,03 8,83 8,64 8,44 8,27 8,09
16 9,89 9,66 9,44 9,24 9,03 8,84 8,64 8,47 8,28 8,11 7,94
17 9,67 9,46 9,26 9,05 8,85 8,65 8,47 8,30 8,11 7,94 7,78
18 9,47 9,27 9,07 8,87 8,67 8,48 8,31 8,14 7,97 7,79 7,64
19 9,28 9,08 8,88 8,68 8,50 8,31 8,15 7,96 7,80 7,65 7,49
20 9,11 8,09 8,70 8,51 8,32 8,15 7,99 7,84 7,66 7,51 7,36
21 8,83 8,72 8,54 8,35 8,17 7,99 7,84 7,69 7,52 7,38 7,23
22 8,75 8,55 8,38 8,19 8,02 7,85 7,69 7,54 7,39 7,25 7,11
23 8,60 8,40 8,22 8,04 7,87 7,71 7,55 7,41 7,26 7,12 6,99
24 8,44 8,25 8,07 7,89 7,72 7,56 7,42 7,28 7,13 6,99 6,86
25 8,27 8,09 7,92 7,75 7,58 7,44 7,29 7,15 7,01 6,88 6,85
26 9,12 7,94 7,78 7,62 7,45 7,31 7,16 7,03 6,89 6,80 6,63
27 7,98 7,79 7,64 7,49 7,32 7,18 7,03 6,91 6,78 6,65 6,52
28 7,84 7,65 7,51 7,36 7,19 7,06 6,92 6,79 6,66 6,53 6,40
29 7,69 7,52 7,38 7,23 7,08 6,95 6,82 6,68 6,55 6,42 6,29
30 7,56 7,39 7,12 7,12 6,96 6,83 6,70 6,58 6,45 6,32 6,19
Bang 2.12. Cac vi du v nng d oxi gioi han di voi cac sinh vt duoi nuoc
(Pooleeta., 1978)
Sinh vt Nhit d
0
C mgO
2
/l
Ca hi nu 6 - 24 1,3 - 2,9
Ca hi Coho 16 - 24 1,3 - 2,0
Ca hi cu vong 11 - 12 1,1 - 3,7
Giun nuoc 22 - 26 1,3 - 3,0
Chn du 0,7

guyn l 2.10. Dinh lut gioi han ti thiu cua liebig
Nu cht dinh dung co quan h truc tip voi vic su dung no cho vic
tng truong, thi co mi quan h tuyn tinh giua su tng truong va nng d
cht dinh dung do.
Trong vic su dung cht dinh dung, nu cac yu t khac la yu t gioi
han (han ch) thi vic b sung thm cht dinh dung lam su tng truong.
Trong diu kin khi hu nong m, nng sut so cp s phu thuc nhiu vao
luong mua (hinh 2.10). o dy, nuoc s la yu t sinh thai han ch. Trong cac
yu t sinh thai han ch, cac yu t quan trong nht la: cht dinh dung, nuoc
va nhit d.
Hinh 2.10. Quan h cht ch giua luong mua trung binh voi nng sut so cp
doc theo gradient luong mua trong vung sa mac (Dng Nam Phi)








1
2
3
Sn Iung hng
nm
100 200 300
guyn l 2.11: Mi quan h giua su tng truong va nng d cht dinh
dung duoc m ta bng phuong trinh Michelia - Menten. Phuong trinh con
duoc su dung d ghi nhn quan h giua nng d cht nn (Subatate) va tc d
phan ung sinh hoa.
S K
S . * K
V
m
+
= (2.23)
o dy:
V: tc d tng truong trung binh.
K*: hng s cua tc d.
S: nng d cht nn.
K
m
: cai goi la hng s bo hoa.
Trong diu kin tu nhin phuc tap, hai hoc nhiu loai dinh dung co th
tuong tac voi nhau. Co th minh hoa:
2 2 m
2 2
1 1 m
1 1
N K
N . K
.
N K
N . K
V
+ +
= Kr.
) N K (
N
.
) N K (
N
2 2 m
2
1 1 m
1
+ +
(2.24)
o dy:
N
1
, N
2
: nng d cht dinh duong.
K
1
, K
2
: hng s tc d.
K
m1
, K
m2
: hng s ban bo hoa lin quan voi N
1
, N
2
.
Phuong trinh nay thuong tao ra gioi han tng truong va khng phu hop
voi nhiu s liu quan trc (Park 1978). Phuong trinh sau dy duong nhu
khc phuc duoc cac nhuoc dim trn:
V Krmin

'
+

'

+ +
2 2 m 1 1 m
N K
2 N
.
N K
1 N
(2.25)
Quan h giua su thay di cht dinh dung va tac dng cua chung toi
quan h sinh thai duoc trinh bay o muc 2.6, khi xem xet cn bng dinh dung
cua h. Nu nng d cht dinh dung thi su tng truong cua tao cng dat gia
tri lon hon vi co thm oxi moi duoc tao ra tu phan ung quang hop:
6CO
2
6H
2
O ~ C
6
H
12
O
6
6O
2
(2.26)
Tuy nhin, su gia tng qua muc cht huu co, som hoc mun s dn dn
su thiu hut oxi (xem muc 2.7).
Trong luc cht dinh dung cn cho su phat trin cua thuc vt, thi chinh
no s lam xu diu kin xu cho cac dang sng khac. NH
3
la cht dc hai di
voi ca, nhung o dang ion chung v hai. Mi quan h giua NH
4

va NH
3
phu
thuc vao pH (xem them muc 6.4).
NH
4

NH
3
H

pH PK log
+
4
3
NH
NH

Trong do Pk -logK va K la th cn bng cua qua trinh. Chi s pH cng
quan trong nhu NH
4

hoc NH
3
duoc trinh bay trong bang 2.13.
Bang 2.13: Nng d amonia (NH
4

NH
3
) chua NH
3
chua ion hoa 0,025mg
NH
3
/lit
C
0
pH 7 pH 2,5 pH 8 pH 8,5 pH 9 pH 9,5
5 19.6 6.6 2 0.65 0.22 0.088
10 12.4 4.3 1.37 0.45 0.16 0.068
15 9.4 5.9 0.93 0.31 0.12 0.054
20 6.3 2 0.65 0.22 0.088 0.054
25 4.4 1.43 0.47 0.17 0.069 0.039
30 3.1 1 0.33 0.12 0.056 0.035

Diu nay co nghia rng, tinh trang s tro nn kich tinh v mua he trong
cac h hypereutrophic, qua trinh quang hop tng, pH s tng do mt di gc
axit CO
2
do quang hop. Cac bin di pH trong h hypereutrophic duoc trinh
bay trong hinh 2.11.
pH 9,3 trong nuoc ct o 25
0
C, nhung gia tng cung voi tc d mui.
Diu nay co nghia rng nng d duoc ghi o bang 2.13 s co gia tri cao hon
trong nuoc bin.
Nhit d la yu t quan trong nht di voi su sng trong cac h sinh thai.
anh huong cua nhit d toi mt s qua trinh sinh hoc duoc dn ra trong bang
2.14. Hinh 1.5 chi ra quan h dc trung giua su tng truong va nhit d tng
truong.
nh 2.11: S thay di p o h Glumsoe Dan Mch trong nm
.......................................
Hinh 1.5: Quan h giua tng truong va nhit d







S luong nng luong mt troi duoc mt don vi din tich b mt trai dt
thu nhn thay di theo vi d do hai nguyn nhn. Truoc ht, o vi d cao,
chum sang chiu vao b mt duoi mt goc nhon lan ra mt vung rng hon.
Thu hai la anh sang phai xuyn qua lop khng khi day hon khi toi b mt trai
dt. Do vy, mt phn nng luong mt troi d bi phan xa hoc khuch tan
trong khi quyn. Vi vy nhit d trung binh hang nm co xu huong giam theo
vi d (bang 2.15). Hai cuc thuong rt lanh, con vung nhit doi thuong m
hon.
Bang 2.14: anh huong cua nhit d dn cac qua trinh xay ra trong mi truong
A. V
(T)
V(20
0
) K(T- 20
0
)
Qua trinh K
NitriIication 1,07 1,10
NH4 ---- NO2- 1,08
NO2- ---- NO3- 1,06
N huu co ---- NH4 1,08
Tng
trung
Nhit
d
Phn huy huu co trong nuoc 1,02 1,09
Hp thu oxi cua dng vt day 1,065
H hp cua dng vt tri ni (Zooplankton) 1,05

B. V
(T)
V(T- 10
0
)K
Qua trinh K
H hp cua cac qun x sinh vin 1,7 1,10
H hp cua ca nuoc ngot 2,18 3,28
Su giam sunIat trong trm tich 3,4 3,9
Su bai tit NH4 cua dng vt tri ni 2,0 4,3
Su bai tit Nito toan phn cua dng vt tri ni 1,5 2,5
Hp thu oxi da trm tich 3,2
H hp cua dng vt tri ni (Zooplankton) 1,77 3,28

Bang 2.15: Thay di nhit d trung binh theo nm vi d
0
C
Vi d Nm Thang 1 Thang 7 Khoang giao dng
90
0
B -22,7 -41,1 -1,1 40,0
80
0
B -18,3 -32,2 2,0 34,2
70
0
B -10,7 -26,3 7,3 33,6
60
0
B -1,1 -16,1 14,1 30,2
50
0
B 5,8 -7,1 18,1 25,2
40
0
B 14,1 5,0 24,0 19,0
30
0
B 20,4 14,5 27,3 12,8
20
0
B 25,3 21,8 28,0 6,2
10
0
B 26,7 25,8 27,2 14
Xich dao 26,2 26,4 25,6 0,8
10
0
N 25,3 26,3 23,9 0,4
20
0
N 22,9 25,4 20,0 5,4
30
0
N 16,6 21,9 14,7 7,2
40
0
N 11,9 15,6 9,0 6,6
50
0
N 5,8 8,1 3,4 4,7
60
0
N -3,4 2,1 -9,1 11,2
70
0
N -13,6 -3,5 -23,0 19,5
80
0
N -27,0 -10,8 -39,5 28,7
90
0
N -33,1 -13,5 -47,8 34,3

Trong cac h sinh thai trn can, khi hu khng phai la thanh phn quan
trong nht cua nng luong mt troi duoc thuc vt tich ly duoi dang nng
luong hoa hoc hay nng luong sinh hoc so cp (bang2.16).
Bang 2.16: Nng sut so cp cua cac h sinh thai chinh trn trai dt
HST
Din tich
10
6
km
2

Nng sut so cp/don vi
din tich/nm g,
tr.1.kho/m
2

Tng nng
sut so cp
10
6
tn
kh/nm Khoang Trung binh
H va sng 2 100-1500 500 1.0
Dm va dm ly 2 800-4000 2000 4.0
Rung nhit doi 20 1000-5000 2000 40.0
Rung n doi 18 600-2500 1300 23.4
Rung dai nguyn 12 400-2000 800 9.6
Rung cy bui 7 200-1200 600 4.2
Rung Xavan 15 200-2000 700 10.5
Dng co n doi 9 150-1500 500 4.5
Rung trn nui cao 8 10-400 140 1.1
Rung cy bui xa mac 18 10-250 70 1.3
Xa mac da va bng 24 0-10 3 0.07
Dt nng nghip 14 100-4000 650 9.1
Tng HST luc dia 149 730 109.0
Dai duong mo 332 125 41.5
Thm luc dia 27 350 9.5
Cua sng 2 2000 4.0
Tng HST bin 361 155 55.0
Tng trai dt 510 320 164

II.5. Cc chu trnh sinh d|a ha chu yu.
Tng hoc giam nng d cac hop phn va cac nguyn t hoa hoc trong
h sinh thai co y nghia rt quan trong.
guyn l 2.12. Vic quan trc cac xu huong bin di toan cu nng d
nguyn t hoa hoc con co y nghia quan trong hon vi chung la cac nguyn
nhn gy ra cac thay di v diu kin sng trn toan b trai dt.
Quan h cua cac nguyn t chinh trn trai dt trong cac quyn khac nhau
thng qua cai goi la chu trinh "tun hoan sinh dia hoa". Hinh 2.13 minh hoa
chu trinh cacbon tu CO
2
trong khi quyn va H
2
CO
3
trong thuy quyn quang
hop (xem pt 2.26) thanh cacbon huu co.
Dy la qua trinh tich ly nng luong do mt troi cung cp. Chu trinh sinh
dia hoa tng quat cua trai dt duoc trinh bay trn hinh 2.12.
Hinh 2.12: Chu trinh sinh dia hoa chung cua vt cht.









'9 ch9 v co
Thuc v9
ng v9 n c
ng v9 n 9hj9
ng v9 bc
cao
Xc
ch
dng
9huc
v9
'9
ch9
hu
co bj
phn
hy
Phn hy khong ha




Thuc vt cung cp nng luong (thuc n) cho dng vt n co d tao ra
thuc n cho dng vt n thit. Mi mt bc trong chui thuc n tao ra ph thai
(dng thuc vt cht, phn, thuc n thua). Chung s bi cac vi khun phn huy
thanh cht v co ma thuc vt co th hp thu duoc. Nho vy vong tun hoan
vt cht duoc khep kin. Nng luong chu dao cua toan b qua trinh nay do mt
troi cung cp.
Chu trinh cac bon toan cu duoc minh hoa trong hinh 2.13. o dy CO
2
la
khi duoc luu giu trong khi quyn hoc trong thuy quyn duoi dang Ca
(HCO
3
)
2
. Giua khi quyn va thuy quyn lun co su trao di CO
2
.
Cac chui thuc n trn luc dia su dung cac khi chua CO
2
lam ngun vt
cht cho thuc vt. Cn bng CO
2
giua khi quyn va thuy quyn co y nghia rt
lon toi su thay di nng d CO
2
trong khng khi va nuoc. Su hoa tan CO
2

trong mui va khi quyn quyt dinh boi nguyn ly:
guyn l 2.13: D hoa tan cua mi loai khi o nng d khi quyn cho
truoc co th m ta bng dinh lut Hen ry.
P H . X.
o dy P la ap sut ring phn.
H la hng s Hen ry. Hng s nay phu thuc vao nhit d.
X la nng d mol cua khi trong dung dich.
Su phu thuc cua gia tri H vao nhit d duoc minh hoa o bang 2.17
Bang 2.17: Hng s Hen ry o 1 at cua cac loai khi theo T
0,
H X. 10
- 3
.
Loai khi O
0
10
0
5
0
15
0
20
0
25
0
30
0

Axtey
- Len 0,72 0,84 0,96 1,08 1,21 1,33 1,46
Khng khi 0,43 0,49 0,55 0,61 0,66 0,72 0,77
CO
2
0,73 0,88 1,04 1,22 1,42 1,64 1,86
CO 0,35 0,40 0,44 0,49 0,54 0,58 0,68
H
2
0,58 0,61 0,64 0,66 0,68 0,70 0,73
Etan 0,13 0,16 0,19 0,23 0,26 0,30 0,34
H
2
S 26,8 31,50 36,70 42,30 48,30 54,50 60,90
CH
4
0,22 0,26 0,30 0,34 0,38 0,41 0,45
N
2
O 0,17 0,19 0,22 0,24 0,26 0,29 0,30
N
2
0,53 0,60 0,67 0,74 0,80 0,87 0,92
NO
2
- 1,17 1,41 1,66 1,98 2,25 2,59
O
2
0,25 0,29 0,33 0,36 0,40 0,44 0,48

Chung ta s d cp su hon phn sinh hoa cua chu trinh cac bon toan
cu. Tc d cua qua trinh nay rt lon trong khi tc d cua cac qua trinh trong
chu trinh dia hoa thuong chm. Duoi tac dng cua ap sut va nhit d, vt liu
huu co cht s bin di thanh du mo va khoang vt cacbonat.
Co nhung ly do d dt ra cu hoi v anh huong cua con nguoi toi chu
trinh cacbon. Tt nhin la co. Khi su dung du mo, than, con nguoi d chuyn
C bi chn vui trong thach quyn thanh CO
2
va phn tan no vao khi quyn.
C
x
H
2y
(X Y/2) O
2
XCO
2
YH
2
O (2.30)
Hinh 2.13: Chu trinh cacbon toan cu (don vi tinh 10
9
tn).








Thc vt
562
7
5
2
1
H hp
dng
ha
Kh
quyn
Lc d[a
Tiu
th
u
5
4
40 dng
ha
Thc
vt tri
ni
2
0
2
0
ai
duong
9
7
10
0
20 h hp
Tiu
th
u
.c
bin
35.000









By gio, chung ta s xem thu s luong do co nhiu hay khng dang k.
Nhu d trinh by o hinh 2.13, luong CO
2
thai vao khi quyn co lin quan
manh voi nng d hin nay trong khng khi. Su gia tng hang nm nay s con
cao hon nua nu nhu thuy quyn khng ly di khoang 60 CO
2
moi tao ra,
tuy phn nay khng my quan trong di voi thuy quyn (hinh 2.13).
Trong hinh 2.14, nng d CO
2
trong khng khi tng ln theo thoi gian
trn co so du bao ty trong du mo tiu thu tng 2 nm. Cac du boa nhu vy
chi la tuong di theo m hinh h sinh thai, vi con nhiu qua trinh khac cung
xay ra dng thoi voi no (hinh 2.13).
Su khuch tan CO
2
vao bin su chi co th uoc luong v cac dai duong
khng th xem la cac b phan ung. Hon nua d hoa tan cua CO
2
thay di theo
pH, ma ban thn pH bin di theo xu huong tng dang axit cua CO
2
:
CO
2
OH HCO
-
3
(2.31).
Cac kt qua trn dt ra cu hoi moi v tac dng thay di nhu th nao cua
nng d CO
2
khi quyn toi diu kin sng trn trai dt. Dy la cu hoi kho co
th tra loi don gian duoc, nhung vic trao di k hon s d cp o muc III.3.
Hinh 2.14: Nng d CO
2
tng ln hang nm (duong cong 1). Nu khng tinh
dn 60 CO
2
hoa tan trong nuoc bin (duong cong 2).


0,005
0,010
0,015
0,020
1
2





Nng d cht nhim khng khi thuong hay do bng , o, PPm,
mg/m
3
. Nng d CO
2
hin tai khoang 0,034 (1985) hay 340 PPm. Hon nua
co th chuyn di tu hoc PPm thanh mg/m
3
va nguoc lai.
Vi du: 2.1. Chuyn 0,034 CO
2
o
0
C va 1 at.
Giai: phn tu luong CO
2
la 12 2 x 16 44g/mol m
3
khng khi chua
0,034 x 1/100.m
3
0,00034m
2
0,341 CO
2
.
P.V mRT 1.0,34 n. 0,082 x 273.
n 152. 10
-2
mol 0,668g 668mg.
668mg/m
3
o nhit d
0
C va 1 at 0,034 CO
2
.
Co th vit duoc cac chu trinh tun hoan toan cu cho tt ca cac nguyn
t hoa hoc, cho du hiu bit cua chung ta v mt s nguyn t con rt han ch.
Tuy nhin, v nguyn tc co th ly cac nguyn t quan trong lam vi du
Hinh 2.15. Trinh by chu trinh sunIua toan cu, con hinh 2.16 minh hoa
chu trinh Nito toan cu. Ca hai chu trinh nay khng con cn bng boi anh
huong cua cac hoat dng cua con nguoi.
Hinh 2.15: Chu trinh tun hoan sunIua toan cu:








42 26
90 68 70 26
!hn bn
dt
11
48
phong
ha
14

4 Bi nuc
4
4 5 3
2
7 2 3
Kh v bi giao thng
26
g






Hinh 2.16. Chu trinh tun hoan Nito toan cu.
























San xut ni to co nghia la ly nito tu khi quyn chuyn no thanh NH
3

hoc NO
3
. Trong khi do mt luong dang k nito bi rua tri tu thach quyn, tu
nhn quyn vao cac khu vuc cuc b cua thuy quyn gy ra phu dung. Trang
thai mt cn bng tuong tu xay ra di voi nguyn t P, do con nguoi su dung
i to kh quyn
3.000.000
Thc
vt 18
ng
vt 0,2
t lin
Thc
vt 17
ng
vt
0,8
Vt liu hu
co ch 760
Vt liu hu
co cht 900
i to v co
140
ito v co
100
am sinh
hoc
Bin
4 0-
15
30
0-
43
44
30
Rua
tri Trm tch
Chu trnh nito ton cu c s do 109 tn + 106 tn nm bc
hoi v di chuyn ito c th .c l.ng gn dng.
Hai phn d bit l trong kh quyn v tc d san xut cng
nghip.
Cc s liu khc ly gn dng
Thach quyn
C dinh
dam sinh
hoc 10
i to
ha tan
20.000
3-6
40
0-
95
phn bon hoa hoc lam tu khoang cht tu nhin, gy ra su thua dinh dung cuc
b trong khi quyn.
Cac chu trinh khac duoc gioi thiu trong cac tai liu lin quan.
II.6. Cn bng xy cua sng.
Vn d quan trong nht d bao v su sng trong cac h sinh thai duoi
nuoc la duy tri nng d oxy cao trong nuoc. it nht la 5 mg/l cho su sng cua
cac loai ca (bang 2.12). Nng d oxy trong nuoc chiu anh huong cua mt s
yu t:
1. S phn huy cua hp cht hu co.
guyn l 2.14. Su phn huy hop cht huu co thuong duoc biu din
bng cac phuong trinh nhit dng hoc bc nht:
L . K
dt
dL
1
= (2.32)

=
t
0
1
dt K
L
dL
(2.33)
dt K
L
L
Ln
1
0
1
= (2.34)
t k
0 t
1 e L L

= (2.35)
o dy: L
t
luong cht huu co tai thoi dim t.
L
0
luong cht huu co tai thoi dim ban du.
K
1
hng s tc d.
Luong cht huu co co th din dat bng tng luong oxy cn thit d phn
huy hoan toan chung. Luong oxy nay thuong duoc goi la BOD
5
- tng luong
oxy cn d phn huy cht huu co trong diu kin chun trong 5 ngay (phn
lon cac cht huu co d phn huy d khng con lai sau 5 ngay). BOD
5
cua
nuoc thai cng nghip co gia tri 80-250 mg O
2
/l va nuoc thai sau khi xu ly
10-20mg O
2
/l.
2. itrat ha amoniac duc biu /in bng phan ng:
NH
+
4
2O
2
NO
-
3
H
2
O 2H

(2.36)
Amoniac duoc hinh thanh do su phn huy cua cht huu co. Protein va
cac cht huu co chua Nito bi phn huy thanh cac phn tu don gian nhu axit
amin, tip theo thanh amoniac, ure va axit ure. Cac cht thai tu dng vt cng
bin di thanh amoniac. Cac vi khun c dinh dam co th su dung amoniac
lam ngun nng luong. Chui phn huy duoc minh hoa trn hinh 2.17, o dy
co th thy nng luong giam dn theo chui.



Hinh 2.17. Chui phn huy
Prtein - Nitorat






guyn l 2.15. Qua trinh nitorat hoa co th m ta bng cng thuc dng
hoc bc 1.
t K
dt
dN
N
= (2.37)
t . K
N
N
L
N
0
t
n
(2.38)
t . k
N 0 t
e . N N

= (2.39)
o dy: N
t
- Nng d amoniac tai thoi dim t.
N
0
- nng d amoniac ban du.
K
N
- hng s tc d, h s nitorat hoa.
N
t
va N
0
co th biu din bng luong oxy tiu thu tuong ung voi luong
amoniac (phuong trinh 2.36).
!rotein
Axit
amin
Amoniac
itric
itorat
U re
axiture
Mc nng
l.ng
guyn l 2.16. K
1
va K
N
phu thuc vao nhit d theo biu thuc:
K
1
hoc K
N
o T
0
C (K
1
va K
N
o 20
0
). K
T - 20
(2.40).
o dy: T la nhit d (
0
C). K
T
la hng s (xem bang 2.19).
Bang 2.18. Cac gia tri dc trung cua K
1
, K
N
, L
0
va N
0
o 20
0
C.
Loai nuoc K
1
/ ngay K
N
/ ngay N
0
L
0
- Nuoc thai d thi 0,35-0,40 0,15-0,25 80-130 150-250
- Nuoc thai d thi d xu ly co hoc 0,35 0,10-0,25 70-120 75-150
- Nuoc thai d thi d xu ly sinh
hoc
0,10-0,25 0,05-0,20 60-120 10-80
- Nuoc sach 0,05-0,10 0,05 0-1 0-1
- Nuoc sng 0,05-0,15 0,05-0,10 0-2 0-5

Bang 2.19: Su phu thuc vao nhit d cua K
1
va K
N
.
K
1
K
N
K
T
1,05 1,06-1,08

Quan h giua nng d amoniac va luong oxy co th tinh theo cng thuc
2.36 nhu sau; (2 x 32)/ 14 4,6 mgO
2
cho 1mg NH

4
-N. Trn thuc t luong
nay la 4,3mg O
2
.
3. S pha long: Kha nng pha long cua dong chay co th tinh theo
nguyn ly cn bng vt cht (nguyn ly 2.1, 2.7).
L
S
. Q
S
L
W
Q
W
L
m
Q
m
.
o dy L biu thi cho nng d (khi luong / th tich) va Q la luu luong
dong chay (th tich/ thoi gian), cac chi s S, w, m - ky hiu dong chay, nuoc
thai va nuoc d pha long.
4. Lng dng ho}c trm tch: cac hat rn s lng nhanh tuy theo trong
luong va ty trong, con cac hat keo s tn tai dai theo thoi gian.
5. Ti huyn ph: la hin tuong thuong gp trong nuoc khi gp gio
manh, l lut hay mua to.
6. Quang hp: tao ra oxy xem phuong trinh (2.26).
7. hp: cua dng luc trong nuoc.
8. xy ha: cac hop cht huu co trong da trm tich thuong la nguyn
nhn tng tiu thu oxy va amoniac.
VCHC O
2
CO
2

H
2
O NH

4
(2.42)
9. Nu nng d oxy thp hop nng d bo hoa (xem bang 2.11) thi xay
ra su hoa tan oxy tu khi quyn. Th cn bng oxy giua khi quyn va thuy
quyn co th tinh theo dinh lut Henry (xem phuong trinh 2.29).
guyn l 2.17: Su hoa tan oxy phu thuc vao cac diu kin:
1. Su chnh lch giua nng d o trang thai bo hoa va nong d hin tai.
2. Nhit d nuoc.
3. Tc d dong chay.
4. D su cua khi nuoc.
Quan h nay duoc dinh luong bng biu thuc say dy:

3 / 2
0
a
R
V . 26 , 2
C 20 K = ngay - 1). (2.43).

) 20 T ( 0
a a
e . ) C 20 ( K T K
O
= (2.44).
) C C ( ) T ( K R
t S a a
= (2.45).
o dy: K
a
(20
0
C) - h s hoa tan oxy khng khi o 20
0
C/ ngay.
K
a
(T) - - T
0
C/ngay.
V - tc d dong chay o (m/s).
R - d su (m).
R
a
- tc d hoa tan (mg/l/ngay)
O - hng s 0,024/
0
C khi 15
0
C T 25
0
C.
C
s
- nng d oxy bo hoa.
C
t
- nng d oxy tai thoi dim t.
Oconnor va doblin con tim thy cng thuc gn dung lin quan sau:
4 / 5
4 / 1
0
a
R
S . D
649 ) C 20 ( K = (2.46)
o dy, D la h s khuch tan phn tu (m
2
mt nuoc/mg), S - d dc
(m/m).
Trong nhiu tai liu nghin cuu con co cac cng thuc tinh gn dung
khac.
Nu tt ca cac qua trinh trn xay ra dng thoi thi biu thuc m ta nng
d oxy trong nuoc phai co dang:
S ) C C ( K T K L K R P
d
dc
t a a t N t 1
t
+ = (2.47).
o dy: P - luong oxy do quang hop.
R - luong oxy dung h hp.
S - luong oxy dung d oxy hoa cua da trm tich.
Su pha long co th tich bng vic cng L
t
va N
t
. Su trm tich va tai
huyn phu co th dua vao hng s, tc d K
t
va K
N
, hoc chia cho L
t
va N
t

thanh vt hoa tan va huyn phu.
Nu chung ta loai bo BOD va S tu biu thuc (2.47) ta co:
) C C ( K R P
d
dc
t S a
t
t
+ = (2.48).
Dua trn phep do nng d oxy nhu ham s cua thoi gian ta co th tinh
duoc P, R, Ka. Nu phep do duoc thuc hin dng thoi o hai tram C
1
va C
2
ta
co:
R P ) C C ( K
t t
C C
t
C
t S a
1 2
1 2
+ =

(2.49).
o dy: R P C C
t S
la cac gia tri trung binh va t
2
- t
1
la thoi gian nuoc
chay tu tram 1 dn tram 2.
Di voi khoang thoi gian (ban dm) tu mt troi ln dn mt troi moc ta
co th loai bo P va vit:
R ) C C ( K
t t
C C
t
C
t S a
1 2
1 2
=

(2.50).
Co s liu do trn 24 gio co th uoc luong Ka, P va R.
Nu P, L va R la cac gia tri trang thai, khng phai la hng s thi phai su
dung m hinh tng quat hon d tinh trn may vi tinh...
50 nm truoc Streeter va Phelps d su dung mt cach tip cn don gian,
ho chi gia thit rng co hai qua trinh chu yu quyt dinh cn bng oxy: phn
huy sinh hoc va tiu thu oxy. Ho d su dung biu thuc vi phn sau:
D K L K
dt
dD
a t 1
= (2.51).
Trong do: D C
s
- C
t
(2.52).
Su dung 2.35 va 2.51 co th vit:
t K
0 1 a
1 e L K D K
dt
dD

= + (2.53).
Biu thuc do co th giai bng toan giai tich.
Khi D D
0
, khi t 0 chung ta co:

t k
0
t k t k
1 a
0 1
a e D a e 1 e
K K
L K
D

+

= (2.54).
Trong truong hop K
1
K
a
biu thuc (2.53) s khng dung trong truong
hop nay.
D (K
1
t L
0
D
0
) e
- k
1
t
(2.55).
Tu biu thuc 2.54 co th loai D va C
t
va tinh nguoc lai.
Dim ma nng d oxy cuc tiu la dim gn toi han. Dim nay co th xac
dinh tu cac diu kin:
(min) 0
t d
D d
, 0
dt
dD
2
2
= (2.56).

'
+

'

=
0
0
1
0
1
a
1 a
c
L
D
1
K
K
K
K
Ln
K K
1
t (2.57).
t
c
k
a
0 1
1 e .
K
L . K
Dc

= (2.58).
Nu qua trinh Nitorat duoc dua thm vao biu thuc Streetes Phelps ta co
kt qua sau:

t k
0
t k t k
n a
0 N t k t k
1 a
0 , 1
a e D a e n e
K K
N . K
) a e 1 e (
K K
L K
D

+

= (2.59).
Trong biu thuc trn (2.52; 2.59) thoi gian duoc su dung nhu mt bin dc
lp, ap dung cho sng ta chuyn thoi gian thanh qung duong x bng cng thuc:
x v. t. (2.60) (V la tc d dong chay).
Cac biu thuc trn co th su dung d m ta ProIil oxy trong dong chay,
nu dt ra mt s gia thit thuy luc:
1. Nuoc thai hoa ln voi dong chay khi d vao;
2. Tc d dong chay nhu nhau trong toan b mt ct ngang sng.
Diu nay co nghia la nng d C ngay khi d nuoc thai co th tinh bng
cng thuc don gian:
r -
r r
Q Q
C Q C Q
C
+
+
=

(2.61).
Qw: luu luong dong thai (l/s).
Cw: nng d oxy trong nuoc thai (mg/l).
Qr: luu luong dong sng (l/s).
Cr: nng d oxy trong nuoc sng (mg/l).
%J du. Mt nha may xu ly nuoc thai d thi gy anh huong toi dong
sng, dc bit vao cac thang mua he khi dong chay chm va nhit d nuoc
cao. Nuoc thai co luu luong cuc dai 12.000 m
3
/ ngay; BOD
5
40mg/l o 20
0
C;
DO 2mg/l; nhit d nuoc 25
0
C. Dong sng co luu luong thp nht la 1.900
m
3
/h; BOD
5
3mg/l o 20
0
C; DO 8 mg/l. Nhit d dong sng, cuc dai 22
0
C.
Su pha ln xay ra tuc thoi. Tc d trung binh sau khi pha long 0,2m/s, d su
cua dong chay 2,5m. Tinh nng d oxy toi han.
/ 25 , 0
5 , 2
2 , 0 x 26 , 2
) C 20 ( K
3 / 2
0
a
= = ngay (xem 2.43).
Dong pha long 500 m
3
/h (n.t) 1.900 m
3
/h (sng) 2.400 m
3
/h.
BOD
5
cua dong sng pha long l / mg 7 , 10
400 . 2
3 x 1900 40 x 500
=
+

L
5
L
0
e
- 0,15 x 5
; BOD
5
L
0
- L
5
.
10,7 L
0
(1 - e
- 0,15 x 5
) L
0
20,3 mg/l.
D
0
(pha long) l / mg 7 , 6
400 . 2
22 x 900 . 1 25 x 500
=
+

K
1
o 22,6
0
C 0,15 x 1,05
22,6

- 20
0,17 (pt 2.43).
K
a
o 22,6
0
C 0,25x e
0,024 (22,6 - 20)
0,27 (pt 2.46).
Thiu hut oxy cua muc sng ban du s la hiu s giua DO o 22,6
0
C tru
di DO cua dong pha long.
DO (22,6oC) DO (20oC). - K22,6 - 20 voi K 1,09.
DO (22,6
0
C) 8mg/1. 1,09 8,7.
Vy thiu hut oxy ban du 8,7 - 6,7 2mg/1 (bang 2.14).
Thoi gian cuc b toi han:
t
c
=

'
+

'

3 , 20
2
1
17 , 0
27 , 0
17 , 0
27 , 0
Ln
17 , 0 27 , 0
1
4,25 ngay (pt2.57).
D
c
1 / mg 2 , 6 e
27 , 0
3 , 20 x 17 , 0
25 , 4 x 17 , 0
=

Diu nay xut hin o vi tri:
0,2 x 3.600 x 24 x 4,25 73.44m 73,44km.
Nng d oxy o dim toi han:
8,8 - 6,2 2,5mg/1.
Nng d oxy trong nuoc nuoc sng co th xac dinh bng cac m hinh
sinh thai tng quat hon, gm ca cac yu t thuy luc, su tng truong cua dng
vt tri ni, su tiu thu oxy cua da trm tich, kha nng phn huy cua cht huu
co co trong nuoc thai va su co mt cht dc kich thich kha nng phn huy.
Trong muc 2.4 chung ta d ghi nhn tm quan trong cua nng d oxy di
voi th cn bng sinh thai va su sng trong cac h sinh thai duoi nuoc. Su
dung phn loai sinh hoc, hoa hoc cua nuoc chay, dua trn co so ProIil oxy d
dang dung nng d oxy d danh gia cht luong cua h sinh thai.
Vi su thay di nng d oxy chi cn rt nho cng du gy ra bin di sinh
thai cua nuoc chay, nn no phai duoc dua vao d danh gia sinh thai cac h
sinh thai duoi nuoc, va no s co gia tri hon cac phn tich hoa hoc trong danh
gia cht luong nuoc, cho du trong tu nhin lun tn tai quan h cht ch giua
hai kt qua do.
Mt khia canh uu th khac cua danh gia sinh thai la kha nng co buc
tranh v diu kin lu dai, trong khi danh gia hoa hoc chi cho ta buc tranh v
tuc thoi.
Mt trong cac danh gia sinh thai nng truong la su dung h Saprobien d
phn loai nuoc chay thanh 4 muc:
1. Oligosaprobic: nuoc khng nhim hoc duong nhu khng nhim.
2. . - Olimesosaprobic: nuoc bi nhim nhe.
3. - - Olimesosaprobic: nuoc bi nhim.
4. Poly saprobic: nuoc bi nhim nng.
Trong cac vn liu cua Mdung 4 tn sau dy:
1. Doi nuoc sach.
2. Doi nuoc hi phuc.
3. Doi nuoc bi phn huy manh.
4. Doi nuoc mt phm cht.
Su phn loai dua trn cac phn tich cac loai dng thuc vt hin vt tn
tai trong nuoc. Cac loai nay co th chia thanh 4 nhom:
1. Sinh vt dc trung cho nuoc khng bi nhim.
2. Cac loai chim uu th trong nuoc bi nhim.
3. Cac loai chi thi nhim.
4. Cac loai khng dc trung.
Trong hinh v trinh by cac loai dc trung cho mi nhom.
Hinh 2.19: Cac loai chu yu trong nuoc nhim:

iun d
(tubifex)
AseIIus
(Apuations)
B gy
(chironomus)




Hinh 2.20. Cac loai chi thi nhim:





Hinh 2.21: Dng vt nguyn sinh:







Hinh 2.23: Loai dc trung cho nuoc khng bi nhim:




Thng thuong vic danh gia diu kin sinh thai cua nuoc chay la thu
thut phuc tap va vic vn dung h Saprobien doi hoi mt s kinh nghim va
thoi gian. Cho du vic chuyn di truc tip cac thng s hoa hoc thanh cac
diu kin sinh thai khng th thuc hin duoc, nhung vic do dac cac thng s
hoa hoc ban du lam cho chu trinh danh gia nhanh hon. Su chuyn di phn
ristaIia Paychoda
aIternata
X
5


PIageIIates (ugIena
viridis)
X 500
VorticeIIa
camponuIa
X 200
anmaru
a pulex
tich hoa hoc thanh h Saprobien trinh by trong bang 2.21, nhung su dung tt
kho do o dy khng do duoc BOD
5
va nng d oxy ring, nng d amoniac
va nitorat cn duoc dua thm vao d buc tranh danh gia co dy du diu kin
nhim.
Nguyn ly 2.18: danh gia cac thay di hang ngay la vic quan trong vi
mu cht la cuc tiu gia tri nng d oxy tu do.
Vic nay co th thuong xuyn thuc hin nhanh chong truoc vung dng.
Bang 2.20: phn loai nuoc chay.
Loai nuoc Loai sinh vt Ca th
Nuoc khng
nhim
Tao
Vi khun
Loai dc trung
Ca
Cladophera chu yu
100 ca th /1ml
gammarus pulex
Cac loai ca hi




Nuoc bi nhim
nhe
Vi khun
Tao
~ 100.000 ca th/ml Cladophora,
Spirogyrra
Patamogeton, Elodea,
Batrachium, tubiIex (giun do)
Chironimus (bo gy), asellus,
gammarus pulex; eel
Helobdella, glossiphonia
Sphaerium pisidium,
planorlbiss, ancyclux.



Nuoc bi nhim
Vi khun hiu khi

Tao
Thuc vt
Cn trung
Ca
100.000 con/1ml dng vt
nguyn sinh (protozoa)
Tao diatomei, tao luc, tao xanh
Potamogeton, Crispus
Giun do, bo gy, asellux aquaticus
aquaticusStickleback, Sphaerium
Herbobdella.
Vi khun ky khi ~1.000.000 con/1 ml
Tao Tao xanh (Oscillatoria)
Nuoc bn Cn trung Giun do, bo gy chu yu
Eristatis, ptychoptera,
Psycoda
Ca Khng co

Trong tai liu con co cac biu d phn loai.
Hinh 2.24: Phn loai theo NH
3
, NH

4
, NO
-3
3
, PO
-3
4
, HNO
2-

Hinh 2.25: Phn loai theo sinh vt chi thi nhim.
Hinh 2.26: Phn loai theo tao.
Hinh 2.27: Phn loai theo cac loai dc trung cho nuoc bi nhim.
Hinh 2.28: Phn loai theo cac loai dng vt bc cao.
Bang 2.21: H Saprobien va cac thng s sinh hoc - hoa hoc.
Cac thng s Bn nhim nhim nhe
Khng
nhim
0-3 mg/l BOD tng
Oxy hoa tan 5 ~70 bo hoa ~60 muc
bo hoa
~ 90 muc
bo hoa
Bo hoa BOD5 giam Bo hoa Bo hoa
30 bo hoa
BOD
5
Cao Tng 5mg/l 5mg/l 3 mg/l
Giam~20mg/l
NH

4
0,5 2 0,3 1,2 0,2 mgN/l 0,1 mgN/l
mg N/lit mg N/ lit
NO
-
2
0 0,2 0 0,2mg/N/lit -0,2mg/N/l 0,05mgN/l
mg N/lit
NO
-
3
Rt thp 1-2 mg N/lit 2-6mg/lit Cao
D bn Cao Thp Rt thp Sach

II.7 Vn d ph /ung.
Tu phu dung voi nghia tng quat la "giu dinh dung" duoc Nauman
dua ra nm 1919 khi trinh by khai nim v sach va giu dinh dung. ng
phn bit h sach chua it tao, thuc vt lo lung con h phu dung giau thuc vt
tri ni. Su phu dung cua cac h Chu u va Bc M phat trin nhanh trong
vong vai chuc nm quan do vic tng d thi hoa va tng muc su dung cht
dinh dung trn du nguoi.
Tu phu dung duoc dung d chi vic b sung nhn tao cac cht dinh
dung chu yu N va P vao nuoc. Su phu dung noi chung la khng tt, mc
du nghia cua no khng phai luc nao cng dung. Mau xanh cua h lam cho
vic boi thuyn va tm khng an toan vi bn. Hon nua mau xanh luc khi
Clorophyll co 100 mg/m
3
lam xu canh quan. Mt khac tac dng nguy him o
goc d sinh thai la lam giam nng d oxy do phn huy cua cac tao. Cac h
phu dung thuong co nng d oxy cao trn b mt va trong mua he, nhung co
nng d oxy thp o tng su va la nguyn nhn gy cht ca (h2.31), (h.2.32).











San phm phn bon tng theo ham s m trong th ky nay (hinh 2.29)
T/nm
10
8
10
6
N

P
2
O
5
190
0
1950

1975

Hnh 2.29. Sn Iung
20

10

196
0
196
5
197
0
A
B
C
Hnh. 2.30. Nng d P trong
cc h
A. Kreutzrichter
B. ersauer
C. Urner
1
2
0
2
duoc phan anh trong su tng nng d P trong nhiu h o Chu u (h.2.30).







Mt khac su gia tng cht dinh dung co th co loi cho cac ao chn nui
ca nng vi co co th la thuc n truc tip hoc gian tip cho ca.
Co khoang 16-20 nguyn t cn cho su phat trin cua thuc vt nuoc
ngot.
Bang 2.22: Thanh phn cua thuc vt nuoc ngot (uot).
Nguyn t Nguyn t
O
2
80,5 Cl 0,06
H
2
9,7 Na 0,04
C 6,5 Fe 0,02
Si 1,3 B 0,001
N 0,7 Mn 0,0007
Ca 0,4 Zn 0,0003
K 0,3 0,0001
P 0,08 Mo 0,00005
Mg 0,07 Co 0,000002
S 0,06

Quan nim hin nay v phu dung lin quan voi su gia tng manh s
luong P va N ma o diu kin binh thuong co gia tri thp. P thuong la nguyn
nhn chinh cua phu dung (so voi N) vi no la yu t tng truong han ch cua
tao trong h. Tao thuong su dung N tu 4-10 ln hon P, trong do ty l N/P trong
nuoc thai chi la 3 ln. Mt khac N
2
co th mt di do qua trinh bin di N
-
3
N
2
.
Vai tro quan trong cua P trong qua trinh phu dung duoc trinh by trong
hinh 2.33, o do nng d tao duoc m ta bng mg cht dip luc/ lit. Quan h
tuong quan o dy kha cht ch.


Hinh 2.33: Quan h giua
sinh khi tao va PO
-
4

trong cac h o Anh

Nguyn ly 2.19. Duoi goc d nhit dng hoc, h co th xem la h thng
mo co su trao di vt cht (nuoc thai, bc hoi, h hp) va nng luong (bc
hoi, buc xa) voi mi truong xung quanh.
Tuy nhin, trong nhiu h lon, phn vt cht mang vao hang nm khng
du d thay di chi tiu cht luong. Trong truong hop nay h co th xem nhu
kin, co nghia no chi trao di nng luong ma khng trao di vt cht voi mi
truong.
Nguyn ly 2.20. Xet cho cung, dong nng luong qua mt h sinh thai s
dn dn mt chu trinh vt cht trong h (gia thit h o trang thai bn vung).
Tt ca cac nguyn t quan trong du tham gia vao chu trinh nguyn t
tao nn su phu dung (hinh 2.34 - 2.38). Su tng truong cua thuc vt tri ni
la qua trinh chu dao trong su hinh thanh phu dung, co y nghia quan trong d
nhn thuc qua trinh diu hoa sinh truong.
Hinh 2.34: Chu trinh cacbon.
1: hop quang; 2: bai tit; 3: tu vong; 4,5: phn huy; 6: h hp; 7: lng
dong; 8: khoang hoa trm tich; 9: trao di CO
2
voi khi quyn.
30
0
10
0
10
1
0,1
1 10 100
CO
2
trong
kh quyn
Cc bon v
co
Thc vt
tri ni
ng vt
tri ni
1
6
3
7
5
2
9
Hinh 2.35: Chu trinh Nito













Hinh 2.35. Cac qua trinh.
1: tao hp thu N; 2: quang hop; 3: c dinh dam; 4, 5, 6, 7: chui thuc n;
8: tu vong; 9: khoang hoa; 10: lng dong; 11: lng dong N lo lung; 12: lng
dong; 13: phn huy tu trm tich; 14: nitorat hoa; 15, 16, 18: dong vao ra cua
HST; 17: phn huy nito.
Hinh 2.37: Chu trinh Silic.









NO
-
3
NH
+
4
A tao
ng
vt tri
ni

N. c

4 6
5
17
16
Dng
vo
Dng ra
15
1
Nito hu
co Io
Ing
SN

9
8
1
2
1
3
1
1
7
(Trm
tch)
1
0
18
$i ha
tan
$i trong
diatomei
$i hat
rn
$i mang
di
$i mang
$i trm
tch
Theo chui thc
n

Chu trinh SunIua










Nng sut so cp d duoc do mt s cach chi tit trong nhiu h lon ~
Qua trinh nay co th tom tt nhu sau:
anh sang 6CO
2
6H
2
O C6H
12
O
6
O
2
(2.62).
Phan ung cho thy su phu thuc cua qua trinh quang hop vao anh sang
mt troi, nhit d va nng d cht dinh dung.
Thanh phn thuc vt tri ni (Phytoplankton) lun thay di, bng 2.23
dua ra cac chi tiu trung binh phan anh thanh phn hoa hoc cua nuoc h. Nu
nng d P cao thi thuc vt tri ni s hp thu nhiu P hon - su hp thu lng
phi.
guyn l 2.21. Thuc vt tri ni duoc cu tao chu yu tu C, O, H, N, P.
Thiu cac nguyn t nay toa khng th phat trin duoc, vi vy cac nguyn t
trn la yu t sinh toi han cua vic phat trin tao.
guyn l 2.22. D thit lp cn bng vt cht cho cac cht dinh dung
thi diu quan trong nht la xem xet cac ngun cht dinh dung trong h sinh
thai. la yu t sinh toi han
Bang 2.23: Phn loai cac h

$unfat
1
1
$ trong
!hytoplan
kton
1
3
$unfat $ - hu
co rn
8
$ trong
trm tch
9
2
7
1
0
4
5
6
Theo chui
thc n



Loai
dinh
dung
Nng sut
so cp mg
C/m
2
/ng
Phytoplankton Dip
luc
mg/m
3

H s
tt anh
sang
(n/m)
%C
huu co
(mg/l)
Tng P
( g/l)
Tng N
( g/l)
%
luong v
co
(mg/l)
Mt d
cm
3
/m
3

Sinh
khi mg
C/m
3

Siu
sach
5 1 50 0,1
0,5
0,03
0,8
- 15 1 250 2 15
Sach 50 300 - 20
100
0,3
0,8
0,05 1
,0
1 3 - - -
Bn vua
sach
- 1 3 - 0,05
1,0
- - 5 10 250 66
0
10
200
Bn vua 250
1000
3 5 100
300
2 5 0,1 2 1 5 - - -
Bn vua
bn
- 250
1000
- - - - 10 30 500 11
00
100 50
0
Bn ~1000 ~300 10 50 5 30 5 30 - - -
Rt bn - ~10 - - - - 30 500 500 15
000
400
60000
Qua bn 50
500
- 0,1 10 0,1
10
1 4 3 30 1 10 1 500 5 200

Nguyn nhn cua su phu dung duoc giai thich nhu sau: Nuoc khng bi
nhim thuong co N/P o 10. Cng dn nuoc thai vao h s lam giam ty l
trn vi N/P trong nuoc thai la 3 (nuoc thai d thi 30mg/Nl; 10 mg/l P) do vy
nu trng tao d han ch phu dung s cang lam cho ty l N/P giam di. Khi
vit cn bng vt cht cho N va P s thy phuong thuc tt nht d chng phu
dung la loai bo P tu nuoc thai chu khng phai trng tao d loai bo N.
Nguyn ly 2.23. Diu quan trong khng phai la gioi han cht dinh dung
trong nuoc ma la cht dinh dung phai han ch duoc su phat trin cua tao.
Cn nhc trn dy co nghia rng co th kim soat qua trinh phu dung bng
vic giam bot du tru cht dinh dung. D co nhiu m hinh giai quyt ti uu
vn d trn.
Co th phn loai cho cac san phm thu cp cua no (bang 2.23).
Cac h nuoc sach thuong su, doi C thuong rng hon A. Thuc vt day
ngheo, nng d phytoplankton thp, mc du s loai co th phong phu. Do
nng sut sinh hoc thp, cac doi C thuong du oxy. Nng d cht dinh dung
be, him khi thy hin tuong no hoa tao, nuoc thuong trong. Quan h giua
nng sut sinh hoc va d trong cua nuoc duoc trinh bay trong hinh 2.40. o dy
G
24
la nng sut sinh hoc cuc dai cua khi nuoc trong 24 gio.
Hinh 2.42:
Quan h giua d trong (m)
va nng sut sinh hoc so
cp G
24
o h Glumsoe









Tuong quan nay it duoc su dung, vi d trong cua nuoc con phu thuc
vao ham luong cac cht v co lo lung (phu sa), nng d phytoplankton va
mau cua nuoc (luong humic) (chu yu la plankton).
Cac h phu dung thuong can co nng d phytoplankton cao, nhu vy
d trong cua h thp. Thuc vt day phong phu va co hin tuong no hoa tao
dc trung.
Mt dc trung khac cua h sach va h phu dung la thay di ch d
quang hop theo chiu su.
Hinh 2.43:
Nng sut thuc vt tri ni cho mt
don vi chiu su cua cac h
1. Sach


10
2
10
3
10
4
10
5

1
2
3
4
su (m)
ng sut sinh hoc
trong 24h
ng sut
Chiu

10
2
10
3
10
4
10
5

1
2
3
4
su (m)
ng sut sinh hoc trong
24h
2. nhim
3. Phu dung
II.8. Bao ton vt cht trong chui thc n
Chui thuc n duoc xem nhu la tp hop khep kin cac quan h giua sinh
vt trong quan h sinh thai theo kiu vt du - con mi. Trong chui thuc n
phn bit: sinh vt san xut P (thuc vt), cac sinh vt tiu thu C
1
, C
2
, C
n
va
sinh vt phn huy D. Thuc n nhn duoc o mt bc cua chui duoc dung d
tho, hoat dng, bai tit, tng truong, sinh san, thuc n thua, thuc n khng tiu
hoa cho bc sau.
Nu xem tng truong va sinh san la san phm tinh thi: san phm tinh
luong thuc n vao - h hp - thuc n thua - thuc n khng tiu hoa - hoat dng
sng.
Ty s rror! h s tinh
H s tinh phu thuc vao nhiu yu t thuong co gia tri bng 10.
guyn l 2.24. Moi cht dc bt ky trong h sinh thai thuong khng
mt di qua h hp va bai tit cua sinh vt vi no it bi bin cht sinh hoc hon cac
hop phn binh thuong trong thuc n.
Diu nay co nghia h s tinh cua cht dc thuong cao hon cac hop phn
binh thuong trong thuc n. Thuc vao loai nay co cac hop cht clo huu co nhu
DDT, DDE, kim loai nng. Hiu tuong nay duoc goi la tich lu sinh hoc va
duoc minh hoa trong bang 2.24 di voi DDT.
guyn l 2.25. DDT va cac loai clo huu co khac co h s tich lu sinh
hoc cao vi chung co kha nng bin cht sinh hoc thp va chi bai tit rt chm
ra khoi co th va thuong tich lu trong m m.
Bang 2.24: Tich lu sinh hoc
Cac muc dinh dung Nng d DDT mg/kg cht
kh
H s tich lu
Nuoc 0,000003 1
Thuc vt ni 0,0005 116
Dng vt ni 0,04 13.000
Ca nho 0,5 167.000
Ca lon 2,0 667.000
Chim n ca 25,0 8.500.000

Cac nguyn ly trn giai thich nguyn ly 2.26.
guyn l 2.26. Du luong thuc tru su trong ca ty l thun voi trong
luong cua ca th ca.
Hinh 2.44
Gia tng du luong thuc tru su trong
ca ty l voi trong luong ca.
1. Tng du luong
2. Du luong DDT
(theo Cox 1970)








Vi con nguoi la bc cui cung cua chui thuc n nn nng d DDT
thuong cao trong co th con nguoi (bang 2.25).
Bang 2.25: Nng d DDT trong thanh phn mi truong (mg/kg)
Khng khi 0,000004 Dng vt khng xuong sng trong dt 4,1
Nuoc mua 0,0002
Bui K
2
0,04 Dng vt khng xuong sng trong nuoc 0,001
Dt N
2
2,0
Nuoc ngot 0,00001 Ca nuoc ngot 2,0
Nuoc bin 0,000001 Ca bin 0,5
Co 0,05 Trung, trung ca 10,0
Thuc vt nuoc 0,01 Chim nhan 2,0
Thuc vt tri
ni
0,0003 Dng vt co vu n co 0,5
Co th nguoi 6,0 Dng vt co vu n thit 1,0
!!b d.
10
30
50
m
g
20 40 80 60 100

120

Trong l.ng c
Thuc n thuc vt cua nguoi 0,02
Thuc n (thit) cua nguoi

Cac ngun dc trong thuc n co th tim thy o bang 2.26.
Bang 2.26: H s hp thu (tich lu) sinh hoc
Hop phn Loai H s
Biphenyl Chut 98,4-98,9
Cd D 2
Co Chut 0,6
Cu Ca 2,9
DDT (hoa qua) Nguoi 9,9
DDT (thit, ca) - 40,8
Hg (v co) - 6 - 8
Hg (huu co) - 15 - 100
Pb - 5 - 17
Pb Tho 0,8 - 1
Pb Cuu 1,3
2- Clo ruabiphenyl 2,24,45,5 Chut 98,4 - 98,9
Hexachlorubipheny Chut 95,1 - 95,3

Cung voi thuc tru su, con nguoi con hp thu mt luong lon kim loai
nng. Nhin chung, kim loai nng bai tit nhanh hon thuc tru su, vi vy, noi
chung h s tich lu thuong thp hon vt cht huu co (Bang 2.26).
II.9. Bao ton vt cht trong x hi
Nhu d trinh bay o muc II.6, moi cn bng trong chu trinh toan cu cac
nguyn t hoa hoc du co y nghia quan trong. Chung ta d nu ln trong muc
II.4 va II.5 rng: vic xac dinh nng d cua cac nguyn t cua cac thanh phn
va cht dc co y nghia rt lon d danh gia diu kin sng trong h sinh thai.
Phn nay duoc danh d trinh bay vn d nhim khu vuc.
guyn l 2.27. Nhiu cht dc lan truyn rng trn trai dt dng thoi ghi
nhn su gia tng toan cu v nng d kim loai nng va thuc tru su (Hinh 2.45).
Hinh 2.45
Su tich lu Pb trong bng Aixolen tu
800 truoc cng nguyn dn hin nay
(Tap chi Hoa hoc 1968).








Tuy nhin, cac vn d nhim nhu vy thuong rt khac nhau o cac khu
vuc. Diu nay duoc minh hoa o bang 2.27. "So sanh nng d kim loai nng o
sng Ranh va bin Bc".
Bang 2.27: nhim kim loai nng o sng Ranh
Kim loai Sng Ranh tn/nm Ty s
Nng d sng Ranh
Nng d bin Bc
Cr 1.000 20
Ni 2.000 10
Zn 20.000 40
Cu 200 40
Hg 100 20
Pb 2.000 700

guyn l 2.28. Giai quyt vn d nhim gm vic phat hin ngun
nhim va cac bin phap ti uu xu ly nhim bng cach lp cac cn bng vt
cht cho cac thanh phn va nguyn t la phuong thuc thich hop ban du.
Thi du d giai dap cho cu hoi tom tt: Cai gi la nguyn nhn nhim Pb
tac dng cua chung nhu th nao, giai quyt nhu th nao o Dan Mach, co th
tom tt nhu sau:
1. Thng tin v cn bng Pb gm cac s liu v xut, nhp, khai
khoang, san xut, tai sinh va hao tn trong cac tai liu thng k khu vuc.
200-
200-
800 1750 1850 1950 2000
B-C A-D
2. ao tn Pb l ngun gc cua nhim, nhim nay lan truyn nhu
th nao, rng ri hay cuc b, d bit r cn phai bit ban cht cua su hao tn
la gi?.
3. nh vi cua cht nhim Pb trong mi trung nhu th no? dy
l vn d kh. C th c mt s suy don sau:
a. Cht nhim dang hat trong khi quyn s lng, tc d lng phu thuc
vao kich thuoc.
b. Co th du doan mt s qua trinh xay ra trong thuy quyn cng nhu du
doan v hng s tc d cua cac qua trinh do.
c. Du doan cac qua trinh tuong tu xay ra trong dt va nuoc ngm. o dy
(b, c) cn dn cac s liu v h s hp thu cua cac di tuong di voi nguyn t
nhim Pb.
4. Dnh gi anh huong cua cht nhim ti con ngui.
Thng tin v cn bng vt cht Pb o Dan Mach duoc trinh bay o hinh
2.46. Theo s liu thng k, su hao tn vao mi truong co th do duoc trn co
so cac thit bi. Mt s chi tit khng co trong hinh duoc dua ra trong bang
2.28.
Bang 2.28: Su thm nhp cua Pb vao mi truong Dan Mach
Ngun Luong Pb tn/nm
Pin hong 600
Thai do su dung trong cng nghip 500*
Thai do tai sinh 100*
Thai vao khi quyn (75 du) 900
Thuc nhum, mau v 600
Dan sung sn 600
Su dung nhin liu 100
Cht thai rn 1.000
Tng cng 4.400

Su khuch tan cua Pb ra mi truong duoc trinh bay o hinh v 2.47.
khoang 360 T co th co trong nuoc thai.
Su khuch tan Pb vao mi truong tao ra nhim va cac ngun nay s
anh huong truc tip toi dn cu Dan Mach. M hinh hp thu Pb cua nguoi Dan
Mach duoc trinh bay trong hinh 2.48.
Trong mt ngay nguoi Dan Mach tip nhn 0,3 mg Pb qua thuc n va
nuoc ung nhung chi dua vao mau chung 30 g, 50 trong s 0,025 mg Pb
chua trong khng khi qua h hp hp thu vao mau. Tng s la 42,5 g duoc
bai tit qua gan chung 30 g, giu lai trong mang xuong 12,5 g, cn bng
hp thu va bai tit.


















Ti sinh Pb Thi 4.4
hp !b
25.8
Xut khu
9.0
Hp kim Pb
Kim Ioai Pb
SX Pin
Mu v thuc
v
Pb - Hu co
(du)
Cht dt
cha Pb
0.1
4.0
9.2
11.
0
8.6
5.0
9.8
1.2
1.3
1.3
1.2
Nhp
2.1
2.4
0.2
0.7
0.5
2.2
5.4
0.6
0.6
0.9
0.1
Hinh 2.46: Cn bng Pb o Dan Mach (n.10
3
tn).
Hinh 2.47: Su khuch tan Pb vao mi truong (Dan Mach nm 1969)













Su bai tit Pb o nguoi co th m ta bng phuong trinh bc 1:


Pb K
d9
Pb d
=
o dy: /Pb/ la nng d Pb mg/kg cht kh
K la h s bai tit/ngay
d9
Pb d
la tc d bai tit
Bang 2.48. M hinh hp thuPb cua nguoi Dan Mach








Thi rn 1000 T/n
Ha thiu
Kh quyn 1030
T/n
Nhin Iiu 100
T/n
Pin 600 T/n
CN-Ti sinh
600T/n
an Pb 600 T/n
Xe 900 T/n
X I
nuc
Thach quyn 4080
T/n
Thy quyn 320
T/n
500T/n
30T/n
100T/n 470T/n
500T/n
600T/n
320T/n 240T/n
280T/n
600T/n
900T/n
80T/n
Thc phm
nuc 300
g/ng
Khng kh
25
g/ng
Xun
g
Bi
tit
Bi
tit
an
30 g/n
g
Mu
30 g/n
g
270 g/n
g
12,5 g/n
g
12,5 g/n
g
30 g/n
g
12,5 g/n
g

Su hp thu 0,3 mg/ngay la gia tri trung binh. Gia tri hp thu thuc tuy
thuc vao loai thuc phm,cht luong nuoc (nng d Pb trong nuoc) va vic su
dung cac d dung bng Pb. Nng d Pb trong mt s loai thuc phm o chu
u duoc tp hop trong bang 2.29.
Su bai tit Pb cng phu thuc vao tinh trang hoat dng cua co quan chuc
nng, ngun thuc phm va tinh trang suc khoe cua tung ca th. Su tich ly Pb
trong co th gy nn nhim dc Pb...
Bang 2.29. Nng d Pb trong cac loai thuc phm o chu u
(mg/kg trong luong)
Loai thuc phm Anh Ha lan Dan mach
Sua 0,03 0,02 0,005
Phomat 0,01 0,12 0,05
Thit 0,05 0,10 0,10
Ca 0,27 0,18 0,10
Trung 0,11 0,12 0,06
Bo 0,06 0,02 0,02
Du n 0,10 - -
Ng 0,16 0,045 0,05
Ca chua 0,03 0,10 0,05
Rau 0,24 0,065 0,15
Qua 0,12 0,085 0,05
Duong - 0,01 0,01
D ung 0,12 0,13 -

II.10. Chu trnh nuc.
Nuoc la hop cht hoa hoc phong phu nht trn trai dt (xem bang 2.30)
va mt s tinh cht dc bit.
Tm quan trong cua nuoc di voi su sng trn trai dt th hin o nhung
khia canh sau:
1. Co th nguoi gm 70 la nuoc va chung ta cn 1,5 lit nuoc ung mt
ngay. Chung ta co th nhin n 80 ngay, nhung chi nhin duoc nuoc trong vai
ngay.
2. Nuoc la mi truong trung gian d chuyn vn cac cht dinh dung.
3. Nuoc rua sach va pha long nhiu cht thai tu nhin va nhn tao.
4. Nuoc co kha nng to lon d du tru va dn nhit co nhit d bay hoi
cao so voi trong luong phn tu. Cac tinh cht nhit nay la cac yu t quan
trong co anh huong toi ch d khi hu toan cu.
5. Nuoc co ty trong lon nht o 4
0
C trn dim dong bng. Vi vy bng
nhe hon nuoc (o 4
0
C). Dy la nguyn nhn giai thich ly do tai sao cac khi
nuoc chi dong bng phn trn. Nu bng nng hon nuoc thi toan b cac dang
sng bc cao duoi nuoc o cac cuc trai dt s khng tn tai.
guyn l 2.29. Trn trai dt, nuoc thuc hin chuc nng chu trinh vt ly
(chu trinh hoa hoc xem 2.5) duoc minh hoa trong hinh 2.49. Trong chu trinh
tun hoan lon duoc diu khin boi nng luong mt troi nay, vic su dung
nuoc cua chung ta thuong xuyn di moi.
Hinh 2.49. Chu trinh nuoc.









W: Luong nuoc, 10
3
km
3
.
t: thoi gian di moi khi nuoc
c dia
W=2,31
Sng, h
t=6,6 nm
Nuc ngm
W = 60.000;
t = 600 nm

ai duong
W = 1.370
t = 3060 nm
Bng W = 2400
AixoIen t = 4500
nm;
W = 2200
Nam cc
t = 1.400 nm
Kh quyn W = 12,4
t = 8,9 ng
100
411 448
65 2,2
2 35
S ghi trn mi tn X. 10
3
km
3
/nm.

Bang 2.30. Tim nng nuoc va cn bng nuoc hang nm
cua cac luc dia th gioi.
Chi tiu
Chu
u
Chu a Chu Phi Bc M Nam M uc %
Din tich
10
6
km
2

9,8 45 30,3 20,7 17,8 8,7 132,2
Mua km
2
7165 32690 20780 13910 29355 6405 110.10
3

Tng luong
sng km
3

3110 13190 4225 5960 10380 1965 38830
Tng nuoc
ngm km
3

1065 3410 1465 1740 3740 465 11885
Thm km
3
5120 22910 18020 9690 22715 4905 83380
Bc hoi
nuoc ngm/ %
nuoc chay,
nuoc ngm
405534
195002
6
1655535 795032 1897536 444024 7147531

Du doan nuoc ngm su toi 5 km trn vo trai dt va phn lon co thanh
phn khng thay di.
Nuoc bc hoi tu dai duong, sng, h duoc my dua vao dt lin bin
thanh mua. Mt s nuoc thm xung dt thanh nuoc ngm, phn khac bc hoi
tro lai khi quyn, phn lon nht chay thanh dong d ra sng, bin, h khep kin
chu trinh nuoc. Thoi gian nuoc thay di trong thin nhin va cac thanh phn
duoc trinh bay trong bang 2.31
Bang 2.31. Thoi gian cua chu trinh nuoc trong cac phn cua trai dt.
Loai Thoi gian di moi
Co th nguoi 1 thang
Khng khi 12 ngay
Cy 7 ngay
Sng vai ngay
H 0,1-100 nm
Bin 3600 nm
Bng o cuc 15.000 nm

Bang 2.23. Cn bng nuoc hang nm o cac phn trai dt.
Loai Dt Dai duong Toan trai dt
Din tich 10
6
km
2
148,9 361,1 510,0
Tng luong: 10
3
km
3

- Mua 111 385 496
- Bc hoi -71 -425 496
- Chnh lch -40 40 0
Chiu day mm
- Mua 745 1066 973
- Bc hoi -477 -1177 -973
- Chnh lch -269 111 0

II.11 Cc anh huong cua cht nhim khng kh.
anh huong cua hoa cht dc hai toi cy, dng vt va suc khoe con nguoi
hin nhin phu thuc vao mt s yu t s nhc toi o muc II.12. o dy, chi d
cp toi quan h qua lai giua tac dng voi thoi gian chiu su tac dng. Thoi gian
chiu tac dng la mt phn thng tin v kt qua nghin cuu thuc nghim.
Trong nghin cuu nhim khng khi quan h giua nng d va thoi gian
nhim co y nghia quan trong boi cac yu t sau dy:
1. Tac dng cua cac cht nhim khi toi suc khoe con nguoi d duoc
nghin cuu k cho nhiu t hop nng d - thoi gian chiu tac dng.
2. Su hp thu qua h h hp ty l voi thoi gian chiu tac dng, khi cac
diu kin tac dng nhu nhau.
3. Mt s kt qua giam dinh nhim khi quyn o ngoai troi duoc thuc
hin cho thy thoi gian chiu tac dng giu vai tro quan trong.
4. Tiu chun cht luong khng khi phan anh mi quan h giua nng d
va thoi gian chiu tac dng (bang 2.34, bang 9.10 phu luc 6, cac hinh 2.54 dn
2.56).
Tom tt tt ca cac diu kin trn chung ta co nguyn ly:
guyn l 2.31. Tac dng cua cht dc phu thuc vao quan h giua
nng d va thoi gian chiu tac dng, cac tiu chun cht luong khng khi phan
anh mi quan h giua nng d va thoi gian chiu tac dng co th minh hoa
trong vi du di voi cht nhim khi.
Hinh 2.54: anh huong nhim cua khi sunIua toi suc khoe con nguoi.










nh 2.55: Tuong quan gia mc Cob trong mu vi thi gian ch|u tc
dng v loi hot dng co bp.
.............................................................................................
Bang 2.34. Vi du v tiu chun cht luong khng khi (uy ban cht luong mi
truong, 1982).
Cht nhim Chi thi thoi gian Nng d
Thi
gian
10 nm
1 nm
1 thng
1 tun
1 ngy
1 gi
1 pht
0,001 0,01 0,01
10 1,0
Cht
nh
hung
sc
khe
manh
ti
C nh
hung
ti
sc
khe
Khng
c nh
hung
g/m
3

PPm
Vt dang hat Trung binh nm 75
Vt dang hat Nng d cuc dai trong 24h
Hydrocacbon - 3h 260
CO - 8h 160 0,24
CO - 1h 10 9
SO
2
Trung binh nm 40 35
SO
2
Nng d cuc dai trong 24h 80 0,03
SO
2
- 3h 365 0.14
NO
x
1.300 0.50
O xit quang hoa Trung binh nm 100 0.05
Nng d cuc dai trong 1h 240 0.12

Hinh 2.56: Nng d tn thuong SO2 toi cac loai cy (Zahn 1961)
Tac dng khng nhn duoc
1. Nhom cy d khang 1 (dinh huong)
2. Nhom cy d khang 2 (ng cc, du d, du ty, hoa hng).
3. Nhom cy d khang 3 (cy hang nm, rau cai).












10
100
1 10
20
SO2 (ppm)
Hy hoai
Thi gian tc dng
(h)
0
1
2
3

II.2. Cc nguyn l sinh dc hc
Danh gia tac dng mi truong cua cht nhim doi hoi hiu bit su sc
v liu luong, dang tn tai cht nhim va tac dng cua cht nhim do toi
cac loai sinh vt khac nhau. Noi mt cach khac, chung ta phai chuyn nng d
trong h sinh thai thanh tac dng toi sinh vt. Phn lon cac tranh lun v kt
qua nhim mi truong du bo qua vic uoc dinh liu luong. Nhung thiu s
liu v liu luong khng co th danh gia dinh luong nhim.
Vn d uoc dinh liu luong la mt trong cac dim phn bit sinh dc hoc
voi dc hoc truyn thng. Nng d cht dc co th do duoc hoc danh gia
duoc nho nguyn ly bao toan vt cht. Trong ca hai truong hop trn, chung ta
cn bit thng tin v dng hoc cua cht nhim. S phn cht nhim nhu
th nao? No duoc tich lu o dang nao? No s bin di sang dang nao va tc
d cua no bng bao nhiu? Duong nhu cn phai tao nn mt m hinh dua trn
quan nim rng: nng d cht nhim trong h sinh thai la kt qua cua nhiu
qua trinh, trong do co su tham du cua cht nhim.
D co buc tranh tng quat, chung ta phai gia thit nng d cht nhim
trong mi truong la ham s cua thoi gian nhu th nao? cac qua trinh co anh
huong toi nng d cua cht nhim gm:
1. Bc hoi.
2. Hp thu.
3. Hp thu va tich lu trong dt va trm tich.
4. Phn huy sinh hoc.
5. Oxy hoa (boi oxy cua khng khi, nitorat, sunIat v.v...).
6. Phn huy anh sang.
7. Tao phuc (voi mt s ligan huu co va v co co trong h sinh thai.
8. Thuy phn.
Hinh 2.57. Minh hoa vic danh gia s phn va anh huong cua cac cht
dc mang tinh tng hop nhu th nao? Biu d m hinh gia dinh s phn va
cac tac dng cua cac cht dc trong mi truong.
nh 2.57: So d hnh ban cht v tc dng cua cht dc trong mi
trung.......................................................................................T.75
Hinh 2.58. Chi r nhung dang va phuong thuc bao toan khi co mt kim
loai vt.
Hinh 2.58: Cac dang va phuong thuc bao toan kim loai vt trong tu nhin.








Hinh 2.59: M hinh quan h giua liu luong va phan ung cua sinh vt









o muc d phn tu cn phai bit: cht dc co phai la nguyn nhn bin
dang gen (ADN) hay thay di nhim sc th. Cht dc la nguyn nhn gia
tng nng d enzim hay chi tao ra su canh tranh va kim ch canh tranh giua
chung. Cac anh huong sinh hoa khac duoc dua ra xet trong tuong quan liu
luong - phan ung gm:
- Tinh hoat dng cua enzim (co 3 kha nng)
- Thay di hoc mn.
- Tng hoc giam hoat dng cua cac phuong thuc sinh hoa.
- Thay di tinh cht mang t bao.
- Bin di nhim sc th.
Cc phc
dng
Cc phc
bn
Ion kim
loai
Vt liu
dang hat
Keo
P
h

n
g

!
h
a
n

n
g

k
h

n
g

t
u
y

n

t

n
h

Liu
Iung
- Bin dang gen.
Tri thuc cua chung ta v linh vuc sinh hoa nay con rt han ch, mc du
hin nay, trn th gioi, cac nghin cuu d lp l hng tri thuc nay dang duoc
tin hanh manh m. Cac cht dc thuong hoa tan trong m va chuyn vao
mau toi cac lipoprotein va duoc giu lai trong cac m cua Lipids. Co mt co
ch rang buc giua cac kim loai dc voi cac nhom chuc nng trong co th.
Thi du: Cu va Pb huu co lin kt voi nhom SH trong protein. Tuong tu, Pb
tich ly trong xuong bng cach thay th cho Ca, chuyn dich tich ly trong
thn khng r nguyn nhn. Trong cac truong hop do, su tich ly cht dc la
nguyn nhn co hai toi cac chuc nng cua cac co quan, dn toi cac phan ung
tiu cuc cua sinh vt.
o muc d co th, phan ung cua sinh vt di voi cht dc co th phn loai
theo liu luong va tac hai cua cht dc:
1. Dc cao, gy tu vong: gia tri LD
50
va LC
50
(xem muc 2.1)
2. Tich ly mn tinh gy cht yu.
3. Tac dng phu lin quan toi cac hoat dng sinh ly: thiu oxy, cn bng
mao mach va ion, n ung va tiu hoa, hp thu, bai tit, quang hop, c dinh
dam, loai phan ung nay thuong duoc danh gia theo muc tng hoc giam.
4. Tac dng phu lin quan toi hinh thai co th: thay di trong t bao va
thn, khi u, bin dang co th.
5. Tac dng phu lin quan toi hanh vi: tinh nng dng, kha nng lam
vic, hoc tp, th cn bng va tinh dinh huong, tinh tp hop, thoi quen tai
hin, tn thuong tinh thn, lo u, mt kha nng sn mi.
Di voi cac ca th, tac hai hoa hoc cua cac cht dc gy ra cht som hoc
giam kha nng tai sinh (sinh san) cac th h moi cua qun th. Su thich nghi
voi cht dc la nguyn nhn thay di gen cua qun th. Cac thu nghim v
vn d nay duoc trinh by o phn 4 trong chuong .E. nguyn l sinh thEi
h.. anh huong o muc d qun th tt nhin s tac dng toi qun x: su tit
chung cua qun th, su thay di thanh phn loai, su thay di dt ngt loai chu
dao, thay di tinh da dang sinh hoc va s luong ca th trong tung loai, nng
sut sinh hoc, cac mi quan h khng gian, giam tinh n dinh (gm kha nng
nn sinh thai va anh huong thua k).
anh huong cua cht dc o muc h inh thai co th quan sat trong mt s
truong hop boi cac dc trung: dinh dung, nng luong va luong nuoc. Cac
thay di nay phan anh dng luc cua qua trinh dang xay ra trong h sinh thai.
H sinh thai co th han ch hoc chng lai tac dng cua mi truong thng qua
vic thay th hoc tiu dit cac qun x sinh vt. Cho du co dao ln, h thai
bn bi trao di thuc n va nng luong thng qua cac thay di dng hoc. Cac
qun th hy sinh d bao toan su ven toan va chuc nng cua h sinh thai, cho
du kha nng nay cua h la gioi han. Mt khia canh khac cua anh huong o muc
d sinh thai la su thay di cac thanh phn co ban cua h sinh thai va chu trinh
vt cht lin quan.
Thi du: Mua axit la nguyn nhn tao ra thanh phn ion xa la voi h sinh
thai, do su co mt cua cac ion tu mua trong mi truong. o dy, tac dng voi
cac cht nhim khac giu vai tro quan trong, nhu kha nng giu kim loai nng
cua dt va da trm tich phu thuc manh vao pH cua nuoc. Tu tng quan v
sinh dc hoc, vic quan ly h sinh thai doi hoi su dung cac m. Nhin chung,
m hinh dc hoc co it gia tri tin doan hon m hinh sinh thai. Truoc ht, vi
qua trinh nay va cac thng s lin quan it duoc nghin cuu hon cac qua trinh
sinh thai nhu quang hop, hp thu cht dinh dung v.v... con vi s liu thich
hop d su dung m hinh cht dc it hon cac m hinh quan ly khac. Mt khac,
yu cu chinh xac trong cac tin doan rt thp. Cac gia tri LD
50
va LC
50
duoc
cng b cho phn lon cac hop cht dc tu no co y nghia mi truong, nhung
tac dung phu cua cac cht nay it duoc bit dn.
Do do, muc dich quan ly khng phai la dat duoc nng d thp hon gia tri
nao do cua nuoc h hoc muc phu dung, ma la dam bao nng d do thp
hon LD
50
va LC
50
. Cac cng b nhu nng d cuc dai cho phep cua nuoc ung
WHO (xem phu luc 6) hoc nng d cho phep trong thuc phm (bao gm ca
ca) du dua trn mt nguyn ly chung (tri s trung binh khng chc chn)
khng co nghia rng suc khoe con nguoi va cn bng sinh thai bi de doa. Cho
du co nhung diu do, m hinh cht dc s con la cng cu quan ly rt co gia tri.
guyn l 2.32. Cn nhc nhiu cac thng s chua bit la diu quan
trong d xy dung cac m hinh cht dc cang don gian cang tt.
Diu nay doi hoi co kin thuc toan din v hoa hoc va sinh hoc cua cht
dc. Hai vi du sau dy minh hoa cac nhn dinh nay:
Ion Cu tu do rt dc voi ca va dng vt tri ni. Gia tri LD
50
cua Cu

voi
loai ca Daphia magna rt thp 20 g/l, voi loai ca hi 100-200 g/l. M
hinh Cu phai tp trung vao nng d ion Cu tu do trong nuoc va bao gm cac
qua trinh xac dinh nng d nay. Trong truong hop cua Cu, nng d cht
nguoi s thp hon nng d Cu trong ca, truoc khi ca tro nn dc voi nguoi. Vi
su hp thu va bai tit Cu o cy, dng vt khng la biu hin cho nng d ion
Cu tu do, nn cac qua trinh xac dinh nng d ion Cu trong nuoc co th bo
qua.
Vic nay co nghia, mt m hinh don gian nhu d dn o hinh 2.60 co th
su dung d uoc luong co bao nhiu Cu va o dang nao tham gia vao h sinh
thai duoi nuoc.
Hinh 2.60: M hinh Cu don gian.










Mang vo
Cu
2+

Thi ra
Cu trong d trm
tch
Cu hp
th
Cc phc
Cu
2+

Ngun Cu mang vao la mt ham co y nghia. Cac ion Cu tu do va hp thu
trn cac hat lo lung co th gp vao ham nay. Cn bng giua ion Cu ligan
cac phuc dng co th m ta trong thanh phn chinh bng cac hng s cn
bng d bit. Qua trinh hp thu cac ion Cu trong cac cht rn lo lung doi hoi
mt nghin cuu thuc nghim xac dinh dung tich hp thu cac cht lo lung. Su
giai phong Cu tu da trm tich con cn duoc nghin cuu, cho du d co mt s
thng tin v gia tri nay, phuong thuc tip cn don gian nhung tng hop rt cn
su dung mt m hinh lam cng cu quan ly, cho du s luong tu liu cn thit
va tuong ung voi m hinh chua dy du.
Cng co th thit lp mt m hinh co ich nhung don gian d biu din
tac dng DDT trong cac h sinh thai. o dy diu dang luu y la nng d DDT o
ca trong truong hop h bi phu dung manh cng tuong tu nhu nng d DDT
o ca tich ly qua chui thuc n. WHO d khuyn cao rng nng d DDT cho
phep cuc dai trong thuc phm cua nguoi tu 1-7 mg/kg trong luong tinh, tuong
ung voi muc hp thu hang ngay 0,005 mg/kg trong luong co th. Vic quan ly
co th giu cho nng d DDT o tt ca cac loai ca thp hon muc nay, gia su la
10 ln hay la 0,1 mg/kg trong luong tinh. M hinh dn ra o hinh 2.61 minh
hoa cho y tuong nay.
Hinh 2.61: M hinh DDT don gian










Phn hy quang
hoc
DDT 97ong
chui 9hc n
DDT pha
lng
DDT phn
9n
Mang
7a
DDT 97ong
c
DDT 97ong
972 9Jch
Mang vo
Bi 9i9
Bin
ch9
Di voi mt s loai ca, chung ta d bit tc d hp thu truc tip va h s
tc d bai tit DDT, cac s liu nay khng co du hiu khac nhau giua cac
loai. Su tich ly DDT trong chui thuc n va tc d quang phn va thuy phn
C
1
d duoc bit voi d chinh xac cho phep. Tuong tu nhu Cu, th cn bng
DDT trong nuoc va DDT hp thu trong cht rn lo lung co th xac dinh duoc
trong phong thi nghim. Trong khi do, tc d bin di cua DDT trong da trm
tich co th uoc luong voi s liu tu dt uot.
Nhu d thy o hai truong hop m hinh hoa su phn b Cu va DDT, co
th xy dung cac m hinh thuc t, cho phep giai dap nhung vn d quan ly
lin quan toi vic thai cht dc vao cac h sinh thai duoi nuoc.
Su phat trin ung dung cac m hinh trong quan ly mi truong rt dang
khich l (xem Jorgensen 1959). Du vy, su cn thit cua cac phuong huong
tng quat nhu vy chi tro nn r rang vao giua nhung nm bay muoi, khi cac
nha khoa hoc bt du tin hanh m hinh hoa hanh vi va anh huong cua cac
chg dc trong h sinh thai (Thorman 1978, Jorgensen 1979, Hill 1976). S
luong lon cac thng s cn thit d ap dung cac m hinh nay khng th tim
duoc trong cac vn liu hoc nho cac phong thi nghim ring nao. Loai nguoi
d dung khoang 50.000 hoa cht khac nhau trong cng nghip va trong cuc
sng hang ngay va nu m hinh hoa s co 13 thng s. Tu liu nay s phai co
it nht 1000 loai dng vt trong s hon 1 triu loai d bit trn trai dt. Kt
qua la chung ta cn toi khoang 1,5 ty bang tu liu, sau khi d lua chon nhung
thng tin cn nht. Dy la tinh trang tin thoai lung nan. D giai quyt tinh
trang nay co th thu nghim tim cac nguyn ly khoa hoc co so nhm xy dung
cac m hinh (phep tinh gn dung voi m hinh sinh thai).
Hoa hoc va vt ly d thu giai quyt vn d nay bng cach lp ra cac quan
h tng quat giua cac tinh cht cua hoa cht va thanh phn cua chung. Nu s
liu cn thit khng tim thy trong vn liu, thi co th ngoai suy tu quan h
dinh luong (phep gn dung bc 2). Trong nhiu truong hop, vic su dung
quan h do cho phep uoc luong cac gia tri hoan toan chp nhn duoc. Trong
nhiu m hinh sinh thai su dung trong muc dich mi truong, d chinh xac cac
s liu thuong doi hoi khng cao. Trong nhiu m hinh cht dc, chung ta chi
cn bit hin nay chung ta dang o xa hay gn muc dc hai. Diu nay co nghia,
vic su dung rng ri cac quan h tng quan s duoc thuc hin trong tuong lai
gn, cho du chung chi cho ta mt gia tri gn dung du tin cua mt s thng
s. Tuy nhin, cang nhiu kinh nghim su dung cac quan h do thi cang cn
phai khuyn cao su dung chung. Trong diu kin do, cac quan h tng quan
trong hoa hoc phai su dung thn trong. Mt vi du cu th cua phep gn dung
nu trn s duoc trinh bay o chuong bao toan nnh luong la "chuyn hoa" cac
qua trinh sinh hoc cua cht dc sang thut ngu nng luong. Phn bit Thm
nhp va Hp thu (Intake and uptake) la cng vic quan trong trong giai doan
nay.
guyn l 2.33. Thm nhp la su dua cac cht vao phi, da day, rut
hoc thn dng vt. S phn cua cac cht mang vao s do qua trinh hp thu
quyt dinh. Hp thu la su tip nhn cac cht vao dung dich ngoai t bao (mau,
huyt tuong). S phn cua cht hp thu phu thuc vao qua trinh trao di cht.
S liu v thm nhp va hp thu khac nhau voi tung ca th sinh vt va co
th phn thanh 4 lop dng vt co vu, ca, thuc vt can va thuc vt duoi nuoc.
guyn l 2.34. Tc d hp thu cua cht nhim qua thuc n phu thuc
vao ca hai yu t: tc d trao di cht cua co th sinh vt va tc d tng
truong (phat trin) (Nord strom et al 1975).
Di voi ca nuoc ngot co th th hin quan h do (o 20
0
C) bng bin
thuc:
I CI (0,25m
0,8
2
d9
d2
) I (g/ngay) (2.79)
o dy:
I: tc d hp thu
CI: nng d cht nhim trong thuc n g/g
m: khi luong co th g.
d9
d2
: tc d tng truong g/ngay.
I: d hp thu ring phn qua rut da day.
guyn l 2.35. Su hp thu h hp cua cht nhim qua mang cua ca
nuoc ngot duoc chung minh bng thuc nghim, phu thuc vao tc d trao di
cht (de Freita et al. 1975).
Ig 1000m
0,8
. C
w
. Ig (g/ngay) (2.80)
o dy:
Ig: tc d hp thu qua mang (g/ngay).
m: trong luong co th (g).
C
w
: nng d cht nhim trong nuoc g/g.
Ig: d hp thu ring phn qua mang.
Su hp thu cht nhim cua thuc vt trn can d duoc nghin cuu, vi
dy la mt xich thu nht cua chui thuc n cua con nguoi. Burton (1970) d
d nghi phuong trinh sau:
C Pd Fd Pr . Fr
trong do:
C: su hp thu trung binh/g sinh khi thuc vt.
Pd: yu t dt.
Fd: nng d cht nhim trong dt g/km
2

Pr: yu t tc d.
Fr: tc d roi cua cht nhim g/km
2
nm.
Su hp thu cht mhim o thuc vt bc cao trong nuoc qua thn va la
quan trong hon qua r (Ericson va Mortime 1975). Tc d hp thu Hg v co
va Hg-mthyl tu nuoc cua thuc vt duoi nuoc co th m ta bng biu thuc:


o dy:
t: thoi gian tng truong (ngay). Quan h nay dung voi nuoc co nng d
Hg
(cy)
Hg
(n.c)
= 3.000
. t
(2.82)
Hg trong khoang 1-10.000 mg/l (Mortimor va Kuds 1976).
guyn l 2.36. Su hp thu cht dc tu nuoc co th din ta trong mt
biu thuc chung cho ca dng va thuc vt.
Bng phep ly gn dung chung ta co:


o dy:
Cb: nng d cht dc trong sinh vt g/kg.
Cw: nng d cht dc trong nuoc g/l.
Cp: yu t tich ly.
Bang phu luc 3 cho ta cac yu t tich ly dc trung.
Su tn luu cht dc trong co th sinh vt co th xac dihh bng tc d bai
tit, tinh gn dung theo biu thuc sau:
r
e
Ke . C
b
(2.84)
o dy:
r
e
: tc d bai tit (g/ngay/trong luong co th).
Ke: h s tc d bai tit ( /ngay).
C
b
: nng d cht dc trong co th sinh vt (g/trong luong co th).
guyn l 2.37.
H s tc d bai tit Ke co th ly xp xi bng:
Ke a. m
b
(2.85)
Trong do a, b la cac hng s (b co th dat 0,75); m la trong luong co th.
Su tn luu cht dc trong co th sinh vt co th tinh theo cng thuc:


o dy:
U: su hp thu tu thuc n hp thu tu khng khi hp thu tu dt.
M hinh tich ly cht dc trong dng vt va thuc vt trn kha don gian
va chi co th su dung d uoc luong ban du. Loi gian chi tit hon co trong cac
Cb
Cw
= Cp (2.83)
dCb
dt
= U -
re
(2.86)
tai liu tham khao.
Bang 2.35 va 2.36 cho ta thy s liu, tc d bai tit va tc d hp thu
cht dc cua cac co th sinh vt.
Bang 2.35: Tc d bai tit.
Loai Cht dc
Tc d bai tit cua
tng/ngay
Chut (nuoc tiu) Cd 1,25
Nguoi Hg 0,01
Chut Hg 1,00
Cuu Pb 0,5 - 1,0
Nguoi Zn 8,00

Bang 2.36: H s hp thu cht dc
Loai Cht dc H s
Nguoi DDT 14,4 (bo)
Nguoi DDT 40,8 (thit)
Nguoi DDT 9,9 (hoa qua)
Khi Hg 90 (methyp Hg)
Chut Hg 90 (methy)
Chut Hg 90 (methy)
Tho Pb 20 (Aselat Hg)
Cuu Pb 0,8 - 1 (thuc n)
Ca co gai (pinIish) Zn 1,3 (thuc n)
1,9 (thuc n)

Su hp thu va tich ly cht nhim duoc m ta bng ba thut ngu: tich
tru sinh hoc (bioaccumulation), tich ly sinh hoc (bioconcentration), lam gia
sinh hoc (biomagniIication):
- Tich tru sinh hoc: la su hp thu va tich tru cht nhim cua sinh vt
theo bt ky co ch va phuong thuc nao, gm ca su hp thu tu nuoc, khng khi
va thuc n.
- Tich ly sinh hoc: La su hp thu va tich tru cht nhim cua sinh vt
truc tip tu nuoc qua mang hoc thn. Qua trinh nay duoc din ta bng yu t
tich ly.
- Lam giau sinh hoc: la qua trinh di chuyn cht nhim tu muc phu
dung nay sang muc phu dung khac voi biu hin la su gia tng nng d
sinh vt so voi trang thai phu dung.
Kin thuc cua chung ta trong linh vuc sinh dc hoc con it va cn nghin
cuu thm. Mt s vn d cn nghin cuu sau dy:
1. Phat trin cac m hinh thich ung lam phuong tin nhn bit cac yu t
xac dinh s luong va phn b cht nhim trong dng thuc vt.
2. Nhn bit cac m hinh tac dng cua cht nhim va cac tac dng phu
toi toan b cac chuc nng dng vt.
3. Nghin cuu cac h sinh thai don gian dng thoi voi cac khia canh biu
hin trong thuc nghim nhm nhn thuc va du bao cac hiu ung sinh thai.
guyn l 2.38. Chung ta phn bit 5 loai duong cong liu luong phan
ung (Hinh 2.65) (Bridger, 1980 Brown 1978).
1. Tn tai liu luong ngung. No duoc th hin boi cac muc liu luong o
do khng co cac phan ung vuot muc kim soat. Cac gia tri ngung nay co th
xem o muc II.2.
2. Phan ung tich ly. o dy phan ung nm cao hon duong cong quan h
tuyn tinh. Moi liu luong du tao ra phan ung cua sinh hoc.
3. Quan h ngung quasi, o do khng co hiu ung nao duoc quan sat o
nng d thp hon ngung, nhung o cac gia tri trn ngung phan ung mang
tinh tich ly.
4. Quan h tuyn tinh giua liu luong va phan ung.
5. Hiu ung bo hoa o trong truong hop nay duong cong co d dc o liu
luong thp nhung huong toi nm ngang o liu luong cao.
Co ch tac dng cua chung nhu sau:
1. Pha dng hoc: thay di co ch hp thu cht dc, phn b, lng dong,
trao di cht va bai tit chung.
2. Pha dng luc: thay di hp thu cht dc lin quan voi ap luc hoa hoc
va tinh cht hoat hoa.
3. Cac phan ung hoa hoc giua cac cht hoa hoc tao nn hop cht moi, tao
phuc va thay di trang thai hoa hoc, phan ung giua cht nhim va cht nn
tao nn dang hoa ly cua cht nhim va dc tinh cua no (Anderam va
Appolina 1978).
Mt s loai tuong tac cua cht nhim duoc minh hoa trong cac hinh
2.66 va 2.67. Cac tuong tac dng bin va nghich bin lin quan cua t hop hai
cht dc.
Hinh 2.65: Cac loai phan ung cua sinh vt truoc vic thay di
liu luong cht dc.









1. Ngung; 2. Tich ly; 3. Ngung quasi; 4. Tuyn tinh; 5. Bo hoa.
Tri thuc cua chung ta v tuong tac va hu qua cua tuong tac giua cac
cht nhim khac nhau hin nay dang con han ch. Do vy, phai ly giai cac
vn d lin quan mt cach thn trong. Tuy nhin, cn tim ra mt giai phap nao
do, cho du no chi la buoc du va khng quan trong nht.
Hinh 2.66. Cac duong cong co phan xa sinh hoc bng nhau cua t hop
iu luong
P
h

n
g

1
4
2 3
5
cht X (hoat tinh manh) va cht Y (hoat tinh yu khi co mt hinh) duoi anh
huong cua cht X. Co nhung kha nng nhu sau:
1. Y la cht tro.
2. Hiu ung nghich bin do chuc nng sinh ly.
3. Hiu ung nghich bin do canh tranh hoa hoc.
4. Hiu ung nghich bin do cac qua trinh khng canh tranh.
5. Y rt nhay voi cac tac dng dng tin.
Hinh 2.66: Cac duong cong phan xa sinh hoc cua hai cht X va Y.










Hinh 2.67: Cac duong cong dng sinh
cua hai cht nhim hoat tinh X va Y:
1. Dng tac dng
2. Dng bin
3. Nghich bin



nh 2.68: anh huong cua Pb2+ v Zn2+ ti s pht trin cua u trng
cua (Benifts 1975).
..........................................................................T 88
nh 2.69: Ty l tu vong cua u trng cua ph thuc vo nhit d v d
mui (Sprague 1970)
............................................................................ T 89
Mt s cu hoi v bi tp
1. Nu mt s nguyn t s chay ra vinh trong muc vai mg/l va khng
gy nn tac hai mi truong.
2. Nu ln mt s yu t co anh huong toi vn tc phn huy cua thuc
tru su bng cach su dung bang phu luc 2.
iu luong y
iu
luong
x
1
4
2
3
5
iu luong y
iu
luong
x
1
2
3
3. Mt nguoi sng trong vung cng nghip, noi nng d chuyn dich cao
khoang 5 g/m
3
khng khi. Anh ta hut 20 diu thuc mt ngay, mi diu
chua 1 g Cd. Thuc n cua anh ta chua 75 g Cd. H s hp thu Cd cua phi
la 20, cua b may tiu hoa la 7. Luong Cd hp thu cua nguoi nay hang
ngay la bao nhiu? H s tc d bai tit la 0,002/ngay. Hy vit phuong trinh
m ta nng d cuc dai cua Cd theo thoi gian. Nng d Cd cuc dai cua phuong
trinh s bng bao nhiu.
4. Nu I la yu t sinh thai han ch tai. Nng d cuc dai I cua tao nu
trong nuoc co nng d I bng 0,01 mg/l la bao nhiu?.
5. Giai thich tai sao o nha may xu ly nuoc thai sinh hoc, ham luong N
trong mua dng thp hon mua he.
6. Giai thich quan h giua DDT trong nuoc ngot, thuc vt tri ni va tao
bng cach su dung bang 2.25.
7. Dung chu trinh C toan cu hinh 2.13, tinh su nhim CO
2
cua khi
quyn vao nm 2000 theo s liu d co nm 1975 va luong nhin liu dt tng
3 nm. Nng d CO
2
trong khng khi vao nm 2000, gia thit rng 2/3
luong nhim s duoc chuyn ra bin.
8. Nu cac hu qua cn bng trong tuong lai o chu trinh P va N.
9. Dung phuong trinh Streeter - Phelps tim dim toi han cua qua trinh
nitorat hoa cho cac truong hop sau:
Nuoc thai luu luong 100l/s co BOD
5
-30 mg/l va NH
4

20 mg/l chay
vao sng co luu luong 1.200 l/s, tc d dong chay 0,5 m/s, d su 4m, nhit
d 20
0
C.
10. Mt h su 50m co din tich 10 Km
2
. Luong P mang vao chu yu do
nuoc thai. Khoang 50.000 m
3
/24h nuoc thai d thi chay vao h. H nay thuc
loai dinh dung nao? Gia tri cua h s thai P trong nha may xu ly nuoc thai
bng bao nhiu d h chuyn tu trang thai nhim sang trang thai sach.
11. D trong cua h la 0,8m hy tinh G
24
max.
12. Di gia tri PPm sang g/m
3
cho cht nhim khi o 25
0
C va 760
mmHg. Cho bit 10
3
PPm - trong luong phn tu cua cht nhim la: 24,5.
13. Nng d trung binh cua Pb lo lung la 6 g/m
3
, trong do 75 nho
hon 1 m. Nu mt nguoi tho 15 m
3
khng khi hang ngay va h s hp thu la
50 cua hat nho hon 1 m va khng dang k di voi hat lon. Hy tinh co
bao nhiu Pb duoc hp thu mi ngay.
14. H s phn b DDT giua du liu va nuoc la 925. D hoa tan DDT
trong nuoc la 1,2 g/l. Hy tinh kha nng hoa tan DDT trong du liu mg/l
va mol/l. Trong luong phn tu cua DDT la 354,5 g/mol.
15. St hai giai phong trong qua trinh phong hoa, bn o pH thp nhung
d bi oxy hoa o pH cao. Giai thich xem tai sao nhu vy.
16. o nhit d cao, kha nng oxy hoa cua nuoc ra sao?
17. Cac sng trn trai dt hang nm mang ra bin 30.10
15
kg nuoc. Hy
su dung cac bang d co d tinh thoi gian luu tru cua K va Na, gia thit nng
d cac nguyn t nay o nuoc bin khng thay di.
18. Nng d trung binh cua ion st tan trong nuoc sng la 1 PPm, o nuoc
bin la 8 PPb. Cai gi d xay ra voi ion Fe
3
khi no chay ra bin.
19. Tim nng d NO
-
3
o pH 7,6, khi tng nng d NH
3
NH
4
tim
duoc la 4,6 mg/l.
20. Tim d hoa tan cua H
2
S trong nuoc o 20
0
C.
Chuong III
Cc nguyn l bao ton nng lung

III. 1. hng quan nim co ban v bao ton nng lung c lin quan dn mi
trung.
Nng luong duoc dinh nghia la kha nng thuc hin cng. Su bin di
nng luong co th m ta bng dinh lut 1,2 nhit dng hoc.
guyn l 3.1. Dinh lut nhit dng thu nht phat biu rng nng luong
khng th tng ln hay mt di ma chi co th chuyn tu dang nay sang dang
khac.
Ni dung nay co th ung dung theo huong sinh thai nhu sau: "Anh
khng th ly mt cai gi tu s khng - Khng mt vt gi ging nhu bua n tu
do" (Commoner 1971). Nhu vy, trong h kin cng duoc thuc hin khi co
bin di nng luong, tng hoc giam ni nng, hp thu nhit.
E Q w (3.1)
Q: nhit hp thu
w: cng thuc hin trong h
E: su bin di ni nng.
Biu thuc nay khng tinh dn su bin di giua khi luong va nng
luong.
Trong mi truong, chung ta thuong dng hoa s nng luong mt troi dn
mt don vi din tich trong h sinh thai voi h s nng luong mt troi duoc
sinh vt bin di sang dang khac. Diu nay duoc minh hoa trn hinh 3.1 Vi du
v dng co Michigan.
Su chuyn hoa nng luong mt troi thanh nng luong hoa hoc nho quang
hop tun theo dinh lut nhit dng hoc thu nht: (3.2)
Nng Iung
M.T Cy hp
th
Nng Iung
ha ca m
thc vt
Nng Iung
nhit s hp
th
+
w Q

Hinh 3.1: S phn nng luong mt troi trn dng co qun x dng co
Michigan. Tt ca cac gia tri la J/m
2
/nm







Di voi muc tip theo trong chui thuc n, cn bng nng luong co th
vit duoi dang:
F A UD G H UD (3.3)
o dy:
F - Thuc n tinh theo don vi nng luong (J).
A- Nng luong duoc dng vt dng hoa.
UD - Thuc n hoc nng luong khng tiu hoa.
G - Nng luong hoa hoc cua su tng truong dng vt.
H - Nng luong nhit cua su h hp...
Su thay di sinh thai thanh nng luong hoa hoc duoc trinh by trong
bang 3.1.
guyn l 3.2. Trong tu nhin chung ta co th phn bit hai qua trinh:
qua trinh tu din bin xay ra khi khng co su thm nhp nng luong tu bn
ngoai va qua trinh khng tu din bin co su thm nhp nng luong tu bn
ngoai. Cac nguyn nhn do d chua dung trong dinh lut nhit dng hoc thu
hai. Dinh lut nay phat biu rng: Cac qua trinh keo theo su chuyn hoa nng
luong khng tu din ra tru khi co su phn huy nng luong tu dang trt tu sang
dang khng trt tu hoc tu dang dm dc sang dang phn tan. Noi cach khac
tt ca su bin di nng luong s keo theo su phn huy nng luong cht luong
nh sng mt tri 1,97.
10
9
J
Phn xa
Sn phm
2,4.10
7

Sn phm tinh
2,0.10
7

H hp 0,4.10
7

cao thanh nng luong cht luong thp (th nng thanh nhit nng). Cht luong
nng luong do bng phuong phap nhit dng hoc (Cht luong cao - entropy).
Bang 3.1
. Ahit lung .hEy .$, .E. .ht liu dng vt
Sinh vt Loai
Nhit luong chay
KCal/g khng tro
Cihate Tetrahymena pyriIoun -5938
Thuy tuc Hydro lettorabis -6034
Thuy tuc xanh Chlorohydra viridissima -5729
Platwom Dugesia tigrina -6286
Platworm can Bipalium kewense -5864
Sn nuoc Succinea ovales -5415
Chn du Gottidia pyramidata - 4397
Tm Artemia sp, - 6737
Chadocera Leptodora kindtu - 5605
Copepood Calamus hegolandicus - 5400
Copepood Trigriopus coloIornicus - 5515
Rui caddis Pycnopsyche Lepido - 5687
Rui caddis Phcnopsyche guttiIer - 5706
Su Philenus leicopthaimus - 6962
Mat bt Tyroglyphus lentneri -5808
Bettle Tenebrio molitor - 6314
Guppia Lebistes reticulatus - 5823

B. CiE tr nng lung qun x dng . Ceorgi,

Thanh phn Gia tri nng luong KCal/gm khng tro
Co xanh - 437
Cy bui cht dung - 4290
Rom rac - 4139
R - 4169
Cy thao mc xanh - 4288
Trung binh - 4251

. Ahit nng .$, .E. loi di .u v khng di .u.

Mu phn tich
Vt liu khng tro
Kcal/g
Ty l cht beo ( trong
luong kh)
Chim ling -8,08 71,7
Chim hot -7,04 44,1
Loai khng di cu -6,26 21,2
Mo chim chit -9,03 100,0
Mo chit tu chim ling -5,47 0
Mo chit tu chim hot -5,41 0
Mo chit tu chim khng di cu -5,44 0

D. Ahit lung .hay .$, .E. loi sinh khi
Loai sinh khi H protein
Kcal/g
H mo Kcal/g H Cacbua hy
dro kcak/g
Trung - 5,75 9,50 - 3,75
Gelatin (keo) -5,25 - 9,50
Glucozen - 4,19
Thit ca - 5,65 - 9,50
Sua - 5,65 - 9,25 - 3,95
Hoa qua - 5,20 - 9,30 - 4,00
Hat - 5,80 - 9,30 - 4,20
Duong gluco - 3,95
Duong gluco - 3,75
Nm - 5,00 - 9,30 - 4,10
Men - 5,00 - 9,30 - 4,20

Dinh lut nhit dng hoc thu hai co th din dat duoi dang cng thuc
trang thai:
dS d
e
S d
1
S (3.4)
o dy: d
e
S
T
dQ
va d
i
S ~ 0 | 0 di voi cac qua trinh thun nghich cng
s thay di trong moi qua trinh nhu dS (ph bin dS ~0)|.
Sinh vt h sinh thai va toan b sinh quyn co cac dc trung th nhit
dng d tao ra va duy tri trang thai trt tu cao hoc diu kin entropia thp
(enpropia co th xem la thuoc do cua su khng trt tu). Enpropia thp dat
duoc bng vic chuyn hoa nng luong cht luong cao (anh sang, thuc n)
thanh nng luong cht luong thp (nhit). Trt tu duoc duy tri trong h sinh
thai boi h h hp, ma h hp lin tuc tao ra hn loan (nhit khng trt tu).
guyn l 3.3. Dinh lut nhit dng thu hai giai thich tai sao h sinh thai
co th duy tri t chuc va d trt tu. H lin tuc huong toi vic gia tng hn
loan (khng trt tu), va nu chung ta cho rng h gm h sinh thai va mi
truong xung quanh no, thi chung ta co th hiu rng trt tu (entropia m) s
duoc tao ra trong h sinh thai, nu su hn loan duoc tao ra trong mi truong
xung quanh. Trong h sinh thai ty l tng h hp cua qun x trn tng sinh
khi cua qun x (R/B) co th duoc xem la su duy tri ty l cu truc hoc la
ham s trt tu nhit dng cho cac h don gen.
Su bao toan nng luong trong mt h sinh thai co th ung dung cho dong
nng luong huong toi nng luong cht luong thp. Vi cac hop cht hoa hoc
mang nng luong hoa hoc va nm trong chu trinh tun hoan nguyn t (xem
2.5), nn nng luong cng mang tinh cht chu trinh. Buc xa mt troi la dong
nng luong mang vao h sinh thai duoc sinh vt quang hop d tao ra sinh
khi. Nng luong hoa hoc trong sinh khi khng mang dc trung hn loan,
trong khi do nhit nng tao ra boi su h hp (su hn hp (su hn loan) tro
thanh dong nng luong mang. Chu trinh hoa hoc cua cac nguyn t hoa hoc la
kt qua cua dong nng luong gian doan. Khng co buc xa mt troi s khng
co trt tu trong h sinh thai va khng xay ra chu trinh tun hoan nguyn t
hoa hoc.
guyn l 3.4. Theo quan dim vt ly, khung hoang mi truong la
khung hoang entropia vi su nhim mi truong tao ra su hn loan (khng
trt tu).
Mt thi du cua nguyn ly nay duoc dua ra trong hinh 2.45, minh hoa su
tich lu Pb trong bang Aixolen tu thoi dim 800 nm truoc cng nguyn cho
dn ngay nay. Su gia tng tich lu Pb trong bng, chung to Pb thai ra trong
khi quyn tng d phn tan trn trai dt va vi vy entropia cua Pb tng ln. Su
gia tng entropia do phn b rng ri cht nhim, co th minh hoa bng mt
m hinh don gian: hai bu khi cung dung tich ni voi nhau boi van hm. Nu
mt bu chua 1 mol khi long va bu thu hai rng thi vic mo van hm giua
hai bu la nguyn nhn cua su gia tng enrtopia.

e
S

= = = =
2 *
1
2
Ln R
V
V
RLn w
T
Q
t
dQ

o dy:
e
S - Su gia tng entropia.
V2 - dung tich chim ch cua mt mol khi sau khi mo van.
V1 - dung tich chim ch cua mt mol khi truoc khi mo van.
Diu nghich ly la: chung ta cang c gng duy tri trt tu thi chung ta cang
cn nhiu nng luong hon va chung ta khng tranh khoi vic tao thm suc ep
toi mi truong.
III. 2. Su /ng nng lung v / tr nng lung
Hang ngay, mt nguoi cn su dung khoang 9000KJ, nhung hin nay cu
dn trong cac nuoc phat trin su dung trung binh hon 900.000KJ, 100 lon
hon muc cn thit, phn lon nng luong duoc tiu thu boi cac nuoc cng
nghip hoa. Ho chim 30 s dn, nhung tiu thu 80 nng luong th gioi.
Muc 2.8 d cho thy rng chi co 10-200/0 sinh khi ban du co th duoc
sinh vt su dung trong muc tip theo cua chui thuc n. Vi sinh khi co th
chuyn thanh nng luong (xem bang 3.1) hay su chuyn hoa nng luong cua
chui thuc n, nn chui thuc n ngn ng cc con nguoi s co loi hon chui
dai: ng cc gia suc con nguoi. Tt nhin, vn d d ngn cua chui thuc n
khng th giai quyt mt cach don gian vi gia suc tao ra protein tu cac axit
amin thich hop hon cho con nguoi (lisine khng co trong protein thuc vt) va
thuc n thuc vt khng th xem la thuc n chu dao cua con nguoi hin nay.
Nhung vic san xut thuc phm chu dao s gia tng khi chui thuc n ngay
cang ngn.
Quan dim nay con duoc ung dung trong vic su dung du dt hoc cac
ngun nng luong khac. Hinh 3.2 dn ra chui nng luong nhu vy, o do cang
nhiu bc, thi su mt mat nng luong cang lon.
Bang 3.2 Cho thy h s luong tinh cho mt s linh vuc ph bin nht.
Chung ta khng th tranh ne dinh lut nhit dng hoc thu hai, nhung chung ta
co th han ch nng luong han ch bng:
1. Giu chui thuc n cang ngn cang tt.
2. Tng h s su dung nng luong, co nghia ty s nng luong co ich du
ra trn tng s nng luong du vao.
3. Thai cang it nhit ra xung quanh cang tt, co nghia la tng su cach
nhit va su dung nhit thua do cac tram phat nhit thai ra vao cac muc dich
suoi sy khac
Hinh 3.2: Phn huy nng luong trong chui nng luong.





Cht Iung nng
Iung
t
du Nhit
chy
Nhit thi
My chuyn
nhit
Nhit thi
My pht
din
Nhit thi
Truyn ti
din
Nhit thi
ng co
din
Nhit thi
Nhit thi
Nng Iung s dng




guyn l 3.5. Trong mt mt xich cua chui nng luong, nng luong
chuyn tu dang nay qua dang khac va nhit thai ra la h qua cua dinh lut
nhit dng thu hai.
Dinh lut thu nht cua nhit dng hoc co th ap dung cho trang thai nng
luong. Chi co buc xa mt troi la nng luong tu do, vi trai dt la h thng mo
nhn nng luong tu cac ngun bn ngoai. Nu chung ta ly nng tu cac ngun
khac chung ta phai mt nng luong cho vic ly nay. Vi du, hin nay chi co
1/3 nng luong du mo trong cac b chua tu nhin duoc ly ln, trong khi do
mt nng luong dang k phai bo vao cac l khoan. Hon nu, d tng d thu hi
du nng luong bo thm con qua nng luong thu duoc. Do vy, tng gia tri
nng luong giam di ma tiu thu nng luong lai tng ln.
Hinh 3.3. Minh hoa su gia tng tiu thu nng luong trong th ky nay va
su khac bit trong su tiu thu nng luong o cac nuoc phat trin va dang phat
trin lon nhu th nao.

Hinh 3.3: Khoang cach trong
binh qun tiu thu nng luong trn du
nguoi giua cac nuoc phat trin va dang
phat trin (Tu liu lin hop quc).
1. Cac nuoc phat trin.
2. Cac nuoc dang phat trin.



Dua trn cac thng tin hin nay co duoc, chung ta duong nhu bit r la
cac loai nhin liu chu yu: du va khi co l s can kit du do vao nm 2025
1
2
125
-
Tiu th nng Iung du
ngui (m
3
than quy di)
0-
1900 1920 1940 1960 1980 2000
Nm
25-
50-
75-
100
-
- 2050, va khi do than con du tru cho khoang 200-400 nm su dung nua.
Nhung than khng th thay th hoan toan cho du va khi vi ly do nhim
(xem 2.6, 3.5)
Do vic cn co 25 - 50 nm d phat trin mt h thng nng luong moi,
nn chung ta khng co thoi gian d mt vao vic tim kim cac cht thay th
cho du va khi dt.
Chung ta khng h th ban thm v vn d nng luong, khi giao trinh co
tn la "cac nguyn li khoa hoc mi truong". Nhung thuc phm cho con nguoi,
ngun nng luong quan trong nht cua th gioi hin nay la vn d cn duoc
quan tm nhiu nht: khoang 40 dn s th gioi hin khng co du nng
luong ti thiu v cht luong va s luong d duy tri suc khoe.
Bang 3.2. Hiu sut nng luong cua cac h thng su dung nhin liu don
thng thuong.
H thng Hiu sut (uoc dinh)
Ch bin khi dt tu nhin 97
Khai thac nguyn liu hat nhnU 95
Ch bin than 92
Ch bin du mo 88
Lo suoi khi dt gia dinh 85
Xe t chay acqui 80
Khai thac than l thin 78
Chung tach khi tu nhin 73
Canh quat chay bng tuabin khi 70
Lo suoi du 65
Ch bin nguyn liu hat nhn 57
Khai thac than hm lo 55
May nng luong theo chu trinh d MHD 50
Dng co tuabin dong. 45
Dng co diezen. 52
Ging du ngoai bin. 40
Nha may nng luong chay du, din hat nhn. 38
Dng co dt trong. 30
Bong den huynh quang. 28
Dng co Wankee. 22
T bao quang din kiu moi. 15
T bao quang din hin nay. 10
Bong den dy toc W. 5

III. 3. ng sut
Nng sut so cp cua mt h sinh thai duoc dinh nghia nhu la tc d, o
do nng luong buc xa duoc cac sinh vt san xut (chu yu la cy xanh) tich
tru duoi dang nng luong hoa hoc trong cac cht huu co nho hoat dng quang
hop va tng hop hoa hoc. Don vi do nng sut co cp la g (Kcal, KJ) hoc
giam cht kh trn m
2
hoc m
3
, trong 24 gio hoc trong mt nm. No la th
nng d phn bit voi tng nng sut so cp - tng tc d tng hop gm ca
cht huu co dung cho h hp va nng sut tinh - tc d tich tru vt cht huu
co noi chung. Tc d tich tru nng luong o cac bc tiu dung goi la nng sut
thu cp.
Khng th nhm sinh khi voi nng sut tinh (su bin di sinh khi trn
mt don vi thoi gian).
P
dt
dB
I (B, nhit d, cac yu t MT). (3.6).
Bang 3.3. Cac gia tri dc trung cua tng san phm so cp, nng sut.
H sinh thai Tng san phm so ch Nng sut tinh
Cac dong nng nghip 650g cht khh/m
2
. nm
Sa mac 200KCal/m
2
. nm 150KCAl/m
2
/ nm
Rung si - thng 11.500KCal/m
2
. nm 5000 -nt-
Rung thng 12.200 -nt- 7500 -nt-
Rung mua 4500 -nt- 13.000 -nt-
Bi da ngm san h 12,82g cht kh/m
2
. ng
Dng co 1200g cht kh/m
2
. nm 500g cht kh/m
2
. nm
(khoang 250-2500) (khoang 150-1500)
Cac h phu dung 2,1g cht kh/m
2
. ng
Bin tao dui ngua 0,5g cht kh/m
2
. ng
Dng co
'Silver Spring' 17,5-53g cht kh.m
2
.ng
Tng sinh quyn 2000KCal/m
2
. nm
Rung n doi 8000KCal/m
2
. nm 3600KCal/m
2


San phm so cp o goc d thuc phm tng hop trong cac bang 3.5 A,B. o
dy, san luong thuc phm o cac nuoc phat trin va dang phat trin duoc so
sanh voi nhau. Co th nhn thy, cac nuoc dang phat trin co san luong trn
mt don vi din tich thp hon khi so sanh voi cac nuoc phat trin, co cng
nghip duoc b sung thm nhin liu. Vao nm 1975, nguoi ta d uoc doan 4
ty nguoi trn th gioi mi nguoi dung 4.2.10
6
KJ/nm tng la 17.10
15
KJ/nm
chim khoang 0,5 nng sut tinh so cp cua sinh quyn.
Bang 3.4. Uoc doan tng san luong so cp (hang nm cua sinh quyn va su
phn b cua no trong cac HST chu yu.
H sinh thai Din tich
*10
6
km
2

Tng nng sut so
cp KCal/m2/nm
Tng san 16 phm
10 KCal/nm
Bin
Bin su 326 1.000 32,6
Bin ven bo 34 3.000 6,8
Vung nuoc tri 0,4 6.000 0,2
Cua sng, ran san h 2,0 20.000 4,0
Tng 362,4 - 43,6
Luc dia
Sa mac va rung su 40,0 2.000 0,8
Dng co va bi co 40,2 2.500 10,5
Rung kh 9,4 2.500 2,4
Rung tung bach min
Bc
10,0 3.000 3,0
Dt canh tac khng phn
hoa
10,0 3.000 3,0
Rung nhit doi m 14,7 20.000 29,0
Rung n doi m 4,9 8.000 3,9
Dt nng nghip co bon
phn hoa hoc
4,0 12.000 4,8
Tng 135,0 57,4
Tng toan b sinh quyn
(tru cac min bng gia)
500,0 2.000 100,0

o bang 3.4. Nng sut biu duoc tinh bng cach nhn nng sut cacbon
tinh voi 10 d co KCal, sau do gp di ln d uoc tinh tng san luong va cui
cung cng thm cho cac cua sng (Rythrs 1996).
Nng sut HST dt lin duoc tinh dua trn phuong phap Heth (1963)
bng cach nhn nng sut tinh ln hai doi voi cac h sinh thai co sinh khi
thp va nhn gp ba cho cac h co sinh khi cao d tinh tng nng sut. Cac
rung nhit doi co cac nghin cuu ring. Cac vi du nng nghip, cng nghip
hoa duoc lua chon tu dc trung phuong tin nng nghip cua phn lon dt
canh tac th gioi.
Bang 3.5.A San luong thuc phm n duoc va san luong so cp tinh hang nm
theo uoc doan v thu hoach o ba nuoc:
1. Nng nghip co bon phn hoa hoc.
2. Bon it hoc khng bon hoa hoc.
3. Trung binh toan cu.
Thuc phm San luong so cp tinh
Kg/ha KCal/m
2
Luong cht
kh Kcal/m
2

Tc d
Kcal/m2/ ngay
Bt my
Ha Lan 4.400 1.450 4.400 24,4
n D 900 300 900 5,0
Trung binh worl 1.300 430 1.300 7,2
Ag
M 4.300 1.510 4.500 25,0
n D 1.000 350 1.100 6,1
Trung binh worl 2.300 810 2.400 13,3
Co
Nht 5.100 1.840 5.500 30,6
Braxin 1.600 580 1.700 9,4
Trung binh worl 2.100 7.600 2.300 12,8
Kho,i ty
M 22.700 2.040 4.100 20,0
n D 7.700 700 1.400 7,8
Trung binh worl 12.100 1.090 2.200 12,2
Kho,i l,ng
Nht 20.000 1.800 3.600 20,0
Indonxia 6.300 570 1.100 6,1
Trung binh th gioi 8.300 750 1.500 8,3
Du tuong
Canada 2.000 800 2.400 13,3
Indonxia 640 260 780 4,3
Trung binh th gioi 1.200 480 1.400 7,8
Dung
Hawaii (mia) 11.000 4.070 12.200 67,8
Ha Lan (cu cai) 6.600 2.440 7.300 40,8
Cu ba (mia 3.300 1.220 3.700 20,6
Trung binh th gioi 3.300 1.220 - -

Bang 3.5.B. San luong tinh so cp va thuc phm o ba muc
1. Cac nuoc phat trin (nng nghip co bon phn).
2. Dang phat trin (dung it hoc khng dung phn).
3. Trung binh th gioi.

San luong tinh so cp KJ/m
2
Thuc phm KJ/m
2

1 2 3 1 2 3
Lua my 18.000 3.800 5.400 6.000 1.300 1.900
Ng 18.000 4.500 10.000 6.500 1.600 3.500
Gao 22.600 7.000 9.600 7.500 2.500 3.500
Khoai ty 17.000 5.700 9.000 8.800 2.850 4.380
Khoai lang 15.000 4.500 6.400 7.000 2.500 3.500
Du tuong 10.6000 3.300 6.300 3.500 1.100 2.000
Duong 52.000 15.000 28.000 16.500 5.000 9.000

Mt khac, chung ta phai cng vao nng sut tinh so cp cua sinh quyn
mt luong lon thuc n do gia suc tiu thu. Luong vt nui trn toan th gioi
tiu thu thuc phm it nht la 5 ln so voi nguoi. Nhu vy, nguoi va gia suc
tiu thu it nht la 6,5 san luong tinh cua sinh quyn hoc it ra la 12,5 tng
san luong tinh tao ra duoc trn dt lin. Hon nua, con nguoi con tiu thu mt
luong lon san luong so cp duoi dang soi, do vy, san luong tinh do nguoi
tiu thu co th chim 15 tng san luong tinh trn dt lin. Nhung nu dn s
tng gp di, liu luc by gioi co du thuc phm khng? chung ta co th tip
tuc su dung dng vt va n thit khng?. Tinh trang nay ngay cang tro nn
nghim trong va k hoach cua chung ta trong tuong lai phai co nhung luu y
sau:
1. Khng th co hon 25 dt co th canh tac nng nghip duoc. Vic
tuoi tiu trn mt din tich lon dt kh s cn nhiu nng luong va gy ra mt
s tac dng mi truong phu.
2. Chung ta co kha nng giam s luong dan gia suc, nhung nhu cu cua
con nguoi v protein dng vt khng th danh gia thp duoc.
3. V ly thuyt, san luong mua mang o cac nuoc dang phat trin co th
tng ln r rt, nhung cac nuoc nay khng du tin d du tu vao nng nghip,
dn s dang tng qua nhanh, binh qun luong thuc du nguoi hin nay con rt
thp.
4. Nng sut nng nghip cao chi co th duy tri bng vic phn khoang
va co gioi hoa, ma diu do s di kem voi nhim mi truong lin quan voi su
dung may moc, thuc tru su va phn bon hoa hoc.
Nhung diu trinh by trn dy d chung to khung hoang mi truong,
khung hoang nng luong va khung hoang thuc phm gn bo mt thit voi
nhau nhu th nao. Giai phap giai quyt dng thoi ca ba vn d trn moi co th
xem la giai phap thuc t.
III.4. ng lung trong cc h sinh thi.
Su truyn nng luong tu ngun nm trong thuc vt qua dng vt n co
(sinh vt tiu thu so cp) toi dng vt n thit bc cao (sinh vt tiu thu bc
cao) goi la chui thuc n. Co th xy dung ra cac hinh 3.4 va 3.5 bng cach sI
dinh lut nhit dng hoc thu nht. Cac thanh phn cua cac m hinh nng
luong sinh thai trn duoc dn ra o hinh 3.6. Trong tu nhin, quan h thuc n
cng don gian nhu chui thuc n, nhung di khi con tao nn mang chui thuc
n.
Mi quan h nng luong trn con co th trinh by duoi dang thap sinh
thai, co th th hin duoi dang s luong ca th, sinh khi (hoc thanh phn
nng luong) hoc dong nng luong o mi muc trong chui thuc n hoc mang
thuc n (hinh 3.7).
Chi co dong nng luong tao ra mt thap sinh thai thuc su tuong ung voi
dinh lut nhit dng thu nht. S luong thap phu thuc vao kich thuoc cua h
sinh thai con thap sinh khi phu thuc vao tc d trao di cua tung ca th.
Hinh 3.4. Biu d dong nng luong di voi HST Root Spring cac chi s
KCal/m2/nm, cac s nm trong chi su thay di mua mang chua thu hoach
(Tesl 1957).












Hinh 3.5 Biu d dong nng luong trong HST dng cho Silver Spring,
Florida. Cac chi s KCal/m2/nm (trich tu odium).








Th n c -4
To
710

Nhit
2.185
1.746
18
Chuyn vo
2.300
Vnh
vn
2350
705
655
31
337
Di
chuyn

868 Tao
khong
2
34
89

295 vi sinh

121
208

295
2500
5060

460
d.v,
phn hy

d.v n
th[t cao dv. n
c
dv. n
th[t
3368 383
2
1

4.60
0
316
Tn
g
S.L
Vo146
6
sn
phm

nh
sng
208.1
0
quan
g hp
410.00
0

11.977
1.890

Xu
t


11.977
Tng
nhit

137





Hinh 3.6 Cac thanh phn cua m hinh dong nng luong sinh thai.
I - du vao cua thuc n; ND - thuc phm hoc nng luong khng tiu
hoa; Q - nng luong duoc hp thu; R - nng luong h hp; P - san phm tinh;
E - nng luong bai tit; G - nngluong tng truong:
I ND A ND NP R ND G E R
Chi co G co kha nng dung cho bc tip theo cua chui thuc n.




Hinh 3.7. Thap dong nng luong trn bin.




guyn l 3.6.
Dong nng luong sinh thai ngoai y nghia mi truong to lon con biu hin
cho kha nng lam giu sinh hoc dua trn co so nng luong (xem thm II.8).
Quan dim nay duoc min hoa trong bang 2.24 ly cua Wood well
(1967). H s sinh thai duoc dn ra o bang 3.6, o dy co nu ln mt s dinh
nghia chu yu . Gia tri cua mt s h s dc trung th hin trong cac bang 3.7
- 3.9.
Bang 3.6: H s sinh thai.
Quan nim Dinh nghia
I
A
#


NP
ND
Thc vt tri n
ng vt tri ni
C b
C ln
H s Lindeman Ty s muc hp thu nng luong bc
n/n-1: I
n
/I
n-1

H s dng hoa o muc dinh dung A
n
/ A
n-1

H s san luong o muc dinh dung NP
n
/NP
n-1

H s tng truong m NP
n
/ A
n

H s tng truong sinh thai NP
n
/ I
n

H s dng hoa A
n
/ I
n

H s su dung I
n
/ NP
n-1


Bang h s dng hoa (A/ I) cho cac loai sinh vt, lua chon theo tu liu
cua nhiu tac gia.
Loai Gia tri A/ I
oi k sinh bn trong
Entomophagous Hymanoptera Ichneumn Sp. 0.9
oi n tht
Ca den phin 0.83
Thn ln 0.80
Bo ngua 0.80
Nhn 0.8-0.9
oi n . mEu nng lnh
Huou nai 0.80
Mi 0.70
Linh duong 0.60
Bo nui 0.60
Voi 0.30
D men nhit doi 0.20
oi n g
Mi 0.30
Rn g 0.19
$inh vt n dt
Giun dt 0.07

Bang 3.8. H s tng truong m cua mt s sinh vt theo tu liu lua chon.
Loai NP/ A
Loi sinh vt mu lnh
Ichneumon Sp 0.65
Dng vt n . n g mEu lnh
D men nhit doi 0.42
Cac loai d men khac 0.16
Mi (maerotermes Sp) 0.30
Mi (trinervitermes Dp) 0.20
Rn g 0.16
Dng vt n tht mEu lnh
Ca den phin 0.21
Thn ln 0.14
Nhn 0.40
him v dng vt . v mEu nng
Bo nha 0.057
Linh duong 0.039
Voi 0.015
Huou nai 0.014
Chim se Savana 0.011
Chut dng 0.028
Chut chu rt thp

Bang 3.9. H s tng truong sinh thai cho mt s sinh vt (tu liu nhiu tac
gia).
Loai NP/ I
Dng vt co vu n co
Bo nha 0.026
Linh duong 0.022
Chut dng 0.020
Huou nai 0.012
Voi 0.005
Chim
Chim se Savana 0.01
Ky sinh n co
Mi 0.14
D men nhit doi 0.085
D men khac 0.050
Ky sinh n dt, n g
Mi 0.09
Rn g 0.030
Giun dt nhit doi 0.005
Dng vt n thit
Thn ln 0.10
Ca den phin 0.18
Nhn 0.35
Ky sinh trung bin
Ichneumon Sp, 0.58
Bang 3.10. Ty trong, sinh thai va dong nng luong so cp cua 7 loai tiu thu
so cp khac nhau theo kich thuoc co th.

Mt d/ 1/m
2

Sinh khi
g/m
2

Dung nng luong
KCal/m
2
/ng
Vi khun dt 10
12
0.001 1.0
Copepod bin 10
15
2.000 2.5
Sn 200 10.000 1.0
Salt march
grasshoppers
10 1.000
0.4
Chut dng co 10
-2
0.600 0.7
Huou nai 10
-5
1.100 0.7
guyn l 3.7. Tn tai mt mi quan h khng khit giua tc d dong
nng luong va kich thuoc sinh vt.
Mt s quan h quan trong duoc minh hoa trong cac hinh tu 3.8-3.11 va
bang 3.10.
Tt ca cac thi du trn dy minh hoa cho mt quan h rt co ban giua kich
thuoc (b mt) va hoat dng sinh hoa bn trong co th sinh vt. B mt quyt
dinh su tip xuc dinh luong voi mi truong va qua do thuc hin kha nng tip
nhn thuc n va bai tit cht thai.
Quan h trn giai thich cac biu d dn ra o cac hinh 3.12-3.15, o do
trinh by qua trinh sinh hoa cua cac cht dc lin quan.
Cac biu thuc trn duoc xy dung trn co so cac s liu d cng b, cho
thy tc d bai tit va hp thu (di voi sinh vt sng duoi nuoc) tun theo quy
lut tuong tu nhu tc d trao di cht (hinh 3.9). Diu do khng lam ngac
nhin vi su bai tit phu thuc manh m vao su trao di cht va su hp thu truc
tip vao din tich b mt tip xuc. H s tich ly, biu din ty s nng d
trong sinh vt so voi nng d trung binh trong mi truong, tao thanh tuyn
tinh. H s tich ly co th lun giai nhu la ty s giu tc d hp thu va tc d
bai tit (Torgensen 1979). Vi phn lon cac h s tich ly duoc xac dinh trong
th cn bng, mi quan h th hin trong hinh 3.14 duong nhu co ly.
Cac quy lut minh hoa trong hinh 3.11-3.14 co th su dung chung. Noi
cach khac, co th xac dinh tc d hp thu, bai tit va cac h s tich ly, nu
cho rng cac thng s nay khng chi phu hop cho cac nguyn t hoc hop
cht ma con thich hop cho mt s loai.
Khi su tuong dng ung voi cac hinh 3.11-3.15 duoc thit lp, co th doc
ra cac thng s v trao di cht cn thit, nu bit duoc trong luong co th
hoc chiu dai co th sinh vt.
Hinh 3.8. Tc d ni tai cua su gia tng tu nhin va thoi gian truong thanh
cho nhiu loai sinh vt.




















Hinh 3.9. Quan h giua tc d trao di cht voi trong luong dng vt.

-
-
-
-
-
. . . . . . . . . . . . .
ng
nhit
Khng dng
nhit
UniceIInia
r
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-


-
-
-
-
-
-
-
-
-
-


-
-
-
-
-
-
-
-
-
-


-
-
-
-
-
-
#
0
= 10
5

1000
#
10
=
1
#
0
= 2
10
0.1
1.0
0.01
001
0001
0.01 0.1 1.0 10.0 100 1000 1000
0
Thi gian trung thnh
2

t
u

n

6

t
u

n

1

n

m






Hinh 3.10. Quan h giua chiu dai va thoi gian sinh truong cua sinh vt bin
din trong h toa d logarit.









Hinh 3.11 Quan h giua su bai tit Cd/ 24h voi chiu dai cua sinh vt

1. Nguoi

2. Chut

3. Cho

4. Con hu

5. Con dip

6. Thuc vt nui





Hinh 3.12. Tc d hp thu Cd (oeg/g/ 24h) va chiu dai cua sinh vt.


100m
-
10m
- 1m
-
10cm
- 1cm-
1mm
- 100ae
-
10ae-
1! 1h 1ngy 1 tun 1 thng 1
nm 100 nm
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. . . . . . .
1ae 10ae 100ae 1mm 1cm 1dm 10dm
hiu di cua sinh vt
10
1

1

10
-1

10
-2

10
-3

10
-4

1000
0
1000


0
1. Thuc vt tri ni
2. Con dip
3. Con hu





Hinh 3.13.

H s tich ly Cd va chiu dai sinh vt
1. Ca vang
2. Con vem
3. Tm
4. Dng vt tri ni . . . . . . .
5. Tao

Hinh 3.14. Su bai tit DDT v kich thuoc co th sinh vt.










Dy la gioi han trn xac dinh cho tng sinh khi cua bt ky loai nao nui
100.000
10.00

1.000
100
10
100c

10c2 1c2 122 100a

10ae 1ae
10 -
1 -
Thi gian bn chu k
Ch
Chut In
Ln
Cu
Chut b
Th
Ngui
0,1
. .
. .
1 1 0 1 00
Trng Iung co
th
trng trong mi truong sng cho truoc. Gioi han do noi ln nng luc mang
cua mi truong sng di voi cac loai cu th.
guyn l 3.8. Nng luc mang lin quan dn kich thuoc sinh vt theo
phuong thuc tuong tu nhu tc d dong nng luong.
C W. P
3/2

o dy: C - nng luc mang (carring capacity).
W - trong luong co th trung binh.
P - Mt d qun th.
(White and Herper 1970).
Diu nay co nghia, bit nng luc mang C, chung ta chi co th tng trong
luong trung binh cua cy trong qun x hoc mt d cy chu khng phai ca
hai. Nhu vy khng gian co th xem la mt loai tai nguyn quan trong dc lp
voi cac ngun tai nguyn khac. Su gia tng khng gian cho mt don vi ca th
phai co nhung tac dng co ich, cho du o do cac ngun tai nguyn khac vn
giu nguyn. anh huong cua khng gian toi s luong cac loai s duoc trinh bay
o muc IV.5. va quan h do s duoc th hin trong nguyn ly 4.24.
Bt ky mt h sinh thai bn vung nao s phai chua mt di rng cac sinh
vt co kich thuoc khac nhau tu vi khun toi dng vt va cy lon. Cac sinh vt
nho dam nhim vic h hp (su lun chuyn nng luong) trong khi do, cac
sinh vt lon tao nn sinh khi.
Cac loai khac nhau co cac phuong thuc su dung nng luong khac nhau
d duy tri sinh khi. Thi du, ca voi trng su dung phn lon 97 nng luong
cho vic tng sinh khi, 3 cho su sinh san. Nhiu loai ca khac, cn trung va
cac dng vt khng xuong sng su dung toi 50 danh cho sinh san.
Dong nng luong sinh thai rt nhay voi tac dng cua con nguoi vao
HST. Buc tranh chi tit d v trong hinh 3.4 th hin r diu nay. Chuc nng
cua HST co quan h mt thit voi dong nng luong va moi su thay di trong
dong nng luong nay s co nghia la su thay di chuc nng sinh thai.
Vic so sanh dong nng luong sinh thai trong h sinh thai nhn tao hinh
3.17 voi dong nng luong trong h sinh thai tu nhin cho thy: dong nng
luong trong h sinh thai nhn tao don gian hon nhiu. Cac h sinh thai tu
nhin (h sinh thai nng nghip) thuong co it tinh da dang sinh hoc, noi cach
khach la s luong cac loai it. Tuy nhin, trong nhiu truong hop, diu do lam
cho h sinh thai nhn tao rt nhay cam voi tac dng bn ngoai.
guyn l 3.9.
anh huong cua con nguoi toi mt h sinh thai thuong co nghia la su don
gian hoa hoc giam tinh phuc tap cua h, mc du mi quan h giua d bn
vung cua h sinh thai va tinh phuc tap cua h thuong kha rc ri.
anh huong do phai d lai hu qua tai hai di voi su bn vung cua h sinh
thai.
Kt lun o dy la: phai su dung thn trong h sinh thai, vi d bn vung
cua h sinh thai la mt khai nim bi lam dung.
Tng cn bng nng luong cua mt h sinh thai trn can co th vit theo
dinh lut nhit dng hoc thu 1 (nguyn ly 3.1).
R C H 9 E 0 (3.8)
o dy R - buc xa (s luong tinh).
C - d dn trong cht rn.
H - su chuyn hoa trong cht luu linh dng.
E - su trao di nhit lin quan voi bc hoi.
C, H, 9 E co gia tri m.
Luong buc xa la phn chu dao cua biu thuc. No la su cn bnggiua anh
sang dn va di cua buc xa song dai va song ngn.
R co th tim thy tu phuong trinh:
R (1 - r) G e' (L - T
4
) (3.9).
o dy G va L dong dn song ngn va song dai, la h s (81,7.10
-12
cho
R trong don vi cuong d 1 nm/ min), r - h s phan xa, e' - h s hp thu va
T la nhit d tuyt di. R
e'
va T la cac dc trung b mt cua HST. Phn lon
truong hop e' ~ 1 cho cac cht khoang tu nhin v cac b mt huu co, trong
khi r duoc biu din nng luong va qu nuoc cho cac vung dt trn dia cu
Bang 3.11. Albedo dc trung cho cac b mt tu nhin.
B mt Loai Diu kin Albedo
Nuoc dung dich D cao mt troi 60
0
5
30
0
10
20
0
15
10
0
35
5
5
60
Bng Bng moi 75
Bng c 50
Bng ha 30
Dt Den, huu co 10
Set 20
Cat Cat sang 30
Nu Uot 10
Kh 20
Trng Uot 25
Kh 35
Da Cat kt Kh 20
Than da Kh 5
Dng co din hinh Xanh 20
Kh 30
Thao nguyn Kh 25
Rung n doi ly (tundre) 15
Cy trng nng nghip Thuc la 25
Bng, khoai ty 20
Dng mia 15
Cy Rung mua 15
Rung bach dan 20
Rung cy thng do 10
Rung cy g cung mua xun 18

Bang 3.12. Gia tri trung binh cua qu nuoc va nng luong cua cac vung dt
dia cu.
Vi d
Qu nuoc mm/nm Qu nng luong Kcal/nm
P Q E E H R
Cuc bc 176 -106 -70 -4 4 0
70
0
-60
0
428 -227 -204 -12 -8 20
60
0
-50
0
577 -259 -318 -19 -11 30
50
0
-40
0
535 -155 -380 -22 -23 45
40
0
-30
0
534 -122 -412 -24 -36 60
30
0
-20
0
614 -245 -366 -21 -48 69
Nhit doi
Bc
1292 -436 -856 -50 -22 72
Nhit doi
Nam
1576 -546 -1030 -60 -13 73
20
0
-30
0
564 -88 -476 -28 -42 70
30
0
-40
0
660 -165 -495 -29 -33 62
40
0
-50
0
1102 -914 -388 -23 -18 41
50
0
-60
0
993 -605 -388 -23 -8 31
60
0
-70
0
429 -369 -60 -4 -9 13
Cuc
Nam
148 -120 -28 -2 6 -4

Hinh 3.16. Dong nng luong trong h sinh thai nhn tao cac chi s la
KCalk/m
2
/ ngay.







III.5. Tiu th nng lung v cn bng nng lung ton cu.
Ngay nay, nguoi ta tranh lun rng ri xung quanh cac di tuong cua su
thay di khi hu va cu th la tac dng cua CO
2
toi khi quyn. Hin nay, tuong
tac giua CO
2
cua khi quyn va khi hu la vn d quan trong, co anh huong lon
cac chin luoc v nng luong trong tuong lai.
Vao nm 1975, nng luong so cp duoc su dung trn toan cu vao
khoang 7,6.10
3
W (TW), trong do phn cua du khi la 5,5 TW (HaIele, 1978).
I I ASA d lam phep du bao nhu cu nng luong ti thiu trong tuong lai, dua
trn cac gia thit sau: Th gioi duoc chia thanh 7 vung tuong ung voi Bc
M, Lin X, cac vung Ty u, Dng u, uc va Nht, Trung va Nam M,
Dng Nam a, Chu Phi, Trung Dng va Trung Quc.
Ly s liu dn s cua KeyIit'z (1977), tng dn s th gioi vao nm
2030 khng lon hon 8 ty. Tc d gia tng nhu cu nng luong trn du nguoi
o cac khu vuc phat trin gia su suy giam mt cach n dinh, dat toi dim bao
hoa sau 50 nm, trong khi do tc d gia tng cao va dim bo hoa mun hon
duoc gia thit cho cac nuoc dang phat trin. Mt bang tom tt cac tin doan
nay duoc dn ra o bang 3.13.
Kich ban nay tao ra mt nhu cu nng luong 35TW hoc 5 ln hin nay.
Tiu thu nng luong trung binh du nguoi duoc tin doan la
4,4KW/nguoi/ngay vao nm 2030, trong khi do hin nay chi co 28 nuoc phat
trin co muc tiu thu 2KW. Mt cu hoi quan trong la: chung ta s tip nhn
nhu cu tiu thu cao nhu vy th nao? Nu vy hu qua mi truong s ra sao?.

H sinh thi
Nhin Iiu ph tr
60
Mt 3960
Thu hoach ma
100
nh sng mt tri
4.000
Bang 3.13. Kich ban nhu cu nng luong vao nm 2030.
Vung Dn s 10
6
KW/nguoi TW
Bc M 310 16,5 5,0
Lin X va Dng u 460 11,5 5,3
Ty u, uc va Nht 780 10,5 8,2
Trung va Nam M 720 3,3 2,4
Nam a va Chu Phi 3.700 1,4 5,2
Trung Dng 300 4,8 1,4
Trung Quc 1.800 4,6 8,3
Toan th gioi 8.070 4 (tb) 35,8

Tt nhin, vn d la quy m ngun nng luong hoa thach phai nhu th
nao d dap ung cho nhu cu nng luong to lon do. Hinh 3.18, dim qua du tru
nng luong hoa thach d bit v mt kinh t va du bao cho rng vao nm 2030
du khi va than quy di chim mt phn cua 35TW. Tru luong dia cht cua
nng luong hoa thach rt lon nhung khng th khai thac trong diu kin cng
ngh va kinh t hin nay, cng nhu vao thoi dim 2030.
Hinh 3.18. Du tru nng luong hoa thach co kha nng khai thac mt cach kinh
t.








Mt su tuong phan khac trong vic tiu thu nhin liu hoa thach th hin
o vn d CO
2
. o quy m nao vic su dung nhin liu s co anh huong toi hu
TW
25
20
20
197
5
199
0
201
0
203
0
205
0
N
m
Du
Ngun du khai
thc
Kh
Than
qua toan cu?.
Su dung nhin liu hoa thach co nghia la tao ra mt luong lon CO
2
boi
su oxy hoa cacbon hoc cacbuahydro.
C O
2
CO
2
(3.10)
C
x
H
y
(X Y/4) O
2
1/2H
2
O XCO
2
(3.11)
Xac dinh rng su chay cua nhin liu hoa thach tao ra oxit cacbon, chung
ta phai xem xet tip oxit cacbon nay (hoc hoi nuoc) tao ra boi su oxy hoa s
anh huong nhu th nao toi khi hu.
Dy la cu hoi phuc tap va moi y d tra loi cn co mt kin thuc toan
cu. Mt ni dung quan trong khac lin quan voi m hinh du bao dai han la
danh gia phat hin moi v than du va khi dt. Aimen (1978) d uoc luong s
luong cacbon tu ngun nhin liu hoa thach thai vao khi quyn o giai doan
cui (bng 8 ln tng luong oxit cacbon cua khi quyn (tuong duong 292
PPm hoc 52,1.10
5
phn tu). Baes va nhiu nguoi khac (1976) uoc tinh chi s
nay vao khoang 12 ln, trong khi do Perry va nhiu nguoi khac (1977) ly con
s la 8,2 ln. Bang 3.14 dua ra nhung du doan hiu nay v tai nguyn hoa
thach toan cu va tuong ung voi no la oxit cacbon co th tao ra tinh theo
thng tin sau (Ziemen 1977).
Than 2 phn tu gam CO
2
cho 1 MJ.
Du 1,68 phn tu gam CO
2
cho 1 MJ.
Khi 1,29 phn tu gam CO
2
cho 1 MJ.
Rotly (1978) d gia thit mt s m hinh san sinh CO
2
tuong lai bng
cach su dung biu thuc sau:
) 12 . 3 (
A
N
1 043 , 0
dt
dN
N
1
x

'
+

'

=
o dy, N la ham thoi gian t, biu din cho tng luong oxit cacbon tao ra
do vic su dung nhin liu hoa thach theo thoi gian t. A la tng luong oxit
cacbon co th tao ra boi toan b nhin liu hoa thach co th phat hin duoc
(tuong ung voi 7,3.10
12
.t. c). X la thng s thay di gia ca, kha nng v.v...
nhu la mt phn cua nhin liu hoa thach con lai.
Bang 3.14. Du doan du tru nhin liu hoa thach toan cu hin nay va luong C
tuong ung tinh theo don vi 10
15
phn tu gam.

Du bao nhin liu hoa thach toan cu
10
21
J 10
15
ptg CO
2

Nhin liu rn 150 - 300 300 - 600
Nhin liu long 10 - 80 15 - 130
Hc in va da chay 10 - 20 17 - 35
Khi thin nhin 4 - 44 5 - 5

Hinh 3.19. Chi ra luong CO
2
sinh ra hang

nm tinh theo don vi PPm
theo ba gia tri X.










Hinh 3.19. Nng d CO
2
trong khi quyn trai dt sinh ra do dt nhin liu hoa
thach.
Hinh 3.20. Dn ra luong CO
2
tich lu trong khi quyn.



CO
2
tch Iu
(PPm)
100.0
00 50.00
0
10.00
0 5.000
1.000
500
00
50
x = 4
x = 1
x = 2
x
A
N
1 N
dt
dN

'
+

'

X =
1
X =
2
X =
1
0 1975 2050 2075 2125 2175








Hinh 2.20. Tich lu CO
2
cho truong hop X 1, 2, 3
(Theo cng thuc 3.12)
Tt nhin m hinh nay don gian, khng th biu din toan b tuong tac
cua chu trinh tun hoan CO
2
toan cu (xem II.5). Mt khia canh cua vn d la
xac dinh mt cach dinh luong tng cac bon va dao dng cua no. Mt khia
canh khac la danh gia mi quan h giua nng d CO
2
khi quyn voi khi hu.
Danh gia nay rt phuc tap, vi cac phu h khac nhau co lin quan cht ch voi
nhau. H thng khi hu toan cu gm 5 phu h: Khi quyn, cac dai duong,
bng quyn (bng va tuyt), mt dt va sinh quyn. Cac phu h nay tuong tac
voi nhau qua nhiu qua trinh. Hin trang khi hu (Garp 1975) duoc dinh
nghia nhu la trang thai trung gian dao dng cua mt tp hop phuc tap cac bin
di cua khi quyn, thuy quyn va bng quyn, trong khoang thoi gian dc bit
va trong pham vi dc bit cua h thng khi quyn th gioi. Trang thai khi hu
la di tuong tac dng cua cac dao dng mang tinh cht thng k v ban cht
vt ly. o goc d thoi tit, cac dao dng mang tinh cht thng k do khng th
du bao duoc theo cac thang thoi gian khi tuong va co th xem nhu la "nhiu"
hoc "tinh bt n" vn co cua h thng khi hu.
Chung ta khng lo cac bin di c huu cua khi hu co lin quan voi vn
d CO
2
ma lo rng no lin quan voi cac bin di tu nhin gy ra boi thay di
cac diu kin bn ngoai hoc ni tai. Tuy vy, moi du doan v cac thay di do
vic gia tng nng d CO
2
gy ra, s phai dn dn mt thuc t la khi hu bin
di theo thoi gian va do vy phai co thoi gian dai moi ghi nhn duoc nhung
bin di co y nghia v thoi tit. Cn phai noi thm rng, nhung vn d nhu
vy co th nay sinh do chu ky thoi gian cua bin di tu nhin hay hng s thoi
gian cua du tru nhit o cac dai duong.
M hinh cn bng toan cu, co th duoc dung d tinh su thay di khi hu
trung binh di voi moi thay di cua nng d CO
2
khi quyn. Ngay nay, cac
m hinh nhu vy co th su dung duoc, cho du tinh hiu qua cua no con han
ch, boi chua co dy du hiu bit v co ch.
Vn d thay di khi hu khu vuc co y nghia thuc t hon. Trong sach s
d cp toi vn d nay.
guyn l 3.10. hng thay di mnh m trong kh hu khu vc c
kha nng xay ra m khng cn bt ky mt thay di ln lao no trn quy
m ton cu.
Diu nay duoc minh hoa trn hinh 3.21, o dy th hin quan h giua su
thay di nhit d va vi d.
nh 3.21. M}t ct /ao dng nhit d trung bnh ma giai don
1942 - 1972 theo vi d (gun Williams 1976).................(Trang 124)
Cn bng nng luong toan cu (hinh 3.22) chiu anh huong cua nng d
xit cac bon trong khi quyn. Khi quyn la mi truong truyn buc xa mt troi,
nhung ngn can phn lon su mt nhit tu b mt trai dt (buc xa) song dai. Su
co mt cua cac cht nhay cam quan trong nhu hoi nuoc, CO
2
, O
3
, Sol khi va
nhiu loai khac, co vai tro quyt dinh chinh trong cn bng buc xa cua khi
quyn. Nng d CO
2
tng, dng nghia voi su tng hp thu buc xa song dai va
dng thoi lam tng nhit d trung binh toan cu. Ngoai cac cht tao nn "hiu
ung nha kinh", khi quyn, con mt s cht khac nn su thay di nhit d trung
binh toan cu. Bang 3.15 dim qua su thay di nhit d b mt trai dt ung
voi su gia tng 1 mi cht (bang nay duoc xy dung trn co so cac s liu
cua Reck 1978, Wang va n.n.k 1977, Ramathan 1975, Humel va n.n.k 1978).
Mt khac, tu bang nay co th thy rng, nng d CO
2
va yu t quan trong
nht o phuong din nay mc du vai tro cua cac khi him chua duoc nghin
cuu k.
Hinh 3.22. Cn bng nng luong toan cu. Hon 90 ngun la buc xa mt troi
















Bang 3.15: Su thay di b mt tinh cho truong hop gia tng mi loai khi 1
Gia tri hin
tai
Don vi tinh Ts H s thay
di
B mt (albedo) 14,04 5 -0.14 1
D m 74 0,065 0,46
CO
2
330 ppm th tich 0,002 0,14
H s chiu cua cac
hat sol; khi
0,1 1/km -0,0663 0,057
N
2
O 6,37 ppb th tich 0.0044 0,031
O
3
0,37 cm, at -0,0032 0,023
CH
4
1,6 ppm th tich 0002 0,014
Phn xa mt
tri
173.000 x 10
12
W
Phn xa trc tip 52.000 x 10
12
W
(30%)
Bc xa sng
ngn
Bc xa sng di
Thu
triu
3.10
12
Nng Iung thu
triu
Chuyn ha trc tip thnh nhit F91.000 x
10
12
W (47%)
Bc hoi, mua 40.000 x 10
12
W
(23%)
D tr bng
v nuc
i sng, hi Iuu v dngFChy thung xuyn
37.10
12
W
Ni Ia, nuc
nng
3.10
12
W
Trong
d
3.10
12
W
Thc
vt
Thi
ra
ng
vt
Quang
hp
40.10
12
W
Hat nhn,
trong lc
hin
liu
ha thach
V tri
dt
H
2
S 3,5 nt 0.0012 0,0086
CHCl
3
2.10
-4
nt 0.0010 0,0071
NH
3
6.10
-3
nt 0.0009 0,006
HNO
3
10
-3
10
-2
nt 0.0006 0,004
CF
2
Cl
3
2,3.10
-4
nt 0.00035 0,0025
SO
2
2 nt 0.00020 0,0014
CF
2
Cl
2
1,3.10
-4
nt 0.00019 0,0014
C
2
H
4
2.10
-4
nt 0.0001 0,0007
CH
3
chin luoc 5.10
-4
nt 0.0001 0,0007
CCl
4
1.10
-4
nt 0.0001 0,0007
Ts - Thay di nhit d b mt (d K) ung voi nghia tng so voi gia
tri hin nay.
Augostsson va n.n.k (1977) d gn mi quan h giua nng d CO
2
va
nhit d b mt trai dt (H3.23). Su thay di trong lop my co th cng thm
vao tng, khi gia thit rng phn cao cua dam my c dinh hoc nhit d,
phn trn dam my khng thay di. Ca hai gia thit duoc su dung trong hinh
3.23. Cho du nng d CO
2
co th tin doan duoc mt cach chinh xac, thi anh
huong cua hiu ung nay toi khi hu vn la chinh yu nht. Hon nua, co chung
co vung chc d gia thit rng CO
2
duoc dua thm vao khi quyn s la
nguyn nhn lam m ln toan cu trong khoang tu 2 - 4
0
C, khi nng d CO
2

tng gp di. Ging nhu nhit d trung binh b mt, hoan luu khi quyn cng
chiu anh huong cua su gia tng nng d CO
2
.

Hinh 3.23. Quan h giua nng d CO
2
va nhit d b mt tuong ung
theo m hinh Augostsson va Ramanathan






8
6
4
2
400 800 2800 3200
PPm
2400 2000 1500 1200
0
C
0
C
Chu trinh hoan luu khi quyn toan cu duoc dc trung bng su di chuyn
nng luong nhit v cac cuc. Su gia tng nhit d cung do CO
2
gy ra, s lam
tng thm su chuyn vn nhit ngm trong cac vi d trung binh, dn dn su
dich chuyn cac doi khi hu nng nghip, vi du, nhit d mua he s qua cao
di voi cy ng va du, do vy vanh dai trng ng s dich chuyn ln phia
Bc.
Nng sut nng nghip phu thuc nhiu vao khi hu. Mi loai cy cng
nghip co nhung dc trung thich ung ring di voi cac bin di khi hu
(Thompson 1975) co th thy diu do trn bang 3.16 va 3.17.
Phan ung cua lop bng va tuyt voi cac yu t khi hu, thay di khac
nhau theo thoi gian. Khoang thoi gian dc trung la 0,1 - 1,0 nm di voi tuyt,
1,0 - 10 nm di voi lop bng o bin va 1.000 - 100.000 nm cho bng vinh
cuu o Bng dao va hai cuc trai dt. Tt nhin, diu ti thiu la nhit d phai
thp hon 0
0
C (-1,8
0
C di voi bin).
Mt tac dng quan trong khac la su khac nhau v h s phan xa (
albedo) giua lop tuyt (0,8) va dt khng co tuyt (1,0 - 0,25) hoc giua bng
(0,65) va nuoc (0,05 - 0,1). Hin nay, lop bng vinh cuu chim 7 dai duong
va 11 dt lin (bang 3.18) va mt luong lon hon dt co tuyt theo mua
(bang 3.18). Bassy (1978) d co y dinh tin doan tac dng tng hai ln nng
d CO
2
trong khi quyn toi bng quyn, voi gia dinh rng nhit d tng ln
1,5
0
C va vi d cuc tng tu 5-6
0
(Manabe 1975).
Bang 3.16: Uoc doan thay di nng sut ng do thay di nhit d va
luong mua (Ngun Benci va n.n.k 1975)
Thay di
nhit d
0
C
Thay di luong mua ( so voi binh thuong)
- 20 - 10 0 10 20
-20 19,8 21,2 22,7 24,2 25,6
- 10 8,4 9,8 11,3 12,8 14,2
0 - 2,9 - 1,5 0 1,5 2,9
10 - 14,2 - 12,8 - 11,3 - 9,8 - 8,4
20 - 25,6 - 24,2 - 22,7 - 21,2 - 19,8
Bang 3.17: Su thay di san luong lua gao do anh huong cua cac bin
di nhit d va luong mua (Ngun Stasel va Huke 1975)
Thay di
luong mua
Thay di nhit d (
0
C) Tng thay di
luong mua () - 2 - 1 - 0,5 0,5 1 2
- 15 - 19 - 13 - 8 - 4 0 3 - 8
- 10 - 17 - 11 - 6 - 2 2 5 - 6
- 5 - 13 - 7 - 2 6 9 - 2
5 - 9 - 3 2 10 13 2
10 - 5 1 6 10 14 17
15 - 3 3 8 12 16 19 8
Tng thay di
nhit
- 11 - 5 0 4 8 11

Bang 3.18: Cac thanh phn cua bng quyn
(Untersteiner 1975, Kukia va n.n.k 1974)
Khu vuc Din tich
10
8
km
2
Th tich nuoc 10
8
km
3

Dt dng bng 0,16 0,31
Nam cuc 0,136 0,28
Aiolen 0,018 0,027
Cac vung khac 0,004 0,003
Khi bng
Bng vinh cuu dt lin 0,075 0,02
Bng vinh cuu ban dao 0,173 0,005
Bng bin
Nam cuc thang 9 0,20
Nam cuc thang 3 0,025
Bc cuc thang 9 0,054
Bc cuc thang 3 0,15
%#ng tuyt dt bng bng bin
Bc ban cu thang 1 0,58
Bc ban cu thang 7 0,14
Nam ban cu thang 1 0,18
Nam ban cu thang 7 0,25
%#ng (trung bnh nm) 0,59

Cc kt lun
1. Co su thay di khng dang k din tich lop bng va dt dong bng
chinh theo thoi gian hang th ky.
2. Su thay di vung phu tuyt theo mua cng khng dang k. Su gia tng
luong tuyt roi, co l s duoc bu dp bng su tan bng trong mua he.
3. Co kha nng la su tan bng vinh cuu s dn toi vic tao ra nhiu nuoc
tu do va giam su hp thu buc xa mt troi.
Tuy vy, co th cho rng su thiu hut chu yu la s liu v quy m va d
su cua lop tuyt. Nhiu vn d mu cht vn chua duoc nghin cuu, dc bit
la kin thuc cua chung ta v tac dng cua tng nhit d toi kha nng tan bng
con rt han ch.
Cho du cn phai nghin cuu nhiu hon nua d v duoc ban d quan h giua
su dung nhin liu hoa thach voi cac diu kin khi hu, cac nghin cuu tng
quan duoc trinh bay trn, cho phep chung ta co mt hiu bit dinh luong v su
tuong tac cua cac phu h, cn cho vic thit lp m hinh. Chung ta phai tip tuc
nghin cuu d tim ra cac phuong thuc thit lp cac m hinh thich hop hon.
Vn d thao lun trong muc nay la mt trong cac vn d phuc tap vi d
giai quyt no cn co kin thuc v tuong tac cua mt s lon cua phu h. Su
phuc tap cua vn d nay duoc trinh bay o hinh 3.24: chinh sach nng luong
quyt dinh nhu cu nng luong va ca hai quyt dinh su tiu thu nhin liu hoa
thach va chinh nhin liu lin quan toi vic sinh san ra CO
2
. Nng d CO
2

trong khi quyn la ham s cua hai chu trinh: cacbon toan cu va tiu thu nhin
liu hoa thach. Nng d CO
2
va nhit d trung binh dia cu lin quan voi
nhau trong mt quan h phuc tap, va nhit d s la nguyn nhn cua nhiu cac
thay di quy m toan cu khac nhu dng cao muc nuoc bin, di chuyn cac
vanh dai cy luong thuc va nhiu thay di kho co th du doan truoc duoc o
trinh d kin thuc hin nay. Hon nua, cac du bao thay di khi hu toan cu, s
xay ra truoc khi chung ta co mt chin luoc nng luong thuc t.
III.6. Qu nng lung cua dng v thc vt.
guyn l 3.11. Dng vt gn ch}t vi mi trung xung quanh boi
/ng nng lung.
Dng vt thuong o trang thai tam thoi trong mt khoang thoi gian ngn,
nhung khi thoi gian du dai chung phai cn bng nng luong. Dng vt mau
nong co nhit d co th it nhiu c dinh, trong khi do dng vt mau lanh cho
phep nhit d co th thay di trong mt khoang nao do. Tuy nhin, trong ngn
ngu vt ly, nguyn ly cn bng nng luong thuc cht la nhu nhau di voi dng
vt mau long va mau lanh.
Hinh 3.14. Su phuc tap cua vn d CO
2
trong cac phu h tuong tac
giua cac phu h th hin bng mi tn










Chi
n
Iuc
nng
Iun

hu
cu
nng
l.n
g
Tiu
th
nhin
Iiu
ha
thach
$an
sinh
CO
2
Nng
d
CO
2

trong
kh
quyn
Chu trnh
cacbon ton
cu

hit d
b mt
tri dt

Kh hu

- Mc n.c
bin
- ai cy
T




Nguyn ly cn bng nng luong di voi thuc n d chi ra trong hinh 3.6.
Hinh nay co th duoc xem nhu su minh hoa cho cn bng vt cht, vi vt cht
co th bin di thanh nng luong do phan ung chay cua cacbua hydro (KJ/g).
o dng vt, nhit d trao di cht duoc tao ra tu thuc n va duoc b sung bng
vic hp thu cac buc xa ngu nhin duoi dang anh sang mt troi, phan xa cua
bu troi, phan xa tu my va cac phan xa khac tu mi truong. Cn bng nng
luong cho b mt co th dng vt co th gia dinh:
M E * R e' T
4
S
* KV ----. D
-2/3
(T
S
- T
a
) * C (3.13)
Trong do: M: Nhit trao di cht
E: Nhit bc hoi
R: Buc xa hp thu duoc
e': H s hp thu b mt
Hng s Stephan - Bonsman
T
S
: Nhit d b mt (K
0
)
k: Hng s
D: Duong kinh co th (cm)
T
a
: Nhit d khng khi
C: Su trao di nng luong nho tinh dn nhit
Tc d, o do dong din trao di voi bn ngoai thng qua lop m cach
nhit va lng, phu thuc vao gradient nhit giua co th va nhit d b mt. Do
vy, tc d san sinh nhit thun M - E s duoc tinh bng cng thuc:
M - E
I
T T
I I
T T
s b
I b
s b

+

(3.14)
o dy:
T
b
: Nhit d co th
I
b
: Cht luong cach nhit cua m
I
I
: Cht luong cach nhit cua lng
I I
b
I
I
Tach M - E ra khoi cac phuong trinh 3.13, 3.14 ta co:
T
b
- T
s
I ) ) T T ( D . KV R T ' e
a s
3 / 2 3 / 1 4
s
+

(3.15)
o dng vt mau nong, T
b
c dinh, nhit d b mt co th tu diu chinh
theo nhit d b mt thng qua co ch cach nhit cua dng vt (xem p.t 3.14).
Nu M - E be, thuong gp o mt s loai bo sat, T
b
va T
a
duong nhu bng
nhau. Tt nhin, R la ham rt phuc tap di voi dng vt sng don dc, tu do
vao thoi gian ban ngay. Tuy vy, voi phuong phap lam tron s chung ta co:
R
4
a
T ' e (3.16)
Khi hu cng co tac dng manh toi thuc vt. Nu khng khi lanh hon b
mt la, dong khng khi chay qua la s mang nhit tu la ra ngoai theo phuong
di luu. Nu khng khi nong hon la, s co dong nhit tu khng khi vao la.
Nu la cy la rng, chiu day cua la lon hon thi trao di nhit xay ra manh
m. o dy, tc d trao di nhit phu thuc vao kich thuoc cua la. Hon nua, su
di luu nhit ty l voi su chnh lch nhit d giua la cy va khng khi va bin
thin theo cn bc hai cua tc d gio. B mt la hp thu mt luong buc xa va
giai phong ra ngoai bng nng luong tan xa:
Nu la mt nng luong boi buc xa va hoan luu khng khi, chung ta co
th vit cn bng nng luong nhu sau:
R ) T T ( D V . 10 . 6 T
a
1 3 4
+

(3.17)
o dy:
V: Tc d gio
D: Chiu rng cua la
T: Nhit d cua cy
T
a
: Nhit d cua khng khi
Nu nhu, chung ta cng th m vao dy kha nng thuc vt lam lanh bng
bc hoi. Phuong truong qu nng luong cua thuc vt co tinh toi su bc hoi,
buc xa toan luu khng khi co dang:
R
a e
a
a
1 3 4
r r
rhd d
580 ) T T ( D V . 10 . 6 T
+

+ +

(3.17)
o dy: d: Nng d bao hoa cua nuoc trong la (h/cm
3
)
d
a
: Nng d bao hoa cua nuoc trong khng khi (g/m
3
)
rh: D m lin quan
r
e
: Kha nng d khang su mt nuoc cua la
r
a
: Kha nng chng mt nuoc cua b mt.
Bang 3.19: Cac dc trung nhit cua cy o diu kin
0
C
R
Cal/cm
2

min
Ring
buc xa
Buc xa va hoan luu
V cm/s
Buc xa, hoan luu va bc
hoi nuoc V cm/s
10 100 500 10 100 500
0,6 20 28 29 30 25 27 29
2,0 60 41 34 32 33 31 30
1,4 89 53 39 34 40 35 32

Mt dang cn bng nng luong cua cy duoc su dung rng ri trong
nng nghip. Vic tich nhit co th thuc hin nho by nhit (hinh 3.25). Loai
by nhit nay duoc su dung rng ri d kim soat mi truong thuc vt. Cac
kha nng khac duoc tom tt trong bang 3.20.
Bang 3.20: Kim soat nhn tao mi truong thuc vt
Loai hinh Kt qua huu ich Kt qua bt loi ich
- By nhit Nhit d cua cy cao Nhit d cy qua cao
- Che bong
Nhit d cy giam trong thoi
tit nong
Dt tin
- Ngm nuoc Bao v suong gia Dt tin
- Phun nuoc lanh - nt- Dt tin
- Dt nhin liu - nt- Dt tin
- Quat gio - nt- Dt tin
- Suoi dt bng nhit - nt- Rt dt
- ao che nhit Nhit d cy tng Rt dt
- Cay dt Giam mt nuoc Tng tai bin suong gia
- Thuy loi Giam d m cua dt
Co th co ich cho sinh
vt n dt (giun)
- Lp dt (xoi dt) Chng suong gia
Lam giam tc d hp
thu nhit
- Dai che va uom cy
non
Giam mt nhit va giam xoi
mon vao mua xun
Lam mt d m cua dt
o tng su

Buc tranh nhit d hang ngay con co th thay di boi dia hinh. Mt dc
huong vua phia mt troi nhn duoc nhiu anh sang hon nhung mt khac, do
co mt dc huong v phia Nam o bc ban cu nhn duoc nhiu nng luong
mt troi hon mt dc huong v phia Bc va tng nhit nhanh trong nhung
ngay nong (hinh 3.26).
Mt dc huong v phia Nam thuong kh hon mt dc huong v phia Bc
vi nhn duoc nhiu nng luong mt troi hon va nuoc d bc hoi hon.
nh 2.35. By nhit....................................................
I. By nhit bng cac tuong da giua cac cy.
II. By nhit bng trng cy trong rnh.
Hinh 2.36. Su thay di nhit d hang ngay trn cac mt nghing v huong
nam (1) va mt nghing v huong bc (2) trong cui mua dng o bc ban cu






12
24
10
20
Thi gian
(h)
1
2
C
0






Cu hoi:

1. V tt ca cac duong song song co th giua chui thuc n va chui
nng luong.
2. Thng k it nht 6 yu t mi truong co anh huong toi nng sut so cp.
3. Su dung hinh 3.4 d tra loi cac cu hoi sau: nu tao co h s tich ly
1000 tip xuc voi nuoc co 1g/l cht dc khng phn huy, vy nng d cht
dc trong dng vt n co va vi khun nhu th nao, cho rng h s hp thu la
90 va khng co bai tit.
4. Tim gn dung: thoi gian tai sinh, tc d trao di cht va tc d ni tai
cua dng vt mau lanh co chiu dai 20 cm.
5. Gia tng d m co anh huong nhu th nao toi nhit d trung binh toan
cu. Thay di nhit d s ra sao nu d m tng tu 74 ln 80 va su thay di
do co anh huong nhu th nao di voi mua mang va quyn bng.
6. Quan h giua dinh lut nhit dng hoc thu hai va thap nng luong sinh thai.
7. Nhit d b mt trai dt du bao s tng ra sao, nu 10 din tich
trai dt bi phu tuyt chuyn thanh rung n doi "tungdra". Su dung bang
3.11 va 3.15.
Chuong IV
Cc nguyn l sinh thi hc

IV.I. Cc d}c dim cua h sinh thi.
H sinh thai gm sinh vt va mi truong tac dng voi nhau, d thuc
hin vong tun hoan vt cht va dong tun hoan nng luong. H sinh thai
gm 4 thanh phn: mi truong, sinh vt san xut (P), sinh vt tiu thu (C
1
,
C
2
...) va sinh vt phn huy D. Dong tun hoan vt cht trong h sinh thai la
dong kin, con dong tun hoan nng luong va dong ho.
Con nguoi dang di mt voi 3 cuc khung hoang: mi truong, thuc n va
nng luong. Trong chuong II, chung ta d d cp toi anh huong cua con nguoi
di voi mi truong va sinh thai quyn, boi su thay di cac nguyn t hoa hoc,
cht dinh dung, thuc tru su. Tac dng cua hoat dng do toi dong vt cht
tu nhin dang de doa su sng con cua chinh con nguoi trn trai dt. Trong
chuong III chung ta d d cp dn anh huong cua con nguoi, su bao toan va
can bng dong nng luong toan cu va h sinh thai.
Trong h sinh thai xay ra hai qua trinh chinh: bin di nng luong cht luong
cao thanh nng luong cht luong thp, chu trinh nng luong va su tun hoan cua
cac nguyn t hoa hoc tao ra chu trinh hoa hoc. Qua trinh thu nht la diu kin cho
qua trinh sau va tao ra su lin kt dong vt cht voi dong nng luong.
Chung ta thuong su dung thut ngu "cn bng tu nhin" khng co nghia
rng h sinh thai khng bi thay di theo thoi gian. H sinh thai khng tich ma
nguoc lai rt dng. Cac qun x sinh hoc lam cho h sinh thai thay di lin
tuc ung voi cac thay di mi truong, cac thay di khac cua qun x, suc ep
bn ngoai, trong do co tac dng cua con nguoi.
Mi mt h sinh thai co kha nng duy tri tinh n dinh tng th bng ba
co ch chinh:
1. Kim soat dong nng luong qua h.
2. Diu chinh tc d chu trinh nguyn t bn trong h.
3. Duy tri tinh da dang sinh hoc va cac mang luoi thuc n (cu truc sinh
thai).
Trong 2 chuong II va III chung ta d thao lun k hai co ch du,
chuong nay danh d giai thich co ch thu ba.
guyn l 4.1. sinh thi c kha nng t /uy tr v t diu chinh.
H sinh thai duy tri su n dinh cua minh nho anh huong qua lai va thng
tin lin tuc giua cac thanh phn trong h, tac dng qua lai cua chung voi nhau
va voi toan b h. Do vy, khoa hoc v co ch kim soat va diu khin hoc va
vai tro rt quan trong trong h sinh thai, dc bit tu khi con nguoi co xu
huong pha v cac qua trinh diu khin tu nhin.
Trang thai, trong do cac h sinh hoc co xu huong chng di cac thay di
va duy tri cn bng dng duoc goi la trang thai dng tinh (homoestatic). Bt
ky h co diu khin nao cng co th vuot ngung. Trong khi cac h hoan
nguoc co mt khoang cach gioi han chiu dung su thay di, chuyn sang trang
thai tin dng tinh.
Mt s co ch hoan nguoc cua h sinh thai co th su dung d minh hoa
phan ung cua no voi suc ep mi truong:
1. Su thich nghi.
2. Su phat trin tu diu chinh.
3. Tuong tac giua hai hay nhiu loai.
4. T chuc, phat trin va tin hoa.
5. Tinh da dang.
6. Kha nng nn trong mi truong.
IV.2. S thch nghi.
Su vt co mt trong nhiu loai habitat tu rung nhit doi toi cac cuc dong
bng, tu ao can dn bin su.
guyn l 4.2. S thch nghi c hai nghia: Mt l qu trnh /i truyn
lm cho sinh vt c kha nng chng ch|u tt hon trong mi trung dang
th|nh hnh v nhng kha cnh /i truyn d}c bit cho php sinh vt ny
c kha nng tn ti tt hon sinh vt khc.
Mt s qua trinh dn dn su thich nghi nhung khng mang tinh di truyn
nhu: thich nghi khi hu, bin dang di truyn do mi truong.
guyn l 4.3. Bin /| /i truyn trong qun th l nguyn liu th
cua s thay di thch nghi.
Bin di di truyn thuong phat sinh tu dt bin gen (ADN) hoc thay di
cu truc cua nhim sc th (recombination). Vao bt ky thoi dim nao, qun th
cng gm co hai loai gen: c va moi. Gen c la loai d co trong qun th mt
cach n dinh trong sut thoi gian dai. Trong chu ky do, tn s xut hin cac gen
moi phu thuc vao dc dim loai va chon loc tu nhin xay ra trong qun th.
Cac gen moi co th tao ra qua dt bin di truyn hoc mang dn tu qun th
khac. Loai thu nht thuong tn tai o cac qun th it nhiu bit lp, trong khi
loai thu hai co mt trong qun th co quan h voi nhiu qun th khac.
Behnet 1960 d nghin cuu kha nng thich nghi cua mt loai rui voi
DDT. ng d chi ra sau 5 th h, hai qun th rui (mt chiu tac dng DDT,
mt khng co) d co biu hin khac nhau v tinh chng chiu DDT. Sau 18 th
h, gia tri LD
50
o qun th chiu tac dng cao hon qun th khng co tac dng
125 ln. Diu nay con dung voi cac loai thuc tru su tng hop
(clocacbuahydrom thom).
guyn ly 4.4. Vic su /ng thuc tr su mi to nn nhng kt
qua tt vo nm du, nhung sau d cn trng tro nn khng thuc.
Cung voi hu qua trn, kha nng phn huy sinh hoc va tich ly qua chui
thuc n, vic su dung thuc tru su trong nng nghip lun la vn d mo.
Mt vi du chon loc tu nhin do thay di diu kin mi truong sng duoc
Kettewil (1959) nghin cuu trn loai su buom o Anh. Qun th loai buom
nay co mt loai bin th buom voi mau thay di tu trng toi xam. Vic gia
tng su dung nhin liu cua con nguoi tao ra nhim bui. Loai buom mau
den khng l trong vung nhim nhung d phat hin o vung khng nhim
va nguoc lai. Duoi tac dng cua nhim, tn s xut hin hai loai trn trong
hai noi cu tru dc bit voi nhau r rang: Loai buom den thy nhiu o vung
nhim va loai sang mau o vung khng nhim (bang 4.1).
Cac quan sat cua Kettewil cho thy: nguyn nhn dn dn su phn b
trn la vic sn mi cua loai chim n buom.
Bang 4.1: Thanh phn bin th buom cu tru trong cy bui
duoi tac dng cua nhim bui
Loai bin th Vung nhim Vung khng nhim
bin th trong qun th
Trng 10 95
Xam 85 5
bin th trong qun th
Trng 13 13
Xam 28 6

guyn l 4.5. sinh thi phan ng vi tc dng bn ngoi bng
vic chn lc cc bin th c th ch|u tc dng nhung t c thay di nht
trong mi trung.
IV.3. S tng truong v t diu chinh cua qun th.
S luong ca th cua mt qun th trong tu nhin lun thay di. Mi mt
qun th co mt s cac tinh cht dc trung nhu: mt d, tc d sinh san, tc
d tu vong, phn b tui, dang phn tan va v.v... Su thay di cua qun th th
hin truoc ht o quy m va su tng truong.
Nu goi N la s sinh vt trong thoi gian t, thi dt nuoc/dt la tc d thay
di s luong sinh vt theo thoi gian di voi mt ca th.
Ty l sinh tuyt di Ba va tuong di Bs cua qun th:
Ba
t
N
n

(4.1)
Bs
t N
N
n

(4.2)
Trong do: N
n
la s luong ca th moi trong qun th.
Tc d tu vong tuyt di (Ma) va tuong di (Ms):
Ma
t
N
m

(4.3)
Ms
t . N
N
m

(4.4)
Trong do N
m
la s luong ca th cht trong khoang thoi gian t.
guyn l 4.6. Trong diu kin khng c gii hn v khng gian,
thc n v cc anh huong cua cc sinh vt khc, tc d tng truong cua
cc qun th tro thnh hng s ng vi gi tr| cc di m diu kin kh
hu cho php.
Nhu vy:
N . * r N ). Ms Bs ( Ma Ba
dt
dN
= = = (4.5)
Trong do r* - tc d tng truong.
Tu (4.5) ta co:
rt
o t
N N = (4.6)
rt
N
N
. Ln
o
t
= (4.7)
o dy: N
t
: S luong ca th tai thoi dim t.
N
o
: S luong ca th ban du.
Duong cong biu din cho phuong trinh (4.5) la duong cong sinh truong
cua qun th hinh (4.1).
H s tng truong r co th dinh nghia la tc d ni tai cua su tng truong
tu nhin cua qun x, co th so sanh voi tc d tai sinh R va thoi gian T.
R ert; T
r
LnR

H s tng truong cua mt s loai sinh vt th hin o bang 4.2.
Hinh 4.1. Duong cong sinh truong r ~ 0









Bang 4.2: H s tng truong r cua mt s loai sinh vt
Loai sinh vt H s tc d tng truong
E.coli 60 ngay
Dng vt nguyn sinh 0,8 - 1,3 ngay
Thuc vt phu du 1 - 3 ngay
Ca 0,02 - 0,04 ngay
Chy rn (nguoi) 0,78/tun
Chut xam 0,104/tun
Cho 0,06/tun
Nguoi (trung binh) 0,02/nm

Biu thuc (4.5) th hin tc d tng truong khng co gioi han v khng
gian va thoi gian. Trong thuc t, tc d tng truong s giam do co suc can tro
cua mi truong, tu tu dt gia tri cn bng.
K
N K
rN
dt
dN
= (4.8)
Trong do K la s luong ti da ca th cua qun th cho phep co th dat
duoc trong diu kin mi truong nht dinh (kha nng mang).
guyn l 4.7. K l kha nng mang cua h sinh thi, nu K, tc
d tng truong bng khng.
Duong cong nm duoi gia tri nay goi la duong cong tng truong Logistic
(hinh 4.2).
Hinh 4.2. Duong cong tng truong Logisitc







Giai phuong trinh (4.8) ta co:
N
rt a
e 1
K

(4.9)
a
N
N K
Ln

khi t 0 (4.10)
guyn l 4.8. Gia tri r trong biu thuc (4.8) chiu anh huong manh cua
cac yu t mi truong. Thi du nhu cac yu t vt ly: nhit d, anh sang, d m
v.v... va cac yu t hoa hoc: nng d cac cht dinh dung, nguyn t him,
cac cht dc hai co tac dng toi su tng truong thng qua tc d tu vong.
Cac qun th tu nhin thich nghi voi mi truong sng thng qua cac dc
dim v hinh thai giai phu, sinh ly, v nng luong, v mi quan h va dn s
(mt d). Nghin cuu hai thng s lin quan cua qun th r (tc d tng
truong ni tai) va K (kha nng mang cua h sinh thai) trong cng thuc (4.8)
Mac Arthur rut ra kt lun la: Cac qun th tu nhin co hai cach chon loc tu
nhin thich nghi bng cach tng r hoc K. Dy la hai chin luoc phat trin cua
qun th. Mt s dc dim cua hai chin luoc nay duoc trinh bay o bang 4.3.
Bang 4.3: Dc dim hai chin luoc chon loc thich nghi
cua qun th sinh vt.
Loai dc dim Chin luoc r Chin luoc K
Kich thuoc Dao dng be hon K Kha n dinh, xp xi K
Tu vong Dc lp voi mt d Phu thuc vao mt d
Canh tranh Kem Manh

9
K
Tui tho Ngn Dai
Su dung nng
luong
Nng sut cao Nng sut thp
Bin phap phat tan Cac loai co dng lang thang Cac loai it co dng dinh cu
Kiu h sinh thai Tre Gia
Hiu qua chon loc Su phat trin nhanh r lon Su phat trin chm r be
Sinh san som Sinh san mun
Kich thuoc be Kich thuoc lon
Co mt thoi ky dc nht v sinh san Co nhiu thoi ky sinh san

IV.4. Tuong tc gia hai hay nhiu loi.
Co 8 kha nng xay ra khi hai loai sinh vt tuong tac voi nhau (bang 4.4).
Bang 4.4: Cac kha nng tuong tac giua hai loai sinh vt
Tac dng cua
qun th 1
Tac dng
cua qun th 2
0 -
0 Trung lp Loi mt bn Han ch
Loi mt bn Cng sinh Vt giu con mi
- Han ch Ky sinh Canh tranh

guyn l 4.9. Khi xet tuong tac giua cac loai, cn phai dua thm cac
diu kin: duong tinh, m tinh va 0 vao cac phuong trinh tc d tng truong
d co o muc 4.3.
Thi du: Phai dua thm vao biu thuc (4.8) gia tri IC.N.N
1
d co:

'
+

'

=
1
bN
K
N K
rN
dt
dN
(4.11)

'
+

'

= cN
K
N K
N r
dt
dN
1
1 1
1
(4.12)
Trong do: N: S luong ca th cua qun th 1.
N
1
: S luong ca th cua qun th 2.
r, r
1
, K, K
1
, b, c: Cac hng s.
Bng cach giai cac phuong trinh tuong tu, chung ta s co cac m hinh
toan m ta cac tuong tac giua cac loai.
Trong cac tuong tac trn, quan h vt du - con mi va quan h ky sinh va
y nghia quan trong nht.
guyn l 4.10. Dng vt n thit va sinh vt ky sinh dong vai tro chu
yu trong vic diu chinh, giu cho dng vt n co va cn trung tn tai o mt
d thp.
Co nhiu vi du thuc t cho thy, khi suc ep vt du (dng vt n thit) giam
thi cac qun th dng vt n co phat trin bung n, tao nn cac tai bin sinh
thai.
Do su nhay cam v cn bng cua cac h sinh thai tu nhin, hoat dng cua
con nguoi thuong co anh huong manh m toi tu nhin.
guyn l 4.11. Khi bi tac dng cua con nguoi, h sinh thai sau mt thoi
gian s tao ra mt cn bng moi, nhung tn tai cac nguy co truoc khi dat duoc
cn bng. Moi thay di dt ngt trong h sinh thai cng s tao ra cac tai bin
tuong tu.
Cac loai trong h sinh thai tu nhin con tn tai trong trang thai cn bng.
guyn l 4.12. Cac truong hop su dung lam dung thuc tru su, bo qua
cac nguyn ly sinh thai, khng kim soat duoc su bnh ma con lam cho s
luong su gia tng.
Giai phap vn d su bnh phu thuc vao hang loat cac yu t nhu h
sinh thai, cac loai sinh vt, khi hu va hang loat cac yu t khac.
guyn l 4.13. Mt minh thuc tru su khng th giai quyt vn d su
bnh, no chi co th dung voi s luong han ch va phuong thuc chon loc.
Trong tuong lai chi co thuc tru su phn huy sinh hoc moi duoc su dung.
Loai thuc tru su moi duoc lua chon d phat trin trong tuong lai thuc
th h thuc tru su thu 3. Loai nay dua trn cac hocmon co tac dung toi cn
bng sinh hoa cua co th su bnh.
Mt phuong phap manh m khac duoc phat trin nhanh trong vai chuc
nm gn dy la su dung kim soat sinh hoc. Ni dung cua phuong phap la
diu chinh s luong loai thin dich voi su bnh. Hay noi cach khac la
phuong phap su dung kha nng sinh thai hoc v tuong tac giua hai loai.
Tac nhn kim soat sinh hoc phai bao gm nhung tinh cht sau dy:
1. Cac loai sinh vt phai co cac loai nao do kim soat chung. Dy la kha
nng.
2. Phai co tc d sinh thai cao, d nhanh tao ra s luong du ngn ngua s
luong cn trung.
3. Phai khng gy tro ngai lon cho cac sinh vt chu.
4. Phai d thich nghi voi khi hu khu vuc.
5. Phai co nng luc canh tranh manh voi cac ke thu khac cua su bo co
sn trong tu nhin.
6. Chi tiu dit cac loai su bo va khng gy tro ngai cho cac loai co gia
tri kinh t cao.
Khng co phuong tin dc bit d tn tai, do vy, mi truong khng th
duy tri chung o mt d cao.
IV.5. Cu trc h sinh thi.
Co 3 loai chi tiu d m ta cu truc cua h sinh thai: loai chu dao, su
tuong dng va da dang sinh hoc.
A. Chi tiu loi chu do (C).
C

2
i
N
n

o dy n
1
: Tm quan trong cua mi loai (s ca th, sinh thai, nng sut
sinh hoc v.v...).
B. Chi tiu tuong dng (S).
S
B A
C 2
+

o dy: A: S loai trong mu A.
B: S loai trong mu B.
C: S loai chung trong 2 mu.
C. Chi tiu da /ng sinh hc.
(1) d
1

N Log
N S
; d
2

N
S
; d
3
S/1.000 ca th.
o dy: S: S luong loai.
N: S luong ca th.
(2) Chi s cn bng e.
e
S Log
H

o dy: H: Chi s Shannon.
S: S luong loai.
(3) Chi s Shannon
H

'
+

'

'
+

'

N
n
Log
N
n
i i
hoc

i i
P Log . P
o dy: n
1
: Tm quan trong cua mi loai.
N: Tng tm quan trong.
P
i

N
n
i
- Xac sut tm quan trong cua mi loai.
guyn l 4.14. Da dang loai co xu huong giam trong cac h sinh thai bi
khng ch boi cac yu t vt ly va cao trong cac h sinh thai bi kim soat boi
cac yu t sinh hoc, nhung nguyn tc nay chi cho ta xu huong chung khng
phai luc nao cng dung. Co mt mi quan h giua tinh n dinh va su da dang
sinh hoc cua h sinh thai, nhung quan h chi tit con phai duoc kham pha.
Quan h giua s loai va s luong ca th duoc trinh bay trong hinh 4.2.
Hinh 4.2. Quan h giua s loai (S) va s luong ca th (N) co trong mi loai.
Suc ep mi truong tao ra duong cong gian doan.
$







Hai cach tinh gn dung duoc su dung d phn tich da dang loai trong
truong hop khac nhau:
1. So sanh cac chi tiu da dang sinh hoc.
2. So sanh dua trn d nhon, cac phn doan va biu thuc toan cua cac
duong cong.
guyn l 4.15. Co hai quan dim n dinh thuong duoc su dung. n
dinh la kha nng duy tri cu truc sinh hoc c dinh va kha nng d khang voi
cac thay di cua cac yu t bn ngoai.
Tuy nhin, d tranh hiu nhm, kha nng thu hai thuong duoc goi la kha
nng nn cua h sinh thai. Quan h giua tinh n dinh va da dang sinh hoc d
duoc thao lun nhiu trong vn liu. Mt trong cac vn d chu cht la diu
kin hoa ly n dinh la nguyn nhn cua tinh da dang sinh hoc cao, hay da
dang sinh hoc cao tao ra ra mi truong n dinh? Diu cn phai hiu rng, da
dang sinh hoc co mt s cac thanh phn tac ung theo cac phuong thuc khac
nhau voi cac yu t bn ngoai va ni tai cua diu kin mi truong. Chi s da
dang sinh hoc duoc su dung rng ri la chi s Shannon.
Da dang sinh hoc cao co nghia chui thuc n dai, nhiu truong hop cng
sinh, va kha nng kim soat hoan nguoc m tinh cao, dn dn vic giam su
lao dng va tng tinh n dinh.
guyn l 4.16. Chi tiu da dang sinh hoc co th su dung d danh gia
suc ep cua con nguoi toi h sinh thai. Thuong rt kho d thi nghim v cac h
sinh thai. Do vy, cac nha sinh thai thuong hay chon cac dao d nghin cuu,
thuc nghim v sinh thai hoc. Cac nghin cuu trn cho thy cac dao lon
thuong co nhiu loai dng vt hon cac dao nho.
guyn l 4.17.
S loai sinh vt S ty l voi din tich dao theo cng thuc S C.AZ.
o dy C: Hng s thay di theo cac chung loai va cac vi tri. Z co gia tri
0,24 - 0,34.
A: Din tich dao.
Co nhiu kiu phn chia da dang sinh hoc trong qun th:
1. M hinh phn doi ngang.
2. Phn chia theo tng.
3. Phn chia theo gia h (b me/con cai).
4. M hinh x hi (dan, by).
5. Phn chia theo chu ky.
Danh gia tinh da dang sinh hoc co ich trong vic thu thp thng tin v
diu kin mi truong, cho du thng tin do khng th su dung d dua ra danh
gia dinh luong mi truong.
D hiu r hon da dang sinh hoc, chung ta xem xet hai khai nim sau:
Vung giao sinh thai (ecotone) va t sinh thai (ecologicalniche).
Vung giao sinh thai la vung chuyn tip giua hai hay nhiu qun x, thi
du giua rung va dng co. Qun x vung giao sinh thai thuong chua nhiu sinh
vt cua hai qun x gc, cng nhu cac loai sinh vt dc trung cua vung giao.
S luong loai sinh vt va mt d dn s cua cac loai trong vung giao sinh thai
thuong cao hon qun x gc. Xu huong giao dng va tng mt d sinh thai o
vung giao sinh thai duoc goi la "Hiu ung xen". T sinh thai la khng gian vt
ly do mt loai chim giu. Cac sinh vt chim mt t sinh thai hoc mt loai
sinh thai trong cac vung dia ly khac nhau goi la sinh vt dng sinh thai.
Vai tro cua da sinh vt hoc duoc minh hoa r rang trong cac vi du v
rung hn hop sau dy:
1. Mt d phu cao o cac rung hn hop. Vic su dung tng hop dt chi co
th dat duoc khi cac loai d phat trin nht phu kin tung l dt.
2. Nhu cu anh sang khac nhau cua cac loai trong vung giao sinh thai co
th gia tng h s dng hoa cua cac loai cy rung giao sinh thai va cy rung
gc. Diu do tao nn nng sut sinh hoc vung giao sinh thai cao hon.
3. Nu cac loai hn giao co cac b r khac nhau thi dt s duoc su dung
hiu qua hon. Cac loai co b r khoe co kha nng dm r vao cac tng dt
cung tao ra nhiu cht dinh dung hon cho toan b cac loai cy.
4. Dc dim cua la cac loai hn giao, dc bit la la giau Nito va d phn
huy lam tng dinh dung va nng sut h thuc vt dt.
5. Cy ci co tac dung tich cuc va tiu cuc voi nhau. Diu nay duoc
minh hoa rng mt s cht hoa hoc phai co tac dng manh toi su nay mm.
6. Su tai sinh tu nhin cac cy thn g hn giao d dang hon cy gc.
Cy hn giao co cac dc trung d tin hoa v nng sut qua hon cac cy qun
x gc.
7. Cac cy hn giao kho bi tac dng bin di ngoai rung cy gc. Thi du
it bi tac dng cua bo t hon rung cy qun x gc.
IV. 6. S pht trin v tin ha cua h sinh thi.
Su phat trin hay k tip cua h sinh thai la mt qua trinh gm 3 giai
doan:
1. Thay di cac diu kin mi truong khoi du cho qua trinh. Cac thay
di co th la tu nhin hoc tac dng cua con nguoi.
2. Tc d thay di trong qun th chiu su kim soat cua qun x, th
hin trong su thay di cu truc va quy m theo thoi gian.
3. Qua trinh phat trin thanh mt h sinh thai n dinh (co nghia la h sinh
thai co kha nng cao d duy tri cu truc sinh thai khoi cac thay di bn ngoai).
Qun x xut hin du tin goi la qun x tin phong, cac qun x ni
tip sau la dy (seres) cac qun x. Qun x bn vung (n dinh nht) goi la
qun x dinh cuc.
Su bin hoa hay din th sinh thai cua cac qun x co th du bao duoc.
Trong qua trinh nay nguoi ta co cac nhn xet:
- Mt s loai mt di, mt s loai xut hin (tu noi khac phat tan dn),
tinh da dang sinh hoc cua qun x ngay cang tng.
- Cac loai sng o qun x dinh cuc thuong co kich thuoc lon, tui tho
cao, chu ky sng phuc tap, nng sut sinh hoc thp.
- Tng sinh thai ngay cang lon, ty s giua su gia tng sinh khi trn tng
sinh khi ngay cang giam, vi cuong d h hp ngay cang lon.
- Chui va luoi thuc n, phn b ca th, phn hoa cy sinh thai ngay
cang phuc tap.
- Vong tun hoan vt cht ngay cang nhanh va cang co hiu qua.
- Chin luoc dn s cua qun x thay di tu kiu r sang kiu K.
- Kha nng tu phuc hi cn bng ngay cang lon. Tinh bn vung ngay
cang cao. Chin luoc thich nghi cua qun x di voi cac nhn t mi truong
duoc chuyn tu chin luoc cua qun x tin phong sang chin luoc cua qun
x dinh cuc.
Cac nghin cuu v sinh thai hoc cho phep lp ra bang di sach tinh cht
(bang 4.5). Thoi gian cn cho su chuyn di tu qun x tu giai doan nay sang
giai doan khac, tuy thuc vao cac yu t khi hu, sinh ly qun x. Tuy nhin,
su thay di thuong xay ra nhanh, khi h sinh thai o xa trang thai n dinh.
guyn l 4.17. Mt trong cac xu huong dc trung cua din th sinh thai
la ty l P/R (su gia tng sinh khi P, su h hp R) dat gia tri l va ty s P/B (B -
tng sinh khi) giam.
Su phu dung cua cac h la vi du tt, o do nng d cht dinh dung cao
trong nuoc thuc dy h tro lai voi P/R cao va it da dang sinh hoc. Cac h phu
dung voi nng d dinh dung cao co kha nng tao ra nng sut sinh hoc cao.
Trong h phu dung, h sinh thai s thay di cu truc d co th giam bot nng
d cht dinh dung.
guyn l 4.18. Cu truc cua h sinh thai thay di cung voi su thay di
cua cac yu t mi truong.
Trong su tin hoa cua cac qun x sinh vt co mt trang thai goi la dng
tin hoa Ehrlich va Raven (1965) d dua ra ly thuyt tin hoa co th m ta
bng vi du sau: Gia su hinh 4.3 - phn loai cac h sinh thai trn co so trao di
cht. Dy la mt dang tin hoa cua qun x co mt trong cac h sinh thai.
nh 4.3. Phn loi cc h sinh thi trn co so s trao di cht.
guyn l 4.19. Dng tin hoa bao gm cac tuong tac chon loc qua lai
giua hai nhom hoc hai loai sinh vt chu yu va quan h sinh thai kin cua
chung, nhu thuc vt va dng vt n co, hoc giua ky sinh trung va vt chu.
Ehrlich va Raven (1965) dua ra ly thuyt dng tin hoa co th din dat
bng vi du sau: Gia su thuc vt thng qua dt bin va tai sp xp nhim sc
th tao ra hop cht hoa hoc khng co quan h truc tip voi qua trinh trao di
cht co ban cua cy, nho vy giam vi ngon cua la cy di voi dng vt n co.
Nhu vy loai cy luc nay tu bao v tt hon va o goc d nao do s ra nhp vao
doi thich nghi moi. Su chon loc luc nay din ra theo huong:
Bang 4.5: Din th sinh thai

Tinh cht Giai doan du Giai doan cui
A. ng lung
P/R 1 1
P/B Cao Thp
Nng sut nguyn Cao Thp
Entropi Cao Thp
Thng tin Kem Cao
B. Cu trc
Tng sinh khi Nho Lon
Cac cht dinh dung v co Ngoai ngun sinh hoc Ngun sinh hoc
Da dang sinh thai Thp Cao
Da dang sinh hoc Thp Cao
Su phn hoa T chuc kem T chuc tt
Su phn hoa theo t sinh thai Khng r net Rt hep
Kich thuoc co th Be Lon
Chu trinh sng Don gian Phuc tap
Chu trinh khoang cht Mo Kin
Tc d trao di cht dinh dung Nhanh Chm
C. Chn lc v s cn bng
Su cng su ni tai Kem phat trin Rt phat trin
Su n dinh Kem Lon
Kha nng nn cua HST Thp Cao tt
Kim soat hoan nguoc Kem Phat trin
Dang phat trin Phat trin nhanh Co kim soat

Cac h sinh thai co th phn loai theo ty s P/R (hinh 4.18). So d gm
3 vung. Cac h sinh thai co ty s P/R cao nm o phn trn bn trai, khi cac h
co P/R thp nm o phn duoi bn phai. Chiu bin thin cua din th sinh thai
huong toi cac h sinh thai cn bng.
H sinh thai cn bng la cac h sinh thai o giai doan truong thanh, cho
du co su khac nhau v nng sut sinh hoc va nng luong h hp, ty s P/R
thay bng 1. Nng sut sinh hoc cua h sinh thai san h gp 1000 ln nng
sut sinh hoc cua sa mac.
............................................................... Thiu trang 155..................
dng vt n co thm nhp vao doi thich nghi, tro nn da dang trong diu
kin khng co canh tranh voi cac loai n co khac. Nhu vy, su da dang cua
thuc vt khng chi la yu t cho su da dang cua dng vt ma nguoc lai. Noi
cach khac, thuc vt va dng vt n co tin hoa dng thoi, theo nghia su tin
hoa cua loai cy nay phu thuc vao tin hoa loai kia. Dy la qua trinh dng
tin hoa.
Mu thun v chin luoc giua con nguoi va tu nhin la hin nhin. Muc
dich cua nng nghip va lm nghip la nng sut cao, trong khi tu nhin
huong toi muc tiu phat trin cac co cu sinh thai phuc tap co P/R bng 1 va
nng sut tinh bng khng. Hon nua, vn d s khng don gian, vi con nguoi
chi cn thuc n, soi va cui ma con dung xi trong khi quyn, khi hu, khng
khi va nuoc sach cho nhiu cng vic khac. Cho dn gn dy, loai nguoi khai
thac chung d bao dam chu trinh dinh dung, lam sach nuoc va khai thac
nhiu chuc nng bao v cua cac h sinh thai tu duy tri khac mt cach dc lp
voi cac vn dng mi truong nhu bin di cht nhim, thay di cu truc sinh
thai (rung chuyn thanh dt nng nghip). Canh quan thich hop nht cho su
sng o goc d thm m va an toan sinh thai la canh quan chua dung su da
dang cy trng, rung, h va v.v... co nghia da dang m hinh sinh thai.
Noi cach khac, con nguoi phai quy hoach canh quan da dang v thanh
phn va cho phep thay di cac kiu h sinh thai khac nhau. Odum (1969) dua
trn cac gia thuyt nay d xy dung cu truc cac loai m hinh thich hop mi
truong hoat dng cua con nguoi (hinh 4.4). Su bao tn cac din tich tu nhin
nhu trn, khng phai la su xa xi cua loai nguoi d la v khi co ban, co y nghia
chu dao d bao v nn vn minh nhn loai va toan b cuc sng trn trai dt.










IV.7. Kha nng nn Ph cua h sinh thi.
Quan nim v kha nng nn, thng thuong duoc dung trong hoa hoc d
Mi 97ung bo v
(cc h 97ung 9hnh)
Mi 97ung d 9hj
cng nghip
Mi 97ung dung ha
(cc h nhiu cng
dung)
Mi 97ung sn xu9
(cc h tng trung)
din ta kha nng cua dung tich duy tri gia tri (d) pH.
Kha nng nn duoc dinh nghia nhu sau:
dpH
dC
= .
.: La kha nng nn.
C: La luong axit hoc bazo tinh theo phn tu gam.
H

hoc OH
-
cho thm vao 1 lit dung dich.
Vi pH la mt trong cac yu t quan trong truc tip hoc gian tip quyt
dinh diu kin sng nn diu ct yu di voi h sinh thai la co kha nng nn
pH cao (bang 4.6, 4.7, hinh 4.5).
guyn l 4.20. Nng d pH thp co nghia la H
2
CO
3
bin di thanh CO
2

tu do dc hai di voi ca va dng vt, vi su h hp khng ch bng su khac
nhau v nng d CO
2
trong mau va trong mi truong.
Bang 4.6: Trang thai ca o 1679 h min Nam
(Nauy theo su phn loai v pH)
pH S luong h
h khng
co ca
h thua ca h giau ca
4,5 111 73 25 2
4,5 - 4,7 245 53 41 6
4,7 - 5,0 375 38 41 21
5,0 - 5,5 353 25 40 35
5,5 - 6,0 163 8 36 56
~ 6 431 1 13 86

Bang 4.7: Tac dng cua d pH toi ca (Albaster and Lioyd, 1980)
pH Tac dng
3,0 - 3,5 Khng co mt con ca nao co th sng nhiu hon vai gio
3,5 - 4,0 Lam cht ca hi, mt vai loai ca khac co th sng trong nng d
nay sau mt chu ky sng o pH cao hon.
4,0 - 4,5 Rt co hai di voi ca hi va hang loat ca khac, mc du kha nng
chiu dung d pH nay gia tng theo kich thuoc va tui truong
thanh.
4,5 - 5,0 Thuong co hai di voi trung va ca hi nho. Cng co hai di voi ca
hi va ca chep to khi nng d Ca, Na va Cl
-
thp.
5,0 - 6,0 Khng co hai tru khi nng d CO
2
tu

do lon hon 20mg/l hoc nuoc
chua Fe(OH)
3
moi kt tua.
6,0 - 6,5 Khng co hai tru khi nng d CO
2
tu do lon hon 100mg/l.

nh 4.5. ng d
3
gy cht c hi ph thuc vo d p t
CO
-
3
dn kim(trang 157)


Qua trinh nay co th m ta bng cac phan ung hoa hoc sau dy:
2
3
CO

3
HCO
2 2
CO O H +
Nng d pH thp tac dng toi toan b h sinh thai va cn bng sinh thai.
Ba vn d mi truong trm trong nht duoc d cp duoi dy, minh hoa cho
tm quan trong cua pH va kha nng nn pH cao trong h sinh thai.
1. Su a xit hoa cac h do nhim SO
2
gy ra.
2. Tac dng giam pH trong dt va cy trng.
3. Kha nng duy tri pH o dai duong trong diu kin CO
2
tng.
Qua trinh a xit hoa tip din, duoc quan sat trong nhiu h o Bc M va
Scandinavia. Vi tri dia ly va cac diu kin cua dong chay cua nhung h nay d
noi ln rng: su gia tng tinh a xit la kt qua cua su lng dng cac cht a xit
trong khi quyn nhu SO
2
. Su lng dong nay tt nhin khng chi co hai cho cac
h ma con anh huong toi rung, dt trng trot v.v...
Cac vung tac dng duoc dc trung bng kha nng nn pH thp. Kha nng
nn cua nuoc mt lin quan chu yu voi cac ion

3
HCO co mt duoi nng d
thp trong cac h. Cac ion nay co th ly H

theo phan ung sau:

+H+
+H+
HCO
3
H

FH
2
O CO
2

Trong khi dt nhin liu chua sunIua, sunIua nguyn sinh chuyn thanh
SO
2
(97 - 98) bi xy hoa thanh SO
3
, d tao nn H
2
SO
4
.
SO
3
H
2
O F H
2
SO
4

Mt khac, SO
2
tip xuc voi hoi nuoc trong khng khi tao nn a xit yu
H
2
SO
3
.
H
2
SO
3
FH

3
HSO
Duoi anh huong cua cac hop cht Fe,

3
HSO va

2
SO nhanh chong bi
xy hoa thanh a xit sunIuaric.
Su phn b pH trong nuoc mua va su suy giam pH trong nuoc mua theo
thoi gian o Chu u phu hop voi vic gia tng dt nhin liu hoa thach.
Nhung xu huong tuong tu quan sat duoc trong cac h o Bc M va
Scandinavia va ca mt vai h lon o Chu u. Trong mt s h nho, noi nuoc
mua tao nn phn lon dung tich h, pH thuong thp (4).
Su suy giam pH co tac dng r rt di voi ca duoc nhiu tac gia ghi nhn
tai cac h Chu u.
Tac dng sinh hoc cua vic su dung tip tuc cac cht a xit toi ca th va
qun th sinh vt trong cac h, tao nn cac thay di lu dai, dn toi trang thai
h ngheo dinh dung.
guyn l 4.21. Trong h a xit, nng d thuc vt tri ni s giam cung
voi suy giam hp thu CO
2
va

3
HCO , d trong cua nuoc tng ln (hinh 4.6).
Hinh 4.6. pH va d trong cua h Stora Skarajon






pH
40
50
60
70
1900 1930 1960 1980 2
97ong
(2)





guyn l 4.22. Nho qua trinh trn (nguyn ly 4.21), kha nng pH nn
giam di boi co ch hoan nguoc, qua trinh a xit hoa tip theo nhanh hon.
Cui cung cn ghi nhn rng:
guyn l 4.23. Nng d ion kim loai tu do s gia tng cung voi vic
giam pH do co su hoa tan ion kim loai tu da trm tich va xu huong hinh thanh
cac phuc kim loai o d pH thp.
o Thuy Din, nguoi ta d Ca(OH)
2
vao sng va h d lam giam tac hai
cua pH thp. Hang trm triu curon Thuy Din duoc chi tiu hang nm d lam
tng pH cua nuoc tu nhin. S tin nay co th so sanh voi hang ty d la - gia
chi phi d giam luong sunIua trong nhin liu hoa thach dn muc duoc chp
nhn o Ty bc chu u.
D pH giam trong thach quyn cng gy nn su suy giam chung trong
mi truong.
guyn l 4.24. Su mt cht dinh dung cua dt gia tng o nng d pH
thp.
Hinh 4.7. Su rua tri Ca tu dt rung theo d pH cua nuoc mua. (Luu luong
mua 500mm/thang, gia tri rua tri duoc so sanh voi nuoc ct la 1)














guyn l 4.25. Kha nng trao di ion cua dt giam o d pH thp. Su
rua tri ion tu dt tao ra cac thay di thanh phn nuoc mt.
guyn l 4.26. SO
2
co tac dng truc tip toi su phn huy sc t thuc vt
va cac manh vun cy phn huy voi tc d chm o pH thp (hinh 4.8).
Hinh 4.8. Su phu thuc tc d phn huy Sellulose vao d pH









Nuoc bin chua mt s cht hoa tan, gm Hydrocacbonat HCO
-
3

(khoang 2,4mM), Borat (-0,43mM), Photphat (-0,0023mM), Silicat va Fluo.
Nng d cac cht hoa tan duoc dc trung bng d kim A va pH. Tng
kim duoc xac dinh bng vic dua thm a xit chun (0,1M), dun si va chun
d voi pH 6. Trong qua trinh nay, tt ca cac loai cacbonat, HCO
-
3
bin
thanh CO
2
va toan b borat thanh a xit boric. Luong a xit su dung (luong a xit
cho thm tru di luong a xit chun d) ung voi d kim A theo phuong trinh:
A C
H2BO3
C
CO2-3
C
BO-3
(C
OH
- C
H
)
0,
0
1,
0
2,
0
2,
0
3,
0
4,
0
5,
0
6,
0
7,
0
2,
5
3,
0
3,
5
4,
0
4,
5
5,
0 pH nuc 2ua

2
6
12
18
3 4 5 6 7 pH

o dy C la nng d cht tan tinh theo don vi mol/lit. pH cua dao duong
chng di lai su thay di pH do cac a xit va kim chua tuong ung tu nhin
gy ra. pH phu thuc vao cn bng trao di ion giua nuoc bin va cac khoang
set lo lung trong nuoc.
H nn nay co th th hin bng phuong trinh don gian sau dy:
+ + +
+ F + + + + H 6 ) O H ( O Si KCaAl O H 12 Ca 2 K 2 SiO 4 ) OH ( SiO Al 3
6 2 16 5 3 2
2
2 2 5 2
o
Su phu thuc cua pH co th biu din duoi dang logarit:
LogK 6log(H

) - 2logK

- 2logCa
2
Sillen (1961) d uoc tinh kha nng nn cua cac silicat nay khoang 1
mol/lit hoc khoang 2.000 ln kha nng nn cua cacbonat.
guyn l 4.27. Cac thay di co ban gia tri pH cua dai duong khng
phai la kt qua cua su gia tng tiu thu nhin liu hoa thach.
IV.8. Cc hiu ng nn khc trong h sinh thi.
Nha sinh thai hoc nghin cuu cac vn d mi truong thuong quan tm toi
cac phan ung cua h sinh thai gy ra boi cac yu t thay di bn ngoai. Hinh
4.9 chi ra su gia tng nng d P theo thoi gian o h Pure. o d thi nay, trong
thoi gian 20 nm cui cung, ham luong P gia tng dang k. Co th m ta bng
chui phan ung sau:
P hoa tan FP hp thu trong tao F P lng dong F P trong trm tich
guyn l 4.28. H sinh thai co kha nng han ch cac thay di gy ra
boi cac ngun bn ngoai. Tuy vy, kha nng nn co gioi han va mt khi kha
nng do d su dung, su thay di tro nn manh m hon.
Tuy nhin, phan ung cua h sinh thai it khi co su cn xung voi cac yu t
tac dng bn ngoai. Vn d quan ly cac h con phuc tap hon nhiu so voi hinh
4.9, vi co nhiu qua trinh tham du vao vic gia tng nng d PO
-
4
trong h.
Mt cach tng quat, quan nim v kha nng nn cua h sinh thai co th
biu thi bng biu thuc:
. d (bin thin bn ngoai)
d (bin thin bn trong)
o dy:
- Bin thin bn ngoai - cac yu t bn ngoai.
- Bin thin bn trong - bin thin trang thai.
Kha nng nn cua h sinh thai la d nhay dam bao cua bin thin trang
thai.
Hinh 4.9. Bin di nng d P h Pure theo thoi gian











D nhay cam bin thin trang thai
d (bin thin trang thai)
d (bin thin bn trong)
Vi khng xac dinh duoc cac h s vi phn, kha nng nn cua h sinh thai
duoc xac dinh theo cng thuc:
.

(bin thin bn ngoai)
(bin thin bn trong)
H sinh thai duong nhu co mt s v han cac kha nng nn. Kha nng
nn lin h voi cac thay di P hoa tan gy ra boi su gia tng tng P co th xac
dinh:
.
P
P tng
0
100
193
00
200
300
400
500
600
45 50 55 60 65 70
2

75
g/I PO
4
















P hoa tan
Su thay di nng d P tng duoc do bng cach cng tng luong cac loai
P mang dn h duoi moi dang theo dinh lut bao toan vt cht. Do su co mt
cua kha nng nn va nhiu qua trinh khac, nng d P hoa tan trong h s it
tng hon tinh toan theo ngun nuoc mang vao.
Mt cach xac dinh don gian co th su dung d tinh kha nng nn thay di
theo nhit d:
.
T-r
T.phyt
T. phyt
o dy: T la nhit d, phyt la nng d thuc vt tri ni.
Quan dim v kha nng nn cua h sinh thai duoc Jorgensen (1979) su
dung cac m hinh sinh thai d kim tra. Tac gia d nu ln cac gia thit sau:
H sinh thai phan ung voi cac thay di bn ngoai, nhu dong dinh dung
mang vao, cac thay d khi hu, nhit d v.v... bng vic phat trin cu truc co
kha nng tt nht han ch cac xao trn. Nhu d noi: h sinh thai it da dang
sinh hoc co kha nng nn voi dong dinh dung cao hon cac h sinh thai phuc
tap. Diu nay giai thich tai sao cac h phu dung thuong kem da dang sinh
hoc. Cac tac gia cng nhn thy: Cac h sinh thai phuc tap co kha nng nn
cao voi cac thay di nhit d voi cac loai phu thuc vao nhit d thich ung
khung canh nhit d moi hon cac loai kem thich ung.
Duong nhu, tu cac gia thit trn, cac h sinh thai khng chi co kha nng
nn han ch cac bin di trong h gy ra boi cac yu t bn ngoai, ma con co
kha nng thay di cu truc d co kha nng nn cao hon di voi cac thay di
cua cac yu t bn ngoai.
Hon nua, kha nng cua cac h sinh thai thich ung voi cu truc do trong
diu kin moi, tuong tu nhu kha nng nn, cng co gioi han. Cac thay di
kich tinh trong h sinh thai, khng th chiu dung duoc duoi bt ky tinh hung
nao, vi su don gian hoa (giam da dang sinh hoc) h sinh thai dn dn vic
giam gia tri sinh thai. Kha nng nn co th tng di voi dong vao cht dinh
dung hoc dong vao cht nhim nho vic giam tinh phuc tap cua h sinh
thai, trong kha nng nn di voi nhit d hoc bin di khi hu khac cng
dng thoi giam, s lam cho h sinh thai d bi thay di boi cac yu t bn
ngoai.
Bang 4.8. Lit k mt s phan ung cua h sinh thai truoc cac thay di
cua cac yu t bn ngoai theo kha nng nn.
Bang 4.8: Cac phan ung cua h sinh thai va kha nng nn canh tranh
Thay di bn
ngoai
Phan ung cua h sinh thai
Tng kha nng nn
Tng P tng
Da dang sinh hoc thp, cac loai co b mt
ring be va su hp thu cht dinh dung thp
P
Nhit d Cac loai co nhit d khac chim uu th T - r
Nng d cht
dc tng
Mt s loai phat trin manh. Cac loai kem
thich ung suy giam
tox
Cht dc
Sinh khi
Tng BOD
Mt s loai phat trin manh, cac loai kem
thich nghi ung voi nng d o xy be suy giam
BOD
BOD
Sinh khi

IV.9. Sinh thi quyn.
Cac h sinh thai tao nn sinh thai quyn co th phn loai theo cac dc
dim hoa - ly - sinh hoc.
Mi mt loai h sinh thai co habitat dc trung ring, chua dung nhung
vn d mi truong tim tang.
H sinh thai co th phn ra hai nhom lon: h sinh thai duoi nuoc va trn
can. Bang phn loai cac h sinh thai co trong bang 4.9. Nhung vn d mi
truong chu yu cua tung h sinh thai duoc ghi trong ngoc.
Bang 4.9: Cac h sinh thai

. H sinh thEi dui nu..
* Nuoc ngot:
Nuoc chay: Sng va sui: dong chay dc trung cn bng
(BOD5/O
2
quan trong)
Tc d K 0,5m/s, trm tich day K 5mm.
Tc d A 0,5m/s, trm tich dayA 5mm.
Vng vuc: dong chay rt yu.
Nuoc dung: H va ao: nuoc chay thay di chm (phu dung va a xit
hoa).
H su.
H nng.
Ao: nuoc nng toi muc anh sang co th roi toi day o moi
noi.
* Bin:
Ven bo: Bo thng (Shoreline): tun hoan giam (tt ca
cac loai nhim nuoc).
Bo da
Bo cat.
Thm luc dia: ( nhim du).
Nuoc tri (upwelling): (phu dung).
San san h.
Bin khoi: - Bin mo ( nhim du).
- Epipelagic.
- Mesopelagic.
- Bathypelagic.
- Abyssal.
B. H sinh thEi trn .n.
Sa mac: luong mua trung binh nm A 25cm - thiu nuoc.
- Nong
- Lanh
Lnh nguyn mua dng dai va lanh, mua he lanh (tundra) va ngn, tro
trui, da dang sinh hoc thp.
- Bng cuc.
- Nui cao.
Dng co chn nui, luong mua 40-100cm/nm.
- m uot
- Kh
Savana cy xen voi co, luong mua 50 - 150cm/nm, tu 5 - 20
0
vi d Bc
hoc Nam da dang sinh hoc cao (duy tri cn bng sinh thai va da dang sinh
hoc tu nhin).
Rung: - Tung bach: Chu yu la loai cy la nhon ngun g cua con nguoi
(mt rung).
- Rung la: Mua he m, mua dng lanh, cac loai la rng, luong mua
60 - 150cm/nm.
Rung nhit doi: Tu 20 vi d Bc dn 20 vi d Nam, luong mua lon, da
dang sinh hoc cao, nhit d trung binh nm -25
0
C.
Dm ly (Bog): Cac cy be, tich ly than bun Bc M, Bc u.
Dm ly (Marsh): Chu yu la co, lau, sy, khi hu m.
Dm ly (Swamp): Chu yu cy thn g, da dang sinh hoc cao hon
Marsh.
Cac bang thng k nng sut sinh hoc cua cac h sinh thai trn trai dt
cho bit:
Nng sut tinh so cp: 333g/m
2
/nm.
Tng san phm tinh: 170.10
9
tn/nm.
Sinh khi trung binh: 36 tn/ha.
Tng sinh khi: 1841.10
9
tn.
IV.10. Cng ngh sinh thi.
Cng ngh sinh thai la mt mn hoc co muc dich su dung cac phuong
phap tac dng va bin di h sinh thai d khc phuc anh huong nhim.
Cng ngh sinh thai thuong dung cho cac cht nhim co ngung. Mt
s phuong phap cng ngh lit k sau dy:
1. Di huong nuoc thai lam cho tac dng cua nhim giam bot. Phuong
phap nay khng thay th hoan toan cho vic xu ly nuoc thai, nhung cac tac
dng nhim toi h sinh thai co th giam di. Phuong phap co hiu qua tt di
voi cac h, khi vn d chu yu o dy la phu dung.
2. Loai bo trm tich nng: Co th su dung tt cho cac h qua phu dung
va cac vung chua cht dc. Phuong phap chi ap dung rt thn trong voi cac h
sinh thai nho, hoc trm tich co nng d cht dinh dung cao va nhiu cht
dc, k ca kim loai nng. Phuong phap nay co chi phi lon nn chi su dung cho
cac di tuong nho nhu cac h o Thuy Din (Trummen).
3. Nh va loai bo cac loai thuc vt lon: Thuong duoc su dung rng ri
trong cac sui va cac h du tru nuoc. Phuong phap nay, v nguyn tc co th
su dung o noi thuc vt lon mang du hiu phu dung. Co th xp vic tha va
vot beo Nht Ban trn cac luu vuc nuoc thai o nuoc ta vao loai nay.
4. Theo di su lng dong bng cac cht tro, y tuong cua phuong phap
nay la ngn ngua su trao di cht dinh dung (hoc cht dc) giua trm tich
va nuoc. Phuong phap co lin quan voi phuong phap loai bo trm tich nng.
5. Phuong phap xiphng mt phn nuoc trong co loi hon phuong phap 2
va 4 v gia. No co th su dung lu dai, cho ta nhung kt qua cn thit. Nhung
hiu qua cua phuong phap phu thuc vao su khac nhau giua nng d cht
dinh dung trong ngun nuoc vao va h chua nuoc. Thi du nng d P thp
trong nuoc h (0,5 - 1,0 mg/l) so voi nuoc thai cho phep ung dung kt tua hoa
hoc d giam bot luong P thai ra mi truong.
6. Kt bng P trong cac h va kho chua nuoc bng Al
2
(SO
4
)
3
.2H
2
O hoc
FeCl
3
. Khng th su dung Ca(OH)
2
vi pH cao (2,5 - 10).
7. Khuy nuoc xung phn day co nhit d n dinh d tng cuong xy
cho day va lam giam luong P trong da trm tich.
8. Thng khi cho cac h va kho du tru nuoc d ngn ngua diu kin ym
khi. Nguoi ta dung phuong phap nay d ngn ngua trang thai him khi cho
cac sng sui bi nhim nng.
9. Diu chinh ch d thuy vn thuong dung rng ri d ngn ngua up
ngp. V sau con dung d thay di trang thai cac h, kho chua nuoc va dt
ngp nuoc. Nu thoi gian duy tri nuoc giam thi su phu dung giam dng thoi
voi vic giam nng d cht dinh dung trong nuoc. Vic diu chinh duoc tin
hanh nho cac dp hoc may bom.
10. Kim soat vic bon phn co th su dung trong nng nghip va lm
nghip d giam vic thai cht dinh dung ra mi truong. Vic su dung hop ly
cht dinh dung cua cy trng phu thuc vao rt nhiu yu t, do vy phai tim
cac bin phap ti uu d bon phn nhu: bon theo thoi vu, thoi tit, giai doan
tng truong v.v...
11. Kim soat thuc tru su.
12. Su dung dt ngp nuoc lam by cht dinh dung. Thi du: dung nuoc
thai pha long khng chua cac hoa cht nguy him d tuoi rung trng lua
nuoc hay dung cac vung dt ngp nuoc d lam sach nuoc thai cng nghip
sau khi xu ly.
13. Ca(OH)
2
thuong duoc su dung rng ri d trung hoa pH cua cac
dong chay va cac h trong cac vung mua axit.
14. Dung su li keo sinh hoc d diu chinh cn bng sinh thai nhu trng
thm cac loai cy moi vao rung d tng cuong tinh da dang sinh hoc, nui cac
loai ca n co trong cac h, ao phu dung d lam giam cac loai thuc vt trong
h, nui ca n thit d giam luong thuc vt tri ni.
Cu hoi v bi tp

1. Mt loai ca co h s tng truong la 0,02/ngay, kha nng mang cua h
la 12.000. Vao mt thoi dim nguoi ta tha vao h 100 con.
Khi nao kha nng mang dat gia tri 2? Duong cong tng truong logistic
nhu th nao?
2. Hy dim su khac bit v tinh da dang sinh hoc giua h su va h
nng, giua h phu dung va h sach.
3. Su khac nhau giua nuoc ngot va nuoc mn theo:
,. D hoa tan xy.
b. Gia tri LC
50
cho tng (NH
3
NH

)
4. Giai thich theo quan dim kha nng nn sinh thai va nng luong, tai
sao diu kin him khi lai tao ra tinh da dang sinh hoc thp hon diu kin
thoang khi.
5. Mt hon dao din tich 100km
2
co 120 loai chim. Co bao nhiu loai hy
vong tim duoc trn dao trong din tich 20km
2
.
6. Tim kha nng nn cua h co 100mg Ca
2
/l nuoc va h 10mg Ca
2
/l o
pH 8 va pH 5.
Nu cho rng kha nng nn lin quan chu yu voi HCO
-
3
va ion nay
tuong duong voi nng d Ca, pH thay di trong 4 truong hop nay nhu th
nao, nu nhu h su 10m va tip nhn a xit sunIuaric theo nuoc mua 0,5
g/S/m
2
.