STANOVNITVO SVETA

Poreklo i naseljavanje Poreklo oveka na Zemlji je objanjeno i opteprihavaeno u nauci preko evolutivne teorije arlsa Darvina, Poreklo oveka (1871). Iako je Darvin u svojoj teorija dao i oblast pojavljivanja prvog oveka, danas ne postoje vrsti dokazi da je Afrika jedina kolevka oveanstva. Slika 1. Afrika teorija porekla oveka

Afrika teorija pojave prvog oveka (Homo sapiensa) dugo je vremena opstajala kao opteprihvaena. Po njoj prvi ovek se pojavio u istonoj Africi (gde je evoluirao izmeu 200000 i 100000 godina), odakle se pre oko 60000 godina proirio ka Evropi zamenjujui tamonju zajednicu Homo neadretalisa i Aziji zamenjujui Homo erectus-a. Slika 2. Multiregionalna teorija o poreklu oveka

Nasuprot afrikoj teoriji, osamdesetih godina XX veka pojavila se nova multiregionalna teorija o poreklu oveka, koja je iznela tvrdnju da je evolucija oveka poev od Pleistocena, pre oko 2.5 miliona godina do danas, tekla simultano u vie oblasti u svetu. Prvobitne ljudske zajednice bile su suoene sa mnogo veim pitanjem opstanka u prirodnom okruenju nego to je to danas sluaj. Pre nekih 11000 godina, led koji je prekrivao znatan deo severne hemisfere (poslednje ledeno doba), poeo je da se povlai ka severu, a biljke, ivotinje i ovek su poeli da se ire, naseljavajui novoosloboene teritorije. To vreme starijeg kamenog doba (paleolit) karakteristino je bilo i po tome to su male ljudske zajednice lovaca i skupljaa poele da se razlikuju u prostoru po nainu ivota i opstanak u sredini u kojoj su iveli. Prvobitne ljudske zajednice oliene u lovcima i sakupljaima plodova, stalno su menjali mesto boravka u potrazi za hranom, odnosno u zavisnosti od smene godinjih doba. Do kraja paleolita, ljudske zajednice su naselile sve kontinente izuzev Antarktika, irei sa sobom odreene obrise svoje drutvene organizacije i kulture. Sa prostornim irenjem, ljudska populacija se i brojno uveavala. Obzirom da su relativno male grupe drale velike teritorije radi lova i sakupljanja plodova, pretpostavka je da je izmeu datih grupa bilo odreenih kontakata i ak neke vrste primitivne razmene i meusobnog ukrtanja. Ipak, prvobitne ljudske zajednice se najvie karakteriu, upravo, visokim stepenom meusobne izolovanosti. Pretpostavlja se da je 9000 p.n.e., itava ljudska zajednica na Zemlji brojala izmeu 5 i 10 miliona ljudi. Razvoj prvobitnog ljudskog drutva doveo je do kreiranja odreenih orua kojima su obraivani razliiti materijali iz prirode, a injenica da su se prirodni uslovi stanita veoma razlikovali na planeti, dovela je do toga da su se ljudske zajednice u prilagoavanju tako razliitim uslovima poele oblikovati u meusobno razliite kulturne i socijalne grupe. Povlaenje ledonog pokrivaa sa najveeg dela severne hemisfere nakon ledenog doba (od pre 10000), oznailo je poetak novog razdoblja u razvoju ivog sveta na planeti, pa i ljudske zajednice. Prostranstva u Evropi, Aziji i Severnoj Americi koja su do tada bila pod ledom bivaju prekrivena travnatim oblastima, a umski regioni sa juga se povlae ka severu. Klima postaje toplija i ljudska zajednica se poinje bre iriti, kako u prostoru, tako i u brojnosti. Sakupljako lovaka privreda vie nije dovoljna da obezbedi dovoljno hrane, tako da ljudi poinju da pripitomljavaju ivotinje i biljke i da se vezuju za odreeni prostor (vie nema tolike potrebe za stalnim menjanjem mesta boravka). Od 11000 do 5000 godina p.n.e. traje mezolit (srednje kameno doba). Preko radiokarbonske metode, arheolozi i geofiziari utvrdili su da se pripitomljavanje svinja u dananjoj jugoistonoj Turskoj i koza na Bliskom Istoku odigralo izmeu 8000. i 8400. godina p.n.e., a goveda i svinja u dananjoj Grkoj i na Bliskom istoku pre oko 7000 godina p.n.e. Drugo veliko podruje domestifikacije biljaka i ivotinja bilo je severna Afrika, Indija i Jugoistona Azija, dok je kasnije uspostavljeno i tree, u Srednjoj Americi i podruju andskih visoravni u Junoj Americi. Prema nekim arheolokim dokazima, prva kultivacija biljaka dogodila se znatno pre pripitomljavanja ivotinja i to nezavisno u nekoliko regiona (postoje arheoloki dokazi o gajenju pojedinih kultura daleko pre kraja ledenog doba, pre oko 20000 godina). Pre oko 10000 godina na prostoru dananjeg Bliskog Istoka i veoma brzo se prostorno proirila po teritoriji dananjeg Sredozemlja. Sa druge strane postoje arheoloki dokazi da se pre 18500 godina gajile kulture u dolini Nila (penica, jeam, urme, leblebija, soivo). U drugim delovima sveta, gajenje biljnih kultura poelo je znatno kasnije (na teritoriji dananjeg Meksika pre oko 5000 godina).

Slika 3. Glavni centri domestifikacije biljaka i ivotinja

Iako je domestifikacija biljaka i ivotinja krenula u mezolitu, oblikovanje poljoprivredne proizvodnje dogaa se tokom mlaeg kamenog doba (neolita). Na Bliskom Istoku, odakle potie skoro svo znanje o neoliti u istoriji, mlae kameno doba traje od 8000 3500 godina p.n.e. odlikuje se stvaranje odreenih orua za rad i uslova za opstanak i ivot ljudi na datom prostoru. Ljudi su tokom tog vremena ve nauili da prave tkanine od biljnih vlakana i ivotinjskog krzna i vune. To je doba kada se oslikavaju razliite povrine, ostavljajui na taj nain trag o svakodnevnom ivotu i aktivnostima ljudske populacije tog vremena. Koriste se materijali iz prirode, kao kamen, ali i neki minerali za dobijanje orua, oruja i posuda za domainstvo. Neke zajednice su poele da koriste ivotinjsku vunu snagu za sopstvene potrebe, a u nekim sredinama poelo se i sa procesom navodnjavanja zemljita i kultura u cilju dobijanja vee koliine hrane. Ljudi se organizuju u vee zajednice, sa vrim formalnim pravilima, posebno u segmentu korienja zemljita. Religija postaje vie fomralizovana. Tokom neolita izdvaja se nekoliko tzv. jezgara kulture, odakle se ire i rastu prve civilizacije. To su bili prostori u Egiptu oko doline Nila, na Kritu, u Mesopotamiji (doline Tigra i Eufrata), dolina Inda na Indijskom potkontinentu, juna Kina, Jugoistona Azija, nekoliko lokacija u Subsaharskoj Africi i u Srednjoj i Junoj Americi. Iz ovih podruja ire se kulturni uticaji datih zajednica na okolni prostor, a u njima se dogaa transformacija prvobitnih naselja iz ruralnih u urbane centre. Poljoprivreda je i dalje primarna delatnost, ali svako od ovih kulturnih jezgara ima bar jedan veliki urbani centar. U nekim civilizacijama trgovina je igrala znaajnu ulogu u formiranju urbanih centara (Induska civilizacija zbog trgovine sa Bliskim Istokom, ili civilizacije u zapadnoj Africi).

Slika 4. Prvobitna jezgra kulture

Prvo pismo se pojavljuje u Mesopotamiji i Egiptu, pre oko 5000 godina, u vidu klinastog, odnosno hijeroglifskog slikovitog pisma. Od tada datiraju pisani spomenici materijalne kulture, na bazi kojih je znatno olakano otkrivanje naina ivota, rada i drutvenog organizovanja ljudskih zajednica. Razmetaj stanovnitva na Zemlji Iako je u iroj javnosti uverenje da je naa planeta prenaseljena dosta prisutno, realnost pokazuje jednu sasvim drugaiju sliku. Kao to se iz prethodnog izlaganja vidi, najvei deo vremena u svojoj istoriji oveanstvo je provelo u prvobitnoj rodovskoj zajednici, kao sakupljai plodova i lovci, odravajui nizak nivo brojnosti svoje populacije. Obzirom da je stopa raanja bila gotovo izjednaena sa stopom smrtnosti, to dug vremenski period u istoriji nije dolazilo do uveavanja brojnosti populacije. Meutim, nakon prve agrarne revolucije, preo oko 10000 godina, stvoreni su po prvi put u ljudskoj istoriji uslovi da se populacija umnoava (obezbeene su vee koliine hrane). Ipak, taj porast je bio jedva uoljiv, tako da se prvi pravi demografski bum dogaa tek sa Industrijskom revolucijom (XVIII i XIX vek).

Slika 1: Rast svetske populacije kroz istoriju

Poev od 1400. godine (nakon Crne smrti epidemije kuge), broj stanovnika na svetu se stalno poveava, ali eksplozivan rast doivljava u XVIII i XIX veku demografska eksplozija. Uzroci ovakvog porasta stanovnitva na zemlji u periodu Industrijske revolucije su brojni. Zahvaljujui industriji veliki deo radne snage se preliva iz poljoprivrede u industriju, koncentriui se u urbana naselja. Istovremeno, bolji uslovi ivota, vii nivo ivotnog standarda, poveanje nivoa higijene i pronalazak lekova za odreene bolesti doveli su do velikog porasta stanovnika na Zemlji. Danas u svetu ivi oko 6,8 milijardi ljudi, a predvianja ukazuju da e se taj broj poveavati u budunosti: 8,9 milijardi do 2050. godine, a 10 milijardi tek 2200. godine. Stanovnitvo na zemlji nije jednako rasporeeno najvie je stanovnika skoncentrisano u priobalnim podrujima i u dolinama velikih reka. Izdvajamo etiri najgue naseljene regije na svetu: Istona Azija Juna Azija Evropa Istoni deo SAD i Kanade. Pored ovih regija, postoje i manji klasteri u svetu koji se odlikuju izrazitom gustinom naseljenosti; u Jugoistonoj Aziji, Africi, Latinskoj Americi i du pacifike obale. Najvea koncentracija stanovnika je u Aziji, na koju odlazi 56% ukupne svetske populacije, a meu prvih deset najmnogoljudnijih zemalja u svetu, est je iz Azije.

Tabela 1. Deset najmnogoljudnijih zemalja u svetu

Zemlja Kina Indija SAD Indonezija Brazil Pakistan Banglade Rusija Nigerija Japan

Broj stanovnika, 2005 (u milionima) 1 304 1 104 296 222 184 162 144 143 132 127

Godinja stopa rasta, Projekcija broja % stanovnika, 2050 (u milionima) 0,6 1 437 1,4 1 628 0,6 420 1,4 308 1,0 260 2,0 295 2,1 231 0,4 119 2,4 258 0,0 101

Kada se pogleda raspored stanvonika po zemljama, moe se zakljuiti da prvih pet zemalja obuhvata oko polovine svetskog stanovnitva (Kina, Indija, SAD, Indonezija i Brazil). Obzirom da zemlje veoma variraju u svojoj veliini teritorije i broju stanovnika, to je onda bilo potrebno da se pronae nekakav odnos izmeu te dve veliine koji bi na pravi nain mogao da obezbedi uporedivost zemalja u pogledu demografskog optereenja teritorije. Tako se dolo do veliine koja oslikava odnos broja stanovnika i teritorije na kojoj to stanovnitvo ivi gustina naseljenosti (broj stanovnika po kilometru kvadratnom, st/km2). Poreenje zemalja po gustini naseljenosti daje jednu sasvim drugaiju demografsku sliku nae planete. Ako izostavimo one drave koje imaju veoma malu teritoriju (Singapur), najgue naseljena zemlja na svetu je Banglade (1226 st/km2), a zatim slede Holandija, Japan, Belgija, Juna Koreja, Tajvan, Izrael. Nasuprot ovim zemljama, zemlje poput Mongolije (1,7 st/km2), Omana, Zapadne Sahare, Namibije ili Australije.

Slika 2. Gustina naseljenosti u svetu

Faktori koji uzrokuju odreen razmetaj stanovnika na datoj teritoriji, odnosno na Zemlji se mogu svrstati u nekoliko grupa: Faktori fizike sredine obuhvataju itav set prirodnih uslova koji ljude privlae da ive na nekoj teritoriji (obalska podruja, doline reka i nizije sa povoljnim klimatskim prilikama), odnosno odbijaju da se naseljavaju na odreene prostore (ekstremne klimatske prilike (hladna polarna i subolarna klima, klima najviih planinskih predela, pustinjska klima), kvalitet zemljita za poljoprivredu, nedostatak vode za pie); Faktori ekonomskog i politikog sistema trite radne snage, mogunosti zapoljavanja i infrastrukturne prednosti urbanih sistema deluju na naseljavanje ljudi u odreena podruja, odnosno odlazak iz drugih; Istorijski faktori dananji razmetaj stanovnika na zemlji posledica je, izmeu ostalog, i odreenih istorijskih okolnosti. Na rast stanovnitva deluju dve komponente: komponenta prirodnog kretanja stanovnika i komponenta mehanikog kretanja stanovnika. Prirodno kretanja stanovnika podrazumeva stopu prirodnog prirataja (razlika izmeu stope raanja i stope smrtnosti). Mehaniko kretanja stanovnika podrazumeva kretanje stanovnitva u prostoru u vidu migracija. Broj roenih stanovnika u odnosu na 1000 stanovnika naziva se stopa nataliteta (izraava se u promilima, %o), dok se broj umrlih stanovnika u odnosu na 1000 stanovnika naziva stopa mortaliteta (izraava se u promilima, %o). U vezi sa stopom nataliteta je i stopa fertiliteta (fertilitet predstavlja sposobnost ena za raanjem). Odnos nataliteta i mortaliteta, tj. njihova razlika predstavlja prirodni prirataj i on je razliit od regiona do regiona, od zemlje do zemlje. Uzroci tim varijacijama nisu samo uslovljeni medicinskim faktorima, ve su posledica optih ekonomskih i drutvenih okolnosti. Posledice rasta stanovnitva sa druge strane, predstavljaju posebno pitanje koje je predmet interesovanje ne samo demografa i geografa, ve i sociologa i ekonomista. Meu prvim teoretiarima koji su se bavili rastom stanovnitva i njegovim posledicama bio je Robert Maltus , u svom delu Eseji o principima populacionog rasta, (1798). On veoma koncizno objanjava prirodu rasta populacije na

odreenom prostoru i bavi se problemom zadovoljavanja potreba sve brojnijeg stanovnitva (Maltusova teorija). Demografska tranzicija Nasuprot jednoj dosta pesimistikoj projekciji Maltusa i njegovih sledbenika po pitanju buduih trendova u obezbeivanju dovoljno hrane za brzo narastajuu populaciju u svetu, pojavila se dvadesetih XX veka teorija demografske tranzicije. Ova teorija istrauje kako se raanje, smrtnost i demografski rast menjaju tokom vremena, odnosno zbog ega dolazi do tih promena, kako drutvo prelazi iz siromanijeg poljoprivrednog ka bogatijem industrijalizovanom nivou razvoja. Slika 3: Demografska tranzicija

Demografska tranzicija je proces koji se moe podeliti u nekoliko faza: Prva faza (faza predindustrijskog drutva) ovu fazu odlikuju veoma visoke stope fertiliteta, odnosno nataliteta, ali i visoke stope smrtnosti (smrtnost odojadi je naroito visoka). To je faza u kojoj stope rasta populacije stagniraju. Proseno trajanje ljudskog ivota je malo (ljudi su umirali u svojim dvadesetim). Danas je teko pronai u svetu drutva koja se odlikuju ovakvim demografskim tokovima (neka plemena u centralnoj Africi, Brazilu i na Papui Novoj Gvineji); Druga faza (faza ranog industrijskog drutva) stope raanja ostaju prilino visoke i u ovoj fazi sa blagim tendencijama opadanja, ali stope smrtnosti neto bre opadaju, tak oda se razlika oslikava u blagom porastu stanovnitva. Meutim, primetno je da jo uvek postoje veliki padovi u broju stanovnika (usled epidemija odreenih bolesti koje su izazivali visoku smrtnost), ali da je industrijalizacija koja je tek zapoela u ovoj fazi ipak donela pozitivne posledice po rast ivotnog standarda, uslova ivota i nivoa line higijene i higijene stanovanja u drutvu (stope

smrtnosti se generalno smanjuju). U ovoj fazi su neke razvijene zemlje bile jo u XVIII veku (Velika Britanija), odnosno u ranom XIX veku kao SAD. Danas su to pojedine zemlje Latinske Amerike, Azije i vei broj zemalja u Africi; Trea faza (faza kasnog industrijskog drutva) kako je drutvo postajalo bogatije, tako se smanjivala veliina porodice. Stope fertiliteta su poele da opadaju znatno vie nego u prethodnoj fazi, a sa tim i stope nataliteta, dok su stope mortaliteta ve bile na prilino niskim vrednostima. Rast populacije se i u ovoj fazi nastavlja, ali on nije tako eksplozivan kao u prethodnoj. Do pada fertiliteta dolazi iz vie razloga: vie nisu potrebne brojne porodice za rad u poljoprivredi (transformacija poljoprivrede i njena industrijalizacija), industrijalizacija je dovela do promena u nainu ivota i smanjenju radne nedelje, ali i veeg ulaska ena u svet rada i emancipaciji ena. Posmatrano istorijski, u ovu fazu demografske tranzicije najpre su ule razvijene zemlje zapadne Evrope, potom Severna Amerika, pa Japan, a tek kasnije ostatak Evrope i one zemlje koje su se kasnije industrijalizovale. Danas se u ovoj fazi nalaze zemlje poput Kine, Indije, nekih zemalja u Latinskoj Americi i Evropi; etvrta faza (faza postindustrijskog drutva) ovu fazu karakteriu visoko razvijena i bogata drutva u kojima su stopa nataliteta i mortaliteta niske, pa je samim tim i rast populacije mali. U ovoj fazi je veina razvijenih zemalja u svetu, na elu sa Japanom, zemljama zapadne Evrope. Veoma esto se u ovoj fazi izdvaja grupa zemalja kod kojih su stope mortaliteta vee od stopa nataliteta, odnosno koje imaju negativan prirodni prirataj i doivljavaju konstantno opadanje sopstvene populacije (depopulacija). Primeri takvih zemalja su Srbija, Portugalija, Francuska, Rusija.

Kritika teorije demografske tranzicije najveim delom se oslanja na injenicu da je teorija izrasla iz iskustva zapadnih zemalja i da je primenjena na ostatak sveta, pa samim tim i drutva koja se veoma razlikuju od onih u zapadnoj Evropi. injenica koja je neosporna jeste i to da se danas demografske promene u zemljama u razvoju mnogo bre odvijaju u odnosu na vreme kada su kroz te promene prolazile dananje razvijene zemlje. Zbog toga se postavlja logino pitanje podobnosti date teorije u objanjavanju promena u stanovnitvu sveta u prostoru i vremenu? Demografske strukture1 Struktura stanovnitva podrazumeva raspodelu stanovnitva po odreenim karakteristikama starosti, polu, rasi, veri, obrazovanju, ekonomskoj aktivnosti. Karakteristike demografske strukture utiu na prirodno kretanje stanovnitva, proizvodnju i potronju materijalnih i duhovnih dobara. Polna i starosna struktura stanovnitva Ove strukture stanovnitva podrazumevaju udeo stanovnitva u pojedinim starosnim grupama (kontingentima) i proporcije mukog i enskog stanovnitva, izraene u procentima. One su znaajne ne samo za reproduktivnu sposobnost, nego i za ekonomsku i vojnu mo i obrazovne mogunosti stanovnitva. Polna struktura zavisi od nataliteta, mortaliteta, migracija i ratova. U pogledu polne strukture postoji prirodni zakon ravnotee. U naem stanovnitvu raa se proseno 106-107 deaka na 100 devojica. Smrtnost muke dece je u mladosti vea, tako da se do uzrasta od 10-14 godina uspostavlja ravnotea. Meutim, ta ravnotea se sa starenjem remeti pod uticajem razliite stope smrtnosti mukaraca i ena,
1

Delom koriena predavanja prof.dr Mirka Gria, redovnog profesora Geograsfkog fakulteta u Beogradu

zatim pod uticajem migracionih kretanja i katastrofinih drutvenih situacija kao to su ratovi. Sa starou se poveava smrtnost oba pola, ali je prosean vek trajanja ivota krai kod mukaraca. Smatra se da su uzroci te pojave obavljanje teih poslova, alkoholizam, puenje. U nekim zemljama ene vie umiru u toku svog fertilnog (plodnog) perioda, usled poroaja, nepovoljnih ivotnih uslova i nepovoljnog drutvenog statusa. Ta je pojava karakteristina, pre svega, za islamske zemlje June i Jugozapadne Azije i Severne Afrike, gde se javlja vei relativni udeo mukaraca nego ena. Polni sastav stanovnitva se moe promeniti i pod uticajem migracionih kretanja. Vei relativni udeo mukaraca u Australiji i Novom Zelandu objanjava se veom imigracijom mukaraca. Suprotno tome, vei udeo enskog stanovnitva imaju zemlje Evrope i Severne Amerike (broj mukarca na 100 ena najmanji je u Litvaniji (85-90), Ukrajini, Rusiji, Belorusiji - posledica rtava u vreme Drugog svetskog rata i rezultat niskog nataliteta i visokog mortaliteta mukaraca). U unutranjim migracijama vie uestvuju ene zbog udaje, istovremeno teei da preu iz sela u grad, zbog ega se javlja viak mukog odnosno manjak enskog stanovnitva u selima. U migracijama na privremeni rad u inostranstvo vie uestvuju mukarci, pa se u emigracionim podrujima javlja viak ena. Starosna struktura je u vezi sa reproduktivnom sposobnou i radnom sposobnou stanovnitva. U prvom sluaju stanovnitvo se deli na tri pokolenja - deca (do 14 godina), roditelji (15-49 godina) i dedovi i babe (preko 50 godina). U drugom sluaju stanovnitvo se deli isto na tri grupe: mlado izdravano (do 16 godina), radno sposobno (od 16 do 55 65 godina, za razliite zemlje i zavisno od pola), i staro stanovnitvo (preko 55 ili 65 godina). Starosna struktura zavisi od prirodnog i migracionog kretanja stanovnitva. Visok natalitet uzrokuje vei udeo mladih pokolenja. Nizak mortalitet i nizak natalitet utiu na poveavanje udela starijih generacija. Usled migracija, u kojima po pravilu uestvuje najvie zrelo stanovnitvo u reproduktivnom periodu, dolazi do procesa starenja u emigracionim podrujima i do procesa podmlaivanja u imigracionim podrujima. rtve u ratnim sukobima neposredno utiu na promene u starosnoj strukturi stanovnitva. Oni se lagano nadoknauju i starosna struktura se normalizuje, ali to zavisi i od prirodnog prirataja. Oiglednu sliku o raspodeli stanovnitva po polu i uzrastu u pojedinim zemljama daje polno-starosna piramida. Piramida se deli na muku i ensku stranu. Po irini prikazuje udeo stanovnitva, a po visini redosled starosnih grupa od po 5 ili 10 godina. Izgled piramide ukazuje na promene u starosnoj strukturi i veoma je znaajan za planiranje demografskog potencijala i demografsku politiku. Slika 4: Tipovi starosno polnih piramida

Postoje tri osnovna tipa starosno-polnih piramida stanovnitva: 1. Ekspanzivni ili progresivni tip trouglasta piramida sa irokom bazom, oznaava visok udeo mladog, srednji udeo zrelog i mali udeo starog stanovnitva. Takvu piramidu imaju zemlje Afrike, Azije i Latinske Amerike u kojima je visok natalitet; 2. Stacionalni tip: Zvonasta piramida sa uskom osnovom i vrhom, ukazuje na nizak natalitet i mortalitet, i visok udeo zrelog stanovnitva; 3. Konstruktivni tip: Piramida sa uskom bazom, oznaava mali udeo mladog i visok udeo zrelog i starog stanovnitva. U tu grupu spada veina evropskih drava, SAD, Kanada, Australija, Japan. Za njih su karakteristini nizak natalitet i proces starenja stanovnitva. Neke od njih imigracionom politikom pokuavaju da poprave udeo mlaeg stanovnitva. Rasna struktura stanovnitva podrazumeva sastav stanovnitva prema biolokim obelejima kao to su boja koe, vrsta kose, oblik oiju, lobanje, nosa i neki sastojci krvi. Na osnovu tih obeleja razlikuju se etiri osnovne rase: Evropeidna ili bela, naseljava pre svega Evropu, severnu Afriku, Ameriku, Australiju i Novi Zeland; Mongoloidna ili uta, preovlauje u Istonoj Aziji i Centralnoj i Junoj Americi (Indijanci) Negroidna ili crna rasa, rasprostranjena je u tropskim predelima. Pripadaju joj afriki crnci (Sudanski i Bantu crnci, Bumani, Hotentoti, Pigmeji koji su vrlo niskog rasta i Niloti koji su vrlo visoki, i drugi). Australoidna (okeanska) rasa, srodna negroidnoj rasi, a ine je Papuanci, Melaneani i Aboridini (domorodako stanovnitvo Australije). Ukoliko bismo eleli da se izrazimo kroz procentualne odnose, na evropeidnu rasu dolazi oko 43%, mongoloidnu 19%, negroidnu 7% i australoidnu 0,3% stanovnitva sveta. Ostatak od blizu 31% otpada na meance koji su nastali ukrtanjem rasa. Neki regioni, na primer Latinska Amerika, pravi su mozaik rasa. Osim pripadnika glavnih rasa, tu ive Mestici meanci mongoloidne (indijanske) i bele rase, Mulati meanci bele i crne rase, Zambosi meanci crne i mongoloidne (indijanske) rase, i kombinacije samih meanaca. Raznovrsna istraivanja antropologa, biologa i psihologa potvruju da predstavnici svih rasa imaju jednake mogunosti psiho-fizikog i mentalnog razvoja. Suprotno tome, koncepcija rasizma, koja razlikuje nie i vie rase, negira jednakost rasa i zastupa rasnu diskriminaciju. To je drutveno tetna koncepcija, posebno ako postane deo politikog programa neke drave. Religiozna struktura stanovnitva obuhvata klasifikaciju stanovnika prema religioznom opredeljenju. Podela religija u teolokom ili istorijskom smislu nije u fokusu geografskih prouavanja. Geografiju vie zanimaju obrasci i procesi difuzije (irenja) religija u prostoru i posledica praktikovanja odreenih religioznih sistema u okruenju. Univerzalne svetske religije su hrianstvo, islam i budizam. Pristup ovim religioznim sistemima je slobodan i otvoren za sve, bez obzira na etniku, rasnu ili socijalnu pripadnost. Meutim, formirajui unutar religije etnike i kulturne grupe na odreenoj teritoriji, tako to neko po roenju ili prihvatanju naina ivota i verovanja postane njihov lan, izdvajaju se teritorijalne jedinice posebnih ne samo religioznih, ve i etnikih i kulturnih obeleja (etnike religije). Posebna forma etnikih religija jesu tradicionalne religije, koje su predstavljene manjim grupama specifine kulturne orijentacije (na primer, plemenske zajednice); takve religije su animizam (verovanje da se u svim objektima prirodne sredine nalazi duh) ili amanizam (verovanje u amana, duhovnog i plemenskog vou, koji je

istovremeno verski poglavar i iscelitelj). Za razliku od univerzalnih religija koje imaju tendenciju brzog irenja u prostoru i etnikih religija koje se ire, ali znatno sporijim tempom, tradicionalne religije nemaju tako izraene tendencije ka irenju i vie su okrenute ouvanju kulture i tradicije odreene etnike grupe (sporije je uklapanje u moderno drutvo). Slika 5: Glavne svetske religije

Kada se posmatra razmetaj pripadnika najveih svetskih religija, mora se prvenstveno napomenuti da i pored injenice da religija nastoji da se koncentrie na odreen prostor, pa tek onda da se iz tog jezgra iri, danas u svetu gotovo da ne postoji religiozno homogena sredina. Pripadnici razliitih veroispovesti su izmeani u prostoru i najee imaju potpuno miran i skladan suivot. Meutim, postoje i primeri gde dolazi i do odreenog stepena netrpeljivosti, pa i otvorenih sukoba izmeu pripadnika razliitih konfesija(militantni fundamentalizam). U ovakvim situacijama, u prostoru se jasno markiraju granice izmeu razliitih religioznih grupa (u Severnoj Irskoj jasno se zna granica izmeu katolika i protestanata, u Bejrutu (Liban) postoji tzv.zelena linija, kao demarkaciona linija izmeu hrianskog istonog i muslimanskog zapadnog dela grada). Najvei deo stanovnitva sveta u religioznom pogledu pripada trima religijama: hrianstvu, islamu i budizmu. Hrianstvo se prostire na prostoru Evrope, Severne i June Amerike, Australije, jednim delom Azije (Rusija) i malim delom na prostoru Afrike (Junoafrika republika). Islam zauzima prostor Jugozapadne Azije, Centralne Azije, delova June Azije (Pakistan, Banglade), delova Jugoistone Azije (Indonezija) i veliki prostor Severne Afrike (ukljuujui tiu i severne drave Subsaharskog regiona). Dok su hrianstvo i islam globalno rasprostranjene religije, dotle je budizam uglavnom skoncentrisan na prostor azijskog kontinenta (Mongolija, delovi Kine, Jugoistona Azija Indokina; u najveem delu Kine propovedaju tradicionalne kineske religije koje su bazirane na budistikom uenju, a obzirom da je Kina komunistika zemlja, znaajan je deo ateista). Hinduizam, kao etnika religija, ne pokazuje tendencije univerzalnosti i skoncentrisana je na prostor Indijskog potkontinenta. Slino je i sa judaizmom, etnikom religijom koja nije tako lokalizovana u prostoru kao hinduizam, ali je identifikovana sa etnikom i kulturnom grupom ljudi Jevrejima. Tradicionalne religije oliine u odreenim religioznim verovanjima plemenskih zajednica skoncentrisane su na male prostore June Amerike (Amazonija), centralne Afrike i Australije sa Okeanijom (pripadnici Aboridina i Maora). Na ovim prostorima est je sluaj da su plemenske zajednice primile i neku od univerzalnih religija

(hrianstvo ili islam), ali i da jo uvek ispovedaju tradicionalna uenja. Jedan deo oveanstva ne praktikuje nikakvu religiju i pripada grupi ateista. Ekonomska struktura predstavlja podelu stanovnitva na osnovu odreenih ekonomskih obeleja. Postoje opte i posebne ekonomske strukture. Optu ekonomsku strukturu ine dve kategorije stanovnitva ekonomski aktivno i ekonomski neaktivno stanovnitvo. U ekonomski aktivno stanovnitvo ubrajaju se ljudi koji obavljaju neku delatnost, privremeno nezaposleni, i oni koji prvi put trae posao. U ekonomski neaktivno stanovnitvo ubrajaju se ljudi sa linim prihodom kao to su penzioneri, stipendisti i izdravana lica (domaice, uenici i studenti). Udeo aktivnog stanovnitva zavisi od starosne strukture i stepena drutvenoekonomskog razvoja zemlje. Posebne ekonomske strukture daju pregled (strukturu) ekonomski aktivnog stanovnitva po pojedinim granama delatnosti koje su grupisane u tri sektora primarni, sekundarni i tercijarni, odnosno po delatnostima u okviru datih sektora. to je vei udeo delatnosti iz sekundarnog i posebno tercijarnog sektora to je stepen razvijenosti drave ili regiona vei. Slabo razvijene zemlje imaju visok udeo aktivnog stanovnitva u primarnom sektoru, srednje razvijene u sekundarnom, a visoko razvijene u tercijarnom sektoru. Migracije stanovnitva Migracije podrazumevaju kretanje stanovnitva, pri emu dato stanovnitvo menja mesto stalnog boravka. Re je o veoma sloenom procesu koji je rezultat delovanja itavog spleta faktora i okolnosti. On za sobom razliite posledice kako u podrujima odakle ljudi odlaze (emigraciona podruja), tako i u oblastima koje ljudi naseljavaju (imigraciona podruja). Slika. Glavne migracione struje tokom poslednjih vekova

Uzroci migracija su raznovrsni, ali u najveem broju sluajeva su ekonomske prirode. Ljudi se sele u potrazi za boljim uslovima ivota (bolje plaenim poslovima, odlaze iz siromanih oblasti, gde je nizak nivo ivotnog standarda). Uzroke migratornih kretanja moemo podeliti na push i pull faktore. Ovoj prvoj grupi pripadaju faktori koji deluju na ljude da se iseljavaju sa odreenih prostora (visoke stope nezaposlenosti, niske zarade, siromatvo, nedostatak obradivog zemljita, glad ili, ak, ratovi). Drugu grupu faktora ine oni koji privlae stanovnitvo da se iseljava iz odreenih podruja (bolji uslovi obrazovanja, lake pronalaenje posla, vee zarade, mogunost dobijanja veih obradivih povrina, privlana snaga gradskih sredina). Posledice migracija su brojne i mogu se svrstati u tri kategorije: demografske, socijalne i ekonomske. U migracijama najee uestvuju mladi i obrazovani ljudi, tak oda je odlazak ovakvog stanovnitva veliki udarac za emigraciona podruja. Nije tu re samo o smanjenju broja stanovnika (poveava se stanovnitva u imigracionim podrujima), ve i o drugim demografskim posledicama (u emigracionim podrujima dolazi do poveavanja prosene starosti stanovnitva, smanjuje se fertilni kontigent i mogunost za prirodno obnavljanje stanovnitva, opada stopa raanja , a raste stopa smrtnosti sve to dovodi i do prirodnog smanjenje broja stanovnika). socijalne posledice su usmerene ka injenici da stanovnitvo koje se doseljava u neko podruje sa sobom nosi odreene etnike, rasne, kulturne i socijalne karakteristike. Uklapanje, odnosno asimilacija novopridolog stanovnitva moe tei razliitim tempom, a moe se dogoditi da do nje nikada ni ne doe. Veoma esto se u imigracionim podrujima formiraju imigranske zajednice koje funkcioniu unutar sebe, ali bez mnogo kontakata i meanja sa autohtonim stanovnitvom (imigranti iz Meksika i Kube u SAD). Ekonomske posledice migracije su posebno raznovrsne. Bez obzira na karakter i strukturu migranata, migracije pozitivno i dugorono utiu na ekonomsko stanje podruja u koja se doseljavaju (porast kontigenta radne snage). To je, ak, sluaj i sa prinudnim migracijama koje u kratkoronom periodu mogu da dovedu do problema u imigracionim podrujima, ali koji nakon odreenog vremena konsolidacije, poinju da se integriu u drutvo i postaju njegovi korisni lanovi. Migracije mogu biti prisilne i dobrovoljne, to zavisi od spleta istorijskih okolnosti, ali i ekonomskih, kulturnih i politikih prilika. Veina migracija jesu dobrovoljne, izazvane pomenutim ekonomskim faktorima. Meutim, postoje okolnosti kada se stanovnitvo prisilno raseljava ili je prinueno da se pomeri na drugu lokaciju (trgovina robljem iz Afrike, britanski osuenici u Australiji, progon Jevreja u Drugom svetskom ratu, graanski rat u Nikaragvi i Salvadoru osamdesetih godina XX veka doveli su do velikog broja izbeglica u SAD, graanski ratovi na prostoru bive SFRJ). Posmatrajui kretanje stanovnitva u prostoru, migracije moemo podeliti i na unutranje i spoljanje. Unutranje migracije su one koje se odvijaju unutar granica jedne drave (migracije selo grad, migracije na bazi udadbeno-enidbenih veza, migracije izmeu regiona). Spoljanje migracije podrazumevaju kretanje stanovnitva preko dravnih granica. Za razliku od transkontinentalnih kretanja stanovnitva iz Evrope prema Novom svetu tokom XVIII i XIX veka, nakon Drugog svetskog rata tokovi migracija u svetu su se promenili. Dolo je do velikih migratornih kretanja iz zemalja u razvoju ka razvijenim zemljama (radnici na privremenom radu u inostranstvu u zapadnoevropskim zemljama, a iz zemalja Jugoistone Evrope i Turske). Meutim, ta kretanja stanovnika ve nisu bila u toj meri masovna kao ona od pre 100 ili 200 godina.