‫آناليز تنش براي فرآيند لوله‌كشي‬

‫مفاهيم‪:‬‬
‫‪‬مقدمه‌اي براي رابطه تنش‪ -‬كرنش‬
‫‪‬آناليز تنش چيست‬
‫‪‬هدف آناليز تنش لوله‌‬
‫‪‬چطور لوله‌كشي و اجزاء آن شكست مي‌خورد‬
‫‪‬شكست لوله‌كشي و اجزاء آن چيست‬
‫‪‬دسته‌بندي تنش‬
‫‪‬طبقه‌بندي بارها (‪)Load‬‬
‫‪‬شرايط (ملزومات) ‪( ASME B31.1‬كد فرآيند لوله‌كشي)‬
‫مقدمه‌ رابط تنش‪ -‬كرنش‬
‫تنش‪ :‬تنش مواد مقاومت داخلي بر واحد سطح است‪ ،‬كه بر اساس اين مقاومت‬
‫تغيير شكل در اثر بار (‪ )Load‬يا نيروي به كار گرفته شده ايجاد مي‌شود‪.‬‬
‫كرنش‪ :‬كرنش واحد تغييرات بر اساس نيروي به كار رفته است‪.‬‬
‫منحني تنش‪ -‬كرنش‪ :‬در اين منحني واحد بار يا تنش بر خلف واحد كشيدگي رسم‬
‫شده است‪ ،‬بر اساس اصول فني به عنوان كرنش شناخته شده است‪.‬‬
‫‪ O-A‬نشان‌دهنده تنشي است كه به طور نسبي متناسب با كرنش است و‬
‫نقطه ‪ A‬به عنوان محدوده نسبي (‪ )Proportional Limit‬شناخته شده است‪.‬‬
‫‪‬نقطه ‪ B‬نشان دهنده محدوده الستيك (‪ )Elastic limit‬كه بعد از اين نقطه‬
‫زماني كه حتي باري وجود نداشته باشد ماده نخواهد توانست به شكل‬
‫اصلي بازگردد اما در تغيير شكل دائمي باقي خواهد ماند كه به اين حالت‬
‫پايا گفته مي‌شود‪.‬‬
‫‪‬نقطه ‪ C‬كه نقطه تسليم (‪ )Yield‬ناميده‪ ،‬نقطه‌ايست در آنجا دراز شدگي‬
‫قابل محسوس يا تسليم ماده بدون هيچ‌گونه بار اضافي صورت مي‌گيرد‪.‬‬
‫‪‬نقطه ‪ D‬تنش نهايي يا استحكام نهايي (‪ )Ultimate Strength‬ماده است‪.‬‬
‫‪‬نقطه ‪ E‬تنش در شكست (خرابي) كه به عنوان گسيختگي استحكام (‬
‫‪ )Rupture Strength‬شناخته شده است‪.‬‬
‫تجزيه و تحليل تنش چيست؟‬
‫تحليل تنش لوله يك قسمتي كه محاسبات در آن كاربرد دارد‪ ،‬اين مبحث بار پايا‬
‫(استاتيك) و پويا (ديناميك) حاصل شده از تاثير گرانش (‪ ،)Gravity‬تغييرات دما‪،‬‬
‫فشارهاي داخلي و خارجي‪ ‌،‬تغييرات در سرعت جريان سيال و فعاليت لرزش (‬
‫‪ )Seismic Activity‬را مورد بررسي قرار مي‌دهد‪ .‬استانداردها و كدهايي براي كمينه (‬
‫‪ )Minimum‬تنش مجاز وجود دارد‪.‬‬
‫اهداف تحليل تنش لوله‬
‫تحليل تنش لوله اهداف زير را تامين مي‌كند‪.‬‬
‫‪‬ايمني لوله‌كشي و اجزاء به كار رفته در سيستم لوله‌كشي‬
‫‪‬ايمني تجهيزات اتصالي و ساختارهاي نگهدارنده‬
‫‪‬انحراف‌هاي (‪ )DEFLECTION‬سيستم لوله‌كشي كه محدوديت هستند‬
‫چگونه سيستم لوله‌كشي و اجزاء آن درست عمل نمي‌كند ( روش‌هاي‬
‫خرابي)‬
‫در اينجا روش‌هاي خرابي متفاوتي وجود دارد كه بر روي سيستم لوله‌كشي مي‌تواند‬
‫تاثير بگذارد‪ .‬مهندس لوله‌كشي با انجام تحليل تنش بر اساس كدهاي لوله‌كشي‪،‬‬
‫مي‌تواند تدابير حفاظتي بر ضد اين خرابي تدارك ببيند‪.‬‬
‫‪ ‬خرابي به وسيله تسليم كلي (‪)General Yielding‬‬
‫‪o‬تسليم تحت تاثير افزايش دما (‪Yielding at Sub‬‬
‫‪ :)Elevated Temperature‬جسمي كه تغيير يا دگرگوني‬
‫پلستيك تحت عمل لغزش دانه‌ها پيداكرده كرده است‪.‬‬
 ‫‪o‬تسليم در دماي بال (‪Yielding at Elevated‬‬
‫‪ :)Temperature‬بعد از لرزش‪ ،‬كريستال‌هاي تشكيل دهنده‬
‫ماده مجدد آرايش مي‌يابند (‪ ،)Re-crystallizes‬بنابراين تسليم‬
‫بدون افزايش بار (‪ )Load‬همچنان ادامه مي‌يابد‪ .‬اين پديده‬
‫را خزش يا ‪ Creep‬مي‌شناسند‪.‬‬
‫‪‬تسليم به وسيله شكست‪ :‬جسم بدون ‪ Undergoes Yielding‬شكست‬
‫مي‌خورد‪.‬‬
‫‪o‬ترك شكننده (‪ :)Brittle Fracture‬اين پديده در مواد شكننده‬
‫اتفاق مي‌افتد‪.‬‬
‫‪o‬خستگي (‪ :)Fatigue‬بار متناوب در ابتداي يك ترك كوچك‬
‫باعث رشد آن بعد از هر تناوب مي‌شود (ترك گسترش مي‌يابد)‬
‫و در نتيجه آن گسيختگي نهائي (‪ )Sudden Failure‬است‪.‬‬
‫چه‌زماني سيستم لوله‌كشي و اجزاء آن شكست مي‌خورد (تئوري‌هاي‬
‫شكست)‬
‫تئوري‌هاي متفاوتي براي شكست پيشنهاد شده است‪ ،‬كه هدف آنها تعيين نقطه‌ايست‬
‫كه در آن شكست تحت هر نوع بار تركيب شده اتفاق خواهد افتاد‪.‬‬
‫تئوري‌هاي شكست كه معمول ً براي تشريح استحكام سيستم‌هاي لوله‌كشي بيان‬
‫مي‌شود به قرار زير است‪:‬‬
‫‪‬تئوري حداكثر تنش اصلي‬
‫اين تئوري بيان مي‌كند كه تسليم در اجزاء سيستم لوله‌كشي زماني اتفاق مي‌‌افتد‬
‫كه شدت هر سه تنش‌هاي اصلي‪ ،‬عمودي و دوسره بيش از استحكام نقطه‬
‫شكست مواد باشد‪.‬‬
‫‪‬تئوري حداكثر تنش برشي‬
‫اين تئوري بيان مي‌كند كه شكست در اجزاء يك سيستم لوله‌كشي زماني اتفاق‬
‫مي‌افتد ماكزيمم تنش برشي بيش از تنش برشي در نقطه شكست‪ ،‬در يك‬
‫آزمايش كشش (‪ )Tensile Test‬باشد‪.‬‬
‫در يك آزمايش كشش (‪ ،)Tensile Test‬در نقطه تسليم‪( S1=Sy ،‬تنش تسليم)‪S2=S ،‬‬
‫‪ .3=0‬بنابراين تسليم در اجزاء زماني اتفاق مي‌افتد كه‬
‫‪=τmax=S1-S2/2=Sy/2‬حداكثر تنش برشي‬
‫تئوري حداكثر تنش اصلي يكي از مبناي سيستم لوله‌كشي كه به وسيله ‪ASME‬‬
‫‪ B31.3‬مقرر شده است‪.‬‬
‫نكته‪ :‬حداكثر و حداقل تنش عادي‪ ،‬تنش اصلي ناميده مي‌شود‪.‬‬
‫دسته‌بندي تنش‬
‫دسته بندي اصلي تنش شامل اوليه (‪ ،)Primary‬ثانويه (‪ )Secondary‬و پيك (‪.)Peak‬‬
‫تنش‌هاي اوليه‪:‬‬
‫اين موارد به وسيله بار تحميلي (‪ )Imposed Load‬توسعه يافته است و آنها براي‬
‫برقراري تعادل بين نيروهاي داخلي و خارجي و گشتاورهاي (‪ )Moment‬سيستم‬
‫لوله‌كشي ضرورت دارد‪ .‬تنش‌هاي اوليه خود محدود كننده (‪)Self- Limiting‬‬
‫نيستند‪.‬‬
‫تنش‌هاي ثانويه‪:‬‬
‫اين‌ها بر اساس محدوديت جابه‌جايي ساختار توسعه يافته است‪ .‬اين جابه‌جاي‌ها‬
‫مي‌تواند باعث يكي از موارد‪ ،‬انبساط حرارتي يا جابه‌جايي نقطه مهار و نگهدارنده‌ها‬
‫شود‪ .‬تنش‌هاي ثانويه خود محدود كننده (‪ )Self- Limiting‬هستند‪.‬‬
‫تنش‌هاي پيك (‪:)Peak‬‬
‫شرايط بار‌هاي نا مطلوب تنش‌هاي ثانويه باعث كرنش زاويه‌اي (‪ )Distortion‬مي‌شود‪،‬‬
‫تنش‌هاي پيك باعث هيچ تنش زاويه‌اي مهمي نمي‌شود‪ .‬تنش‌هاي پيك بالترين‬
‫تنش‌هاي در منطقه تحت نظارت است و آنها مسئول به وجود آمدن شكست خستگي‬
‫(‪ )Fatigue Failure‬مي‌شوند‪.‬‬
‫تقسيم‌بندي بارها (‪)Loads‬‬
 ‫‪‬بارهاي اوليه‪:‬‬
‫اين‌ها را مي‌توان به دو دسته بر اساس استمرار مدت بار وارد طبقه‌بندي كرد‪.‬‬
‫‪o‬بارهاي پايدار (‪:)Sustained Loads‬‬
‫اين بارها در حال حاضر در سراسر واحد عملياتي قابل پيش‌بيني است‪،‬‬
‫مثل فشار و وزن‬
‫‪o‬بارهاي ضمني (‪:)Occasional Loads‬‬
‫اين بارها در فواصل زماني نادر در يك واحد عملياتي حضور خواهند داشت‪،‬‬
‫مثل زمين‌لرزه و باد و ‪...‬‬
‫‪‬بارهاي انبساطي‪:‬‬
‫اين بارها ناشي از جابه‌جايي سيستم لوله‌كشي هستند‪ .‬مثل انبساط حرارتي‪،‬‬
‫ارتعاش جنبش نگهدارنده (‪ )Seismic anchor movement‬و سازه‌هاي كلنگي‬
‫الزامات ‪( ASME B31.3‬كد فرآيند لوله‌كشي)‬
‫اين كد بر روي همه سيستم‌هاي لوله‌كشي در فرآيندهاي شيميايي‪ ،‬نفتي و محصولت‬
‫مرتبط نظارت دارد‪ .‬مثال‌هاي همچون كارخانه‌هاي شيميايي‪ ،‬پاليشگاه‌هاي نفتي‪،‬‬
‫پايانه‌هاي افزايش فشار (‪ ،)Loading Terminal‬كارخانه فرآوري گاز طبيعي‪ ،‬كارخانه‬
‫‪ ،Bulk‬كارخانه تركيبي و مجموعه مخازن را شامل مي‌شود‪.‬‬
‫بارهاي مورد توجه شامل فشار‪ ،‬وزن (بارهاي زنده و مرده‪،)live & dead loads -‬‬
‫برخورد‪ ،‬باد‪ ،‬زمين‌لرزه‪ -‬نيروهاي ‪ ،induced horizontal‬ارتعاش ناشي از واكنش‌ها‪،‬‬
‫انبساط و انقباض حرارتي‪ ،‬تغييرات دما و تحرك نگهدارنده مي‌شود‪.‬‬
‫معادلت حاكم بر مبناي زير است‪:‬‬
‫‪-1‬تنش‌هاي ناشي از بار پايدار‪.‬‬
‫‪SL≤Sh‬‬
‫‪SL=(PD/4t)+Sb‬‬
‫پايه مجاز تنش در حداكثر دماي فلز=‪Sh‬‬
‫ضخامت لوله در محاسبه ‪ SL‬مورد استفاده قرار مي‌گيرد‪ .‬در اين حالت خواهيم داشت‬
‫ضخامت اسمي منهاي حد مجاز مكانيكي‪ ،‬خوردگي و فرسايش است‪.‬‬
‫‪-2‬تنش‌هاي ناشي از بار ضمني (‪.)Occasional Loads‬‬
‫مقدار بارهاي طولي (‪ )Longitudinal Loads‬ناشي از فشار‪ ،‬وزن و ديگر بارهاي پايدار‬
‫مي‌باشد و تنش‌هاي توليد شده ناشي از بار ضمني مثل زمين‌لرزه يا باد نبايد از‬
‫‪ 1.33Sh‬متجاوز باشد‪.‬‬
‫‪-3‬دامنه تنش ناشي از بارهاي انبساطي (‪.)Expansion Loads‬‬
‫دامنه تنش حاصل از جابه‌جايي ‪ SE‬نبايد از ‪ SA‬متجاوز شود‪:‬‬
‫‪SE≤SA‬‬
‫جاييكه‬
‫‪SE=(Sb2+4St2)1/2‬‬
‫‪Sb = resultant bending stress,psi‬‬
‫‪= [(IiMi)2 + (IoMo)2] / Z‬‬
‫‪Mi = in-plane bending moment, in.lb‬‬
‫‪Mo = out-plane bending moment, in.lb‬‬
‫‪Ii = in- plane stress intensification factor obtained from appendix of B31.3‬‬
‫‪Io = out- plane stress intensification factor obtained from appendix of B31.3‬‬
‫‪St = Torsional stress ,psi‬‬
‫)‪= Mt / (2Z‬‬
‫‪Mt = Torsional moment, in.lb‬‬
‫‪SA = Allowable displacement stress range:‬‬
‫‪(Allowable stress) cold = Sc = (2 / 3) Syc ⇒ Syc = (3/2)Sc‬‬
‫‪(Allowable stress) hot = Sh = (2 / 3) Syh ⇒ Syh = (3/2) Sh‬‬
‫‪Syc = yield point stress at cold temperature‬‬
‫‪Syh = yield point stress at hot temperature‬‬
Allowable stress =Syc + Syh
=3/2 (Sc + Sh )
= 1.5 (Sc + Sh )
= 1.25(Sc + Sh )---- after dividing with F.O.S
Final allowable stress = [(1.25(Sc + Sh) – SL]
SA = f [(1.25(Sc + Sh) – SL]
Sc = basic allowable stress at minimum metal temperature
f = stress range reduction factor from table 302.2.5 of B31.3
:‫پديده‌آورنده‬
‫ مهندس لوله‌كشي‬،‫مهندس هننان آزم‬
E-mail: hazeem@j-tech.com.pk, hananazeem@hotmail.com
:‫مترجم‬
‫ مهندس شيمي‬،‫مهندس مجتبي كفاش‬
E-mail:kafash.mojtaba@yahoo.com