YARGI BAIMSIZLII AISINDAN OSMANLIDA ve GNMZ TRKYESNDE YARGIYA GENEL BR BAKI

A General Outlook on Judiciary in Ottoman and in Todays Turkey from the Standpoint of Judicial Independence
Yrd. Do. Dr. Nevin NAL ZKORKURT 1- Genel Olarak Yarg Bamszlnn Anlam ve nemi, 2- Osmanl Devletinde Yarg, 3- Trkiye Cumhuriyetinde Yarg Bamszl ZET Bamsz bir yarg, hukuk devletinin nemli bir unsuru, bireyin zgrln korumaya ynelik nemli bir tedbirdir. Bu nedenle yargnn, yasama ve yrtmeden bamsz ve bu iki kuvvet bata olmak zere gerek dardan gelebilecek etkilere kar, gerek kendi iinde korunmas gerekir. Osmanl Devletinde yargya nem verilmi, kural olarak yarglama faaliyetine mdahale edilmemitir. lkemizde de yarg bamszl iin gerekli artlarn bir ksm salanm olmakla birlikte henz giderilmesi gereken nemli eksiklikler bulunmaktadr. Anahtar Kelimeler: Kuvvetler bamszl, hakim gvencesi ayrl, hukuk devleti, yarg

Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Hukuk Tarihi Anabilim Dal retim yesi.

226

NAL ZKORKUT

AHFD Yl 2008

ABSTRACT An independent judiciary is an important element of the rule of law and a significant measure to protect individuals freedom. Therefore, the judiciary should be independent from the executive and legislature and both be safeguarded against these two powers first and against all other external and internal interferences. The judiciary had an important position in the Ottoman state and principally no power interfered into judicial functions during that period. Although some of the necessary conditions for judicial independence have been attained in our country, there are still shortcomings to be solved. Keywords: Seperation of powers, rule of law, judicial independence, guarantees for the judges 1- Genel Olarak Yarg Bamszlnn Anlam ve nemi Teorik temelleri Locke ve Montesquieuye dayanan ve 18.yy.da devlet otoritesinin ktye kullanlmasna kar bir gvence olarak n plana kan kuvvetler ayrl prensibi, klasik anlamyla, yasama, yrtme ve yarg erklerinin birbirinden ayrlmas olarak tanmlanabilir.1 Virginia Haklar Demeciyle ve Dnyada yeni bir r aan 1789 tarihli Fransz nsan ve Vatanda Haklar Bildirgesinin 16. maddesindeki, Haklarn gven altna alnmad, kuvvetler ayrlnn yaplmad bir toplumda anayasa yoktur ifadesiyle retiden uygulamaya geiini salayan nemli bir adm atan kuvvetler ayrl prensibiyle amalanan, her bir gc, dieri karsnda zerk klmak, her gc kendine zg ilevlerle snrlamak ve bylelikle glerin ktye kullanlmamas iin aralarndaki dengenin herhangi biri lehine bozulmasn engellemektir.2 Bylelikle hukuk devleti ve tutarl bir insan haklar politikas gerekletirilebilecek,3 demokrasi ileyecektir.4
1

Yasama, yrtme ve federatif erk ayrm yapan Locke, yargy yrtme iinde dnmtr. Montesquieu ise, bir devlet iinde yasama, yrtme ve yarg erklerinin ayr ellerde bulunmas gerektiini belirterek yargy da ayr bir erk olarak dikkate almtr. Mehmet Turhan, Anayasal Devlet, Ankara 2005, s.87-88; Mustafa Kutlu, Kuvvetler Ayrl, Temelleri-Geliimi Hukuk Devletinin Kkenleri, Ankara 2001, s.109-115. 2 Kuvvetler ayrl hakknda genel bilgi iin bkz., Karl Doehring, Genel Devlet Kuram (Genel Kamu Hukuku), ev: Ahmet Mumcu, stanbul 2002, s.192 vd; eref Gzbyk, Anayasa Hukuku Anayasa Metni ve Avrupa nsan Haklar Szlemesi, Ankara 2006, s.7880; Mustafa Erdoan, Anayasa Hukuku, Ankara 2005, s. 79-82; brahim . Kabolu, Anayasa Hukuku Dersleri, stanbul 2005, s. 102 vd; Mehmet Turhan, Anayasal Devlet, Ankara 2005, s.86 vd.; Kutlu, s. 99 vd. 3 BM nsan Haklar Komitesi, yasama, yrtme ve yarg glerinin yetkilerinin snrlandrlmasnda aklk olmamasnn, hukuk devletinin ve tutarl bir insan haklar politikasnn gerekletirilmesini tehlikeye atabileceini ifade etmitir. Concluding Observations of the Human Rights Committee:Slovakia. (4.8.1997) CCPR/79/Add.79,para.3.http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(Symbol)/CCPR.C.79.Add.79.E n?Opendocument (1.1.2008). Ayrca bkz., International Principles on the Independence and

C.57 Sa.1 [225-242] Yarg bamszl Asndan Osmanlda ve Gnmz

227

Erklerin farkl ellerde toplanmas nemli olmakla birlikte, parlamenter sistemlerde olduu gibi bazen yasama ve yrtme asndan ayrm anlamn yitirebilmektedir ve bu tablo iinde kuvvetler ayrl esas olarak yarg bakmndan nem tamaktadr. Kuvvetlerin birbirinden ayr ellere verilmesindeki ama, gcn ktye kullanlmasn nlemek, otoriteye kar bireyi korumaksa, bunu salamann en etkili yolu, yasama ve zellikle yrtmeden gelebilecek kii zgrln kstlayc dzenlemeleri engellemek amacyla yargy gerek anlamda bamsz ve tarafsz klmaktr. Yrtme ve yarg erkleri arasnda belirgin bir ayrlk olduu takdirde yargnn yetkili ve sorumlu olduu hususlarda yrtme yargya mdahale edemeyecektir.5 Klasik, fakat nemli bir ifadeyi yinelemek gerekirse, yarg bamszl, hakime verilmi bir ltuf ya da hak deil, bireyin zgrln korumaya ynelik bir tedbir; hakime yklenmi bamsz dnme ve davranma sorumluluudur6 ve bu noktada yarg bamszl, hukuk devletini oluturan domino talarnn banda gelmektedir. Nitekim gerek 1948 tarihli nsan Haklar Evrensel Bildirgesinin 10. maddesinde, gerek nsan Haklarnn ve Temel zgrlklerinin Korunmasna likin Szlemenin 6.maddesinde ve gerekse Medeni ve Siyasi Haklara likin Uluslararas Szlemenin 14. maddesinde adil yarglanma hakk dzenlenirken, kiinin davasnn bamsz ve tarafsz mahkemelerde grlmesi gerektii ifade edilmitir.

Accountability of judges, Lawyers and Prosecutors, A Practitioners Guide, Practitioners Guide Series N 1, International Comission of Jurists Geneva, Switzerland 2004, s.18. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, kuvvetler ayrl prensibine sayg gsterilmesini demokrasinin ileyii bakmndan phe gtrmeyecek bir prensip olarak kabul etmitir. Case of Chevrol v.France,ECtHR judgment of 13 February 2003,Series 2003-III,para.74. http://www.lovdata.no/avg/emd/emd-1999-049636.html (1.1.2008) Ayrca bkz., International Principles, s.18. nsan Haklar Komitesi de, devletlere bu ayrln salanmas konusunda gerekli tedbirleri almalarn, buna ilikin yasalar kabul etmelerini tavsiye etmektedir. Concluding Observations of the Human Rights Committee on Romania. (28.7.1999).CCPR/C/79/Add.111,para.10.http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(Symbol)/CCP R.C.79. Add.111.En?Opendocument (1.1.2008); Concluding Observations on Peru (15.11.2000), CCPR/CO/70/Per,para.10. http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(Symbol)/ CCPR.CO.70.PER.En?Opendocument (1.1.2008); Concluding Observations on El Salvador (18.4.1994), CCPR/C/79/Add.34, para.15. http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/0/ 013a57379e3ccd57c12563ed0046d4c4?Opendocument (1.1.2008); Concluding Observations on Tunusia (10.11.1994), CCPR/C/79/Add.43, para.14. http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(Symbol)/CCPR.C.79.Add.43.En? Opendocument (1.1.2008); Concluding Observations on Nepal (10.11.1994), CCPR/79/Add.42,para18. http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(Symbol)/CCPR.C.79. Add.42.En?Opendocument (1.1.2008); Ayrca bkz., International Principles, s.18. Giacomo Oberto, Die Richterliche Unabhngigkeit in Europa und ihre Sicherung durch einen obersten Richterrat, s.5. http://www.hefam.de/koll/oberto-200407.pdf (10.09.2007)

228

NAL ZKORKUT

AHFD Yl 2008

Yarg bamszl, hakimin, grevini zellikle yasama ve yrtmeden gelebilecek etkilerden bamsz olarak, sadece hukuka ve vicdani kanaatine gre yerine getirmesidir. Ancak bamsz yarg iin bu yeterli deildir. nk yarg sadece kendi dndaki glere kar deil, kendi iinde de korunmal, yarg yargya kar da bamsz olmaldr. Yarg iinde st makamlarn alt makamlar zerindeki denetimi yasann ngrd ekilde gereklemeli; hakim, ayn derecedeki dier hakimlerden gelebilecek etkilere de maruz kalmamaldr.7 Ayrca yarg bamszl, kitle iletiim aralar, davaya taraf olanlar, siyasi partiler vb. ynlerden gelebilecek tehditlere kar da korunmaldr.8 Yarg bamszl konusunda zerinde durulmas gereken bir dier husus da gvencedir. Hakime grev gvencesi ve ekonomik gvence de verilmelidir.9 Henz 18. yy.da 1776 tarihli Amerikan Bamszlk Bildirgesinde, Byk Britanya Kralnn, hakimlerin grev srelerini, maalarnn tutarn ve deme biimini yalnz kendi iradesine tabi tuttuu; yarg yetkisinin verilmesine ilikin yasalar onaylamamak suretiyle adaletin yerine getirilmesine engel olduu belirtilmitir. Ekonomik zgrlk, hakimin bamszlnn ve tarafszlnn salanmasn kolaylatran bir faktrdr.10 Hakimin creti, meslein saygnlna ve nemine yakr lde olmaldr. Yargnn mali zerkliinin bulunmas, kendi btesinin belirlenmesi srecine katlmas ve mali kaynaklarnn yeterli olmas da, yarg bamszln ve tarafszln salamak asndan nemlidir. Ancak belirtmek gerekir ki, yargnn kaynaklar tahsis etme bakmndan finansal zerklie sahip olmas, herhangi bir ktye kullanma durumuna kar sorumsuz olaca anlamna gelmez. 11 Hakimin grev gvencesine sahip olmas da basklara maruz kalmadan grevini yerine getirebilmesinin nemli bir kouludur. Hakimlerin meslee alnma, atanma ve meslekten karlmalarnda yetkili olan merciin, hkmetten ve idareden bamsz olmas gerekir.12 Hakimler, mesleki
7

Alain Fischbacher, Verfassungsrichter in der Schweiz und in Deutschland Aufgaben, Einfluss und Auswahl, Zrich-Basel-Genf 2006, s. 212- 213. (www.swisslex.ch; www.dissertation.unizh.ch /2006/fischbacher/diss.pdf ( 10.09.2007)); Kurt Eichenberger, Die richterliche Unabhngigkeit als staatsrechtliches Problem, Bern 1960, s.48-49;Ferman Demirkol, Yarg Bamszl, stanbul 1991, s.63 vd; Oberto, s.4-5. 8 Fischbacher, s.212-213 ve 216-217; Eichenberger, s.44-45, 50; Demirkol, s.86 vd. 9 BM nsan Haklar Komitesi, hakimlerin statlerinde yeterli gvencenin olmamasnn ve cretlerinin denmesindeki gecikmelerin yarg bamszl asndan olumsuz etkisine iaret etmitir. Concluding Observations of the Human Rights Committee on Georgia (19.4.2002),CCPR/CO/74/GEO,para.12.http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(Symbol)/CCPR. CO.74.GEO.En?Opendocument (1.1.2008) Ayrca bkz., International Principles, s.21. 10 Fischbacher, s. 224; Demirkol, s. 129 vd. 11 Geni bilgi iin bkz., International Principles, s.31 vd. 12 BM nsan Haklar Komitesi, hakimlerin ie alnmas ve disiplininden sorumlu bamsz bir mekanizmann yokluunun yarg bamszln snrlandrdna iaret etmitir.

C.57 Sa.1 [225-242] Yarg bamszl Asndan Osmanlda ve Gnmz

229

yeterlilikleri ve hukuki ehliyetleri esas alnarak atanmal ve terfi ettirilmelidir ki, yarg, bamsz ve tarafsz bir ekilde adalet datma ilevini yerine getirebilsin.13 Grev gvencesine duyulan ihtiya, zellikle hakimlerin seiminde ve atanmasnda yrtmenin etkin olduu lkeler asndan byk nem tamaktadr.14 Adil bir yarglama iin hakim de gerekli fedakarl gstermeli, nne gelen meselede nyargsz, taraflar arasnda ayrm gzetmeden, taraflara bal olmadan karar vermelidir. nk bamszlk, hakimin kendi ahsndan kaynaklanan baz gdlerle de tehlikeye girebilir; sosyal menei, gelenekleri, mesleki gemii, kiisel kanaatleri farknda olmadan kararn etkileyebilir.15 Hakim, tarafsz kalamayaca durumlarda davadan ekilmelidir.16 Ancak unutmamak gerekir ki, tarafszlk, her ne kadar hakimin isel sorumluluu gibi grnse de, bunun iin ncelikle hakimin bamsz karar verebilme zgrlne sahip olmas gerekir. Yarg bamszl hakim iin nemli bir gvencedir, fakat ona diledii gibi davranma hakk vermez. Hakim etik kurallara uygun davranmaldr. Yargnn bamsz olmas, snrsz ve lsz olmas demek deildir, kukusuz yarg bamszlnn da hukuka bal olmak gibi bir snr olmaldr ve hakimin de denetlenmesine ihtiya vardr. Ancak denetim, yarg bamszlna zarar vermeyecek ekilde olmal ve bamsz ve tarafsz organlar eliyle gerekletirilmelidir.17 Birok uluslararas almada da yarg bamszl konusu titizlikle ele alnm ve yukarda deinilen hususlara ilikin alnmas gereken tedbirler sralanmtr. rnein 1985 tarihli BM Yarg Bamszlnn Temel lkeleri, Hakimlerin Rol, Etkinlii ve Bamszl Konusunda Avrupa Konseyi ye
Concluding Observations of the Human Rights Committee on the Congo (27.3.2000), CCPR/C/79/Add.118, para.14. http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(Symbol)/ CCPR.C.79. Add.118.En?Opendocument (1.1.2008); International Principles, s.21. 13 BM nsan Haklar Komitesi, hakimlerin mesleki becerilerine, yeteneklerine gre atanmalar, atamalarda aklk ve effaflk esaslarnn uygulanmas gerektiini ifade etmitir. Concluding Observations of the Human Rights Committee on Bolivia (1.5.1997), CCPR/C/79/Add.74,para.34. http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(Symbol)/CCPR.C/79. Add.74.En?Opendocument (1.1.2008) ve Concluding Observations of the Human Rights Committee on Azerbaijan (12.11.2001), CCPR/CO/73/AZE,para.14. http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(Symbol)/CCPR.CO.73.AZE.En?Opendocument (1.1.2008). Ayrca bkz., International Principles, s.41-42. 14 Geni bilgi iin bkz., International Principles, s.47 vd. 15 Fischbacher, s. 213; Eichenberger, s.50-52. 16 Tarafszlk hakknda geni bilgi iin bkz., International Principles, s.26 vd. Ayrca bkz., Demirkol, s.96-97. 17 Denetim konusunda genel bilgi iin bkz.,Trkiye Cumhuriyetinde Yarg Sisteminin leyii stiari Ziyaret Raporu (11-19 Temmuz 2004), Haz: Kjell Bjornberg-Paul Richmond, Ankara Barosu Avrupa Birlii Merkezi Yayn, s.35-38; Gzbyk, s.278; Ayrca bkz., Demirkol, s.137-143.

230

NAL ZKORKUT

AHFD Yl 2008

Devlet Bakanlar Komitesi Tavsiye Karar(R-94/12) ve 1998 tarihli Hakimlerin Statsne Dair Avrupa artnda,18 zetle hakimin bamsz ve sadece yasaya tabi olduu, bamszln devlet tarafndan gvence altna alnmas gerektii, davaya ve kanun yollar hari olmak zere karara mdahale edilemeyecei, hakimlerin seiminde ve grev srelerinde objektif esaslarn dikkate alnmas gerektii, hakimlerin seimleri ve kariyerleri konusunda karar verecek merciin hkmet ve idareden bamsz olmas, yelerinin yarg tarafndan seilmesi ve kendi usul kurallarn kendisinin belirlemesi, hakimlerin hkmet tarafndan atanmas durumunda ise atanmada effafln salanmas, hakimlerin zorunlu emeklilik ya veya hizmet sresi bitmeden geerli nedenler olmakszn azledilemeyecekleri, stat ve maalarnn grev onuru ve yklendikleri sorumluluklara uygun olmas gerektii gibi hususlar belirtilmitir.19 Benzer ekilde, 1999 tarihli Hakim Evrensel Beyannamesinde20 de, hakimin bamszlnn, hukuka uygun tarafsz adaletin vazgeilmezi olduu, ulusal ya da uluslararas tm kurum ve otoritelerin bu bamszla sayg gstermesi, onu korumas ve savunmas gerektii ifade edilmitir. 2003/43 Sayl Birlemi Milletler Bangalor Yarg Etii lkelerinde de21, yarg bamszlnn hukuk devletinin n koulu ve adil yarglanmann temel gvencesi olduu belirtilmi; hakimin bireysel ve kurumsal olarak yarg bamszln temsil etmesi ve korumas, genelde toplumdan ve zelde davann taraflarndan ve dier hakimlerden bamsz olarak, tarafsz bir biimde grevini yerine getirmesi zorunluluuna iaret edilmitir. 2- Osmanl Devletinde Yarg* slam egemenlik anlaynda egemenliin asl sahibi Allahtr. Devlet bakan, Peygamberin halefi olarak devleti ynetir. Halifenin yarg da dahil olmak zere birok yetkiye sahip olduu bu sistemde, bir kuvvetler ayrl anlay bulunmamaktadr.22
18

http://www.taa.gov.tr/abhukuku/AB/yetik.pdf;http://gewaltenteilung.de/richter_7.htm;http:// www.un.org/depts/german/menschenrechte/richterschaft.pdf;http://www.betriffjustiz.de/Te xte/EuropStatut.html (1.1.2008) . 19 Ayrca bkz., Oberto, s.6 vd. 20 Uluslararas Hakimler Birlii Merkezi Konseyinin Tayvandaki toplantsnda onaylanan 17.11.1999 tarihli bu Beyanname iin bkz., www.hjpc.ba/dc/pdf/THE UNIVERSAL CHARTER OF THE JUDGE.pdf (25.12.2007). 21 http://www.taa.gov.tr/abhukuku/AB/yetik.pdf (15.11.2007). * Bu almada Tanzimat Dneminde ortaya kan Nizamiye Mahkemelerinde grev yapan hakimlerin statlerine ilikin dzenlemelere yer verilmemitir. 22 Hz. Muhammed ve ilk halife Ebu Bekir dnemlerinde ve Hz. mer dneminin balarnda valilik ve yarg grevinin ayn kiiye tevdi edildii, daha sonra yarg grevinin ayrldna ilikin olarak bkz., Ali Himmet Berki, slm eriatinde Kaza (Hkm ve Hkimlik) Tarihi ve ft Messesesi, Ankara 1962, s.11 ve Hz. Muhammedin lmnden sonra icma- mmet kurumu ile yasamann devlet bakanlndan ve Hz. mer dneminde de, yargnn

C.57 Sa.1 [225-242] Yarg bamszl Asndan Osmanlda ve Gnmz

231

Hakimi yarg yetkisini elinde tutan devlet bakan ya da onun yetkilendirdii kii tayin etmektedir.23 Dier bir ifade ile devlet bakan, yarg grevini kendi adna yerine getirmesi iin hakime vekalet vermektedir. Azil yetkisi de devlet bakanndadr. Ancak slam hukukunda, adalete byk nem verildii iin, hakime yarg ilevini yerine getirirken mdahale edilemeyecei kabul edilmitir. Hakim, nne gelen meselede Kuran ve Snneti uygulayacak, bunlarda hkm bulamad takdirde meseleyi kyas yoluyla zebilecektir. Devlet bakanlar hakimlerin itihatlarna mdahale etmemi; aleyhlerinde alan davalarda da ayrm gzetilmeksizin herkes gibi yarglanmlardr. Hakimin verdii hkmn nass ya da icmaya aykr olmas durumunda ise bozulmas mmkn grlmtr. Fakat yargya tannan bu serbesti, Emevi Devletinin sonlarna doru yerini yrtmenin mdahalesine brakm,24 Abbasiler dneminde de baz halifeler tarafndan kendi istekleri dorultusunda hkm vermeleri iin kadlara bask yaplmtr.25 26 Bu durumun, Ebu Hanifenin siyasi basklara maruz kalma endiesiyle kadlk grevini reddetmesine yol at ifade edilmektedir.27 Osmanl Devletinde de, -1909 Anayasa deiiklii dnda- bir kuvvetler ayrl anlay yoktur. Ancak padiahn, btn gleri kendinde toplad bu sistemde, eri konularda yarg yetkisi kaddadr. Kad, eriat adna hkm verir ve verdii hkm kural olarak kesindir. rfi hukuk alannda ise yetkili olan kii padiahtr. Padiah, eriata aykr olmamak kaydyla toplum yararna koyduu bu kurallardan doan uyumazlklar kendisi diledii gibi zer ya da zdrr. Bu tr uyumazlklarda kad kendi bana karar veremez, gelecek talimatlara gre davranmak zorundadr. Ancak 1839da ilan edilen Glhane Hatt- Hmayunu ile padiah rfi ceza verme yetkisinden vazgemi, cezalarn eriata ve kanuna uygun olarak mahkemelerce saptanaca ifade edilmitir.28 16.yy. sonlarna kadar kadlar padiah onayna sunulmak zere kazaskerler seerken, bu yy.dan itibaren kazaskerin seme yetkisi kaza
yrtmeden ayrld, Hz. merden sonra ise yine kuvvetler birliine dnld hususunda bkz., Orhan Aldkat, Anayasa Hukukumuzun Gelimesi ve 1961 Anayasas, stanbul 1982, s.24-25;Demirkol, s.26. 23 Geni bilgi iin bkz., Hasan Tahsin Fendolu, slm ve Osmanl Anayasa Hukukunda Yarg Bamszl (Anayasa Hukuku Tarihi Asndan Mukayeseli Bir nceleme), stanbul 1996, s.241 vd.; Hseyin eliker, slam Hukukunda Yarg Bamszl, stanbul 2005, s. 240 vd. 24 Fahreddin Atar, slam Adliye Tekilat (Ortaya k ve leyii), Ankara, s.109-113. 25 Muhammed Faruk en-Nebhan, slam Anayasa ve dare Hukukunun Genel Esaslar, (eviren:Servet Armaan), stanbul 1980, s.563-564. 26 slamiyette hibir zaman yargnn devletin dier organlar karsnda bamsz olmad gr iin bkz., Turhan, s.96. 27 Atar, s. 112; Nsi Aslan, slm Yarglama Hukukunda hdl-Hal Jri Osmanl Devri Uygulamas, stanbul 1999, s.137. Ebu Hanife ve dier fakihlerin bu grevi reddetmesinin bakaca nedenleri iin ayrca bkz., Berki, s.18. 28 C. ok-A.Mumcu-G.Bozkurt, Trk Hukuk Tarihi, Ankara 2006, s. 228, 245, 332.

232

NAL ZKORKUT

AHFD Yl 2008

kadlar ile snrlandrlarak eyalet kadlarn seme ii eyhlislama braklmtr.29 Atama ileminin yan sra eyhlislamn, kadlarn grev srelerinin uzatlmas, arpalk verilmesi, haksz uygulamalarndan dolay cezalandrlmalar, cezalarnn azaltlmas ya da affedilmesi konularnda da yetkisi bulunmaktadr.30 Yarg ilevini yerine getirirken mdahaleden masun tutulan hakimin de tarafsz ve adil31 olma ykmll vardr. slam hukukunda olduu gibi, Osmanl Devletinde de bu konuda titiz davranlm; hakimin, doru hkm verebilen, drst, gvenilir, salam kiilikli ve salam iradeli olmas gerektii kabul edilmitir (Mecelle, md.1792). Ayn ekilde hakimin davasna bakamayaca yaknlar belirlenmitir. Hakim, usulnn, fruunun, einin, iisinin, kendi desteiyle yaayanlarn davasna bakamaz (Mecelle, md.1808). Yarg yetkisi bulunan devlet bakannn da kendisiyle ilgili davalara bakamayaca kabul edilmitir.32 Hakim, taraflara eit davranmak (Mecelle, md.1798, 1799); taraflardan hediye kabul etmemek (Mecelle, md. 1796), taraflarn yemek davetini geri evirmek (Mecelle, md.1797), taraflardan birini ikametgahnda kabul etmekten (Mecelle, md.1798 ) ve taraflardan birine delil telkin etmekten kanmak zorundadr.33 Bamszl ve tarafszl salayabilmek iin hakime baz gvencelerin salanmas gerekir. slam hukukunda, hakim cretlerinin tatmin edici olduu,34 Hz. Muhammed dneminde devlet memurlar arasnda en yksek maa hakimlerin ald, Hz. mer tarafndan da hakimlerin rvetten uzak durmas iin maalarnn yksek tutulmasna, zengin ve nfuzlu kiilerin hakim olarak atanmasna dikkat edildii ve hakimlerin ticaretle uramalarna izin verilmedii belirtilmektedir.35 Osmanl Devletinde, Abdlaziz dnemine kadar kadlarn geliri mahkeme harlar idi. Bu dnemden itibaren maa usulne geildi.36

29

smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilt, Ankara 1965, s.87; Fendolu, s. 244-246. 30 Esra Yakut, eyhlislamlk Yenileme Dneminde Devlet ve Din, stanbul 2005, s. 37. 31 En-Nebhan, s.566; Atar, s.100; lber Ortayl, Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devletinde Kad, Ankara 1994, s. 9; Fendolu, s.229 vd.; Berki, s. 27-29. 32 Atar, s.116-117. 33 En-Nebhan, s. 591-592. 34 Geni bilgi iin bkz, Atar, s.113-116; Fendolu, s.256-258; Bayndr, s.88; eliker, s.258; H.Cin-A. Akgndz, Trk slam Hukuk Tarihi, C.1, stanbul 1990, s.400. 35 eliker, s. 258. 36 Fendolu, s. 258 vd. 1840da yaymlanan bir Talimatname ile kadlara maa verilmesi usul benimsenmi, ancak 1841de yeniden kadlarn eskisi gibi mahkeme geliriyle yetinmesi kabul edilmitir. Geni bilgi iin bkz., Ekrem Bura Ekinci,Osmanl Mahkemeleri (Tanzimat ve Sonras), stanbul 2004, s. 256-258.

C.57 Sa.1 [225-242] Yarg bamszl Asndan Osmanlda ve Gnmz

233

Enflasyondaki artn kad maalarna da yansmas ise kadlar usulsz kazan yntemlerine yneltti, haksz uygulamalara yol at.37 Grev teminat asndan slam hukukuna bakldnda, yukarda deinildii gibi hakimi azil yetkisinin devlet bakannda olduu grlmektedir. Bunun iin gereke gstermenin gerekip gerekmedii konusunda slam hukukular arasnda gr farkllklar bulunmakla birlikte, bunun keyfilik anlamna gelmedii ve maslahatn gereklilii konusunda bir tereddt bulunmamaktadr.38 Osmanl Devletinde, kadlarn balangta snrl olmayan grev sreleri daha sonra ksaltld. Srenin ksa tutulmasnn nedenleri arasnda kadrolardaki ylma kadar tarafszlklarn salama dncesi de bulunmaktadr. Bu yolla dolayl bir denetimin de gerekletirilmi olduu sylenebilir. Ancak bu durum yarg sisteminde olumsuzluklara yol am, isiz kalma korkusu kadlarn grevlerini gerei gibi yapmalarn engellemi, hukuk d davranlara, yasal olmayan harcamalara ve rvete neden olmutur.39 Grev teminat asndan nemli saylabilecek dzenlemelerden biri 1834de gerekletirilmi; hakimlerin istifa etmedike veya kendilerinden bir ikayet olmadka grevden azledilemeyecekleri ve ikayetin hakl bir sebebe dayanp dayanmadnn aratrlaca belirtilmitir.40 Hakimlerin grdkleri davalarda rvet almalarnn ve yaptklar dier ilerde de bu tr usulszlkler yapmalarnn nne gemek iin karlan ve esas olarak rvetle kad ve naip atanmas durumunda verilecek cezalar belirleyen 1838 tarihli Tarik-i lmiyeye Dair Ceza Kanunnamesinde, atamalarda gzetilecek ilkelere de yer verilmi ve hakimlerin iltimas ve rvetle deil, taraflar arasnda ayrm gzetmeksizin karar verecekleri hkme balanmak suretiyle hakimin tarafsz olma ykmll de vurgulanmtr.41 Kuvvetler ayrl anlayn benimsememekle ve yasama ve yrtme alannda padiah etkin klmakla birlikte mahkemeler asndan olumlu dzenlemeler ieren 1876 Anayasasnda, hakimlerin bir crmle mahkum olmadka azledilemeyecekleri (md.81) ve mahkemelere mdahale
37

Ortayl, s.68-69; Kadlarn irtikap ve rvet ile ilikisi teden beri sz konusu idi. yle ki, Yldrm Bayezid, bu yola sapan kadlarn bir yere kapatlp yaklmalarn emretmi, ancak veziriazam andarlzade Ali Paann, kadlarn gelirlerindeki dkln buna yol at gerekesi karsnda bundan vazgemitir. Uzunarl, s. 84. 38 Fendolu, s. 249 vd.; eliker, s. 263 vd. 39 Fendolu, s.247 vd.; Ortayl, s.16-17. 40 Ekinci,Osmanl Mahkemeleri, s. 242. 41 Kanunname hakknda geni bilgi iin bkz, Musa adrc, Tanzimatn lan Sralarnda Osmanl mparatorluunda Kadlk Kurumu ve 1838 Tarihli Tark-i lmiyyeye Dir Ceza Knunnamesi, ADTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, C.14, S.25, 1981-1982, s.139-161.

234

NAL ZKORKUT

AHFD Yl 2008

edilemeyecei (md.86) belirtilmitir. Bunda kukusuz Osmanlnn yargya bak ve adalete nem verme geleneinin rol byktr. Anayasann, hakimlerin atanmasn, ykselmesini, yer deitirmesini ve emekliliini yrtmeye deil kanuna tabi klmas da (md.81 ve 88) ok nemlidir.42 1913 tarihli Hkkam- er ve Memurin eriyye Hakknda Kanun- Muvakkatn, 43 23. maddesinde de, grevlerine ilikin bir sorumluluk hali olumadka kadlarn azledilemeyecekleri ve baka greve tahvil edilemeyecekleri hkme balanmtr. Konuya hakimin denetimi asndan bakldnda, Osmanl Devletinde, bu denetimin farkl yollarla yapld grlmektedir. Bunlar arasnda, grev srelerinin ksa tutulmas, ikyet zerine merkezden gnderilen mfettiler eliyle denetim44 ve hdl hal45 uygulamas saylabilir. hdl hal uygulamas, yarg bamszlnn ve tarafszlnn salanmasna yardmc bir mekanizma olarak dikkati ekmektedir.46 Genellikle, bir yerin ileri gelenlerinden oluan byle bir heyetin varl, yarglamaya farkl odaklardan gelebilecek mdahalelere kar korunma duvar oluturmakta ve ayn zamanda hakimin tarafszlnn denetleyicilii ilevi de grmektedir. Bu heyetin kad tarafndan tayin edilmesi ve drst ve gvenilir kiilerden olumasnn zorunlu olmas47 da, bamszlk ve tarafszlk asndan hdl hali nemli klmaktadr. Ayrca kad tarafndan uyulmas zorunlu olmamakla birlikte fetvann da bir tr denetim ilevi grd kabul edilmektedir.48 Kadlarn yargsal denetime tabi tutulmalar da sz konusu olup, kadnn haksz karar verdii iddia edilen hallerde davann yeniden grlmesi mmkndr. slam hukukunda Divan- Mezalim tarafndan yaplan bu denetim, Osmanl Devletinde klasik dnemde Divan- Hmayun (ve dier divanlar) eliyle, Tanzimat dneminde ise, nce 1860da eyhlislamlk bnyesinde geici olarak kurulan ve 1862de daimi bir statye kavuturulan,
42

Ancak bu noktada Anayasann, kanun yapm srecine ilikin hkmlerinin de dikkate alnmas, yani Anayasa maddelerinin bir arada deerlendirilmesi gerekir. 43 Dstur, II, C.5, s.352-361. 44 Ortayl, s.46-47. 45 Mahkemede, durumalarda hazr bulunan bu heyetin, danmanlk, ahitlik, durumann kurallara uygun yaplp yaplmadn denetleme ve bilirkiilik gibi grevleri bulunmaktayd. Aslan, s.17. 46 Aslan, s.135-145. Jennings de, bu kuruma ilikin olarak verdii bilgilerde, Kayseride, hdl halin, toplumda drstlyle bilinen erkeklerin, hukuk alannda uzman kiilerin, kolluk kuvvetlerinde alanlarn ve dier uzmanlarn yan sra sonutan ahsi menfaati bulunan insanlar da ierdiini belirtmekte, ayrca, bu aktif kamu incelemesinin rvet ve yolsuzlua bulaan bir kad iin bir kontrol olduunu da ifade etmektedir. Bkz., R.C. Jennings, Limitations of the judicial powers of the Kad in 17th C. Ottoman Kayseri, Studia Islamica V:50, 1979, s. 161-163. 47 Aslan, s.72. 48 eliker,283-284; Fendolu, s.288.

C.57 Sa.1 [225-242] Yarg bamszl Asndan Osmanlda ve Gnmz

235

Meclis-i Tedkikat- eriyye tarafndan daha sonra da 1917de eriye mahkemelerinin Adliye Nezaretine balanmas zerine Mahkeme-i Temyiz eriyye Dairesince yaplmtr.49 Sonu olarak, Osmanl Devletinde, -1909 Anayasa deiiklii ile kurulan yeni dzen ayr tutulmak kaydyla- kuvvetler ayrl prensibi olmamakla birlikte, siyasi iktidarn adil ve kamu yararna uygun olarak yerine getirilmesi gerei50 ve hakime eri uyumazlklarda mdahale etmeme kural karsnda teorik adan yarg bamszdr genellemesini yapmak mmkndr. Ancak kadlar kural olarak, kendi kaza dairelerindeki askeri ve idari makamlardan, suba, sancakbeyi ve beylerbeyi gibi grevlilerden bamsz51 olsa da, uygulamada kadnn yarg yetkisine mlki amirler ve yerel nfuzlu kiiler tarafndan mdahale edilebilmitir.52 Beylerbeyi Divan tarada kad kararlarna kar gidilebilecek bir merci olarak da ilev grmektedir. Kadnn verdii hkmden ikayeti olanlar bu divana bavurabilmekte, beylerbeyi, kady eyalet divanna getirterek dinleyebilmekte; askeri kiilerle ilgili olan veya bedeni ceza ieren kad hkmnn vali tarafndan incelenmesi ve onaylanmas gerekmektedir. Yine sancakbeyi divanlarnn da mahkeme kararlarn kontrol etme grevi bulunmaktadr. Ancak yerel glerin etkisi altnda kalmamak iin uygulamada daha ok Divan- Hmayuna mracaat edilmitir.53 te yandan, Osmanl Devletinde yarg bamszl incelenirken, kapitlasyonlarn Devlet zerindeki tahribatnn yargy da kapsad unutulmamaldr. Osmanl Devleti, tarihi boyunca yabanc devletlere verilen kapitlasyon ayrcalklar ile etki alann nemli lde snrlandrm, yarg yetkisine yaplan mdahaleye engel olamamtr. Yarglama faaliyetinde kural olarak bamsz olan Osmanl mahkemeleri, kapitlasyonlar dolaysyla yabanclarn davalarnda duruma gre bu yetkiyi ya hi
49

Geni bilgi iin bkz., Ekrem Bura Ekinci, Ate stids slm-Osmanl Hukukunda Mahkeme Kararlarnn Kontrol, stanbul 2001, s.31-36, 105-121, 224-233. 50 Ergun zbudun, Trkiyede Devlet Sekinleri ve Demokratik Siyasal Kltr, Trkiyede Demokratik Siyasal Kltr, Ergun zbudun, Ersin Kalaycolu, Levent Kker, Ankara 1995, s. 4. 51 Halil nalck, Mahkeme, slam Ansiklopedisi, C. 7, s.149. Jennings, yerel glerin kadnn en nemli rakibi olduunu ve mparatorluk tarafndan kontrol edilemez hale geldike kadnn hukuki sahasna tecavz ettiklerini belirtmitir. Jennings, s.154. Heyd ise, kadnn beylerbeyi ve sancakbeyinin emirlerine uymak zorunda olduunu, ifade etmitir.Uriel Heyd, Studies in Old Ottoman Criminal Law, 1973, s.219. 52 Aslan, s.141; Ortayl,s. 19, 62. 53 Ekinci, Ate stids, s.118-121.Beylerbeyi-kad ilikisi asndan 18. Yzylda Rumeli Beylerbeyi Hakk Paann, bozduu bir mahkeme hkmn veren Silivri naibine gnderdii yazdaki u szler ilgintir: Silivri naibi, eriat haini, ilamn grdm, kahkahayla gldm, meali hezeyan, hkm hilaf- Kurandr. Mhr-i meyyedimi basarm, seni mahkemenin kapsna asarm. Ekinci, Ate stids, s.118, dipnot:452.

236

NAL ZKORKUT

AHFD Yl 2008

kullanamam ya da kullanrken yabanc mdahalesine maruz kalmtr.54 Bu nedenle Osmanl yargs kapitlasyonlar asndan deerlendirildiinde, bamszdr demek doru olmayacaktr.55 3- Trkiye Cumhuriyetinde Yarg Bamszl Yasama ve yrtme yetkilerinin Byk Millet Meclisine ait olduu 1921 Anayasasnda yargya ilikin bir dzenleme bulunmamaktadr.56 1924 Anayasasnda ise yargya bir hak olarak yer verilmi, bu hakkn millet adna usul ve yasaya gre bamsz mahkemeler tarafndan kullanlaca belirtilmitir (md.8). Anayasann 4. Faslnn balnda da, yarg kuvvet olarak nitelendirilmitir. 54. maddede, hakimlerin bamsz ve her trl mdahaleden azade olduu ifade edilmi; ancak 55. maddede, hakimlerin, kanunda belirlenen usul ve haller dnda azledilemeyecei belirtilmek suretiyle, azlolunamamazlk kuralna kanunla istisna getirilebilmesi mmkn klnmtr. Anayasaya gre, yarg gvencesine ilikin hususlar da kanunla dzenlenecektir (md.56). Anayasada, kanunlarn anayasaya uygunluunu denetleyecek bir mahkeme ngrlmedii dikkate alndnda, 55 ve 56. maddelerin yarg bamszl asndan risk ieren hkmler olduu grlmektedir. dare mahkemesine yarg kuvvetine ilikin 4. Fasl yerine, yrtme grevini dzenleyen 3. Faslda yer verilmesi ve 52. maddede, nizamnamelerin kanuna aykrl iddiasnn zm yeri olarak Byk Millet Meclisinin gsterilmesi de, 1924 Anayasasnn yarg asndan getirdii dier snrlayc dzenlemeler olarak dikkat ekmektedir.57 1961 Anayasasnn 7. maddesinde, yargnn bir yetki olduu ve Trk milleti adna bamsz mahkemelerce kullanlaca belirtilmitir. Bu Anayasa ile hakimlerin grevlerinde bamsz olduklar, Anayasaya, kanuna, hukuka ve vicdani kanaatlerine gre hkm verecekleri (md.132); azledilemeyecekleri ve kendileri istemedike, Anayasada gsterilen yatan nce emekliye ayrlamayacaklar, bir mahkemenin veya kadronun kaldrlmas sebebiyle de olsa aylklarndan yoksun klnamayacaklar (md.133) da hkme balanmtr. 143. maddede, Yksek Hakimler Kurulu yelerinin, Yargtay Genel Kurulunca, kendi yeleri arasndan seilmesi
54

Yabanclarn Osmanl Devletindeki adli ayrcalklar hakknda bkz., Belks Konan, Osmanl Devletinde Yabanclarn Kapitlasyonlar Kapsamnda Hukuki Durumu, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Ankara 2006, s.138 vd.; Nevin nal zkorkut, Kapitlasyonlarn Osmanl Devletinin Yarg Yetkisine Getirdii Kstlamalar, AHFD, C.53, S.2, 2004, s. 83 vd. 55 Devletin bamszl ile yarg bamszl ilikisi konusunda bkz., Demirkol, s.57-58. 56 stiklal Mahkemelerinin yelerinin Meclis tarafndan ve mebuslar arasndan seilmesinden hareketle, bu dnemde, yarg yetkisinin de Meclise ait olduu eklindeki grn hakim olduu hususunda bkz., Blent Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri (1789-1980), stanbul 1998, s.261 ve stiklal Mahkemeleri yelerinin meclis yeleri arasndan seilmelerinin, yarg yetkisinin Meclise ait olduu anlamna gelmedii eklindeki gr iin bkz., Demirkol, s. 38-41. 57 1924 Anayasasnn yargya ilikin dzenlemeleri hakknda bkz., Tanr, s.306 vd.

C.57 Sa.1 [225-242] Yarg bamszl Asndan Osmanlda ve Gnmz

237

esas kabul edilmi; Kurulun bakannn ve blm bakanlarnn da kendi iinden seilecei, Adalet Bakannn ise gerekli grd hallerde Kurul toplantlarna bakanlk edecei belirtilmitir.58 1982 Anayasas da, hakimlerin grevlerinde bamsz olduklarn, Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine gre hkm vereceklerini (md.138)59, azledilemeyeceklerini ve kendileri istemedike Anayasada gsterilen yatan nce emekliye ayrlamayacaklarn, bir mahkemenin ya da kadronun kaldrlmas sebebiyle de olsa, aylk, denek ve zlk haklarndan yoksun klnamayacaklarn (md.139) ve grevlerini mahkemelerin bamszl ve hakimlik teminat esasna gre ifa edeceklerini (md.140) hkme balayarak bamsz yarg iin gerekli balca artlar salamtr. Ancak Anayasann 140/6. maddesi uyarnca, hkimler ve savclar idar grevleri ynnden Adalet Bakanlna baldrlar. 144. madde ile hakimlerin ynetsel denetimi, Adalet Bakanlna verilmitir. 159. maddeye gre ise, Hakimler ve Savclar Yksek Kurulunun bakan Adalet Bakandr60, Bakanlk Mstear da doal yesidir. Kurulun dier yeleri ise Dantay ve Yargtayn gsterecei adaylar arasndan Cumhurbakan tarafndan seilmektedir.61 Bylece her iki sebeple de yrtme, hakimleri meslee alma, atama, nakletme, ykseltme, disiplin cezas verme, grevden uzaklatrma gibi hususlarda yetkili ve grevli olan Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu iinde etkin duruma gelmektedir. Yine Anayasann 159. maddesine gre, Kurul kararlar aleyhine gidilebilecek bir yarg yolu da bulunmamaktadr ki, idari karar niteliindeki bu kararlarn yarg denetimi

58

Anayasann, Kurulun, Adliye mahkemeleri hakimlerinin zlk ileri hakknda verdii kararlara kar baka merciilere bavurulamayacana ilikin hkm, Anayasa Mahkemesinin E.1976/43, K.1977/4 sayl kararyla iptal edilmitir. Resmi Gazete S.15916, T.21.4.1977. 59 Bu madde hkm, 1961 Anayasasnn 132. maddesinden farkldr. Tanrn de ifade ettii gibi, bu dzenleme ile vicdani kanaat hakimin resen nazara alaca bamsz bir unsur olmaktan kartlp, Anayasaya, kanuna, hukuka uygun olarak kullanlabilecek baml bir ge haline getirilmitir. Trk Demokrasisinde 130 Yl (1876-2006), Prof.Dr. Blent Tanrn Ansna Trkiyede Demokratikleme Perspektifleri 10. Yl Gncellemesi, Yazan: Zafer skl, Trk Sanayiciler ve adamlar Dernei, Aralk 2006, s.225. www.tsiad.org.tr (15.9.2007). 60 Cumhurbakannn Yksek Kurulun bakan olmas gerektii, bunun yargy onore edecei, hem de yargnn sorunlarn zmeye yardm edecei gr iin bkz., Uur brahimhakkolu, Yarg Bamszl, Uluslar aras Anayasa Hukuku Kurultay, Ankara, 9-13 Ocak 2001, s.663-664. 61 Bu durumun, yarg bamszl ve tarafszl asndan sakncal olduu, Batda da devlet bakanlarnn byle yetkileri bulunmakla birlikte, burada yarg bamszln ve yarg gvencesini salayan etkin bir mekanizmann da bulunduu grne ilikin olarak Blent Tanrn Raporu iin bkz., Trk Demokrasisinde 130 Yl (1876-2006), s. 229.

238

NAL ZKORKUT

AHFD Yl 2008

dnda kalmas hukuk devleti ilkesi ile badamamaktadr.62 Kurulun ayr bir rgtnn, sekreteryasnn ve zerk bir btesinin olmamas da yarg bamszlna kar bir tehdit oluturmaktadr.63 Avrupa Birlii Trkiye lerleme Raporlarnda, yarg bamszl konusundaki tm eksiklikler ve beklentiler her yl dile getirilmektedir. Son olarak 2007 lerleme Raporunda da, Hakimler ve Savclar Yksek Kuruluna deinilmi ve Kurulun oluumu hakknda hibir ilerleme olmad ifade edilmitir.64 Sklkla eletirilen bir dier husus hakim adaylarnn snavna ilikin benimsenen yntemdir. Yaplacak snavn yarg bamszlna ynelik bir tehdit oluturmas ihtimalinin nne gemek iin hakim ve savc adaylna atanmada yaplacak snav ve mlakatta Adalet Bakanln yetkili klan Adli ve dari Yargda Hakim ve Savc Adayl Yazl Snav, Mlakat ve Atama Ynetmeliine65 kar alan davalardan istenilen sonu elde edilememitir. yle ki, Dantay dari Dava Daireleri Kurulu tarafndan 2005 ve 2006 yllarnda, Hakimler ve Savclar Kanununun 8.maddesinin () bendindeki mlakatta baar gstermek ve 9.maddesinin son fkrasndaki mlakat ibarelerinin ve 2006 ylnda, ayn Kanunun 9. maddesinin 5435 sayl Kanunun 2. maddesiyle deitirilen son fkrasnda yer alan yarma snav ve mlakat ile ibaresinin Anayasaya aykr olduu kanaatiyle iptali ve yrrlnn durdurulmas istemiyle yaplan itirazlar zerine Anayasa Mahkemesi, ilgili maddelerdeki ibareleri Anayasaya aykr bulmamtr.66 Bu maddelerin, hakimlerin seiminde subjektif nitelikteki mlakat yntemini kabul ettii, Adalet Bakanlna ynetmelik dzenleme yetkisi tanyarak, mlakatn Adalet Bakanl personeli tarafndan yaplmasn mmkn kld iddiasna karn Anayasa Mahkemesi, adaylarn meslee kabulden nceki dnemde, adayla atama srecinde Kurul tarafndan hakimlik ve savclk mesleine kabullerinin yaplmam olmas ve adaylk dneminde yarglama faaliyetinde de bulunmamalar nedeniyle hakim ve savc statsnde saylmalar mmkn olmadndan, adayla
62

Trk Demokrasisinde 130 Yl (1876-2006), s.232.Yksek Kurul Kararlarna kar itiraz hakknn olmas, fakat yarg yoluna gidilmemesi gerektii, Kurulun ilevinin tam adli ya da idari olmad, yarg yolunun da ilevi gibi sui generis olduunu belirten farkl gr iin bkz, brahimhakkolu, s. 665-666. 63 Trk Demokrasisinde 130 Yl (1876-2006), s.231-232. Yarg bamszl ve Adalet Bakanlnn rol iin ayrca bkz., Trkiye Cumhuriyetinde Yarg Sisteminin leyii, s.14 vd. 64 http://www.abgs.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/IlerlemeRaporlari/2007ilerlemerap oru_tr.pdf (1.12.2007) 65 Resmi Gazete, S.20986,T. 9.9.1991. Bu Ynetmelik, 12.01.2008 tarih ve 26754 sayl Resmi Gazetede yaymlanan Adli ve dari Yargda Hakim ve Savc Adayl Yazl Snav, Mlakat ve Atama Ynetmeliinin Yrrlkten Kaldrlmasna Dair Ynetmelik ile yrrlkten kaldrlmtr. 66 Anayasa Mahkemesinin 7.2.2007 tarihli E.2005/47, K.2007/14 ve E.2006/162,K.2007/15 sayl kararlar iin bkz., Resmi Gazete, S.26715,T. 29.11. 2007.

C.57 Sa.1 [225-242] Yarg bamszl Asndan Osmanlda ve Gnmz

239

atamada art klnan yazl yarma snav ve mlakata ilikin hususlarn ynetmelikte dzenlenmesinin Anayasaya aykr olmad kanaatine varmtr. Oysa ki, Avrupa Birlii 2005 lerleme Raporunda, yazl snav geen adaylarn Adalet Bakanl temsilcilerinden oluan bir kurul tarafndan mlakata tabi tutulmalar, hakim ve savc adaylarnn istihdamnda Adalet Bakanlnn nemli derecede etkili olmasna imkan salad dncesiyle eletirilmitir.67 Konuya ilikin bir dier gelime ise Hakimler ve Savclar Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanundur.68 Bu Kanuna gre (md.9/A), yazl yarma snav ve bu snavn yrtlmesine ilikin hususlar, Adalet bakanl ile imzalanacak protokole gre renci Seme ve Yerletirme Merkezi tarafndan yaplacak, yazl snavda 100 zerinden en az 70 puan alanlar mlakata arlacaktr. Mlakat kurulu, Adalet Bakanl Mstear veya grevlendirecei Mstear Yardmcs bakanlnda, Tefti Kurulu Bakan, Ceza leri, Hukuk leri ve Personel Genel Mdrleri ile Trkiye Adalet Akademisi Ynetim Kurulunun her snav iin kendi yeleri arasndan belirleyecei iki ye olmak zere toplam yedi yeden oluacaktr. Akademi Ynetim Kurulunda Yargtay ve Dantay mensubu olduu takdirde, bu yeler Mlakat Kurulunda asl ye olarak grevlendirilecektir. Belirtmek gerekir ki, Mlakat Kuruluna ilikin bu dzenleme, ilk kez bu kanunla getirilmi deildir. Daha nce de, Adli ve dari Yargda Hakim ve Savc Adayl Yazl Snav, Mlakat ve Atama Ynetmeliinde yaplan deiiklikle, Ynetmeliin 27. maddesinde ayn dzenlemeye yer verilmitir.69 Hakimlerin hizmet ncesi ve hizmet ii eitimi asndan ise Adalet Bakanlnn etkisinin kaldrlmas ynndeki istekler dorultusunda kurulan Adalet Akademisi ile olumlu bir adm atlmtr.70 Ancak Akademi Adalet Bakanlna baldr. Konuya ekonomik gvence asndan bakldnda ise, hakim ve savc maalarnn 2006 ylnda yaplan kanun deiiklii ile iyiletirildii grlmektedir.71
67 68

http://abmankara.org.tr/guncel/2005ilerlemerapTR.pdf (31.12.2007). Resmi Gazete, S.26720,T.4.12. 2007. 69 Adli ve dari Yargda Hakim ve Savc Adayl Yazl Snav, Mlakat ve Atama Ynetmeliinde Deiiklik Yaplmasna Dair Ynetmelik iin bkz., Resmi Gazete, S.26550, T.12.6.2007. 70 4954 sayl Trkiye Adalet Akademisi Kanunu iin bkz., Resmi Gazete, S.25185,T.31.7.2003; Adalet Akademisi ile ilgili eletiriler iin bkz., Trkiye Cumhuriyetinde Yarg Sisteminin leyii, s. 24-28. 71 29.6.2006 tarih ve 5536 Sayl Hakimler ve Savclar Kanunu ile Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun (Resmi Gazete, S.26222,T.8.7.2006). Bu hususa 2006 tarihli lerleme Raporunda da deinilmitir. http://www.disisleri.gov.tr/NR/rdon/ yres/9033EEBO-E (7.1.2008).

240

NAL ZKORKUT

AHFD Yl 2008

Trkiyede yarg bamszl ile ilgili olarak deinilmesi gereken bir dier konu, hakimlerin bamszlklarn ve karlarn korumak amacyla birlik kurma haklarna ilikin gelimelerdir. Yukarda deinilen 1985 tarihli BM Yarg Bamszlnn Temel lkelerinde, hakimlerin menfaatlerini savunmak, mesleki eitimlerini gelitirmek ve bamszlklarn korumak amacyla serbest bir ekilde dernek kurmak veya kurulmu bir dernee ye olmak hakkna sahip olacaklar ifade edilmitir. Hakimlerin Rol, Etkinlii ve Bamszl Konusunda Avrupa Konseyi ye Devlet Bakanlar Komitesi Tavsiye Karar (R-94/12)na gre de, hakimler tek balarna veya baka bir organla birlikte bamszlklarn ve karlarn korumak iin birlik oluturmada zgr olmaldrlar. lkemizde de, Anayasaya ve 2004 tarih ve 5253 sayl Dernekler Kanununa dayanarak hakimler ve savclar dernek kurma haklarn kullanmlar ve 2006 ylnda Yarglar ve Savclar Birlii (YARSAV) kurulmutur. 2006 tarihli lerleme Raporunda da YARSAVn kuruluu olumlu bir gelime olarak gsterilmitir.72 Adalet Bakanl tarafndan ise tm hakim ve savclar tek at altnda toplamay amalayan Trkiye Hakimler ve Savclar Birlii Kanun Tasars hazrlanmtr. Tasar, Anayasann 135. maddesi erevesinde hakim ve savclarn idari vesayet denetimi altnda kurulacak bir birlik iinde toplanmalarnn amaland dncesiyle eletirilmektedir.73 Tasar ile hakim ve savclarn dernek kurma haklar ve buna bal olarak YARSAVn varl tehlikeye girmektedir.74 Sonu olarak, yukardaki ksa deerlendirmeden de anlalaca zere, Trkiyede bamsz bir yarg iin gerekli tm artlar henz salanamam, eksiklikler giderilememitir. Ancak unutmamak gerekir ki, insan haklarnn gvence altna alnd demokratik bir hukuk devleti olabilmenin nemli kilit noktalarndan biri, bamsz ve tarafsz yargdr ve bunu salayabilmek iin ilgili tm kurum ve kiilerin kendi yetki alanlarnn snrnn bilincinde olmalar gerekir.

72 73

http://www.disisleri.gov.tr/NR/rdon/yres/9033EEBO-E (7.1.2008). Konuya ilikin gelimeler ve grler iin bkz.,www.yarsav.org.tr (7.1.2008). Ayrca bkz., Trk Demokrasisinde 130 Yl (1876-2006), s. 235. 74 Bkz., www.yarsav.org.tr (7.1.2008).

C.57 Sa.1 [225-242] Yarg bamszl Asndan Osmanlda ve Gnmz

241

KAYNAKA Aldkat, Orhan, Anayasa Hukukumuzun Gelimesi ve 1961 Anayasas, stanbul 1982. Aslan, Nsi, slm Yarglama Hukukunda hdl-Hal Jri Osmanl Devri Uygulamas, stanbul 1999. Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat (Ortaya k ve leyii), Ankara. Berki, Ali Himmet, slm eriatinde Kaza (Hkm ve Hkimlik) Tarihi ve ft Messesesi, Ankara 1962. Cin,H.- A.Akgndz, Trk slam Hukuk Tarihi, C.1, stanbul 1990. adrc, Musa, Tanzimatn lan Sralarnda Osmanl mparatorluunda Kadlk Kurumu ve 1838 Tarihli Tark-i lmiyyeye Dir Ceza Knunnamesi, ADTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, C.14, S.25, 1981-1982, s.139-161. eliker, Hseyin, slam Hukukunda Yarg Bamszl, stanbul 2005. Demirkol, Ferman, Yarg Bamszl, stanbul 1991. Doehring, Karl, Genel Devlet Kuram (Genel Kamu Hukuku), ev: Ahmet Mumcu, stanbul 2002. Eichenberger, Kurt, Die richterliche Unabhngigkeit als staatsrechtliches Problem, Bern 1960. Ekinci, Ekrem Bura, Ate stids slm-Osmanl Hukukunda Mahkeme Kararlarnn Kontrol, stanbul 2001. Ekinci, Ekrem Bura, Osmanl Mahkemeleri (Tanzimat ve Sonras), stanbul 2004. en-Nebhan, Muhammed Faruk, slam Anayasa ve dare Hukukunun Genel Esaslar, (eviren:Servet Armaan), stanbul 1980. Erdoan, Mustafa, Anayasa Hukuku, Ankara 2005. Fendolu, Hasan Tahsin, slm ve Osmanl Anayasa Hukukunda Yarg Bamszl (Anayasa Hukuku Tarihi Asndan Mukayeseli Bir nceleme), stanbul 1996. Fischbacher, Alain, Verfassungsrichter in der Schweiz und in Deutschland Aufgaben, Einfluss und Auswahl, Zrich-Basel-Genf 2006. Gzbyk, eref, Anayasa Hukuku Anayasa Metni ve Avrupa nsan Haklar Szlemesi, Ankara 2006. Heyd, Uriel, Studies in Old Ottoman Criminal Law, 1973. International Principles on the Independence and Accountability of judges,Lawyers and Prosecutors, A Praktitioners Guide, Praktitioners Guide Series N 1, International Comission of Jurists Geneva, Switzerland 2004.

242

NAL ZKORKUT

AHFD Yl 2008

brahimhakkolu, Uur, Yarg Bamszl, Uluslar aras Anayasa Hukuku Kurultay, Ankara, 9-13 Ocak 2001. nalck, Halil, Mahkeme, slam Ansiklopedisi, C. 7, s.149-151. Jennings, R.C., Limitations of he judicial powers of the Kad in 17th C. Ottoman Kayseri, Studia Islamica V:50, 1979, s.151-184. Kabolu, brahim ., Anayasa Hukuku Dersleri, stanbul 2005. Konan, Belks, Osmanl Devletinde Yabanclarn Kapitlasyonlar Kapsamnda Hukuki Durumu, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Ankara 2006. Kutlu, Mustafa, Kuvvetler Ayrl, Temelleri-Geliimi Hukuk Devletinin Kkenleri, Ankara 2001. Oberto, Giacomo, Die Richterliche Unabhngigkeit in Europa und ihre Sicherung durch einen obersten Richterrat.(http://www.hefam.de/koll/oberto-200407.pdf ) Ortayl, lber, Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devletinde Kad, Ankara 1994. zbudun, Ergun, Trkiyede Devlet Sekinleri ve Demokratik Siyasal Kltr, Trkiyede Demokratik Siyasal Kltr, Ergun zbudun, Ersin Kalaycolu, Levent Kker, Ankara 1995, s.1-42. Tanr, Blent ,Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri (1789-1980), stanbul 1998. Turhan, Mehmet, Anayasal Devlet, Ankara 2005. Trk Demokrasisinde 130 Yl (1876-2006), Prof.Dr. Blent Tanrn Ansna Trkiyede Demokratikleme Perspektifleri 10. Yl Gncellemesi, Yazan: Zafer skl, Trk Sanayiciler ve adamlar Dernei, Aralk 2006. Trkiye Cumhuriyetinde Yarg Sisteminin leyii stiari Ziyaret Raporu (11-19 Temmuz 2004), Haz: Kjell Bjornberg-Paul Richmond, Ankara Barosu Avrupa Birlii Merkezi Yayn. Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Devletinin lmiye Tekilt, Ankara 1965. ok, C.-A.Mumcu-G.Bozkurt, Trk Hukuk Tarihi, Ankara 2006. nal zkorkut, Nevin, Kapitlasyonlarn Osmanl Devletinin Yarg Yetkisine Getirdii Kstlamalar, AHFD, C.53, S.2, 2004, s.8394. Yakut, Esra, eyhlislamlk Yenileme Dneminde Devlet ve Din, stanbul 2005.