Tri t

Tri t l hnh tinh th ba tnh t Mt Tri, ng thi cng l hnh tinh ln nht trong cc hnh tinh t ca h Mt Tri xt v bn knh, khi lng v mt vt cht. Tri t cn c bit tn vi cc tn "th gii", "hnh tinh xanh"[c] hay "a Cu", l nh ca hng triu loi sinh vt,[10] trong c con ngi v cho n nay y l ni duy nht trong v tr c bit n l c s sng. Hnh tinh ny c hnh thnh cch y 4,55 t nm[11][12][13][14] v s sng xut hin trn b mt ca n khong 1 t nm trc. K t , sinh quyn ca Tri t c thay i ng k bu kh quyn v cc iu kin v c khc, to iu kin thun li cho s ph bin ca cc vi sinh vt a kh cng nh s hnh thnh ca tng zn-lp bo v quan trng, cng vi t trng ca Tri t, ngn chn cc bc x c hi v ch che cho s sng.[15] Cc c im vt l ca Tri t cng nh lch s a l hay qu o, cho php s sng tn ti trong thi gian qua. Ngi ta hy vng rng Tri t cn c th h tr s sng thm 1,5 t nm na, trc khi kch thc ca Mt Tri tng ln v tiu dit ht s sng.[16] B mt Tri t c chia thnh cc mng kin to, chng di chuyn t t trn b mt Tri t trong hng triu nm qua. Khong 71% b mt Tri t c bao ph bi cc i dng nc mn, phn cn li l cc lc a v cc o; nc l thnh phn rt cn thit cho s sng, cha tng pht hin s tn ti ca n trn b mt ca bt k hnh tinh no khc.[d][e] Li ca Tri t vn hot ng c bao bc bi lp manti rn dy, lp li ngoi lng to ra t trng v li st trong rn. Tri t tng tc vi cc vt th khc trong khng gian bao gm Mt Tri v Mt Trng. Hin nay, thi gian Tri t di chuyn ht 1 vng quanh Mt Tri bng 365,26 vng n t quay quanh trc ca chnh n. Khong thi gian ny bng vi mt nm thin vn tc 365,26 ngy trong dng lch.[f] Trc t quay ca Tri t nghing mt gc bng 23,4 so vi trc vung gc vi mt phng qu o,[17] to ra s thay i ma trn b mt ca Tri t trong mt nm ch tuyn. Mt Trng, v tinh t nhin duy nht ca Tri t, ng thi cng l nguyn nhn chnh ca hin tng thy triu i dng, bt u quay quanh Tri t t 4,53 t nm trc, vn gi nguyn gc quay ban u theo thi gian nhng ang chuyn ng chm dn li. Trong khong t 4,1 n 3,8 t nm trc, s va p ca cc thin thch trong sut thi k Cng ph Mnh mun to ra nhng s thay i ng k trn b mt Mt Trng. C ti nguyn khong sn ln cc sn phm ca sinh quyn c s dng cung cp cho cuc sng ca con ngi. Dn c c chia thnh hn 200 quc gia c lp, c quan h vi nhau thng qua cc hot ng ngoi giao, du lch, thng mi, qun s. Vn ha loi ngi pht trin to nn nhiu cch nhn v Tri t bao gm vic nhn cch ha Tri t nh mt v thn, nim tin vo mt Tri t phng hoc mt Tri t l trung tm ca c v tr, v mt quan im nhn hin i hn nh Tri t l mt mi trng thng nht cn c s nh hng.

Mt Tri
l ngi sao trung tm H Mt Tri, chim khong 99,86% khi lng ca H Mt Tri.[6] Tri t v cc thin th khc nh cc hnh tinh, tiu hnh tinh, thin thch, sao chi, v bi quay quanh Mt Tri. Khong cch trung bnh gia Mt Tri v Tri t xp x 149,6 triu kilmt (1 n v thin vn AU) nn nh sng Mt Tri cn 8 pht 19 giy mi n c Tri t. Trong mt nm, khong cch ny thay i t 147,1 triu kilmt (0,9833 AU) im cn nht (khong ngy 3 thng 1), ti xa nht l 152,1 triu kilmt (1,017 AU) im vin nht (khong ngy 4 thng 7).[7] Nng lng Mt Tri dng nh sng h tr cho hu ht s sng trn Tri t thng qua qu trnh quang hp,[8] v iu khin kh hu cng nh thi tit trn Tri t. Thnh phn

ca Mt Tri gm hydro (khong 74% khi lng, hay 92% th tch), heli (khong 24% khi lng, 7% th tch), v mt lng nh cc nguyn t khc, gm st, nickel, oxy, silic, lu hunh, magi, carbon, neon, canxi, v crom.[9] Mt Tri c hng quang ph G2V. G2 c ngha n c nhit b mt xp x 5.778 K (5.505 C) khin n c mu trng, v thng c mu vng khi nhn t b mt Tri t bi s tn x kh quyn. Chnh s tn x ny ca nh sng gii hn cui mu xanh ca quang ph khin bu tri c mu xanh.[10] Quang ph Mt Tri c cha cc ng ion ho v kim loi trung tnh cng nh cc ng hydro rt yu. V (s 5 La M) trong lp quang ph th hin rng Mt Tri, nh hu ht cc ngi sao khc, l mt ngi sao thuc dy chnh. iu ny c ngha n to ra nng lng bng tng hp ht nhn ca ht nhn hydro thnh heli. C hn 100 triu ngi sao lp G2 trong Ngn H ca chng ta. Tng b coi l mt ngi sao nh v kh tm thng nhng thc t theo hiu bit hin ti, Mt Tri sng hn 85% cc ngi sao trong Ngn H vi a s l cc sao ln .[11][12] Qung nng ca Mt Tri lin tc m rng trong khng gian v to ra gi Mt Tri l cc dng ht c vn tc gp 5 ln m thanh - m rng nht mn (heliopause) ti khong cch xp x 100 AU. Bong bng trong mi trng lin sao c hnh thnh bi gi mt tri, nht quyn (heliosphere) l cu trc lin tc ln nht trong H Mt Tri.[13][14] Mt Tri hin ang i xuyn qua m my Lin sao a phng (Local Interstellar Cloud) trong vng Bng a phng (Local Bubble) mt thp ca kh khuch tn nhit cao, vnh trong ca Nhnh Orion ca Ngn H, gia nhnh Perseus v nhnh Sagittarius ca ngn h. Trong 50 h sao gn nht bn trong 17 nm nh sng t Tri t, Mt Tri xp hng 4[15] v khi lng nh mt ngi sao cp bn (M = +4,83).[1][16], d c mt s gi tr cp hi khc bit c a ra, v d 4,85[17] v 4,81.[18] Mt Tri quay quanh trung tm ca Ngn H khong cch xp x 24.00026.000 nm nh sng t trung tm Ngn H, ni chung di chuyn theo hng chm sao Cygnus v hon thnh mt vng trong khong 225250 triu nm (mt nm ngn h). Tc qu o ca n c cho khong 220 20, km/s nhng mt c tnh mi a ra con s 251km/s.[19][20] Bi Ngn H ca chng ta ang di chuyn so vi Mn bc x vi sng v tr (CMB) theo hng chm sao Hydra vi tc 550 km/s, nn tc chuyn ng ca n so vi CMB l khong 370 km/s theo hng chm sao Crater hay Leo.[21]
o

c im

Mt Trng i qua Mt Tri 2/2007, c chp bng camera t ngoi

M hnh cu trc Mt Tri: 1. Li 2. Vng bc x 3. Vng i lu 4. Quang quyn 5. Sc quyn 6. Qung 7. Vt en Mt Tri 8. m 9. Ch li ln Mt Tri l mt ngi sao thuc dy chnh mu vng chim khong 99% tng khi lng H Mt Tri. N l mt hnh cu gn hon ho, ch hi dt khong chn phn triu,[22] c ngha ng knh cc ca n khc bit so vi ng knh xch o ch 10 km (6 dm). Bi Mt Tri tn ti dng trng thi plasma v khng rn chc do tc quay (vn tc gc) ti xch o nhanh hn hai cc. iu ny c gi l chuyn ng khng ng tc. Chu k ca chuyn ng thc ny xp x 25,6 ngy xch o v 33,5 ngy cc. Tuy nhin, v im quan st thun li lun thay i khi Tri t quay quanh Mt Tri nn chuyn ng biu kin ca ngi sao ny ti xch o l khong 28 ngy.[23] Hiu ng ly tm ca chuyn ng chm ny yu hn 18 triu ln so vi lc hp dn ti xch o Mt Tri. Hiu ng thy triu ca cc hnh tinh thm ch cn yu hn, v khng nh hng ln ti hnh dng Mt Tri.[24] Mt Tri l mt sao nhm I, nhm sao c nhiu nguyn t nng.[note 1] S hnh thnh Mt Tri c th c bt u t cc sng chn ng t mt hay nhiu siu tn tinh bn cnh.[25] L thuyt ny c a ra do s phong ph ca nguyn t nng trong H Mt Tri, nh vng v uranium, nu nhng sao c nhiu nguyn t ny th gi l Sao nhm II (t nguyn t nng). Cc nguyn t ny theo kh nng c th nht c to ra bi cc phn ng ht nhn thu nng lng trong mt qu trnh hnh thnh sao siu mi, hay bi s bin i thng qua hp th neutron bn trong mt ngi sao ln th h hai.[26] Cu trc ca Mt Tri khng c ranh gii c th nh nhng hnh tinh : phn pha ngoi ca n, mt cc kh gim gn nh theo hm m theo khong cch t tm.[27] Tuy nhin, cu trc bn trong ca n c xc nh r rng, nh c miu t bn di. Bn knh Mt Tri c o t tm ti cnh ngoi quang quyn. y n gin l lp m bn trn n cc kh qu lnh hay qu

mng bc x mt lng nh sng ng k, v v th l b mt d quan st nht bng mt thng.[28] Pha trong Mt Tri khng th c quan st trc tip v chnh Mt Tri l vt chn bc x in t. Tuy nhin, tng t nh trong a cht hc s dng sng do cc trn ng t to ra xc nh cu trc bn trong ca Tri t, ngnh nht chn hc (helioseismology) s dng cc sng ngoi m (infrasound) i xuyn qua phn trong Mt Tri o v hnh dung cu trc bn trong ca ngi sao.[29] M hnh my tnh v Mt Tri cng s dng mt cng c l thuyt xc nh cc lp bn trong ca n.

[sa] Li
Bi chi tit: Li Mt Tri

Mt ct ngang mt ngi sao kiu Mt Tri (hnh v bi NASA)

Dy phn ng p-p gii phng bc x in t gamma, neutrino Li ca Mt Tri c coi l chim khong 0,2 ti 0,25 bn knh Mt Tri.[30] N c mt ln ti 150g/cm[31][32] (150 ln mt nc trn Tri t) v c nhit gn 13.600.000 K (so vi nhit b mt Mt Tri khong 5.800 K).[33] Nhng phn tch gn y ca phi v SOHO cho thy tc t quay ca li cao hn vng bc x.[30] Trong hu ht vng i ca Mt Tri, nng lng c to ra bi phn ng tng hp ht nhn thng qua mt lot bc c gi l dy pp (protonproton) (xem hnh bn phi) bin hydro thnh heli.[34] Cha ti 2% heli c to

ra trong Mt Tri c t chu trnh CNO (Cacbon-Nit-xy). Li l vng duy nht trong Mt Tri to ra mt lng ng k nhit thng qua phn ng tng hp: phn cn li ca ngi sao c t nng bi nng lng truyn ra ngoi t li. Tt c nng lng c to ra t phn ng tng hp ht nhn trong li phi i qua nhiu lp ti quang quyn trc khi i vo khng gian di dng nh sng Mt Tri hay ng nng ca cc ht.[35][36] Tc phn ng tng hp ht nhn ph thuc nhiu vo mt v nhit , v tc phn ng tng hp ht nhn din ra li trong trng thi cn bng t iu chnh: nu tc phn ng hi ln hn s khin li nng ln nhiu v hi m rng chng li trng lng ca cc lp bn ngoi, lm gim tc phn ng v iu chnh s nhiu lon; v nu tc hi nh hn s khin li lnh i v hi co li, lm tng tc phn ng v mt ln na li a n v mc c.[37] Cc photon (tia gamma) nhiu nng lng pht ra trong cc phn ng tng hp ht nhn b hp th trong mt plasma mt tri ch vi millimt, v sau ti pht x theo hng ngu nhin (v mc nng lng kh thp)v th cn mt thi gian di cc bc x mi ln ti b mt Mt Tri. Nhng c tnh v "thi gian di chuyn ca photon" trong khong t 10.000 ti 170.000 nm.[38] Sau chuyn du hnh cui cng qua lp i lu bn ngoi ti "b mt" trong sut ca quang quyn, cc photon thot ra nh nh sng kh kin. Mi tia gamma trong li Mt Tri c chuyn thnh hng triu photon nh sng nhn thy c trc khi i vo khng gian. Cc neutrino cng c pht sinh t cc phn ng tng hp ht nhn trong li, nhng khng ging nh photon, chng him khi tng tc vi vt cht, v th hu nh ton b chng thot khi Mt Tri ngay lp tc. Trong nhiu nm nhng o c v s lng neutrino do Mt Tri to ra cho kt qu thp hn cc d on l thuyt khong 3 ln. S khng nht qun ny gn y c gii quyt thng qua s khm ph cc hiu ng dao ng neutrino. V trn thc t Mt Tri to ra s lng neutrino nh cc l thuyt d on, nhng cc my d tm neutrino lt mt 2/3 trong s chng bi v cc neutrino thay i hng.[39]

[sa] Vng bc x
Trong vng t 0,25 ti khong 0,7 bn knh Mt Tri, vt liu Mt Tri nng v c bc x nhit chuyn c nhit t trong li ra ngoi.[40] Trong vng ny khng c i lu nhit; tuy cc vt liu lnh i khi cao tng ln (t 7.000.000 C ti khong 2.000.000 C) lm gradient nhit ny nh hn gi tr t l khong on nhit (adiabatic lapse rate) v v th khng th gy ra s i lu.[32] Nhit c truyn bi s bc xion ca hydro v heli pht ra cc photon, n ch di chuyn mt khong cch ngn trc khi b ti hp th bi cc ion khc.[40] Cc photon thc t bt ln rt nhiu ln xuyn qua vt cht c ny ti mc mt photon ring l mt khong mt triu nm ti c lp b mt, v v th, nng lng chuyn ra ngoi rt chm.[32] Mt gim st hng trm ln (t 20 g/cm xung ch 0,2 g/cm) t y ln nh vng bc x.[40] Gia vng bc x v vng i lu l mt lp chuyn tip c gi l tachocline. y l vng ni c s thay i mnh gia chuyn ng xoay ng tc ca vng bc x v chuyn ng chnh lch ca vng i lu dn ti mt s trt mnhmt iu kin ni cc lp ngang gip nhau trt trn nhau.[41] Cc dng chuyn ng ging cht lng trong vng i lu bn trn, dn bin mt t nh ca lp ny xung y ca n, ph hp vi cc c im yn tnh ca vng bc x trn y. Hin ti, c gi thuyt cho rng mt ngun pht in t bn trong lp ny to ra t trng ca Mt Tri.[32]

[sa] Vng i lu
Trong lp ngoi ca Mt Tri, t b mt n xung xp x 200.000 km (hay 70% bn knh Mt Tri), plasma Mt Tri khng c hay nng chuyn nng lng nhit t bn trong ra ngoi bng bc x. V th, i lu nhit din ra khi cc ct nhit mang vt liu nng ra b mt

(quyn sng) ca Mt Tri. Khi vt liu lnh i b mt, n i xung di y vng i lu, nhn thm nhit t nh vng bc x. b mt nhn thy c ca Mt Tri, nhit gim xung 5.700 K v mt ch cn 0,2 g/m (khong 1/10.000 mt khng kh mc nc bin).[32] Cc ct nhit trong vng i lu to nn mt du vt trn Mt Tri, di hnh thc ht mt tri (solar granulation) v siu ht. S hn lon i lu ca b phn pha ngoi ny ca phn bn trong lng Mt Tri hnh thnh mt my pht in "t l nh" xut hin to ra t trng bc v nam cc trn ton b b mt Mt Tri.[32] Cc ct nhit ca Mt Tri l cc pin Bnard v v th thng c hnh lng tr nm cnh.[42]

[sa] Quang quyn

Nhit hiu qu (effective temperature), hay nhit vt en ca Mt Tri (5.777 K) l nhit ca mt vt th en vi kch c tng ng phi to ra cng mt tng nng lng bc x. Bi chi tit: Quang quyn Mt Tri B mt nhn thy c ca Mt Tri hay quang quyn l lp m bn di n, Mt Tri tr nn m c vi nh sng nhn thy c.[43] Trn quang quyn nh sng kh kin ca Mt Tri t do i vo khng gian, v nng lng ca n thot hon ton khi Mt Tri. S thay i trong m c xy ra v s gim s lng ion H, m chng d dng hp th nh sng.[43] Tri li, nh sng kh kin m chng ta nhn thy c to ra khi cc electron phn ng vi cc nguyn t hydro to ra cc ion H.[44][45] Quang quyn thc t dy t hng chc ti hng trm kilmt, m hn cht t so vi khng kh trn Tri t. Bi v phn pha trn ca quang quyn lnh hn phn pha di, hnh nh Mt Tri hin ln sng hn trung tm so vi cnh hay ra ca a Mt Tri, trong mt hin tng c gi l ra ti (limb darkening).[43] nh sng Mt Tri c ph gn ging vi quang ph vt en cho thy mt nhit khong 6.000 K (cc vng su c nhit ti 6.400 K trong khi nhng vng nng hn l 4.400 K[40]), ri rc vi cc vch hp th nguyn t t cc lp long trn quang quyn. Quang quyn c mt ht ~1023/m3 (khong 1% mt ht ca kh quyn Tri t mc nc bin).[40] Nhng nghin cu ban u v ph quang hc ca quang quyn, mt s ng hp th c tm ra khng tng ng vi bt k mt nguyn t ho hc no tng bit trn Tri t khi y. Nm 1868, Norman Lockyer a ra gi thuyt rng cc ng hp th l bi mt nguyn t mi m ng gi l "heli", theo tn thn Mt Tri Hy Lp Helios. Mi 25 nm sau, heli mi c phn lp trn Tri t.[46]

[sa] Kh quyn
Xem thm: Qung nht hoa v Vng qung (Coronal loop)

Trong mt s kin nht thc ton phn, qung mt tri c th c quan st bng mt thng. Cc phn bn trn quang quyn ca Mt Tri c gi chung l kh quyn Mt Tri.[43] Chng c th c quan st bng knh vin vng trn ton b dy ph in t, t sng radio qua nh sng nhn thy c ti tia gamma, v gm nm vng chnh: nhit ti thiu, sc quyn, vng chuyn tip, vnh nht hoa, v nht quyn.[43] Nht quyn, c th c coi l kh quyn lin tc pha ngoi ca Mt Tri, m rng ra bn ngoi vt qu c qu o sao Dim Vng ti nht mn (heliopause), ni n hnh thnh mt bin gii ng chn ng r rt vi khng gian lin sao. Sc quyn, vng chuyn tip v vnh nht hoa nng hn nhiu so vi b mt Mt Tri.[43] L do gii thch vic ny vn cha r rng, bng chng cho thy rng cc sng Alfvn c th c nng lng lm nng vnh nht hoa.[47] [sa] Hn quyn Lp lnh nht ca Mt Tri l vng nhit ti thiu nm cch khong 500 km bn trn quanq quyn, vi nhit c 4.100 K.[43] Phn ny ca Mt Tri lnh tn ti cc phn t nh carbon monoxide v nc, c th c pht hin bi quang ph hp th ca chng.[48] [sa] Sc quyn Bn trn lp nhit ti thiu l mt lp dy khong 2.000 km, ch yu l quang ph ca cc ng hp th v pht x.[43] N c gi l sc quyn bt ngun t t chroma ca Hy Lp, c ngha mu sc, bi sc quyn nhn thy c nh mt nh sng c mu u v cui ca cc ln nht thc ton phn.[40] Nhit ca sc quyn tng dn cng vi cao, ln khong 20.000 K gn nh.[43] phn pha trn ca sc quyn heli b ion ho mt phn.[49]

c Knh Vin vng Quang hc Mt Tri ca Hinode chp ngy 12 thng 1 nm 2007, hnh nh Mt Tri ny cho thy tnh trng si nh ca plasma lin kt cc vng phn cc t tnh khc nhau. [sa] Vng chuyn tip Bn trn sc quyn c mt vng chuyn tip mng (khong 200 km) trong nhit tng nhanh t khong 20.000 K thng tng sc quyn ln ti nhit gn mt triu K ti vnh nht hoa.[50] Nhit gia tng d dng bi s ion ho ton b heli trong vng chuyn tip, lm gim mnh s bc x lm ngui ca plasma.[49] Vng chuyn tip khng xy ra mt cao c xc nh chnh xc. Thc vy, n hnh thnh mt kiu qung vi cc c tnh kiu sc quyn nh gai v si, v lun chuyn ng hn lon.[40] Vng chuyn tip khng d c quan st thy t b mt Tri t, m thc t ch c th c quan st thy t v tr bng cc dng c nhy cm vi thnh phn siu cc tm ca quang ph.[51] [sa] Vnh nht hoa Vnh nht hoa ko di ra lp kh quyn bn ngoi ca Mt Tri, n c th tch ln hn c Mt Tri. Vnh nht hoa lin tc m rng vo v tr hnh thnh nn gi Mt Tri, lp y ton b H Mt Tri.[52] Vnh nht hoa thp, rt gn b mt Mt Tri, c mt phn t khong 1015 1016/m3.[49][note 2] Nhit trung bnh ca vnh nht hoa v gi Mt Tri khong 12 triu kelvin, tuy nhin, trong nhng vng nng nht n khong 820 triu kelvin. Tuy cha tn ti 1 l thuyt y tnh nhit vnh nht hoa, t nht mt s lng nhit ca n c bit c t s ti lin thng t trng.[52] [sa] Nht quyn Nht quyn l khong trng xung quanh Mt Tri, c lp y bng gi plasma Mt Tri v ko di xp x khong 20 ln bn knh Mt Tri (0,1 AU) ra cc mp pha ngoi ca H Mt Tri. Bin gii pha trong ca n c xc nh l lp m ti dng gi Mt Tri tr nn superalfvnic c ngha l ni dng chy tr nn nhanh hn tc ca sng Alfvn.[53] S nhiu lon v cc lc ng lc hc bn ngoi bin gii ny khng th nh hng ti hnh dng ca qung Mt Tri bn trong, bi thng tin ch c th di chuyn vi tc ca cc sng Alfvn. Gi Mt Tri i ra bn ngoi lin tc xuyn qua Nht quyn, hnh thnh nn trng in t Mt Tri bn trong hnh dng xon c,[52] cho ti khi n va chm vi nht mn vi khong cch hn 50 AU t Mt Tri. Thng 12 nm 2004, tu v tr Voyager 1 vt qua mt di chn c cho l mt phn ca nht mn. C hai tu Voyager u ghi nhn mc ht nng lng cao khi chng tip cn bin gii.

[sa] T trng
Xem thm: T trng ca cc Sao

Di dng in nht quyn pht trin ra ton h Mt Tri, v to ra s nh hng ca t trng quay ca Mt Tri ln plasma trong vt cht gia cc hnh tinh.[54] Mt Tri l mt sao c hot ng ca t trng. N c t trng bin i mnh m hng nm v i hng sau mi 11 nm.[55] T trng ca Mt Tri tng ln gy ra mt s hiu ng gi chung l hot ng ca Mt Tri bao gm vt en trn b mt ca Mt Tri, vt sng Mt Tri, v cc bc x trong gi Mt Tri, chng mang vt cht vo trong h Mt Tri.[56] Cc nh hng ca hot ng bc x ny ln Tri t nh cc quang cc v trung bnh n cao, v s gin on vic truyn sng radio v in nng. Hot ng ca Mt Tri c cho l c vai tr quan rt ln trong s hnh thnh v tin ha ca h Mt Tri v lm thay i cu trc tng in ly ca Tri t.[57] Tt c vt cht trong Mt Tri u th kh v plasma do c nhit cao. iu ny c th lm cho vn tc quay vng xch o (khong 25 ngy) nhanh hn cc vng c v cao hn (khong 35 ngy gn cc cc). Vn tc quay khc nhau cc v ca Mt Tri to ra cc ng sc t xon vo nhau theo thi gian, to ra cc vng hoa t tng phun ra t b mt ca Mt Tri v to ra cc vt en Mt Tri v cc tai la Mt Tri (xem s ni li t trng). S xon vo nhau ny lm tng solar dynamo (qu trnh pht sinh t trng ca Mt Tri) v gy ra s o t ca Mt Tri theo chu k 11 nm.[58][59] T trng ca Mt Tri m rng ra ngoi ranh gii ca n. Plasma trong gi Mt Tri b t ha mang t trng ca Mt Tri vo khng gian to ra t trng gia cc hnh tinh.[52] V plasma ch c th chuyn ng trn cc ng sc t, t trng gia cc hnh tinh c m rng xuyn tm t Mt Tri ra ngoi khng gian. Do trng t trn v di xch o khc nhau v cc hng vo v hng ra khi Mt Tri, nn tn ti mt lp dng in mng trn mt phng xch o c gi l di dng in nht quyn (heliospheric current sheet).[52] khong cch ln, s quay ca Mt Tri xon t trng v di dng ny thnh cu trc ging xon c Archimedes gi l xon c Parker.[52] T trng gia cc hnh tinh mnh hn t trng hai cc ca Mt Tri. T trng hai cc ca Mt Tri 50400 T (trong Quang quyn) gim theo hm m bc ba ca khong cch v t 0,1 nT Tri t. Tuy nhin, theo cc thm d t tu khng gian cho thy t trng gia cc hnh tinh v tr ca Tri t cao hn khong 100 ln so vi con s trn, vo khong 5 nT.[60]

[sa] Thnh phn ha hc

Mt Tri c cu to ch yu bi cc nguyn t hydro v heli, cc nguyn t ny chim tng ng 74,9% v 23,8% khi lng ca Mt Tri trong quang quyn.[61] Cc nguyn t nng hn c gi l kim loi trong thin vn hc, chim t hn 2% khi lng Mt Tri. Trong ph bin nht l oxy (chim gn 1% khi lng Mt Tri), cacbon (0,3%), neon (0,2%), v st (0,2%).[62] Thnh phn ha hc ca Mt Tri tha hng cc nguyn t t vt cht gia cc sao khi n hnh thnh: hydro v heli trong Mt Tri c to ra t tng hp ht nhn Big Bang. Cc kim loi ny c to ra bi tng hp ht nhn sao khi kt thc qu trnh tin ha sao v tr cc vt liu ca chng v khong khng gia cc sao trc khi Mt Tri hnh thnh.[63] Thnh phn ha hc ca quang quyn thng c xem l i din cho cc thnh phn ca h Mt Tri nguyn thy.[64] Tuy nhin, khi Mt Tri hnh thnh, heli v cc nguyn t nng tch t trong quang quyn. Do , quang quyn ngy nay cha t heli v ch c khong 84% cc nguyn t nng so vi sao t tin; sao t tin c 71,1% hydro, 27,4% heli, v 1,5% kim loi.[61] Bn trong Mt Tri, cc phn ng tng hp ht nhn lm bin i thnh phn ca n do hidro bin thnh heli, v vy phn trong cng nht ca Mt Tri hin ti ch c khong 60% heli, cn

hm lng kim loi ph bin th khng i. Do phn bn trong Mt Tri c hot ng phng x, ch khng phi i lu (xem cu trc trn), nn khng c sn phm tng hp ht nhn no t li i vo quang quyn.[65] Cc nguyn t nng ph bin trong Mt Tri m t bn trn c o c ng thi bng quang ph trong quang quyn v bng cc vt cht trong thin thch khng b nung chy. Cc thin thch ny c cho l c cha thnh phn ca ngi sao tin Mt Tri v khng b nh hng bi s tch t cc nguyn t nng. l hai cch o c c nhiu ngi ng nht.[9]

[sa] Cc nguyn t nhm st b ion ha

Trong thp nin 1970, nhiu nghin cu tp trung vo s phong ph ca cc nguyn t nhm st trong Mt Tri.[66][67] Mc d cc nghin cu ny mang li nhiu ngha, nhng vic xc nh s phong ph ca cc nguyn t nhm st (nh coban v mangan) vn cn l kh khn vo thi im do cc cu trc siu mn ca chng.[66] Mt b hon chnh v mnh dao ng u tin ca cc nguyn t nhm st b ion ha ring l c thc hin thnh cng vo thp nin 1960,[68] v c nng cp vo nm 1976.[69] Nm 1978, s phong ph v cc nguyn t thuc nhm st b ion ha c nhn dng.[66]

[sa] Quan h s phn tng khi lng gia hnh tinh v Mt Tri
Nhiu tc gi khc nhau cp n s tn ti ca mi quan h phn tng khi lng gia cc thnh phn ng v ca Mt Tri v kh tr trn cc hnh tinh,[70] v d nh s tng quan gia thnh phn ng v ca hnh tinh v Mt Tri l Ne v Xe.[71] Tuy nhin, ngi ta tin rng ton b Mt Tri c cng thnh phn nh nhau trong khi bu kh quyn ca Mt Tri vn tri rng v t nht l n nm 1983.[72] Nm 1983, ngi ta cho rng c s phn tng trn Mt Tri, chnh v vy to ra mi quan h phn tng gia cc thnh phn ng v ca hnh tinh v gi Mt Tri l cc kh him.[72]

[sa] Cc chu k trn Mt Tri

[sa] Cc vt en Mt Tri
Bi chi tit: Vt en Mt Tri

S liu o c chu k mt tri thay i trong vng 30 nm gn y Khi quan st Mt Tri bng cc b lc thch hp, cc c im d nhn ra ngay l cc vt en Mt Tri, chng l cc khu vc b mt c xc nh r rng bi v chng ti hn cc khu vc xung quanh do nhit ca chng thp hn. Cc vt en ny l nhng vng c hot ng t trng mnh, y s i lu c iu khin bi cc trng t mnh, nhm gii phng nng lng t bn trong Mt Tri ln b mt ca n. Trng t lm nng phn li, to thnh cc vng

hot ng y chnh l ngun gy ra vt la Mt Tri (solar flare) v i phng thch vt cht vnh nht hoa (CME). Cc vt en ln nht c th vn xa hng chc ngn km.[73] S lng cc vt en c th thy c trn Mt Tri th khng c nh, nhng chng thay i theo ch k 11 nm hay cn gi l chu k Mt Tri. Trong iu kin bnh thng, ch c vi vt en c th quan st c, v him khi quan st c ht tt c. Mt s xut hin cc v ln hn. Khi din ra chu k Mt Tri, s lng cc vt en tng v chng di chuyn gn hn v pha xch o ca Mt Tri, hin tng ny c miu t trong quy lut Sprer. Cc vt en lun tn ti thnh cp c cc t i nhau. Cc t ca vt en xen k mi chu k Mt Tri, v th n s l cc bc t trong mt chu k v s l cc nam trong chu k tip theo.[74]

Lch s quan st cc vt en mt tri trong vng 250 nm gn y, cho thy chu k mt tri khong ~11 nm Chu k Mt Tri c nh hng ln n thi tit khng gian, v cng nh kh hu trn Tri t do sng c mi quan h trc tip vi hot ng t trng.[75] Cc tiu hot ng ca Mt Tri c xu hng tng quan vi nhit lnh hn, v lu hn so vi cc chu k mt tri trung bnh c xu hng tng quan n nhit nng hn. Trong th k 17, chu k mt tri dng nh ngng hon ton trong vi thp k; c rt t vt en c quan st trong giai on ny. Cng trong giai on ny, hay cn gi l cc tiu Maunder hay thi k bng h nh, chu u tri qua thi k nhit rt lnh.[76] Hot ng cc tiu vo thi k trc y c pht hin thng qua vic phn tch vng sinh trng ca cy sinh sng vo thi gian nhit ton cu thp hn nhit trung bnh.[77]

[sa] V tr v chuyn ng trong di Ngn H

S chuyn ng ca tm t c ca h Mt Tri tng i vi Mt Tri.

Geminga, pha trn bn tri v sao xung Con Cua. nh chp trong ph tia gamma S chuyn ng ca Mt Tri lin quan n khi tm ca h Mt Tri tr nn phc tp do cc nhiu lon t cc hnh tinh. C mi vi trm nm chuyn ng ny li thay i gia cng hng v ngc hng vi cc thin th khc.[80] Mt Tri nm gn ra trong ca nhnh Orion ca Ngn H, trong m my lin sao a phng hoc vnh ai Gould, vi khong cch gi thuyt 7,5 8,5 kpc (25.00028.000 nm nh sng) tnh t tm Ngn H,[81][82][83][84] nm bn trong Bong bng a phng, mt khng gian kh nng long, c th c to ra t phn cn st li ca siu tn tinh, Geminga, mt ngun pht x tia gamma sng chi.[85] Khong cch gia nhnh a phng v nhnh gn l nhnh Perseus vo khong 6.500 nm nh sng.[86] im apec ca ng i ca Mt Tri l hng m mt tri i qua khng gian ca thin h. Hng chung ca chuyn ng ca Mt Tri thng v sao Vega gn chm sao Hercules, vi gc gn 60 khi (sky degree) so vi hng ca tm Ngn H. Nu mt ngi no quan st Mt Tri t Alpha Centauri, h sao gn nht, Mt Tri s xut hin trong chm sao Cassiopeia.[87] Qu o ca Mt Tri xung quanh Ngn H c cho l dng elip c mt cht nhiu do cc nhnh xon c v s phn b khi lng khng ng nht ca thin h. Thm vo , Mt Tri dao ng ln v xung so vi mt phng thin h khong 2,7 ln trong mt qu o. u ny tng t vi mt dao ng iu ha n gin khng c lc ko no. tng c trang lun rng s chuyn ng ca Mt Tri xuyn qua cc nhnh xon c mt cao hn i khi bng vi cc s kin tuyt chng ln trn Tri t, c l l do lm tng cc s kin va chm (impact event).[88] H Mt Tri mt khong 225250 triu nm hon thin mt vng qu o ca n trong Ngn H (hay mt nm ngn h),[89] v vy, tng s vng quay ca Mt Tri quanh Ngn H l khong 2025 trong cuc i qua ca n. Vn tc qu o ca h Mt Tri so vi tm ca Ngn H vo khong 251 km/s.[19] Vi vn tc ny, n mt khong 1.400 nm h Mt Tri i c mt khong cch ca 1 nm nh sng, hay 8 ngy i c 1 AU.[90]

[sa] Cc vn v cc hc thuyt
[sa] Ntrino Mt Tri
Trong mt vi nm s lng ntrino electron Mt Tri c pht hin trn Tri t t 13 n 12 so vi s lng d on bng M hnh Mt Tri tiu chun. Kt qu bt thng ny c t tn l vn ntrino Mt Tri. Cc gi thuyt a ra gii quyt vn ny hoc l s gim nhit bn trong Mt Tri lm cho dng ntrino thp hn, hoc l khng nh rng cc ntrino electron c th dao ng lin quan n cc nrino tau v ntrino muon, m hai loi ny khng th nhn bit c khi chng chuyn ng gia Mt Tri v Tri t.[91] Mt vi quan st v ntrino bt u thc hin trong thp nin 1980 o dng ntrino Mt Tri vi chnh xc c th, bao gm i quan st Neutrino Sudbury v Kamiokande.[92] Cc kt qu cho thy cc ntrinos c khi lng tnh rt nh v thc t l c s dao ng.[93][39] Ngoi ra, vo nm 2001 d n i quan st Neutrino Sudbury c th nhn dng 3 loi ntrino mt cch trc tip, v thy

rng tc pht x tng s cc ntrino ca Mt Tri ph hp vi M hnh Mt Tri tiu chun, mc d n ph thuc vo nng lng ntrino lm cho c 1/3 ntrino c pht hin trn Tri t l loi ntrino electron.[92][94] T l ny ph hp vi d on theo hiu ng MikheyevSmirnov-Wolfenstein (hay cn gi l hiu ng vt cht). Hiu ng ny miu t s dao ng ca vt cht, v n c xem l mt li gii cho vn ny.[92]

[sa] Nung nng vnh nht hoa

Bi chi tit: Vnh nht hoa Nhit b mt Mt Tri (quang quyn) vo khong 6.000 K. Bn trn n l vnh nht hoa, nhit ln n 1 - 2 triu K.[50] Nhit ca vnh nht hoa cao cho thy rng n b nung nng bi mt c ch no khc vi s i lu nhit trc tip t quang quyn.[52] Ngi ta cho rng nng lng cn thit nung nng vnh nht hoa c cung cp bi s chuyn ng hn lon trong i i lu nm di quang quyn, v c hai c ch chnh c xut gii thch v s nung nng vnh nht hoa.[50] 1. Th nht l nung nng bng sng, cc sng t thy ng hoc trng lc c to ra bi s ri trong i i lu.[50] Cc sng ny chuyn ng hng ln v b tn x vo vnh nht hoa, tch t nng lng ca chng trong lp khng kh xung quanh dng nhit.[95] 2. Th hai l nung nng t, theo nng lng t c hnh thnh mt cch lin tc bi s chuyn ng ca quang quyn v c gii phng thng qua magnetic reconnection dng cc vt sng Mt Tri ln v v s cc dng tng t vi kch thc nh hn.[96] Hin ti, cha c cu tr li r rng rng c phi cc sng nh hng n c ch nung nng ny hay khng. Tt c cc sng tr sng Alfvn c pht hin l tn x hoc phn x trc khi chng chm n vnh nht hoa.[97] Thm vo , cc sng Alfvn khng d dng tn x vo vnh nht hoa. Cc nghin cu hin ti tp trung theo hng c ch nung nng bi cc vt sng mt tri.[50]

[sa] Sao tr
Bi chi tit: Nghch l Mt Tri tr Cc m hnh l thuyt v s pht trin ca Mt Tri cho rng cch y khong 3,8 n 2,5 t nm, vo lin i Thi C, Mt Tri ch sng bng khong 75% so vi hin nay. Nh mt ngi sao yu n khng th duy tr lng nc n nh trn b Mt Tri t, v s sng c th khng pht trin. Tuy nhin, cc chng c a cht chng minh rng Tri t tri qua ch nhit tng i n nh trong sut thi k lch s ca n, v rng Tri t tr vo thi im no trong qu kh m hn hin nay. Cc cuc tranh lun gia cc nh khoa hc rng kh quyn ca Tri t tr cha nhiu kh nh knh (nh carbon dioxide, metan v amoniac) hn hin ti, cc kh ny gi nhit lm cn bng nhit Tri t t mt lng nh nng lng mt tri i n Tri t.[98]

[sa] Cc d thng hin ti

Mt Tri hin ti ang th hin nhng bt thng theo nhiu cch.[99][100]

N ang trong giai on gia ca thi k t vt en mt tri bt thng, thi k ny ko di hn v t l cc ngy khng c vt en cao hn bnh thng; t thng 5 nm 2008, cc d on v s tng cng hot ng ca vt en sp xy ra b ph nhn.

C th o c c m; lng pht x gim 0,02% cc bc sng kh kin v 6% cc bc sng EUV so vi cc mc thi k ti thiu vt en gn nht.[101] Qua hai thp k gn y, vn tc gi mt tri gim 3%, nhit gim 13%, v mt gim 20%.[102] Cng t trng mt tri gim phn na so vi thi k thp nht cch y 22 nm. Ton b nht quyn lp y trong h Mt Tri b co li, lm tng bc x v tr ln kh quyn Tri t.

[sa] Thm him Mt Tri

[sa] Nhng hiu bit trc y

Thn Mt Tri Helios ci xe nga Chariot trong hnh dung ca ngi Hy Lp c i Tranh ca Johann Baptist th k 18 Hiu bit c bn nht ca nhn loi v Mt Tri l mt a sng trong bu tri, khi n xut hin th gi l ban ngy, cn khi n bin mt l ban m. Trong cc nn vn ha c i v tin s, Mt Tri c xem l thn Mt Tri hay cc hin tng siu nhin khc. Th cng Mt Tri l tm im ca cc nn vn minh nh Inca Nam M v Aztec thuc Mexico ngy nay. Mt s tng i c c xy dng vi tng kt hp vi cc hin tng lin quan n Mt Tri; v d, cc c thch nh du mt cch chnh xc ng ch hoc h ch (cc c thch ni ting phn b Nabta Playa, Ai Cp, Mnajdra, Malta v Stonehenge, Anh) . Vo thi k La M, ngy sinh ca Mt Tri l ngy ngh k nim Sol Invictus ch sau ng ch m ngy nay gi l Christmas. Da theo cc sao c nh, Mt Tri xut hin t Tri t xoay mt ln mt mt nm theo mt phng hong o xuyn qua mi hai chm sao, v v th cc nh thin vn hc Hy Lp cho rng n l mt trong 7 hnh tinh (Hy Lp planetes ngha l "i lang thang"), sau n c t tn cho 7 ngy trong tun trong mt s ngn ng.[103][104][105]

[sa] S hiu bit cng vi tin b khoa hc

[sa] Trc Cng nguyn Vo u thin nin k 1 TCN, cc nh thin vn hc Babylon quan st thy rng s chuyn ng ca Mt Tri theo ng hong o l khng ng nht, mc d h khng bit ti sao nh th; vi kin thc ngy nay th l do Tri t chuyn ng theo qu o elip quanh Mt Tri, khi Tri t s chuyn ng nhanh hn khi n gn Mt Tri ti im cn nht v chm hn khi n xa im vin nht.[106]

Anaxagoras Mt trong nhng ngi tin phong nu ra li gii thch khoa hc v Mt Tri l nh trit hc Hy Lp Anaxagoras (500-428 TCN). ng cho rng Mt Tri l qu cu la kim loi khng l, thm ch ln hn Peloponnesus, v khng phi l xe nga chariot ca thn Mt Tri Helios.[107] Khi ging v vn d gio ny, ng b b t bi nh cm quyn v b tuyn n t hnh, mc d sau ng c phng thch bi s can thip ca Pericles. Sau hai th k, vo th k 3 TCN nh ton hc, thi s, thin vn hc Hy Lp Eratosthenes c tnh khong cch gia Tri t v Mt Tri vo khong "400 vn v 80.0000 thc o tm xa (stadia)", vic gii ngha vn cha r rng, n m ch hoc 4.080.000 stadia (755.000 km) hoc 804.000.000 stadia (148 n 153 triu km); con s sau l chnh xc vi sai s vi phn trm. [sa] Cng nguyn Vo th k 1, nh ton hc, thin vn hc x Alexandria Ptolemy c tnh khong cch ny gp 1.210 ln bn knh Tri t.[108] Vo th k 8, nh ton hc, thin vn hc ngi Ba T Yaqb ibn Triq c tnh khong cch gia Tri t v Mt Tri gp 8.000 ln bn knh Tri t, mt con s ln nht v n v thin vn cho n thi im .[109] Nhng ng gp cho thin vn hc ca ngi rp nh Albatenius pht hin rng hng lch tm ca Mt Tri ang thay i,[110] v Ibn Yunus quan st hn 10.000 v tr ca Mt Tri trong nhiu nm bng thit b o cao thin th.[111] S chuyn ng ca sao Kim c Avicenna quan st u tin vo nm 1032 v ng kt lun rng sao Kim nm gn Tri t hn Mt Tri,[112] cn quan st u tin v s chuyn ng ca sao Thy do Ibn Bajjah thc hin vo th k 12.[113] Nh vt l rp, Alhazen, nghin cu cc c im ca nh sng Mt Tri bng cc th nghim vi camera trong bung ti obscura, c miu t trong quyn Book of Optics (1021), v minh ha rng Mt Tri l ngun cung cp nh sng cho Mt Trng.[114] to nn cng trnh ca ng vo th k 13, Qutb al-Din al-Shirazi v Theodoric ca Freiberg a ra cc gii thch chnh xc v hin tng cu vng, cn Kaml al-Dn al-Fris xc nhn thng qua cc th nghim bng camera obscura rng mu sc ca hin tng cu vng l s phn tn ca nh sng Mt Tri.[115][116][117][118] Trong th k 13, nh thin vn hc o Hi Maghribi c tnh ng knh Mt Tri khong 255 ln ng knh Tri t,[119] con s ny ln gp i con s hin ti c chp nhn. [sa] Thuyt nht tm

Gi thuyt rng Mt Tri l trung tm ca cc hnh tinh chuyn ng c Aristarchus ca Samos (310-280 TCN) a ra vo th k 3 TCN, v sau Seleucus ca Seleucia cng theo thuyt ny (xem thuyt Nht tm). Quan im trit hc quan trng ny c pht trin thnh m hnh ton hc d on mt cch hon chnh v h nht tm vo th k 16 bi Nicolaus Copernicus. Vo u th k 17, vic pht minh ra knh vin vng cho php cc quan st chi tit hn v vt en Mt Tri do Thomas Harriot, Galileo Galilei v cc nh thin vn khc thc hin. Galileo thc hin mt s quan st vt en Mt Tri bng knh vin vng v tha nhn rng chng nm trn b mt ca Mt Tri hn l cc vt th nh chuyn ng qua khong khng gia Tri t v Mt Tri.[120] Cc vt en Mt Tri cng c cc nh thin vn Trung Quc quan st vo thi nh Hn (206 TCN - 220 CN), h duy tr ghi chp cc quan st ny trong vi th k. Averroes cng a ra mt miu t v cc vt en Mt Tri trong th k 12.[121] Nm 1672 Giovanni Cassini v Jean Richer xc nh c khong cch n sao Ha v tnh c khong cch n Mt Tri. Isaac Newton quan st nh sng Mt Tri bng lng knh, v tht n c to thnh t nhiu mu sc,[122] trong khi vo nm 1800 William Herschel pht hin ra bc x hng ngoi nm gn nh sng trong quang ph ca Mt Tri.[123] Thp nin 1800 pht trin mnh cc knh quang ph nghin cu v Mt Tri, v Joseph von Fraunhofer thc hin cc quan st u tin v cc vch hp th quang ph, vch mnh nht vn thng c gi theo tn ca ng l vch Fraunhofer. Khi m rng di quang ph ca snh sng t Mt Tri th c mt s mu b mt c pht hin. [sa] Thin vn hc hin i Vo nhng nm u tin ca k nguyn khoa hc hin i, ngun nng lng Mt Tri vn l vn cn nhiu b n. Lord Kelvin ngh rng Mt Tri l mt vt th lng ang lnh i mt cch t t v vy n ang pht ra nhit d tr bn trong lng n.[124] Sau , Kelvin v Hermann von Helmholtz a ra c ch Kelvin-Helmholtz gii thch lng nng lng ta ra ny. Tuy nhin, kt qu tnh tui Mt Tri ch c 20 triu nm, mt con s rt nh so vi cc tnh ton m cc du hiu a cht lc a ra l t nht 300 triu nm.[124] Nm 1890 Joseph Lockyer, ngi pht hin ra heli trong quang ph ca Mt Tri, a ra gi thuyt thin thch v s hnh thnh v tin ha ca Mt Tri.[125] Mi cho n nm 1904 th vn ny mi c gii quyt. Ernest Rutherford cho rng lng bc x Mt Tri c th c duy tr bi mt ngun nhit bn trong n, v l hot ng phn r phng x.[126] Tuy nhin, Albert Einstein l ngi a ra mi quan h gia ngun nng lng pht ra t Mt Tri vi phng trnh cn bng khi lng-nng lng E = mc2.[127] Nm 1920, Sir Arthur Eddington xut rng p sut v nhit ng trong li ca Mt Tri c th pht sinh mt phn ng hp hch ht nhn theo cc ht nhn hidro (proton) hp li to ra ht nhn heli, qu trnh ny sinh ra nng lng ng thi s lm gim dn khi lng.[128] Lng hdro chim u th trong Mt Tri c Cecilia Payne xc nhn vo nm 1925. Quan im l thuyt v tng hp ht nhn c cc nh vt l thin vn Subrahmanyan Chandrasekhar v Hans Bethe pht trin vo thp nin 1930. Hans Bethe tnh ton chi tit hai phn ng sinh nng lng chnh trn Mt Tri.[129][130] Sau cng, mt bi bo c nh hng ln ca Margaret Burbidge c xut bn nm 1957 vi ta l "S tng hp cc nguyn t ca cc Sao" ("Synthesis of the Elements in Stars").[131] Bi bo minh ho mt cch thuyt phc rng hu ht cc nguyn t trong v tr v ang c tng hp bng cc phn ng ht nhn bn trong cc ngi sao, ging nh Mt Tri.

[sa] Cc nhim v khm ph khng gian

Wikimedia Commons c thm hnh nh v ti liu v: Tu SOHO Wikimedia Commons c thm hnh nh v ti liu v: Tu Genesis

Hnh nh Mt Trng i ngang qua Mt Tri nhn t tu STEREO-B ngy 25 thng 2, 2007. Do STEREO-B cng di chuyn quanh Mt Tri theo qu o Tri t v c khong cch n Mt Trng xa hn so vi khong cch t Tri t, Mt Trng trng nh hn so vi Mt Tri [132] Cc v tinh u tin c thit k gim st Mt Tri l Pioneer 5, 6, 7, 8 v 9 ca NASA, c phng ln trong khong 1959 - 1968. Cc v tinh mang my d ny quay quanh Mt Tri vi khong cch tng t nh v tinh bay quanh Tri t, v thc hin cc o c chi tit u tin v gi Mt Tri v trng t Mt Tri. Pioneer 9 vn hnh trong thi gian tng i di v truyn d liu v n nm 1987.[133] Trong thp nin 1970, hai phi thuyn Helios v Skylab Apollo Telescope Mount cung cp cho cc nh khoa hc nhng d liu mi v gi Mt Tri v vnh nht hoa. Hai b phn thm d Helios 1 and 2 kt hp gia Hoa K v c cng nghin cu gi Mt Tri bay trong qu o ca sao Thy im cn nht.[134] Trm khng gian Skylab c NASA phng nm 1973 gm cc m-un quan st Mt Tri gi l Apollo Telescope Mount, m-un ny c vn hnh bi cc nh du hnh v tr nh c trn .[51] Skylab thc hin cc quan st thi gian u tin v cc cng Mt Tri chuyn ng qua v s pht x tia t ngoi t vnh nht hoa.[51] Cc pht hin bao gm cc gim st u tin v s pht x vt cht vnh nht hoa, cn gi l "coronal transients", v cc h vnh nht hoa, ngy nay cho thy rng n lin quan n gi Mt Tri.[134] Nm 1980, Solar Maximum Mission c phng bi NASA. Phi thuyn ny c thit k gim st cc tia gamma, tia X v UVt cc vt la Mt Tri trong sut thi gian hot ng ca Mt Tri mnh v sng Mt Tri. Tuy nhin, ch mt vi thng sau khi phng, mt s c v in lm cho u d chuyn sang ch d phng, v phi mt 3 thng hot ng ch ny. Nm 1984 nhim v Space Shuttle Challenger STS-41 khi phc v tinh v sa h thng in trc khi a n tr vo qu o. Solar Maximum Mission cung cp hng ngn tm nh v vnh nh hoa trc khi tr v kh quyn Tri t thng 6 nm 1989.[135] Mt trong nhng chong trnh mang nhim v quan trng l phng i quan st mt tri v nht quyn (SOHO-Solar and Heliospheric Observatory) vo ngy 2 thng 12 nm 1995 do C quan V tr chu u (ESA) v Cc Qun tr Hng khng v Khng gian Quc gia Hoa K (NASA) hp tc.[51] Soho nm ti mt im kh c bit trong khng gian, im Lagrange L1. im

Lagrange l im nm gia tri t v mt tri, cch tri t chng 1,6 triu km, ni c im trng lc cn bng gia cc hnh tinh[136][137] S giu c ca cc nguyn t trong quang quyn c bit rt r t cc nghin cu quang ph thin vn, nhng thnh phn bn trong Mt Tri th c bit t hn. Tu Genesis, c thit k ly mu gi Mt Tri, cho php cc nh thin vn c th trc tip o c thnh phn vt cht ca Mt Tri. N tr li Tri t nm 2004 v l ra s c phn tch, nhng n b h hi nng khi h cnh do d khng m khi i vo bu kh quyn ca Tri t.[138][139]

Mt Tri l ngun nng lng khng l

nh sng ni ring, hay bc x in t ni chung, t b mt ca Mt Tri c xem l ngun nng lng chnh cho Tri t. Hng s nng lng mt tri c tnh bng cng sut ca lng bc x trc tip chiu trn mt n v din tch b mt Tri t; n bng khong 1370 Watt trn mt mt vung.[140] nh sng Mt Tri b hp th mt phn trn bu kh quyn Tri t, nn mt phn nh hn ti c b mt Tri t, gn 1.000 Watt/m nng lng Mt Tri ti Tri t trong iu kin tri quang ng khi Mt Tri gn thin nh.[141] Nng lng ny c th dng vo cc qu trnh t nhin hay nhn to. Qu trnh quang hp trong cy s dng nh sng mt tri v chuyn i CO2 thnh xy v hp cht hu c, trong khi ngun nhit trc tip l lm nng cc bnh un nc dng nng lng Mt Tri, hay chuyn thnh in nng bng cc pin nng lng Mt Tri. Nng lng d tr trong du m v cc ngun nhin liu ha thch khc c gi nh rng l ngun nng lng ca Mt Tri c chuyn i t xa xa trong qu trnh quang hp v phn ng ha sinh ca sinh vt c.[142]

[sa] Mt Tri v tc hi n mt
nh sng Mt Tri rt sng, v nhn trc tip vo Mt Tri rt c hi cho mt, nhng khng nghim trng khi mt m bnh thng hoc khng m rng.[143][144] Nhn trc tip vo Mt Tri vo lc tra nng s lm cho cc sc t quang hnh trong con ngi mt mu tm thi, c th to ra hin tng om m mt v m tm thi. Nhn thng vo Mt Tri bng mt trn s nhn khong 4 miliwatt nh sng vo con ngi v lm nng ln c th gy tc hi do mt khng phn ng kp trc sng. Nhn thong qua Mt Tri c th gy cm gic kh chu nhng khng gy hi nhiu.[145][146]

Phn tch nh sng mt tri khi n Tri t

Nhn Mt Tri thng qua cc thu knh nh song knh rt c hi nu khng c mn hp th lm m tia sng. Cc mng lm m c bn ti cc ca hng cung cp sn phm hn v my chp nh. S dng lc thch hp rt quan trng nh lm gim sng v cn cc tia hng ngoi v cc tm c th lm hi cho mt cc cp sng cao.[147] Nhn thng vo thu knh nhn Mt Tri c th nhn khong 2 watt nng lng trc tip vo mt, gp 500 ln hn so vi nhn bng mt thng. Ch thong nhn qua thu knh m khng c u lc c th gy ra m vnh vin.[148] Trong hin tng nht thc, iu kin nguy him c th xy ra i vi mt bi phn ng ca mt vi nh sng. ng t c iu khin bng tng nh sng ca mi trng, khng bng nh sng ca vt sng nht trong mi trng. Trong hin tng nht thc, phn ln nh sng b cn li bng Mt Trng, nhng phn nh sng khng b che khut c lng nh sng bng mt ngy bnh thng. Trong nh sng m, ng t c hin tng gin n t 2 mm n 6 mm, tng in tch tip nhn nh sng gp 10 ln. Cc phn t trn con ngi nhn trc tip t nh sng Mt Tri v th gp 10 ln bnh thng, hay lc khng nht thc. Nhn trc tip nht thc bng mt thng c th gy ra s hy hoi tng phn trn vng mc, gy ra hin tng m tng m trn mt.[149] iu ny c bit nh hng vi tr em v nhng ngi khng c kinh nghim. Trong lc Mt Tri mc hay ln, nh sng b hp th mt phn do khong ng xa ti tng kh quyn Tri t,[150] ngoi ra nh sng cn b lm m do bi trong khng kh, sng m v m trong khng kh gp mt phn trong s hp thu ny nn khng lm cho mt kh chu.[151]

[sa] Vng i ca Mt Tri

Xem thm: Lch s H Mt Tri v Tin ha sao

Mt Tri Mt Tri c hnh thnh cch y khong 4,57 t nm khi m my phn t hydro sp .[152] S hnh thnh Mt Tri c nh tui theo 2 cch: tui chui s kin chnh hin ti ca Mt Tri c xc nh thng qua cc m hnh my tnh ca s kin tin ha sao v nin i hc phng x ht nhn vo khong 4,57 t nm.[153] Trong khi phng php nh tui bng ng v phng x ca cc vt liu c nht t h Mt Tri vo khong 4,567 t nm.[154][155] Mt Tri hin tn ti na vng i ca n theo cc tin ha ca chui s kin chnh, trong khi cc phn ng tng hp ht nhn trong li ca n chuyn hydro thnh heli. Mi giy c hn 4 triu tn vt cht trong li ca Mt Tri c chuyn thnh nng lng, to ra neutrino v cc dng bc x nng lng Mt Tri. Vi tc ny cho n nay, Mt Tri chuyn i khong 100 ln khi lng vt cht Tri t thnh nng lng. Mt Tri s mt tng cng khong 10 t nm kt thc s tn ti ca n trc khi tr thnh sao ln trng.[156] Kt qu ca s tng cng nguyn t heli mt cch t t trong li ca Mt Tri, sng ca ngi sao ny ang t t tng ln. sng ca Mt Tri s tng 10% trong 1,1 t nm ti, 40% sau 3,5 t nm.[157]

Mt Tri khng c khi lng ln kt thc vng i bng mt v n tung nh siu tn tinh. Ngc li, trong vng 4-5 t nm ti n s i ti trng thi sao khng l ca mnh, din ra khi ngun hir trong li cn kit. Sau n bt u phun tro hli v nhit phn li s tng ln n 10 triu K v s to ra carbon tr thnh gn nh l sao khng l.[26] Cc phn ng nhit hch s s dng heli lm nguyn liu tng hp nn cc nguyn t nng hn heli, lm cho lp ngoi cng ca Mt Tri s gin n, t n v tr bn ngoi qu o Tri t hin ti, 1 AU (1,510 m), gp 250 ln bn knh hin ti ca Mt Tri.[158] Tuy nhin, theo thi gian, khi t ti gn mt sao khng l , Mt Tri s mt i khong 30% khi lng hin ti do gi Sao, v th cc qu o ca cc hnh tinh s dn chuyn ng ra xa. Nu nh th s lm qu o Tri t dch ra xa hn v pha bn ngoi, ngn khng cho n b nhn chm, nhng cc nghin cu mi cho thy rng Tri t s b Mt Tri "nut chng" do cc tng tc thy triu.[158] Thm ch nu Tri t thot khi nh hng ca Mt Tri, tt c nc s b bc hi v hu ht kh trong kh quyn s thot vo khng gian. Trong trng hp Mt Tri cn nm trong chui s kin chnh, n s ta sng hn mt cch t t (khong 10% mi mt t nm), v nhit b mt ca n s tng mt cch chm chp. Mt Tri tng l mt yu t m nht trong qu kh ca n, cng l l do c th hp l gii thch s sng trn Tri t ch tn ti khong 1 t nm trn t lin. Nhit Mt Tri gia tng din ra trong khong 1 t nm, b mt Tri t s tr nn rt nng nc c th tn ti dng lng v kt thc tt c s sng tri t.[158][159] Sau giai on khng l, cc xung nhit khng l s lm cho Mt Tri phun ra cc lp bn ngoi ca n to ra tinh vn. Mt Tri sau s tr thnh sao ln trng, ngui dn i vnh vin. Kch bn tin ha sao ny l rt in hnh i vi nhng sao c khi lng thp n trung bnh.[160][161]

[sa] Thi gian biu tin ha sao ca Mt Tri v h Mt Tri

Vng i ca Mt Tri (t nm), t tri sang: Bt u - Hin ti - Nhit tng dn - Sao khng l - Suy sp hp dn - Sao ln trng... Ly mc im khi u hnh thnh h Mt Tri khi s nn p trng lc ca tinh vn mt tri tng ln cch y 5 t nm. 1. Tin Mt Tri: ko di t hng t nm n 50 triu nm trc khi hnh thnh h Mt Tri. Cc m my tch t li trong vng bn knh 20 parsec. 2. Hnh thnh Mt Tri: 1. 0 - 0,1x106 nm: Lot bc x siu tn tinh ln cn kch hot to ra cc vng m c vt cht trong m my phn t 2. 0,1x106 - 50x106 nm: Mt Tri lc ny c dng khi thy sao T-Tauri 1. 0,1x106 - 10x106 nm: Hnh thnh cc dng a tin hnh tinh ca cc hnh tinh vng ngoi, l s t t tp li ca vt cht pha dim ngoi tinh

vn Mt Tri. Mt Tri c li v nng ln, gi Mt Tri thi dt cc lung kh lin hnh tinh. 2. 10x106 - 100x106 triu nm: Hnh thnh cc hnh tinh kiu t vng trong. Xut hin cc va chm ln. Nc hnh thnh trn Tri t 3. Tin trnh chnh: Mt Tri bt u n nh 1. 200x106 nm: c xa nht trn Tri t ( quan st thy) hnh thnh. 2. 500 - 600x106 nm: Cng hng hp dn do Sao Mc v Sao Th ko sao Hi Vng v pha a Kuiper. Mt lot cc v va chm gia cc thin th xy ra thi k ny 3. 800x106 nm: Mm mng s sng xut hin trn Tri t. 4. 4,7 t nm: L giai on n nh hin ti, vi s tng cng sng v nhit ca Mt Tri khong 10% mi t nm. 5. 6 t nm: Bin b mt Mt Tri c th m rng vt qu qu o Tri t ti qu o sao Ha. 6. 7 t nm: Thin h Andromeda tin dn v Ngn H v xut hin kh nng d nh c th s ht h Mt Tri trc khi hai thin h ha nhp. 4. Hu tin trnh chnh, t nm 10 t - 12 t: Giai on sao khng l theo tin trnh Hertzsprung-Russell. 1. 10 - 12 t nm: Mt Tri bt u bc vo qu trnh t chy hydro lp ngoi li. K t thi im ny, n khng cn thuc nhm cc ngi sao thuc dy chnh na. Mt Tri dn bin thnh mt sao khng l theo h thng tin trnh Hertzsprung-Russell v ta sng hn gp nhiu ln ( sng c th gp ti 2700 ln hin ti), ln hn nhiu (bn knh tng ln gp 250 ln) v ngui i (cn khong 2600 K). Vi kch thc cc k ln, Mt Tri s nut trn sao Thy v c th c sao Kim v Tri t. 2. Ti giai on ny, sau khi s dng ht hydro, Mt Tri phi t tip heli duy tr s tn ti. N dn dn tr thnh mt sao khng l mc d mt i 30% khi lng so vi thi k cc thnh. Tip theo , Mt Tri i n giai on bng n, phun ra xung quanh mt lng ln vt cht di dng ion ha v plasma. Li ca n s tr thnh mt sao ln trng 5. Tn d: Giai on sao ln trng 1. Ngoi 12 t nm: Sao ln trng cn kit dn nng lng, ngui i v tr thnh sao ln en 2. Ngoi 100 nghn t nm: Mt Tri h nhit xung ch cn vi K. Ton b h Mt Tri tham gia vo khi vt cht ti ca v tr

Hnh tinh
Bch khoa ton th m Wikipedia

Hng trn: Sao Thin Vng, Sao Hi Vng; Hng gia: Tri t, sao ln trng Sirius B, Sao Kim (v theo t l); Hng di: xem hnh bn di

Hng trn: Sao Ha v Sao Thy; hng di: Mt Trng, cc hnh tinh ln Pluto v Haumea (theo t l) Hnh tinh l mt thin th quay xung quanh mt ngi sao hay cc tn tch sao, c khi lng n c hnh cu do chnh lc hp dn ca n gy ln, c khi lng di khi lng gii hn c th din ra phn ng hp hch (phn ng nhit hch) ca deuterium,[1] v ht sch min ln cn quanh n nh cc vt th hnh tinh (planetesimal).[a][2][3] Ch "hnh tinh" l mt ch Hn-Vit c ngha l mt "tinh cu di ng", khng ng yn mt ch. S d c tn gi ny l phn bit hnh tinh vi cc ngi sao khc trn tri. Do thi xa ngi Trung Hoa nhn ln bu tri thy cc ngi sao v cc hnh tinh u l cc m sng nh nhau nn u gi l "sao" (tinh). Nhng do cc hnh tinh c th di chuyn v tr tng i vi Tri t kh r nn nu s thy v tr ca cc hnh tinh ny trn bu tri qua mi m l khc nhau. V vy ngi xa ngh rng c nhng ngi sao c th di chuyn gi l "hnh tinh" (hnh l i, di chuyn, tinh l ngi sao), cn nhng ngi sao khc c v tr c nh gi l "nh tinh". "Hnh tinh" cc ngn ng u chu nh ting Anh, ting Php, ting Ty Ban Nha, ting , ting c... u c ngun gc t ch planetes () ca ting Hy Lp. Planetes c ngha l "dn du mc". Tn ca cc hnh tinh trong h Mt Tri, xt theo s tng dn khong cch t Mt Tri: gm bn hnh tinh Sao Thy, Sao Kim, Tri t, v Sao Ha, bn hnh tinh kh khng l Sao Mc, Sao Th, Sao Thin Vng, v Sao Hi Vng (Sao Dim Vng tng c xp vo nhm ny nhng hin ti b loi ra do khng p ng c tiu ch ba trong nh ngha ca IAU 2006). Nhng tn ny c chn da theo h thng Ng Hnh (kim, mc, thy, ha, th) v thm vo l tri (thin), bin (hi) v a ngc (dim hay dim la). Hnh tinh ca chng ta c mt tn c bit (Tri t) khng thuc vo h thng tn va k trn nhng thng c gi l Qu t hay Tri t hoc a Cu. T nm 1992, hng trm hnh tinh quay xung quanh ngi sao khc ("hnh tinh ngoi H Mt Tri" hay "hnh tinh ngoi h") trong Ngn H c khm ph. n 30 thng 7 nm 2010, pht hin c 473 hnh tinh ngoi h Mt Tri, c kch thc t cc hnh tinh kh khng l ln hn Sao Mc cho n kch thc ca cc hnh tinh .[4]