1

GELECEN NVERSTELERNDE ZDENETM

Prof. Dr. Ali Demirsoy, Hacettepe niversitesi

Nasrettin Hoca bir okulun kapsnn nnde amurdan insan figrleri ya da heykelcikleri yaparak diziyormu. Yoldan gecen biri merak edip, - Yahuu Hoca ne yapyorsun? - nsan yapyorum. - yi de bu kadar insan ne yapacaksn hoca? - Yetitirilmesini ve rzkn dnmedikten sonra yap yap ortala sal, bana ne zarar var?

Diyelim ki Nasl Bir niversite? adl yazmda yapm olduum nerilerin ve birok retim yesinin aklndan geenlerin hepsi eksiksiz yerine getirildi. niversitelerimiz yine de nmzdeki birka on yl ierisinde baka bir denetim mekanizmasn yrrle sokmak zorunda kalacaktr. nk kreselleen dnyada bir insann bir meslekte kazanm olduu bilgi ve beceri evrensel olmak yani dnyann her yerinde geerli olmak zorundadr. Bunun iin bir aklama ile konuya girelim.

BR MESLE CRA ETMEDEK YETKNLK NEDR? Tanmlanm bir meslein (rnein, ormanc, ziraat, di hekimi, doktor, mhendis, avukat, retmen, kimyac, fiziki vs.), icra edilebilmesi, meslee ait yasal haklarn kullanlabilmesi ve buna bal olarak sorumluluun tanabilmesi iin, belirli bir bilgi birikimine sahip olunmas kanlmazdr. rnein bir inaat mhendisi olabilmek iin, belirli bir bilgiye sahip olmanz gerekir. Diyelim ki, evrensel bir tanmlama ile inaat konusunda, dnyada mevcut bilgi toplam 500.000 birimdir (bittir; bilgisayar diliyle gigabayttr). Bir

insann, inaat mhendisi olarak, en dk dzeyde yetkiye ve sorumlulua sahip olmas iin, bu bilginin en azndan 100.000 birimini bilmesi gerekir. Nereden mezun olursa olsun, siyasi iradeden bamsz, zerk ve teknik bilgiyle donatlm bir merkezce, bilgisinin denetlenip, yeterli olup olmad konusunda yetki belgesi verilmesi gerekir. Herhangi bir niversiteden mezun olmak, bir insana doal yetki ve birok ey iin hak kazandrmamaldr. Hatta niversitelerden diplomay da kaldrabilirsiniz. Eer niversiteler istiyorlarsa, diploma verebilirler. Bu, sadece sembolik bir deer ve kiinin o niversitede bulunduunun kant olarak kullanlabilir. Bir meslein verdii hak ve yetkinin kullanlmas isteniyorsa, o zaman, eitim ald yer ne olursa olsun, kiinin o gn o meslek grubu iin geerli olan belirli bir bilgi birikimine ve beceriye sahip olmasn kantlamas gerekir. Buna "Devlet ya da Meslek Standard" diyebiliriz. Asl ilgin olan, bir ekicin, bir borunun ya da bir ambalaj kutusunun standardnn saptanm olmasna karn, toplumun bulunduu andaki durumunu ve geleceini etkileyecek kararlara imza atan ve ynlendiren kesimin (teknik ya da idareci) standard geni zellikle olarak geri kalm lkelerde saptanmam olmasdr. Dolaysyla, toplumun her kesimi, idarecilerin ve daha sonra zelliklerine deineceimiz politikaclarn, bilgisizliklerinden, yeteneksizliklerinden ve basiretsizliklerinden ikyet eder. Ortaya kan olumsuzluklarn, bu bilgi ve beceri eksikliinden ileri geldiini bile bile, dzeni devam ettirirler. Tarihimiz ve gnmz, bunun saysz rnekleriyle doludur. En arpc olan rnekler de her deprem olayndan sonra verilir. Yerel yneticisinden inaat ruhsat verenlere kadar herkesin bilgisizliinden, karclndan, olabilecekleri kavrama yeteneinin eksikliinden dem vurulur Yaknmalar gittike azalr; bir sonraki depreme kadar Deindiimiz bu 100.000 birimlik bilgi, gerekte, bir meslein ilikin en dk dzeydeki hakkn ve yetkinin kullanlmas iin gerekli olan bilgidir.

rnein inaat mhendisi iin, bu yetki, daha nce plan yaplm bir inaatn srdrlmesi iin, sadece denetim ve yrtme yetkisi olabilir. Eer belirli bir lekte, basit dzeyde plan yapma hakkn da elde etmek istiyorsa, 150.000 birimlik bilgiye, orta apl bir plan yapma hakkn elde etmek istiyorsa, rnein 200.000 birimlik bilgiye, eer dev bir almann dibine imza atma hakkn elde etmek istiyorsa, o zaman, rnein 300.000 birimlik bilgiye sahip olmas gerekir. Tm bu bilgilerin llmesi de, yukarda deindiimiz, bamsz, zerk ve teknik bir merkezin, bilinebilen en uygun ve karmak lme teknikleriyle, insan etkileimine kapal olarak bilgisayar ortamnda gereklemelidir. Bir insann bir okulu bitirirken ald toplam bilgi, o okulda verilen tm bilginin yaklak %80'ni ise, bu bilginin, eer renme srdrlmezse, mezuniyetten bir yl sonra %40a, 2-5 sene sonra da %10a kadar dt birok aratrmadan bilinmektedir. Bu sre ierisinde, mezun olduu alana yeni eklenen bilgilerden haberdar olmad iin, toplam bilgi daarc, olmas gerekenin, rnein %5'lerinin altna dm olur. te, birok lkede ve zellikle bizim lkemizde, temel sorun budur. Okuldan mezun olup da, devletin herhangi bir arkna tutunmu olan herhangi birini, mr boyu denetleyecek herhangi bir ciddi kurulu yoktur. Bu boluu, ok defa, bilimden ve izandan yoksun siyasi istismar doldurarak, sorunlar ok daha ar hale getirir. Bilgisine artk gvenemeyen kii, politik istismara boyun emek zorunda kalr. Bu nedenle, bir kii, devlet arknda ya da zel giriimde, mr boyunca, ayn yetkiyle alma hakkna sahip olamamal; zaman zaman bilgisi denetlenerek olmas gereken izgiye tanmaldr.

Bir niversiteden alnan diploma, o meslek grubunun hak ve yetkilerinden yararlanmak anlamna gelmemelidir. Bir kii, ister devlet sisteminde, ister zel kurulularda alsn, bu yetkileri ve mesleinin

unvann kullanabilmesi iin, meslek standard dediimiz, bilgi birikimine ve becerisine ulatn snavlarla kantlamaldr ve bu denetim, mesleini icra ettii srece, belirli aralklarla tekrarlanmaldr.

SORUMLULUU VE YETKS OLAN HERKESN KALBRE EDLMES GEREKR

Toplumu idare etmek, uygar ve ada anlamda bir bilim olduuna gre, idare edenin gerekli bilgiyle donatlmas, toplumun selameti ve baars asndan kanlmazdr. Burada karmza bir daha "gerekli bilgi nedir" sorusu kmaktadr. Az nce verdiimiz rnekte, bir insana, mesleini icra ederken, sadece teknik bilgi birikimi yeterli olabilir. Fakat bu mhendisin, rnein, genel mdr olma istei varsa, 300.000 birimlik bilgi daarcn 400.000 bine karmann tesinde, belki (rnein 50.000 birimlik) bir yabanc dil bilgisine, muhakkak (rnein 50.000 birimlik) i planlamas ve sevk ve idare bilgisine ve evre bilimine ayrca gereksinmesi olacaktr. Eer bu kii mstear olmak istiyorsa, 500.000 birimlik meslek bilgisinin ve deneyiminin haricinde, belki ikinci bir yabanc dili (30.000 birimlik), sevk ve idare bilimini (rnein 100.000 birimlik), yneylemi, idare hukukunu, halkla ilikileri ve siyaset bilimini belirli oranlarda bildiini kantlamak zorundadr. Unutmamak gerekiyor ki, her makam ykseliinde, etki edecei toplum kesiminin kapsam biraz daha artmaktadr. Bu nedenle, bu kapsama uygun bilgi ve beceriye sahip olmas gerekir. Hlbuki grebildiimiz kadaryla, bu makamlar, politikaclarn elinde, tam anlamyla bir arpalk ve oyuncak olmutur. Dolaysyla, sorunlarmz zmek kural olarak olanaksz duruma gelmitir. Bu yaklam, hastane bahekimi olmak isteyen bir doktor iin de, genelkurmay bakan olmak isteyen bir subay iin de geerlidir. Birok meslekte, alnabilecek her kdem (cret baremi) byle bir snavn sonucunda verilmelidir. Bunun iin, karl alc tarafndan denmek kaydyla, meslekteki yeni bilimsel gelimeleri reten fyler, dergiler srekli

olarak (rnein haftalk ya da aylk) lke apnda datlmal ve bu bilgilerin altnda, kiinin bilgisini yenileyip yenilemedii saptanmaldr. Kaldk ki zamanmzda dergilere ve kitaplara da eskisi gibi baml kalma artk gerekmiyor. ok daha etkili ve ucuz bir yol, internet araclyla yeni bilgileri ilgili kesime iletmedir. niversite bu aamada dnyadaki yenilikleri mezun ettii kesime aktarmak grevini de stlenmelidir. Bu snavlar kazanamayan ya da bilgisinin srekliliini, verilen makul bir sre ierisinde kantlayamayan hibir kimse, zel teebbste dahi, o meslein yetkisini kullanamamal ve o meslein almas gereken statden cret ya da maa alamamaldr. Belirli bir bilgi birikimine, belirli bir sre (rnein snav sonucu) ulaamayanlar ya bir alt kademeye indirilmeli ya da yetkileri elinden alnmaldr.

lkede yaplan birok yatrm, zellikle plan aamasnda, teknik kadronun yan bilgiye sahip olmamasndan dolay, beklenilmeyen ya da gzden kaan birok olumsuz sonulara ulamtr. Bunun en tipik rnei, Gkova Santralinde yaanmtr. Bu santral yapan, onaylayan merciler, kendi konularnda yeterli teknik bilgiye sahip olmalarna karn, yeterince evre bilincine sahip olmadan bu yetkili makamlara trmandklar iin, doada byk tahribatlara yol amlardr. Buradaki eksiklik, sadece kiinin (ya da kiilerin) bilgi eksiklii deil, neyi kime soracaklarnn dahi bilincinde olmamalardr. Gnmzde yine bu husus dikkate alnmadan hzla yaplmakta olan HES (hidroelektrik santralleri) gelecekte byk sorunlar douracaktr.

Bu yntem, meslek olarak tanmlanm her yerde (ister ilkokul mezunu, ister orta eitim, ister yksek okul mezunu olsun, ister meslek okulu mezunu

olsun) belirli lde yaplmaldr. Yani bir duvarc ya da motor ustasnn da eitimi ve yeterlilii, belirli bir standarda ve derecelenmeye balanmaldr.

Bu dnyada, baarnn, kazanmann ve etkin duruma gemenin temel koulunun bilgi ve beceri olduu dncesi egemen olmad ve bu kural uygulanmad srece, toplumun nemli bir ksmnn, ocuklarnn eitimi yerine, araba, ev ve ziynete yatrm yapmasn nleyemezsiniz ve toplumun, an dnda kalmasna neden olursunuz.

NVERSTENN YETKNL DENETMLE NASIL SALANACAK? Byle bir denetim sisteminin, en nemli sonularndan biri de, eitimretim kurumlarnn, zellikle niversitelerin, siyasi istismardan kurtarlarak, hocalarn srekli ek ders peinde kotuu gelir kaps grnmnden karlarak, daha ciddi kurumlara dnmelerinin salanmas olacaktr. Bu sistem, ayrca, bir oda ve bir hoca ile bir niversite kurma modasnn ya da anlaynn sonunu hazrlayacaktr. nk: Bir meslek grubunda bir kiinin mesleini asgari dzeyde icra edebilmesi iin temel olarak neler renilmesi gerekecei, hemen hemen bilinir. Bunlarn haricindeki retiler, o kuruma farkl kimlik kazandran, o kurumun zel ynlenmesi ve tercihi ile ilgilidir. Dolaysyla bir insann bir meslei icra edebilmesi iin, nereden mezun olursa olsun, en azndan, belirli bir temel bilgiye sahip olmas gerekecektir. Buna, eitim-retimde konularn arlklar denir. rnein, dnyann en iyi niversitelerinde rnein inaat mhendisliklerinde, zemin mekanii, okutulan derslerin, saat olarak %10'u ise; rnein di hekimliinde, protez, %20'si ise; edebiyatta, (Trkiye iin) yakn Trk edebiyat %40' ise, ders program ona gre dzenlenmi olmal ve bu okullardan mezun olacak kiilere de bilginin llmesini ngren

merkezi snavda sorulacak sorularn arlklar da buna gre saptanmaldr. Yani di hekimliinde 1000 soruluk bir testte, retimde protezin arl %20i olduuna gre, kacak sorularn %20si protezle ilgili olmak zorundadr. Byle bir snavda 200 soru protezden gelecek demektir. Diyelim ki, Atatrk niversitesi Tp Fakltesi'nden snava girenler, yl boyunca, sorularn gzle ilgili sorular yantlayamyorlarsa gelenler, da Gazi ya ya da Hacettepe fizyoloji Mhendislik niversitesi Biyoloji Blm'nden rnein hayvan

yantlayamyorlarsa

niversitesi

Fakltesi'nden gelenler zemin mekaniini yantlayamyorlarsa, merkezi sistem, niversitenin dikkatini ekerek ya o dersi yrten hocann dikkatinin ekilmesini salar ya da belirli bir uyardan sonra o hocann grevine yine merkezi sistem araclyla son verilerek, bir eit oto kontrol ile "kalitenin ykselmesi" salanr. Bu yol izlendiinde bu denetim bir anlamda lke leinde deil, uluslar aras lekte yaplm olacaktr. Yani evrensel beceri ve bilgi birikimine ulam insanlar yetitirme olanana kavumu olacaksnz. Olas bir eitsizlii en aza indirmek iin, niversitelerde verilmi olan eitimin (derslerin) yazl ve grsel biimi, internet araclyla rencilerinin hizmetine sunulmaldr. Gerekirse niversiteler aras bir uzlama ile birok konuda (bir niversitenin tm alanlarnda ya da bir meslein tm alanlarnda yetkin olmas beklenilmedii iin) ayn ya da benzer eitim ierikli internet sunumlar hazrlanarak, belirli bir konuda eitilecek rencilerin tmnn kullanmna sunulabilir. Byle bir uygulama ile ayn zamanda niversiteler arasndaki olas bir eitsizlik de bir nebze giderilmi olur. niversitelerin ilgili birimlerinin halka dnk seminer, altay, konferans ve uygulamalar dllendirilir ve senelik faaliyetler listesinde yer almas salanr. Belki daha ileri bir aamada, niversite bnyesinde, yneticilerin, halka ynelik uygulamalarda alan retim yelerinin temsilcilerinin, yerel

ve devlet ynetiminin o ildeki yneticilerinden ve blgedeki sanayi, tarm, iletme temsilcilerinden oluan bir danma kurulu kurularak senede bir ya da iki defa kendi birimlerine iletilmek iin bir faaliyet-bilgilendirme raporu hazrlanmas salanr. Byle bir bilgilendirme, kurumlarn o andaki ilevleri ve gelecekteki planlar hakknda bilgi akn hzlandraca iin, egdmle daha verimli alabilmeleri salanm olur. Her niversite hangi yl hangi dersi hangi hocann verdiinin (ve vereceinin) merkezi snav birimine iletmesinden dolay, snava giren her rencinin hangi dersi kimden ald belirlenmi olur. Bir niversiteden gelen renciler, rnein bir meslek dalnn belirli bir alanndaki sorularn rnein %70ine, yl boyunca doru yant verememise, merkez snav sistemi, o niversitenin o alanda ders verenlerinin bir daha geriye dn olmamak zere ve benzer ilerde almamak kaydyla grevine son verir. Burada niversite ynetimlerinin ya da siyasi iradenin bir tercih hakk da sz konusu olmamaldr. Karar elde edecek saylara gre verilmelidir. nsan etkisinden arndrlm bir yol olmaldr. Diploma almakla hibir hakka sahip olmayacann bilincinde olan ve devlet snavnn kazanlmasnn gerekli olduunu bilen bir renci, niversitedeki kendi mfredatnn dndaki bilgileri de renme zorunluluunu duyaca gibi, ders ald hocalarn, ada bilgiye ulamalar, kendilerini yenilemeleri ve en nemlisi, dersleri ok daha ciddi (bir eit yarma duygusu ierisinde) yapmalar iin zorlayacaktr. Bugnk eitim sistemi iinde, birok yerde dersi basit ve s anlatan hocalar tercih edilmektedir. Bu sistem hem hocay hem renciyi sktracaktr. Sonuta her kesim bu zdenetimden karl kacaktr. Btn bunlar niversite zerkliini zedelemeden gerekleecei iin, niversite tanm ve kavramna da zarar gelmeyecektir.

Gemite niversiteler nasl denetlendi? 1933 niversiteler Reformundan 1946ya kadar niversiteler mali ve ynetsel olarak Milli Eitim Bakanln balyd. zerklik sz konusu deildi. 1946 ylnda 4936 (12 Haziran) sayl niversiteler Kanunu ile ilk defa niversitelere zerklik ve tzel kiilik kazandrld; bunun yan sra o gne kadar sadece eitimle ykml olan niversitelere bundan byle aratrma yapma, toplumsal sorunlara ynelme grevi verildi. Belki de ilk defa bir anlamda zdenetim yapacak, niversiteler arasnda egdm, dayanmay ve ortak hareket etmeyi ve sorunlarna kendi iinde zm bulamay salayacak niversiteleraras Kurul bu yasayla kurumsallat. 1750 Sayl niversiteler Yasasnda denetim konusunda fazla bir deiiklik yaplmad. Arkasndan karlan 2547 Sayl Yksekretim Yasas ile denetim byk lde YK olarak bilinen Yksek retim Kuruluna verildi. Her ikisinde de niversitelerin rutin denetimi yine ahbap avu illetimizden dolay- gerektii gibi yaplamad (nk YK rektrleri kendi atyordu ve kendi atad rektrleri de ypratmak istemiyordu) ve ykseltme-atama iin karlan ynetmelikler de balangta son derece kat koullar iermesine karn, zaman ierisinde sulandrla sulandrla ciddiyetten uzak kimliklere ve uygulamalara brnd. Normalde en azndan retim yesi bana den renci says, kii bana den yayn says, yaptrlan tez says, ekonomiye dnk bulular, alnan patent says gibi llebilir kstaslarla niversiteler denetlenmeliydi. Bunlarn hi biri ciddi olarak yaplmad, yaplamad. Denetim, sadece o gnk ynetime dikleen niversitelerin yneticileriyle snrl kald

zdenetime nereden balayabiliriz?

10

Kurumlar ayakta tutan, gelitiren, saygn klan, kapdaki gvenlik grevlisinden, en steki yneticisine kadar olan kadronun yetkinliidir. niversitedeki kadronun dier kurumlardan ok daha zenle seilmesi gerekir; nk bu kurumlar insan yetitiren kurumlardr. Burada, dier kurumlarda olmayan bir zellik sz konusudur: Hem kendine gerekli olan insan yetitirir, hem baka kurumlara gerekli olanlar yetitirir; denetimi de (zellikle bilimsel denetimi) yine kendi iinden olmak zorundadr. Bu nedenle zdenetim tanm kullanlmtr. Belli ki niversitelerde bandan bu yana her dnemde her yasada bir trl nleyemediimiz, zellikle gen akademisyenlerin evkini kran bir olumsuzluk daha yaanyor. Bunun bilimsel ad mobbingtir. Latincesi psikolojik iddet, bask, kuatma, taciz, rahatsz etme, sknt verme; Trkesinde ilave olarak zorbalk, yldrma ve bezdirmedir. Yetkiyi ele geirenler ya da karar verme makamnda olanlar bir nceki cmlede saydmz basklar u ya da bu ekilde daha alttakilere uygulayabilmektedirler. Mobbingin birok eidinin niversitelerimizde yaygn olarak yaand bilinmektedir. zellikle tez danmanlar ile renciler arasndaki ilikiler olabildiince- daha saydam bir yaplanmaya dayandrlmaldr. Bu sonuncu sorunun (bizim ve dnyann) en gelimi niversitelerinde bile tmyle zldn sylemek zordur. Katks olmadan yaynlara ad koyma, hatta hi ilgisi olmad alanlardaki yaynlarda yazar bir olarak yer alma niversitelerimizde rnek neredeyse iin, geleneklemi uygulamaya dnmtr. verdii

laboratuarndaki aleti kullandrd iin ya da yaynn yabanc dildeki yazmna katks olduu iin birok makalede yazar olarak yer alm ve bu makalelerle unvan kazanm, dl alm; hatta bu makalelerin ilgili olduu alandaki doentlik jrilerine girerek birok insann gelecei konusunda karar vermi ok sayda retim yesi bulunmaktadr. niversiteler ncelikle bu

11

skntlar nlemelidir. Bunun ilk aamada nlenebilmesi, ynetimden bamsz, yine retim yelerinin tercihi ile iinde hukuku, psikolog, psikiyatris de ieren bir komisyonun oluturulmas ile giderilebilir.

Bir niversite ya da niversiteler zdenetimi nasl yapabilir? lk akla gelen jri ya da komisyon kurarak. Dnyann birok niversitesinde ve en saygn olanlarda bile herhalde bu sistem baaryla yrtlmektedir. Ancak bunun iin bilimi, bilimsel ahlak, analitik dnceyi, bamsz ve zgr dnmeyi iselletirmi (yaam tarz yapm) bir kadro gereklidir. Siyasi dncelerin bilimsel dncelere egemen olduu, din, mezhep, cemaat taraflarnn parselledii, yaamnn hibir dneminde ciddi bilimsel bir eitimden gememi insanlarn egemen olduu kurumlarda bu semenin doru ve tarafsz olmas beklenilemez. Trkiye niversitelerinin byk bir ksmnn kmaz buradadr. Ankarann gbeinde dahi siyasi grlerin n plana alnarak atamalar yapld bilinmektedir. Yeni kurulan niversitelerde ve siyasi basknn, yandaln, akrabalk ilikilerinin ok daha youn olduu periferik niversitelerde bu durum daha da vahimdir. Bu durumda insan seiminde ve atamalarnda olabildiince insan faktrn snrlamak gerekiyor. Bunun ilk adm doru drst aratrma grevlisi atamayla balamadr. niversiteler hangi alanlarda aratrma grevlisi alacaklarsa (kadrolu ya da kadrosuz) senede iki defa merkezi snav sistemine bildirir, adaylar yeterince sayda sorularla hazrlanm snava girer, alan bilgisi; eer isteniyorsa ayr bir snavla da yabanc dil bilgisi llr. Yabanc dil snavn alma koul olarak balangta konmasa bile, atandktan sonra makul bir sre ierisinde dil snavn geme zorunluluu getirilebilir. Merkezi snav sistemi, sonular aklar, adaylar aldklar puana gre niversiteleri seme hakkna sahip olur. yi bir niversiteye girmenin koulu iyi bir puan almadan geer. Ancak herhangi bir niversiteye

12

girebilmek iin bile belirli bir snr ama zorunluluu getirilebilir. Bylece ilk aamada subjektif deerlendirmeden kanlm olur. Snav kazanma akademisyenlik iin yeterli olamayaca iin, bir yl iinde, bu aday hakknda alt birimce bir eit asaleti onaylanyormu gibi olumlu ya da olumsuz rapor dzenlenir ve kiinin akademik almasna devamna bu rapordan sonra karar verilmi olur. Bu kademelerin hi birinde mlakat ya da szl snav yaplmaz. nk birok yerde adaylara yazl snavlarda en yksek puan almalarna karn, mlakatta ya da szl snavda kastl olarak- en dk not verilmi olmas, snavlarn tarafsz yapldna ilikin grlere glge drmektedir. niversitede daha sonraki akademik atamalarda da ayn yolun izlenmesi gereklidir. Bunun bugnk uygulamada ok kolay bir yolu da bulunmaktadr. niversitedeki atamalar ve ykseltmeler kural olarak sadece belirli dergilerdeki yaynlara endekslenmitir. YK ve niversitelerimiz, doru ya da yanl, almalarn yaynland dergiye gre kiinin akademik ykseltme ve atama iin alabilecei puanlar nceden belirlemektedir. Bu durumda gerek yardmc doent atamalarnda gerekse doentlik atamalarnda gerekse profesrlk atamalarnda kiinin sunduu dosya, bu puantaja gre deerlendirilir ve kim ki en yksek puan alr, o atanr. niversiteler gnmzde ve u andaki uygulamalarda bir kiinin akademik yeterliliini bu tip yaynlara gre deerlendirdiine gre, doentlik snavlar da aslnda gereksizdir. nk kiiye yksek puan kazandran bilimsel dergilerdeki yaynlar, aslnda herkes tarafndan kendi alannda yeterlilii benimsenmi, dnyaca tannm bir hakemler denetiminden getiine gre, burada derme atma kurulmu doentlik jrilerinin syleyecei bir ey olmamas gerekir. Bu jriler bu hakemlerden daha ok mu o alana hkimler? Keskinlikle deil. Bu durumda doentlik snavlarnn da bir anlam yok; jri yeleri iin hem zaman kayb hem mali kayplar sz

13

konusu olmaktadr. Kald ki en azndan kendimizi aldatmayalm- akademik yaammzn en az birka dneminde, tandklarmz, rencilerimiz, u ya da bu nedenle yaknlk duyduumuz insanlar iin yakinen tandmz jri yelerine snava girecek renciler iin bir eyler sylemedik mi? Hangimiz tarafszlktan ve torpil yokluundan bahsedebiliriz? niversiteler gerek duyduu yardmc doentlik, doentlik ve profesrlk kadrolar, buna ilaveten bilimsel almann yapld alandaki yneticilikler iin ilana kar ve bavurular bu ltlere gre herkesin denetleyebilecei ve renebilecei bir saydamlkla- deerlendirir, sonucu ilan eder ve atar. Blm bakanna, dekana, rektre yaranma davranlar da bu uygulamayla daha aza indirilir. Bilime, bilim adamlarna, kurumuna ve yneticilerine gven artar. u itiraz ykselebilir: Bir adamn bilimsel birikimi bu kadrolar iin yeterli deildir. Uyum gibi tam tanm olmayan koullar ileri srlebilir. niversite herkesin ayn dncede ve grte olduu kurumlar deildir. Farkl insanlarn fark dncelerin tartld yerlerdir. Bu nedenle buraya atanacak kiilerin en az bu koulu (baka fikir ve dncelere ak olma gibi bir koulu) yerine getirecek erdeme ulamas gerekir. O zaman bu unvanlarn yan sra retim yelii gibi sfatlarn en kutsaln ve onurlusunu kullanmaya hak kazanabilir. Ykseltme ve atama iin baka bir yol daha vardr. niversite ykseltecei ve atayaca kiileri kendi koyduu ltlere gre seer; deerlendirmeye yayn, makale, dergi, kitap, beceri, retime katk, u anda burada saylamayan zellikleri alr, onlara nceliklerine gre belirli bir puan bier ve ona gre seerek atar. Byle bir seimin denetimi nasl olacaktr? Atamada kendi ltlerini serbest kullanan, hatta btesini faslsz (bamsz) kullanan ve byle bir atama sistemi getiren niversitelere performans koulu getirirsiniz. Yani mezun ettii rencilerin, renci

14

bana merkezi snavda ulatklar baar (yani rencilerinin yzde ka bu snav hangi derecelerde baaryor) ve kard yayn, ekonomiye katk, kamuya ynelik yrtt projelerin baars bu performansn deerlendirme kriteri olur ve her yl o niversiteye devlet tarafndan verilen yatrm, aratrma giderleri ve elamanlarna verilecek cret, o ylk performansa gre azaltlr ya da ykseltilir. Birinci durumda, sadece kimsenin ok defa arayp sormad- yayna gre deerlendirme sz konusu olurken, ikinci durumda birok kesim tarafndan denetlenebilen daha aktif bir zdenetim gereklemi olur.

niversite yneticileri nasl seilmeli ve nasl denetlenmeli? 1863 kurulan, doa ve sosyal bilimlerle ilgili halka ak konferanslar vermeyle eitime balayan Darlfnun (niversite), orta eitimin yetersizlii ve tutucu evrelerin basksyla Merutiyete kadar ciddi bir atlm yapamamt. kinci Dnya Sava srasnda getirtilen Alman bilim adamlarnn bilimsel ve mali zerklik talepleri yerine getirilmedii iin beklenen gelime yine gerekleememiti. Cumhuriyet kurulduktan sonra Darlfnun-u Osmaniye adn alan lkemizin biricik niversitesi, tp, hukuk, edebiyat, fen ve ilahiyat fakltelerinden olumutu; kt zerinde kalsa da tzel kiilie ve katma bteli bir yapya kavuturulmutu. Ancak 1933 ylna kadar, bu niversite hibir varlk gsteremedii gibi, Milli Kurtulu Savanda kar cephede yer alm; daha sonraki dnemlerde de Cumhuriyetin getirdii ve getirmeye alt devrim ve yeniliklerin hi birine dnsel anlamda bir katkda bulunamamtr. Alman modeli: Trkiye 1933 niversiteler yasas ile benimsedii Alman niversiteler sistemini, 1970li yllarda karm olduu 1750 yasayla belirli lde, 1981 ylnda karm olduu 2547 nolu yasayla da tmyle Alman

15

niversite sistemini brakp, Amerikan niversite sistemine gemitir. Bir anlamda kapitalin denetledii bir sisteme Eski sistemimizde rektr niversite retim yeleri, dekan fakltedeki doent ve profesrler seerlerdi. Dekanlarn bugnklere gre ok nemli yetkileri vard. Devletin niversiteler zerindeki denetimi ancak mali bakmdan olabiliyordu. Rektrler karar verme yetkileri ve alanlar glendirilmi niversite ynetim kurullar ve zellikle senatoca, dekanlarn yetkileri de faklte ynetim kurullar ve faklte kurullarnca snrlanyordu. niversite bu yllarda en zerk yllarn yaad. Ancak siyasi kargaaln kol gezdii 1960larn sonu ve 1970li yllarda niversite zerklii baz retim yelerince bilimsel zerkliin dna da tarlmaya alnca, frsat arayan siyasiler bu elbise bol geldi diyerek kstlamaya baladlar. Alman niversite Modeli, aslnda 1767 -1835 yllar arasnda yaam olan nl dil bilimci ve diplomat Wilhelm von Humboldtun 1810 ylnda bir niversite nasl olmaldr ve nasl ynetilmelidir ilkelerini ortaya koymasyla ekillenmitir. Bu gre gre: niversite eitim-retim etkinlii ile birlikte bilimsel aratrmalarn birlikte yapld kurumlardr. Bu yaklamla ilk defa bilimsel aratrma niversitelerin asli grevleri iine sokulmutu. niversite mesleki ve teknik yksek okullardan farkl olarak bir meslee ynelik adam yetitiren kurumlar olmamaldr. niversitelerde insan gelitiren eitim yaplmal, retim yeleri uygun grdkleri konular anlatmal, renciler de istedikleri konular seebilmeliydi. Bilim iin bilim yaplmalyd. niversitelerin sahibi devlet deil toplum olmal. Devletin grevi retim yelerini atama, bunlarn maan deme ve verimli alabilmeleri iin gerekli zgr ortam salama olmaldr.

16

Bu yaklam Almanyay temel bilimlerde zirveye tad. nk temel bilimlerin ksa vadede getirisi yoktu; ancak uzun vadede ok nemli getirileri vard. Bylece Almanya 1900 yzyln birinci yarsnda bilimde zirveye trmand. Fen Bilimleri ve Sosyal ve Beeri Bilimler diye iki ana hat zerinde niversiteler yaplandrld. Programlanm bilimsel almalar (projeler) ve doktora tez almalar bu yaklamla niversitelere sokuldu. Bu sistemin denetimi ilk defa bu yaklam ile oluturulan yetkisi fazla, kat kurallarla donatlm krs sistemi ile yaplyordu. Krs bakan en yetkili yneticiydi. Bu sistem bizde zellikle 1970 ylna kadar, ondan sonra da 1981 ylna kadar bu ya da u ekilde devam ettirildi.

Yeni model araylar: 2547nolu YK yasas ile zgrlk alan iyice daraltld. Balangta rektrler sadece YKn teklifi ile cumhurbakannca atanyordu. Her iimizde olduu gibi bu atamalar da ahbap avu seimine dnnce, doan tepkileri giderebilmek iin, tekrar retim yelerinin oylarna bavuruluyormu gibi bir sisteme geildi. retim yeleri niversitelerinde alt rektr adayn seiyor, ancak kimin atanacana bunlarn arasnda ikinci kademede YK Kurulu, daha sonra da Cumhurbakan karar veriyor. Yani tarafszln bir yana brakp da siyasi iradenin yannda yer alan tek bir oy alm kii, rektr olabiliyor. retim yelerini hatta yeterince oy almad halde atanan rektr- aalayan; stekileri de yanda yapan maskara bir sistem dodu. Dekan ve mdr seimi de ya yasa gerei rektrce atanyor; ya da fakltede oylama yaplarak rektrn istedii aday atanyor. Hem eski yasalarda hem yeni yasalarda retim yelerinin oylaryla yaplan seimler ne yazk ki niversiteleri kliklere ayrd. Adaylarn zel yaamlar da dhil bu seimlerde malzeme olarak kullanlmaya baland. Sulamalar, iftiralar, makam iin sz vermeler retim yelerinin kimliklerini zedeledi. nk bu seimde oy kullanacaklar ve aday olacaklarn nemli bir

17

ksm unvanlar ne olursa olsun demokrasiyi dillerine dolam olsalar bile, hem demokrasiye hem de bilimsel yaam tarzn iselletiremedikleri iin seim doruyu bulmamza yardmc olamad. niversiteler yneticilerini retim yeleri, hatta belirli oranda memurlar ve alanlarnn katlm ile gerekten demokratik yolla- usulne uygun seebilselerdi, devletin denetimi de niversitenin retimi yani verilen ile alnan- arasndaki ilikinin masaya yatrlmas eklinde olsayd, rnek olabilirdik. Seim listelerinin alt sralarndan atananlar hari bu sistemden memnun kalan kimse olmad Amerikan modeli: Kiiliksizlik ve yetersizlikten kendi modelimizi yaratamayp, Amerikan hayranlar ve ibirlikileri ile 34 yldan bu yana Amerikan modelini yerletirmeye alyorsak bari onun gereini doru yapalm. Rektr retim yeleri semesin; rezil olmasnlar. Ya hkmetler atasn ya da niversitenin iinden ya da dndan (baka niversitelerin retim yelerinden) alnan katklarla akil adamlardan olumu bir seme jrisi kurulsun, o sesin. Ancak her iki durumda da ounluu retim yeleri tarafndan seilmi niversite ynetim kurullar ile senatolar yetki bakmndan rektre kar glendirilsin. Bu kurullara hkmetler temsilci de verebilir; onlara akademik kararlarn dndaki iler iin veto yetkisi de tanyabilir; bylece dolayl olarak devletin denetimi niversitenin akademik zgrl zedelenmedengerekletirilebilir. Akademik denetim ise glendirilmi kurullarca yerine getirilmi olur. Btn bunlarn doru yryebilmesi iin akademik personelin akademik zgrl zedelemeden- sadece ve sadece akademik olarak denetlenmesi ile mmkndr. retmeyen, almayan; belirli unvanlar aldktan sonra yan gelip yatan; niversiteyi ticarethane olarak gren; siyasi grlerini, etnik grlerini, rka dayal grlerini, dini grlerini karar verme mekanizmasna aktaran insanlarn olduu yerde niversite olmaz. nk

18

byle bir kurum, kelimenin asl anlam olan universal (evrensel) niteliini yitirmi, sadece bir gre hizmet eder duruma dmtr. Bu durumu 1933 ylnda niversite Reformu Danman Prof. Dr. Alfred Malche grm olmal ki, ne yazk ki bugn de aynen geerli olan u aklamay yapmtr: Alakadarlar fena hkimdirler. Onlarn grleri alnmal, fakat karar baka makamlarca verilmelidir (Bir Rektrn Bak Asndan, niversite Olabilmekten alntdr). Btn bu eksikliklerimizi ve kusurlarmz demokrasi ve akademik zgrlk kavramn gndeme getirerek gideremeyiz. Hesap vermenin de demokrasinin temel bir esi olduunu gz ard edemeyiz. Birimlerin yneticilerini tek bana seme yetkisi olan, doent kadrosuna atama jrilerini tek bana, yardmc doent atama jrilerini dekanlar araclyla kurabilen, niversiteye tahsis edilmi olan akademik kadrolar istedii birime ve bu balamda istedii kiiye kimseye danmadan verebilen, aratrma fonundan projelerin desteklenmesi ve dier destekler iin istediine olanak salayabilen, yurt d seyahatler iin gerekli fonlar denetleyebilen, dner sermaye konusunda deme yapabilen, bir haftadan daha uzun izinler iin yetkili olan hatta istediinde bir retim elamann kdemi ne olursa olsun denenmek zere baka bir niversiteye srlmesi iin YKe teklif gtrebilen, akademik personeli unvan ne olursa olsun niversite iinde bir birimden alp baka bir birime geirebilen (ounlukla srebilen) niversitelerde demokrasinin yryeceine, kiilerin ekinmeden zgr iradeleriyle oy kullanabileceine hatta ynetimi kar fikir aklayabileceklerine inanyor musunuz? Bu yetkiler hkmetlerce atanm bir rektrn elinden alnp kurullara ve retim elamanlarnca seilmi komisyonlara kurtulacaklar; verilirse ancak denge haklar kurulmu da olacaktr. Bylece rektr ve seimlerinde retim yeleri bir eylerin peinde koan delege durumundan kendilerince oluturulan kurul

19

komisyonlarca

gvenceye bir

alnm da

olacak; devletin

rektr yetkilisi

de gibi

bir bir

yanyla konum

akademisyenlerin

yanyla

kazanacaktr. niversitelerin bu gnk idare ekli monaridir. retim elemanlarnn tek yapabildikleri ders mfredatn hazrlama (onu da rektr isterse ilgili kurula sokma yetkisini elinde tutar) ve istedii konuda aratrma yapabilme zgrldr. oumuz bunun akademik zgrle sayg olarak yapldna inanr. Aslnda bu zgrlk, verilen derslerin nitelii ve ierii, yaplan bilimsel almalarn konusu, sonular ve neye yarayp neye yaramad zdenetimli bir akademik deerlendirme szgecinden geirilemedii ve masaya yatrlamad iin yle grnmektedir. Bu yazy okuyanlar belki u andaki bulunduklar konumu renmek isteyebilirler. Benim yaptm yapmalarn neririm: nce aynaya bakarm, sonra verdiim oya, sonra verilen szlerin yaplp yaplmamasna, bize verilen deere, altmz niversiteden son birka on ylda kan toplum ile ilgili aklamalara, tepkilere; atananlarn doru seilip seilmemesine, verilen derslerin niteliine ve akademik evrenizde ocuklarnza rnek gsterecek ve onlar gibi olmasn istediiniz retim yesi saysna bakarm. Eer gerekten mutlu iseniz, bu yaplanmanz ile lkemizin zledii baary yakalayacana inanyorsanz siz kurum olarak sorunlarnz zmsnz demektir. Sonuta Trkiye Alman niversite Modelini brakp son yasayla AngloSakson sistemine geti. Bu sistemin asl kapitalist idare sistemine destek salamayd. Yani yaplacak her yatrm para olarak sisteme geri dnmeliydi. Bilim iin bilim von Humboldtun niversitelerinde kalmt. Akademik zgrlk ancak sisteme yarar salayacak aratrma alanlar arasndaki tercihlerde olabiliyordu. Bilim adm ald her kuruun hesabn, parasal destek verenlere aklamak zorundayd. Bu nedenle hkmetlerce atanan yetkileri geniletilmi rektrler ya da kapitalist sistemin kurumlarn temsilen

20

belirli evrelerin yeleri ile oluturulan mtevelli heyetlerince idare edilmeliydiler. Bugnk geldiimiz nokta bu sonuncudur. Trkiyenin kmaz, niversite retim yelerinin hala kendilerini hesap vermeyen, istedii gibi aratrma yapan, her ynyle zgr Alman Modeli niversitelerde yaadklarn zan etmeleridir. ou retim yesi AngloSakson sistemine geildiinin farknda deildir. Bu sistem bulunduu lkeye ekonomik getirisi olan konularda eitim ve aratrma yapma serbestsi tanmaktadr. Hlbuki krsye kan her retim yesi hala akademik zgrlkten, allacak konularn zgnce seilmesinden, istenen dilden yayn yapma zgrlnden dem vurmaktadr. Belli ki retim yeleri hangi model ya da sistem iinde altklarnn henz farkna varm deillerdir. Eer anlam olsalard, almalarn toplumun bugnk gereksinmelerini gz nne almayan konularda yapamaz, yaynlarn da halknn anlamad dilden ve sadece yabanclarn aferin diyecei konularda yapamazd.

niversite iki nemli asli grevini bir arada yaatmas gerekir niversitelerin ortaya k mant asndan bakarsak iki nemli grevi vardr. Birincisi, dnyaya ve bulunduu topluma belirli bir alanda bilgisiyle katkda bulunacak bireyler yetitirmektir. Bunun nasl yetitirilecei ve denetlenecei yukarda ayrntl olarak anlatlmtr. Aslnda bu grevin yine yukarda anlatld yntemlerle denetlenebilir taraf vardr. Bir adamn retildii-eitildii bir konuda bilgili olup olmadn lebilirsiniz. Bir hekimin, mhendisin, biyologun, fizikinin alan bilgisini lebilir; buna dayanarak eitildii niversite hakknda belirli bir bilgi sahibi de olabilirsiniz. niversitelerin ikinci nemli grevi oumuzun grmezlikten geldii rtl eitimdir. Bu eitimin aslnda alan bilgisini glendirmeyle yakndan bir ilikisi yoktur. Dnya gr, olaylar deerlendirme yetkinlii, evrensel deerleri iselletirmesi, analitik dnceye yatknl, tarafsz ve karsz

21

dnebilme yetenei, doru bilgileri seerek doru yarglara varabilme yeterlilii ve buna benzer onlarca insan insan yapan deerler asndan eiterek, niversitenin giri kapsndan A olarak ald insanlar k kapsnda Bye dndrerek, yani yeni bir kimlik kazandrarak karan kurumlardr. Bunun dorudan derslerle ilgisi de bulunmamaktadr. O niversitenin giri kapsndaki mimariden tutun, evre dzenlemesine, binadaki estetie, yrd koridorlardaki tezyinata, eitim kadrosunun sosyal faaliyetlerine, niversitenin yl boyunca yapm olduu etkinliklere, niversite olarak gerek dnya ilerine ve gerekse ulusal sorunlara bak asna ve bunlara olabilecek katklarna ya da tepkilerine gre ekillenir. Yani byle bir kurumdan gemi bir kii evrensel kimliin tesinde o kurumun kendine zg kimliini ve davran biimini de kazanm olur. O kiinin davranlarnn tmnde bu eitimin izlerini grebilmelisiniz. Ak bir ifade ile: niversite yetitirdii genlerine kendi kimliini damgalam olur; olmaldr. Ne yazk ki rtl eitimi belirgin biimde, saysal olarak lebilecek aralardan yoksunuz. Belki toplum buna karar verebilir. Ancak u anda bulunduumuz toplum yaps, niversiteden kan rencilerin sadece alan bilgisine bakarak karar veriyor. yi yetimi ya da iyi yetimemi diyor. Buradaki iyi ifadesi, alan bilgisinin derecesi oluyor. Aslnda alan bilgisinin yan sra kazanlm olan davran biimi o kiiyi deerli klacaktr. Toplum byle bir lt kullanmad iin, niversiteler de bu ynde bir aba gstermiyor. Sabahtan akama kadar verilen derslerle yetiniyor; alaca retim elemanlarnn da sadece yayn saysna bakyor; sonuta dmeye bastnz zaman belirli bilgileri tekrarlayan robotlar retiyor. Dme kimin elindeyse robotlar o idare ediyor. En baarl robotlar ne zaman retilmeye baland diye merak edebilirsiniz: 6 Kasm 1981, yani YKn kurulu gnnde tezgh kuruldu.

22

Bir dernee ye olma, bir konuda fikir aklama hkmetlerin organlar tarafndan atanm olanlarn (bata rektrlerin) iznine baland. O gnden bu yana herhangi bir niversiteden dnya ya da lke sorunlar ile ilgili, kurulu dzene ters gelebilecek die gelir bir aklama ya da tepki anmsyor musunuz? rnek davran gsteremeyen kii ve kurumlardan rnek kiiler yetitirilmesini bekliyoruz. zm olabilir mi? Milletvekillerine verilmi olan krs dokunulmazl, yasalar inememek kaydyla retim elamanlarnn dncelerini aklamasna da getirilebilir. nk onlar da, tadklar unvanlarn gereklerini yerine getirmilerse, bilimin vekilleri saylrlar.

Kaynaka Aydn, R.: Bir Rektrn Bak Asndan, niversite Olabilmek (OMK rnei). ODTU yaynclk, 2008

Sayn Kardeim Bugne kadar bir trl saydamlatrlamayan ve kronik bir yapya dnm niversitelerimizi acaba hangi yaplanma ile akademik zgrln ve niversite bamszln bozmadan- denetleyebiliriz ve yetitireceimiz rencileri kresel nitelie kavuturabiliriz. Byk bir olaslkla bunu bugn bebek olan ocuklarnz ya da torunlarnz grecektir. Sayglarmla