Lepenski vir Lepenski vir je podruje koje se nalazi u niskoj dunavskoj terasi u istonom dijelu Srbije.

Naseljeno sa obje strane Dunava, du 150 kilometara, upravo ovo podruje, dio prostranog erdapa, je jedno od najvanijih i najznaajnijih nalazita iz doba finalnog paleolita i starijeneolitske kulture ( od 6300.g. pr. Kr. - 5300.g. pr. Kr. ) te se izgradnja naselja u Lepenskom viru podudara sa izgradnjom naselja u Jarmo-u ili Tell Ramadu. Lepenski vir i njegova ostavtina ostali bi zaboravljeni da 1965. godine Dragutin Srejovi, tijekom obilaska ovog podruja, nije primijetio neke neobinosti vezane za krajolik. Naime, iako je na prvi pogled krajolik bio u potpunosti obian, gotovo nezanimljiv, vegetacija podruja je bila drugaija od one par kilometara dalje. Smjeten na sjevernojunoj petlji zapadnoistonog tjesnaca, Lepenski vir je zatien od hladnih vjetrova koji dolaze iz Rusije, te tamo gotovo nikada snijeg ne pada. Takoer pronaene su biljke, koje su izumrle tisuama godinama prije u sjevernoj Europi, za vrijeme ledenog doba, te se danas mogu nai samo na Mediteranskoj obali. Povoljna klima, blizina uma i rijeka razlozi su koji su zasigurno imali utjecaj na odabir ovog mjesta za naseljavanje. Prvi stanovnici Lepenskog vira su bili europska populacija iz starijeg kamenog doba ( antropoloki tip Brno Psedmost ). Ova populacija je pred kraj ledenog doba ( cca 20,000 g. pr. Kr. ) nastanila peine u kojima je ivjela do 7,000 g.pr.Kr. Meutim, iako prirodnih bogatstava nije nedostajalo, ove skupine nisu mogle ivjeti bez reda u organizaciji ivota i naselja, ve su morale napraviti sloenu, privrednu i socijalnu podjelu. Slika 1 ( Naselja mlaeg paleolita, mezolita i ranog neolita u srednjem i donjem Podunavlju )- str. 20 ( Srejovi, Lepenski vir, Srpska knjievna zadruga, 1969. ) Slika 2 ( Lepenski vir s okolinom. Prahistorijsko naselje podignuto je na osunanoj obali Dunava, izmeu strmih padina Koro brda i niske porfiritne stijene koja zadire u rijeku) (Srejovi, Lepenski vir, Srpska knjievna zadruga, 1969. ) Kulturi Lepenskog vira pripisujemo sedam naselja koja su locirana u erdapu; Vlasac koji ima etiri superponirana naselja ( Vlasac I i Ib, III, IV ) Lepenski vir sa sedam superponiranih naselja izdvojenih u tri stratuma ( Protolepenski vir, Lepenski vir I a- e i Lv II ) na koje se nastavljaju slojevi kasnijeg neolita ( Lv IIIa i b ) Padina sa dva stratuma : Padina A i Padina B ( u ovoj se fazi javljaju forme starevake kulture ) Icoana i Schela Cladovei koje se nalaze na rumunjskoj obali Dunava, te su na svakom od ovih lokaliteta otkrivena dva stratuma ( I i II ) Takoer, ovoj kulturi pripadaju i naselja Alibeg, Hajduka vodenica, Ostrovul Banului te Ostrovul Corbului. Ova naselja su bila planski izgraena na najniim moguim terasama uz Dunav poto ih sa jedne strane presijeca rijeka, a s druge strma brda. Naselja se dijele u dva tipa; ona stalna te ona tranzitna. Neka od ovih naselja s vremenom su mijenjala svoje tipove ( npr. Vlasac je sezonsko naselje dok je naselje na Lepenskom viru ( Protolepenskom ) stalno i obrnuto ). Naselja su veinom graena polukruno sa slobodnim prostorom u centru. Stanita su bila atorastog izgleda ( pod je bio trokutastog oblika, ravan zbog nadrobljenog kamenca, a krov se nadvijao nad tim trokutastim oblikom). Na Vlascu Ia su otkriveni dijelovi koje je Dunav isprao te ije bone strane udubljenja su zasjeene kako bi tvorile svojevrsne zidove o koje se mogu zataknuti nosai krovne konstrukcije, a ravan pod ovih zemunica je bio nainjen od zdrobljenog te nabijenog o pod, vapnenca. Unutar tih stanita su se nalazila elipsoidna ognjita. Ovakve zemunice moemo povezati sa zemunicama mlaeg paleolita srednje i istone Europe.

U periodu Lv I i Lv II, arhitektura Lepenskog vira postaje sakralna, preciznija, pravokutnog oblika. S vremenom se graevine sakralnog karaktera smanjuju, mjerenja postaju nepreciznija, te nestaju. Ovakve pravokutne graevine se jedino mogu povezati sa protoneolitskim i predkeramikim naseljima Bliskog istoka. Slika 3 ( Rekonstrukcija nastambe Lepenski vir I ) (www.donsmaps.com, Lepenski vir, Draoslav Srejovi, 1972. ) Slika 4 ( Lepenski vir I izgled naselja sa sjeverozapadne strane) ( Srejovi, Lepenski vir, Srpska knjievna zadruga, 1969.) Unutar naselja su ivjele zajednice koje su brojale do 20 lanova ( 2-4 bioloke porodice) to je vidljivo prema broju nastambi. Kako se broj lanova zajednice poveavao, ona je bila primorana sezonski se seliti po malom dijelu erdapa. S vremenom, zbog sezonskih migracija, sjedilakog naina ivota (veinu vremena) te lokacije uz rijeku gdje se nalaze naselja, nastao je sloen sustav odnosa izmeu ribara, lovaca i sakupljaa hrane. Najvaniji poslovi su bili ribolov i lov, a najee ivotinje za lov su bile divlje govedo, divlja svinja i jelen. Na podruju Vlasca je bila izvrena kultivacija divljih itarica ( u prilog ovoj tvrdnji idu pronaeni alati od glaanog kamena i roga za obradu zemlje ). Orua su izraivali od kamena i kosti. Artefakte od kamena su radili tehnikom okresivanja koja se koristila u svim etapama, a pomou nje su izraivali strugae, svrdla i rezae. Ova orua su slina onima koja su nastala na jugu i jugozapadu Balkana. Drugi nain obrade kamena, s kojim bi nastale strugala, svrdla i rezai, jest glaanje. Za razliku od okresivanja, koji se nadovezuje na mediteranski tardigravetijen, glaani predmeti su u vezi sa finalnim paleolitom te protoneolitskim kulturama Bliskog istoka. Artefakti od kosti se veu za razdoblje finalnog paleolita kada su se koristili kao harpuni, iljci, bodei, igle, dlijeta. Rogovi su sluili kao alatke za kopanje i sadnju ( motike, sjekire, ekii) Uz orue, ova populacija ljudi je izraivala i predmete sakralnog znaaja. Te predmete moemo podijeliti u dvije skupine; kultno magijske instrumente te nepokretne objekte kulta. Kultno magijski predmeti su bili izraivani od kosti ili roga, ali rijetko od kamena. Ti predmeti su uvijek bili obojeni ili ukraavani graviranjem. Od kosti i roga su se izraivali palice (rog srndaa), ritualni bodei (od roga) i spatule (od kosti). Motivi na ovim predmetima su bili rafirani rombovi, cik cak, trokuti, snopovi linija te mrea. U starijoj fazi su esti bili dublji urezi i rafirane trake dok u mlaoj fazi je ee bilo plitko urezivanje i mreasti ornament. Zanimljivo je da su sakralni predmeti od kamena bili premazani crvenom (oker) bojom koja se isto tako koristila kod posipanja mrtvih. Funkciju ovih predmeta teko je odrediti jer su bili nalaeni na razliitim mjestima. Nadalje, predmeti od kamena, osim to su bili premazani crvenom bojom, su bili ukraavani trokutima i graviranim trakama. Kamene ploice trokutastog odnosno romboidnog oblika isto su bile ukraavane graviranjem. Radijalne zrake, trokut, krug ili linije kria su bili esti motivi dok su na velikm kamenim blokovima bili urezani sloeni, isprekidani znakovi, a u jednom sluaju bio je i prikaz ribe. Bojeni kameni obluci, gravirani instrumenti su tipini za mezolitsku kulturu Europe. Nepokretni objekti kulta su imali umjetniku svrhu, kao spomenici. S obzirom da su se modelirali iskucavanjem, imali su plitki reljef bez detalja. Nepokretni objekti kulta se mogu razvrstati u tri skupine; figuralne naturalistike skulpture, skulpture sa ornamentima te anikonine skulpture. Sve tri skupine su se pojavile u jednom periodu ( Lv Ib ) te su odreenim rasporedom bile povezane u jednu cjelinu. Figuralne skulpture su najstarije te prikazuju, usta, obrve, nos dok je tijelo neralanjeno. Takoer, figuralne skulpture su naene samo na Lepenskom viru. Skulpture iz razdoblja Lc Ic prikazuju samo glavu ili glavu sa ribolikim tijelom. Na njima se prikazuju oi, a katkada i

urezi koji prikazuju kosu. Takoer u ovom periodu se javljaju i skulpture ivotinja poput riba te glave jelena. Odmah nakon ovog perioda ( Id) izrada skulptura poinje opadati te se ponovni umjetniki preporod deava u periodu Lv II. Osim to se tehnika iskucavanja zamjenjuje kvalitetnijim nainom obrade kamena, te se javljaju mnogobrojni detalji u izradi ( detalji lica, grudi ), skulpture dobivaju groteskni karakter. Skulpture sa ornamentima su u poetku prekrivene vijugavim motivima, a kasnije od perioda Lv Ie motivi poprimaju geometrijske karakteristike. U fazi Lv II se nalaze samo pravocrtni motivi poput cik cak, meandar te snopovi linija. Monumentalne skulpture pripadaju protoneolitskim i i starijim neolitskim kulturama Bliskog istoka. Slika 5 ( Kotana alatka iz kue br. 62 ) ( Srejovi, Lepenski vir, Srpska knjievna zadruga, 1969. ) Slika 6 ( Gravirane kamene alatke) ( Srejovi, Lepenski vir, Srpska knjievna zadruga, 1969.) Slika 7 (Danubius skulptura naena u proelju svetita kue broj XLIV ( Lepenski vir II) Ova ribolika skulptura bila je flankirana skulpturama od kojih jedna prikazuje enu, a druga mukarca, moda pramajku i praoca stanovnika Lepenskog vira. Sam " Danubius " smatran je, vjerojatno za rodonaelnika cijelog Lepenskog vira) ( Srejovi, Lepenski vir, Srpska knjievna udruga, 1969. ) Slika 8 ( Skulptura od krupnozrnog utog kamena naena u "Svetilitu ispod stijena" ( Lepenski vir Ib). Ova skulptura, modelirana u izrazito naturalistikom stilu, prikazuje figuru u cjelini, ali je jasno oblikovana jedino glava, i to samo njena najizrazitija obiljeja: snani obrisi luci, ui, dug nos i velika iroka usta) ( Srejovi, Lepenski vir, Srpska knjievna zadruga, 1969.) U svim ovim gore navedenim naseljima pronaeni su grobovi. Samo pojedini lanovi poput djece i dojenadi ( uvijek su bili pokapani u zaeljima stanita, ispod poda ) te oni najstariji, su bili pokapani unutar samog naselja, najee oko svetita ili ognjita. Nije sigurno kako se postupalo sa ostalima, no najvjerojatnije su bili pokapani izvan naselja. Orijentacija groba ovisila je o ognjitu, a primjer tome je Schela Cladovei u kojoj je 20 kostura poredano uz duu stranu pravokutnog ognjita. Tijela su u grobove, koji su rijetko bili konstruirani te napravljeni od izlomljenog kamena, bila polagana na uobiajan nain za to vrijeme sjedei (rijetko), leei i poloaj na boku. Ovakav nain sahranjivanja je bio prisutan kod lovakih mezolitskih kultura istone Europe. Spaljivanje tijela je rijedak sluaj iako je bio prisutan na Vlascu koje je najstarije nalazite sa grobovima spaljenih pokojnika na Balkanu. Unutar ove kulture bilo je prisutno sekundarno i parcijalno sahranjivanje. Nakon to bi osoba preminula bila bi odnesena izvan naselja i potom bi bila izvrena ekskarnacija kao postupak skidanja mesa sa mrtve osobe. Poslije toga, ovisno o razdoblju, kosti preminule osobe bi bile donesene natrag u naselje; sekundarno (u cjelini) ili parcijalno (u dijelovima). Parcijalno sahranjivanje u kojem bi prvo sahranili lubanju, a kasnije i i neke druge dijelove jest zastupljenije u starijim etapama dok kod sekundarnog sahranjivanja se kosti slagalo na hrpu ili se pazilo na anatomski poredak. Ovaj nain je bio prisutniji u mlaim etapama i vezan je za sahranu u svetitima. Sekundarno i parcijalno sahranjivanje su est sluaj kod sahranjivanja u kultura koje su se bavile sakupljanjem plodova te najstarijih zemljoradnika Bliskog istoka. Slika 9 ( Grob otkriven u jugoistonom dijelu naselja Proto Lepenski vir Oblik ovog groba, kao i poloaj pokojnika u njemu, sasvim je izuzetan. Plitka grobna jama ima priblino istu trapezoidnu formu kao i osnove kua Lepenskog vira I i orijentirana je kao i graevine ovog naselja ) ( Srejovi, Lepenski vir, Srpska knjievna udruga, 1969. ) Slika 10 ( Skeleti otkriveni u svetilitu kue broj 65 izmeu ognjita i velikog anikoninog oblutka. Skelet bez lubanje kasnije je ukopan i pripada kui broj XXXVI ( Lepenski vir II ) (Srejovi, Lepenski vir, Srpska knjievna udruga, 1969.)

Slika 11 ( Grob broj 4 ( Lepenski vir III ). Pokojnik sahranjen u ovom grobu bio je pokriven sa tri velike kamene ploe ) ( Srejovi, Lepenski vir, Srpska knjievna udruga, 1969.) Na temelju nalazita sa terase Veterani, Ostrovul Banului ( sloj I i II ) te Cuina Turcului ( II a-b ) kultura Lepenskog vira se vee za kulturu finalnog paleolita erdapskog podruja. Meutim zbog poloaja, stalnih naselja te alata od rogova, ona se jednim dijelom isto tako i istie od uobiajnosti ovog perioda. S obzirom da je kultura erdapskog podruja od paleolita do neolita obiljeena prepoznatljivim karakteristikama, razlikujemo dvije kulture kulturu tipa Cuina Turcului ( finalni paleolit ) te kulturu Lepenskog vira ( kasni mezolit, protoneolit ). Takoer izmeu ove dvije kulture razlikujemo i jednu meukulturu koju zbog nalazita iz Cuine Turcului ( II a b ) Ostrovul Banului ( I II ) te sa terase Veterani svrstavamo u epipaleolit te stariji mezolit. Potrebno je istaknuti kako je kultura Cuine Turcului lokalna manifestacija mediteranskog tardigravetijena te iz toga moemo zakljuiti kako je erdap i u proborealu bio dio mediteranske kulture. Datumi koji su odreeni C-14 analizom nam pokazuju kako je kultura Lepenskog vira zapoela 6300. g. pr. Kr., a zavrila oko 5300. g. pr. Kr. Takoer ovi se datumi poklapaju sa poetkom starijeneolitskih kultura u kontinentalnom podruju Balkana kao to su; Prostarevo, Anzabegovo I i Karanovo I. Nadalje, danas nije jos mogue ocijeniti koliko starevaka kultura duguje svoj postanak kulturi Lepenskog vira, a koliko kulturama s juga Balkana, Tesalije i Makedonije. Vano je naglasiti kako zemunice starevake kulture jako podsjeaju izgledom na one Lepenskog vira ( atorasti poluukopani objekti), njihovi ornamenti na kamenu su gotovo identini sa onima iz Lepenskog vira. Meutim velike se razlike primjeuju u specijalizaciji, religijskim shvaanjima te u umjetnikom stvaralatvu. Zakljuci Dragutin Srejovi u svojoj knjizi " Lepenski vir " detaljno obrauje problematiku Lepenskog vira te ju u jednom dijelu svoje knjige naziva " nekropolom kultura ". Nadalje, kroz njegovo djelo saznajemo o jedinstvenosti ovog prostora i njegove kuture koja iako, jedinstvena za ovo razdoblje i podneblje, ostavlja veliku batinu, ne samo srpskoj kulturi ve i onoj svjetskoj. S obzirom na moju nestrunost po ovom pitanju, ali i po pitanju arheologije openito, smatram da ne mogu donositi kritike zakljuke, ve, skromno priznati veliinu djela Dragutina Srejovia.