Makale

YAPISAL FARKLILIKLAR EREN SU-JE1 KESME SSTEMLERNN EN UYGUNUNUN BELIRLENMESI

Necdet GEREN*, Tarkan TUN*

GR
u jeti kesme sistemi, basmci artrlan suyun bir lleden geirilmesiyle elde edilen yiiksek hizlardaki su jeti huzmesinin veya andmc-sujeti karmmm, arpma etkisiyle malzemeden paracklar andrmas ve bunun sonucu olarak paramn ilenmesi esasma dayamr. Kisaca, su jeti teknolojisi andrcl ve amdrcsz sistemler olmak zere ikiye ayrlrlar. Ilk defa 1970 lerde kullamma giren amdrcsz sistemler sadece su-jeti sistemleri olarak da adlandrlrlar. Isil gerilmeler ve radyasyon oluturmadan parlak ve kompozit malzemeler dahil, hemen her trl malzemeyi kesip ileyebilen amdrcl su-jeti sistemleri 1982 den sonra metal endstrisinde n plana kmtr. Amdrc katkl su jeti sistemlerinin lazer, elektron ml ve plazma ark kesme sistemlerine ilk yatinm maliyederi ve ierdii kesme zellikleri ynnden kesin stnlk salamalar amdrcl sistemlerin kullanmlarnn yaygmlamasma neden olmutur. Ayrca, frezeleme ilemlerinde konvensiyonel tala kaldrma sistemlerine, kesme kalitesi ve karmak ekilleri kesme ynnden stnlk salarlar. Fakat, daha yksek alma basmlarna klmas ve su jetinin dalmasm nleyen baz katk maddelerinin de kullanlmasyla, amdrcsz sujeti teknolojisi de daha yaygn kullamm alan bulmaya balamtr. Bu nedenle, metal endstrisi haricindeki dier endstrilerde de su jeti teknolojisinin kullanmma ok hzl bir gei olmutur. Su-jeti nozulunun robot, bilgisayar kontroll sayisal konumlama tablas gibi esnek retim sistemlerine rahatlkla yerletirilmesi ve karmak ekilleri yksek kesme hzlarmda kesebilmeleri bu sistemlerin gelimi lkelerde kullanmm daha da yaygn hale getirmitir. Son yllarda, ayn tip rn eitliliinin artmas tketici taleplerini artan rn eitlilii nedeniyle ok yksek imalat saylarndan orta ve bazen de daha az saydaki retimlere indirmitir. Bu gereksinme, esnek imalat sistemleri kullammm ve esnek imalat sistemlerine adapte olabilen teknolojileri n plana kardmdan andncl ve andnclsz su jeti sistemleri, kullanm hzla artan yeni teknolojiler snfnda yer almlardr.

Gelien vezorlaangnmzrekabetartlannda, rnn piyasada istenen yeri edinebilmesi iin, ou kez hammaddelere gerekmektedir. yksek veya yeni teknoloji ilavesi Teknoloji seiminde ileri veya yeni yitirilmektedir. Oysaen uygun Yapsal lke Bu

teknolojiler tarn olarak bilinmedii ve incelenmedii zamandarekabetans seimin yaplmas rekabet iin nemlidir. ve ekonomik faydalardan

farkllklarieren su-jeti teknolojisi salad operasyonel dolay gelimi endstrilerindeyaygn birkullammalanbulmutur.

alma daha iyi bir rekabet ans iin, kullanm amacina en uygun su-jet kesme sistemiseiminin naslyaplmas gerektiisorusunu bu teknolojinin amalanmtr. cevaplamaktadr. lkemizde daha Ayrica, iyi ilgili uygulamalarda elde edilebilecekkazanlarda verilerek tanmmasi

Anahtarszckler:

Sujetisistemleri,

yksekbasn

elde etme, su-jetisistemisecimi

Global competition is forcing many end-user industries to use new or high technologies in order to add better valueinto their products. On the other hand when new technologies are not known or not deeply analysed, the chance forglobal competition may be tost. The suitable purchasing decision positively affects productivity and profit. Water-jet cuttingsystems which have many structural'differences have been widely used in industrialised countries due to its superior operational and economic advan tages. Thispaperaims to provide a guide to give the best purchasing decision of a waterjetcutting sys tem among the dttferentaltematives.

Keywords:

Water jetcutting,

ultra-high pressure

generation, water-jet system selection

Dog. Dr., ukurova niversitesi Makina Mhendislii Blm

Makina Yiiksek Miihendisi

Ksaca zetlenirse, su-jeti sistemleri kesilen yzey kalitesi, kesme hz, uucu kesme tozu karmamas; amdrcsz sistemlerin gda endstrisi gibi shhi uygulamalarda kullanlabilir olmas, kesme kuvvetlerinin ok kk olmas, sert, yumuak, yapkan malzemelerin ayn nozuila kesilebilmeleri, ince paralarm st ste konularak ayn anda kesilebilmeleri gibi ok sayda stnlk salarlar. Salad bu kadar ok stnle karn, su-jeti teknolojisinin lkemizde yeterince kullanlmasmm en nemli nedeni bu teknolojinin yeterince tanmmyor

Mhendis ve Makina - Cilt: 42 Say: 500

Makale
olmasdr. Bu da, teknoloji seiminde hatal karara neden olan nemli faktrlerden biridir. Ayrica, sujeti sistemleri de kendi yaplarmda ierdikleri elemanlara bal olarak farkllklar ierdiklerinden, en uygun sistemin seimi daha da nem kazanmaktadr. Bu farklilildar, sistemin kesme zelliklerini, ilk yatrm ve altrma maliyetlerini etkilemektedir. Bu nedenle, her zel uygulama iin en uygun sistemin seilmesi kullanc iin nem tamaktadr. Bu alma daha iyi bir rekabet ans iin, kullanm amacma en uygun su-jeti kesme sistemi seiminin nasl yaplmas gerektii sorusunu cevaplamaktadr. Ayrica, ilgili uygulamalarda elde edilebilecek kazanlar da zetlenerek, bu teknolojinin lkemizde daha iyi tanmmasi amalanmtr. SU JET KESME SSTEMLERNDEK YAPISAL FARKLILIKLAR Sujeti kesme sistemleri temelde aym ii yapmalarma karm ierdikleri yksek basm elde etme yntemine gre farkhlklarierirler. Bufarkhlk, sistemin kesme kabiliyeti ile birlikte ilk yatrm ve altrma maliyetini de etkilemektedir. Yaplan ie en uygun seimin yaplabilmesi iin ncelikle yksek basm elde etme yntemlerinin tanmmasi gerekmektedir. Su jeti kesme sistemlerinde kullanlan basm elde etme yntemleri nce pistonlu pompalar ve basm arttrclar olmak iizere iki smifa aynlabilirler. Pistonlu pompalar kk hacimli veya daha fazla silindirden oluur ve ammay minimize edebilmek amacyla yaklak 600 dev/dak ahtrhrlar. Bunlarm alma prensibi pistonlu motorlarda veya pistonlu hidrolik pompalarda olduu gibidir fakat silindirler iine dk basml su almarak, bu su maksimum 3000 bar'a kadar karlabilmektedir. Sujeti sisteminin debisi, basmca ve lle apma bal olarak deiir. Bu tip pompalar kullanarak 3000 bar'dan daha yksek basmlara kmak mmkn olmamakla birlikte bu pompalann en nemli avantajlari, basm dalgalanmalarmm kesme ilemlerini etkilemeyecek derecede dk olmas ve dk alma basmlar nedeniyle bakm gereksinmelerinin dier tipe oranla az olmasdr [1,2]. Basm arttrclar da alma prensiplerine gre ift etkili ve fazl-ift etkili tip olmak iizere iki alt smifa ayrhrlar. ift etkili basm ykseltici hidrolik g ile srlen emme basma tulumba esasma gre tasarlanmtr (ekil 1). Bir hidrolik silindirin iki tarafma birer adet su silindiri yerletirilmitir. Her iki silindirin iinde hareket eden pistonlarda ortadaki hidrolik silindirin bal olduu piston roduna tek para halinde balanmtr. Bylece hidrolik pistonun hareket ynne bal olarak bir yndeki silindir emme ilemini gerekletirirken dier taraftaki silindir basma ilemim gerektirir. ekil 1'de gsterilen 1 ve 3 nolu ekvalf ler sadece dk basml ( 4 - 5 bar) filtrelenmi saf suya (pH; 7+ 0.5) yol verirken, 2 ve 4 nolu ekvalf leryksek basmca karlan (3000-4000 bar) suya yol vermektedir [3J. Su silindirlerinde basm, Pascal prensibi gerei, ya silindir alam ile ters orantl olacak ekilde artrlr. Alanlar orani, basm ykseltme oram olarak adlandrlr ve bu oran 20 civarmdadir. Bu sistemlerde basm 4000 bar civarmda olmakla birlikte yakm zamanda 7000 bar' a kadar kabilen bir prototip sistemin denenmekte olduu bildirilmitir [4]. Bu tip sistemlerin en byk dezavantajlar silindir stroklan sonuna gelen pistonlar yn deitirdiinde basmta ani bir dn olmasdr. Bu d nlemek amac ile nozul veya Kile ncesi basmc dzenleyen akmlatr ad verilen bir depo kullamlmaktadir. Akmlatr basmtaki dalgalanmalar en aza indirmektedir. Sistemde basm artrma ileminin sreklilii, yaklam alglayclar (elektronik sensrler veya smr anahtarlan) tarafmdan son konumu algilanan ya silindir pistonunun ynnn deitirilmesi ile elde edilir. Kontrol tamamen hidrolik esasl olabildii gibi elektro-hidrolik esash da olabilmektedir [3]. Hidrolik esash kontrol de hidrolik pilotlu, hidrolik kumandali valfler ve smir anahtarlan kullamlmaktadir. Elektrohidrolik esaslida ise solenoid kumandali ana hidrolik valfler ve hidrolik pistonun son konumunu algilayan endktif yaklam alglayclar kullamlmaktadir. Endktif yaklam alglayclarmdan gelen komutlar bir PLC (Programmable Logic Controller) tarafmdan deerlendirilerek solenoid kumandali ana hidrolik valfine gnderilen elektriksel sinyal ile valfin yolu deitirilerek sreklilik elde edilmektedir [3]. Fazl-ift etkili basm ykselticiler, ift etkili sistemdeki basm dn nlemek amac ile tasarlanm daha gelimi bir sistemdir. Bu sistemin alma prensibi temelde dieri ile aym olmasma karm, sistem iki adet tek tarafli hidrolik silindir ve su silindiri ierecek ekilde tasarlanmtr. Her iki hidrolik silindir iine gnderilen yam debisi (dolayl olarak piston hzlar)

Mhendis ve Makina - Cilt: 42 Sayi: 500

Makale
Ya silindiri DkBasnl Su girii ekvatf (1) Su Silindiri (1 \ Yaklasm Su Silindri (2)

6Sradrmszlk Beman <

ekvalf (3)

ekualf(2)

/ Q \ ekvalf(4)

Yksek Basnl Su Cks

Lle

Kontro) Ranosu

Hidrlik nite

HidrolikYa Giri-k

Su Je Hzmssi

ekil 1. Su Jeti Kesme Sisteminin alna Prensibi ve Temel Elemanlar.

zel tasarlanmr bir manifold ile kontrol edilerek, bir su silindirindeki piston stroun sonuna geldiinde dierinin strounun ortasnda olmas salanmaktadr (ekil 2). Bylece, akmlatr gibi en tehlikeli sistem elemanna olan gereksinme ortadan kaldrlarak, sistemin srekli sabit basn yaratmas salanmtr. Temelde daha basit gibi grnen bu sistemin kontrol ve kontrol gerekletiren manifoldun yaps daha karmaktr [5].
Basn Elde Etme Yntemi

Metal endstrisinden tekstil ve gda endstrisine kadar geni bir kullanm alan bulan su jeti sistemlerinin her

uygulamas iin en uygun basn ykseltme tekniinin belirlenmesi nem tamaktadr. Bu nedenle, kullanlan basn elde etme yntemleri kullanlan endstri dalna bal olarak daha kolay seilebilmesi amacyla Tablo 1 de karlaunlmtr. Tablo deerleri incelendiinde, pistonlu pompal tipin veriminin (Kesme gc/verilen g) dierlerinden yksek olduu ve bu nedenle de elik iin maksimum kesme hznn daha yksek olduu grlmektedir. G kaybnn nemi belki saysal deerler ile daha iyi vurgulanabilir. rnein 50 beygir gcndeki (hp) ift etkili bir basn arttrma nitesinin nozulundan kan

^^^^^;l^^^^ l

rrrrtjrrt;*'

vrrrrrrfr

4< 2.

Terr/i

Zy/////zi
ekil2. Fazl Tip Basing Ykselticialma Prensibi

Mhendisve Makina - Cilt: 42 Say: 500

Makale
Tablo L Pistonlu Pompah (PP), ift Etkili (E) ve Fazh-iftEtki Basing Arttirma Tekniklerinin (\fkilr faktrkr Maksimum ulalabilir basing Basing ayar imkam Basing dalgalanmasi Akmlatr gereksinmesi 3000 bar da elik kesme hz* Maksimum kesme hz* Verim G sarfiyati Yzey kesme kalitesi Su debisi Anan paralarn mr Szdrmazlkeleman mr Bakm gereksinmesi Grlt Yatrm maliyeti Pistonlu pompali <30hp) 3000bar Zor (dn devri deimeli) yok yok 120 mm/dak. 120 mm/dak. Yiiksek (~%95) Diiiik Normal Yiiksek yiiksek Normal Diiiik Dk Normal tf'tetkl (50 lip) 3000-7000 bar kolay Akmlatr ile 150-350 bar var 108 mm/dak (3000 bar iin) Artan basnla artyor Diiiik (~%70) Yiiksek Artan basnla artyor Diiiik Basing arttka azalyor Basing arttka azalyor Basing arttka artyor yiiksek Pistonlu pompadan yiiksek Karatrlmas. Fa/li-cHrefkili(50lip) 3000-7000 bar kolay yok yok 108mm/dak(3000bar) Artan basnla artyor Dk (~%70) Yiiksek ift etkiliden iyi Diiiik Basing arttka azalyor Basing arttka azalyor Basing arttka artyor yiiksek P.P. den daha yiiksek

*450 gr/litre andnc, 0.35 mm lik liile kullanimi ve 3000 barlk alma basnc altnda. g sadece 26.50 hp iken, 30 beygir giicii pistonlu sistemin nozul kmdaki g 28 hp dr [1]. G, liile ap ve alma basmcma gre deimektedir. Hangi tipin uygun olduu genellikle ilenecek malzeme tipi ve malzeme kabnlna baldr. Lastikve kat gibi yumuak malzemeler iin en uygun seim pompali su-jeti sistemidir. Ayn ekilde su jeti debi gereksinmesinin yiiksek olduu temizlik, yol tamirati ve madencilik gibi uygulamalarda da pompali tipin seimi uygundur. ok kalm ve sert malzemeler ok ksa zamanda, iyi yiizey kesim kalitesi ile ilenmek istenirse en ok g veren pompamn seilmesi uygun olmaktadir. Kesme hzm artan basm, amdrc debisi, liile ap ve azalan kartrma tp ap arttrmaktadr. Bu da 3000 bar'in zerine klmas gerektiinde ift etkili basm ykseltme tekniini ne karmaktadr. Eer kesilen malzemenin yiizey kalitesi ve kalitenin sreklilii nemli ise bu durumda fazl-iftetkili basm ykseltme tekniini ieren sistemler tercih edilmelidir. Bunun ana nedeni artan kesme basmci ve basncn siirekliinin yiizey kalitesini arttrmasdr. Y k s e k Basn Su-Jeti k Su jeti kesme sistemleri, basm arttirma yntemlerinden bamsz olarak yiiksek basm kma yerletirilen liile veya nozula gre srasyla andrcsz veya andrcl sistemler olarak adlandrlrlar. Amdrcsz sistemlerde yiiksek basml su, ap 0.25mm ile 0.40 mm arasmda deien safir veya elmas liileden yiiksek hizla itilir. Amdrcl sistemierde ise liileden kan bu su jetine, liile kmda, aplar 10 lie 150 mm arasmda deien amdrclar eklenir. Amdrclar, kartrc ad verilen ksmda kartrlr ve karm tekrar odaklanabilmesi amaciyla odaklama tiipii adi verilen tiipten geirilerek dar atlr. Liile, karm ve odaklama tiipii gibi elemanlardan oluan kesici ksm ise nozul olarak adlandmlir. Suya amdrc katksmm temel nedeni suyun sahip olduu kesme kabiliyetini arttrmaktr. Buyntem, amdrclar yardmyla kontroll olarak hzlandrlan bir erozyon yntemi olarak da aklanabilir. Andrcl sistem kesme kabiliyetinin yiiksek oluu nedeniyle katmanlarma aynlmayan malzemeler hari hemen turn malzemelerin ilenmesinde kullamlabilir. Amdrcsz sistemlerise daha diiiik mukavemeiJi (tekstil iiriinleri, sentetik elyaf, gida iiriinleri, plastik, tahta, kat, termoplastvb.) malzemelerin ilenmesinde kullamlirlar. Amdrch sistemlerde zel olarak ekillendirilmi ve smflandrlm, silis (kuvars) kumu, silisyum karbid (karbiir), cam, elik, titanyum ve grena (garnet) ta tanecikleri kullanibr. Silisin akcier kanserine neden olduu

Mhendis ve Makina - Cilt: 42 Sayi: 500

Makale
bilindiinden silis ierikli amdrclarm zellikle tercih edilmemesi tavsiye edilmektedir [1]. Ayrca, andncl sistemlerde yeniden kazanm niteleri kullanlarak amdrc maliyetleri drlebilmektedir [6]. Amdrc kullanm dmda, sistemin kesim karakteristiini gelitirmekte tercih edilen dier bir ilem ise, suyun hidrojen moleklleri arasmda kuwetli hidrojen balar oluturarak jetin lle kmda hemen dalmasn Ksaca zetlenirse, kullanlan nozul tipi kesilmesi istenilen para tipi ile ilikilidir. Tablo 2'de kesilecek malzemeye bal olarak kullamlabilecek nozul tipleri verilmitir. Tablo 2 ierik olarak hemen her tr malzemeyi ierse de, su jeti sistemlerinin ileyemedii zel amalar iin imal edilmi ok sert seramikler, elmas ve benzeri ar sert malzemeler de bulunmaktadr. Nozul genellikle kullanlan makine tipinden

Tablo 2. Kesilecek Malzemeye Bal Olarak Kullamlabilecek Nozul Tipleri. Su jeti iio/ulu ile kcsilcbileceklcr Yumuak lastik / kauuk Snger Folyo gibi ok ince malzemeler Plastik tabanh hah Kat, mukavva kutu ve benzerleri Yumuak szdrmazhk contalan Mum ocuk alt bezleri Yumuak veya ince ahap Turn yumuak malzemeler ve benzeri malzemeler Asindmcili su leti no/ulu lie kcsilcbileceklcr Sertletirilmi takm elii Plastik Titanyum Nylon Alminyum Grafit Sert lastik Seramiklerin hemen hepsi Pirin Karbon fiberi Kompozitler nconel Hastalloy Granit Bakir mermer Egzotik malzemeler Ta Yumuak elikler Sert ve kalm ahap Paslanmaz elikler Cam ve kurun geirmez cam bamsz olup, istenildiinde deitirilebilmektedir. Komple su jeti nozullarmm fiyati 500 ile 1000 dolar arasmda deiirken amdrc nozullarm fiyatlar 800 ile 2000 dolar arasmda deimektedir. Ayrca, amdrc nozul kullanan sistemler, fiyatlan 500 ile 15000 dolar arasmda deien amdrc besleme sistemlerine ihtiya duyarlar [1]. Bu nedenle de amdmcl sistemlerin ilk yatrm maliyetleri yukarda belirtilen farklara bal olarak artmaktadir. KULLANIM ALANLARINA UYGUN SU JET KESME SSTEM SEM Su jeti kesme sistemleri, saladklar avantajlardan dolayi, sanayide ok geni bir kullamm alani bulmustur [8]. Bu alanlar Tablo 3'de zetlenmitir.

nlemek iin suya polietilen tr polimerler (yaptrclar) ekleme ilemidir. nk, bu tr yaptrclar kullanlmad taktirde, 1000 - 1200 bar basm altmda alan bir sistemde, lleden d ortama kan bir su jeti huzmesi yaklak 50-60 cm mesafede buharlaarak dalmaktadr [1]. Bu abuk dalma, kesim srasmda jetin, kesilecek malzemeyle odaklanma mesafesinin kisa tutulmas gerektiini gsterir. Kesilecek malzemenin lleye ok yaklatrlmas geri basmca neden olaca iin makul bir zm olarak kabul edilmemektedir. Bu nedenlerden dolayi, 1000 barm zerinde alan gda sektr dmda kullanlan andncisz veya az amdrc katkili sistemlerde, sper-su (super-water) ad verilen zel katkili su kullanilmasi veya suya polietilen tr polimer have edilmesi nerilmektedir [1,4,7].

Tablo 3. Su Jeti Sistemlerinin Kullamm Alanlan. You Kullanc Sektrler Gda sektr, Kat ve mukawa sanayi, Tekstil ve giyim sektr, Kauuk ve plastik sanayi, Temizlik sektr, Ayakkab ve deri sektr, zolasyon uygulamalar, Cam, mermer, granit, ve seramik sektr, Metal ileme sektr, Elektrik-elektronik sanayii, Otomotiv sektr, Uzay ve havacihk sanayi Dier Kulh Alanlan Riskli alanlarda ve patlayc ortamlarda kesme ilemleri, Nkleer ve elektrik santralleri, naat sektr ve dekoratif mimari uygulamalar Maden sektr, Basn-yayn, Kimya ve tip alanlan, Yol bakm, ta ve beton kesme ileri. Gzlk cam, gvenlik camlan, kath (kompozit) camlar.

Mhendis ve Makina - Cilt: 42 Sayi: 500

 Makale
Gda Sektrnde Su jeti kesme sistemi ile, taze, kuru, paketlenmi ya da dondurulmu hemen tm gdalar ilenebilmektedir [9]. Kesim srasmda, rn kesici metale yapmad iin rn zerinde minimum basm etkisi gzlenir bylece rnn deforme olmas nlenmi olur. Baktemizleme, bak eeleme ve bak deitirme problemleri yoktur. Sistem olduka shhidir. Sistem esnek imalat ve otomak imalat sistemlerine kolaylkla adapte edilebildii iin rne bakla verilmesi mmkn olmayan ekiller kolaylkla verilebilir. rnein dondurulmu balklarm paketlenmesi iin yapilan kesme ileminde, su jeti kesme sistemi kullamldmda rn kaybnm, normal yntemlerle yapilan kesme ilemlerinde oluan kayiplardan yaklak %20 daha az oldu grlmtr [8]. Su jeti kesme sistemlerinin gda sektrndeki uygulamalarmda pompal ve amdrcsz sistemlerin kullanm uygundur. Kat ve Mukavva Sanayiinde Su jeti kesme sistemleri, zellikle karton kutu imalaunda,buxurnaya,kenarlarmyrtlmasmavekadarm almasma neden olmad iin tercih edilmektedir. Sistemin en byk zellii, mekanik sistemlerin kesim srasmda malzemede yaratt tahribat yok etmesidir. nk, mekanik ileme srasmda katlanma ve yrtlma yaklak 0,5 mm olurken, bu yrtlma, su jeti sistemleri ile 0,1 mm'ye indirilmitir. Ayrca; kesim esnasmda gzlemlenebilir nem arti yaratmaz ve toz oluturmaz; yksek operasyon hzlarma ulaabilir; malat srasmda sistemi bloke etmez veya kilitlemez. [8]. Su jeti kesme sistemlerinin kat ve mukavva sektrndeki uygulamalarmda pompal sistemlerin kullamm uygundur. Kalm kat veya kat topu yksek kesme hzlarmda kesilecek ise amdrcl sistemler andncszlara tercih edilebilir. Tekstil ve Giyim S e k t r n d e Kuma, esnek ve yumuak bir malzeme olduu iin, beslenmesi ve kesilmesi geleneksel yntemlerle olduka zordur. nk, kumala temas halindeki kesici kalem kesimi gletirir. Su jeti kesme sisteminde, kesici jet ile kuma temas halinde olmad iin ilem basitlemekte ve hzlanmaktadr. Geleneksel kesicilerle daha dorusal kesimler yaplabilirken, su jeti kesme sistemiyle daha kompleks ve ok kad kumalar daha hassas ilenebilmektedir [8]. Farkl modeller ve kalplar arasmdaki gei bilgisayar kontroll sistemlerle daha kolay olmakta ve ilem hz, kesici u deitirme gibi bir problem sz konusu olmad iin olduka artmaktadr. Bu sektrde okyksekbasmlara kmak gerekmedii iin pompal ve amdrcsz sistemlerin kullanm uygundur. Kesme hznm arttrlabilmesi amac ile baz uygulamalarda polimer katkl su-jeti de kullanlabilir. Kauuk ve Plastik Sanayiinde Su jeti kesme sistemleri, turn gzenekli, taneli, vc yumuak malzemelerin ilenmesinde kullamlabilir. Uygun lle hareketiyle malzemeyi boyutlu olarak ilemek mmkndr. zellikle, kap ve pencere imalatmda kullanlan PVC tr malzemelerin ilenmesinde kullamlmaktadr. Aynca, cam takviyeli plastik, kauuk, folye, flexiglas, neopren (10 mm kalmlmdaki neoprcn 1200mm/dakda), stinger (80 mm kalnlndaki snger 1000mm/dak da) ve makralon gibi plastik ve tiirevleri olan malzemeleri de yksek hzlarda kesebilmektedr [8]. Bu tip uygulamalarda turn plastik tiirevleri kesilmek istenirsepompalamdrclsistemlerinseilmesiyksek kesme hizlarmda kesim yapmaya olanak tamd iin ok ekonomik kesim yapma avantaj salar. Temizlik Sektrnde Su jeti sistemleri, endstriyel temizleme ilemlerinde sklkla kullamlmaktadir. Byk eanjrlerin kirelenmi i yzeylerinin temizlenmesi, zamanla paslanan ya da kararan anitya da bstlerin temizlenip parlatlmas, akl talarmm topraktan ayrlmasmda (ta krma tesislerinde), kmrn kmr tozlarmdan ayrlmas ileminde (kmr ocaklarmda) kullamlmaktadir [8]. Su jeti sisteminin temizlik ilerinde kullanlabilmesi iin lle apnn bytlmesi ve sistem debisinin a r t r l m a s gerekmektedir. Bu iler iin en uygun sistem yiiksek debili pompah sistemlerdir. Temizlenecek malzemenin sertliine bal olarak amdrc kullammma geilebilir. Ornein yzeylerden epoksi kaldrmak istenirse amdrcl sistem kullanmnageilebilir. Ayrca, kullanm yerine bal olarak elektrik motoru veya iten yanmal motorla tahrik edilen sistemlerin kullanmma karar verilmelidir. Ayakkab ve Deri Sanayiinde Su jeti kesme sistemleri ayakkabi ve dericilik

Mhendis ve Makina - Cilt: 42 Say: 500

TVTakale
sektrnde kullanldmda, malzeme sarfiyatmda %15'likbir de neden olmaktadr [8]. Ayakkab kalb hazirlama masraflan, bu ilem iin gerekli zaman kayb ve kalip hazirlarken meydana gelecek malzeme sarfi bu ekilde en aza indirilmektedir. Yiiksek kesme hz iin pompal, polimer katkih sistemlerin kullamlmasi uygundur. zolasyon Uygulamalannda Sistem, zellikle, tavan ve taban demelerinde kullamlan cam yn malzemelerinin ilenmesinde kullamlmaktadir. izolasyon malzemesi imalatlar su-jeti sistemi kullanimi ile geleneksel kesme yntemlerine oranla %12 oramnda malzeme sarfmm azaldn tespit etmilerdir. Izolasyon uygulamalannda kullamlacak en uygun sistem pompal sistemlerdir. Andnc olarak polimer veya andncsz sper-su kullamlabilir. Cam, Mermer, Granit ve Seramik Sektrnde Cam, mermer, granit ve seramik tr malzemelerin en byk zellii krlgan olmalardr. Geleneksel yntemlerle yaplan ilemeler srasmda, malzemeler ok kolay deforme olmakta ve yiiksek oranlarda hurda olumaktadr. Bu nedenle, sektr, su jeti ile kesme sistemlerinin ok avantajl kullamm alanlarmdan birini oluturmaktadr. Sujeti kesme sisteminin, ilem srasmda malzeme zerine gelen kesme kuwetlerini azaltarak malzeme deformasyonunu nledii ve malzeme sarfmi olduka drd tespit edilmitir [8]. Cam, mermer, granit ve seramik sert malzemeler olduu iin zellikle andncl sistemler tercih edilmelidir [1]. Cam, mermer ve granit tr malzemelerin kesimi iin pompal sistemler tercih edilirken, seramik iin istenilen yiizey kalitesine bal olarak ift-etkili veya fazl-ift-etkili basm ykseltme tekniklerini ieren sistemler kullanlmaldr. Metal leme Sektrnde Yiiksek sicakhk, malzemelerin mekanik zelliklerini deitiren nemli bir etkendir. Isl art, turn malzeme ileme yntemlerinde prosesin ayrlmaz bir parasdr. Bu art, malzemenin soumas srasmda i gerilmelere sebebiyet vererek tasanmlan olumsuz ynde etkiler. Su jeti ile kesme sistemleri bu tiir bir s artma neden olmad iin (ilem esnasmda scaklk maksimum 60 "C'ye kadar kmaktadr), metal ileme sektrnde zellikle tercih edilmektedir. Ksa sreden beri freze tezgahlarmm yapa ilemleri, yapabilmekle birlikte, yakm zamanda konvensiyonel takim tezgahlarmm yerini alacaktir [1,8]. Aynca sistem, turn dkmlerin (kokil dkm, investment dkm, elik dkm, ve dier metal dkmler) ilenmesinde kullamlmaktadir. Metal kesme endstrisi iin genel bir zm yoktur. Elektrik-Elektronik Sanayiinde Su jeti kesme sistemleri, elektronik sektrnde, lider elektronik kart ve bilgisayar iireticileri tarafmdan kullamlmaktadir. Sistem, turn elektronik kart malzemeleri zerinde denenmi ve retim hzn nemli lde artrd, kesme yiizey kalitesini iyiletirdii ve toz oluumunu elimine ettii belirlenmitir. Aynca, kesme ilemi iin malzemelerde bir balang deliine gerek yoktur. Epoxy-glass, kompozit, polyamid ve kevlar tr elektronik kardar zerine yaplan, vibrasyon, mekanik ok, termal ok, ve nem inf iltrasyonu testlerinde, su jeti ile kesme yntemiyle ilenen kartta, dielektrik sabiti, hacmi, yiizey geirgenlii, dalma faktr ve dielektrik kesme katsays gibi karakteristik zelliklerinde herhangi bir deiiklik gzlenmemitir [8]. Bu sektrde kullamlan kart malzemelerini kesebilecek en uygun sistemler andrcl pompah sistemlerdir. Amdrc olarak super su veya polimerler kullamlabilir. Otomotiv Sanayiinde Su jeti ile kesme sistemleri otomotiv sektrnde olduka geni bir kullamm alam bulmutur. Sistem hah, araba on paneli, gsterge panosu, fiberglas yaylar, yakit tanki korumalan, koltuk arkahklan ve asbestos fren balatalan gibi metal, kompozit ve metal olmayan malzemelerin ilenmesinde kullamlmaktadir. Otomotiv sanayiinde de zm, kesilmesi dnlen malzeme tipi veya tipleri, arzu edilen kesme hz ve kalitesine bal olarak deiebilmektedir. Fakat btn metal uygulamalan iin en uygun kesme zelliklerini amdmch sistemler vermektedir. Uzay ve Havacilik Sektrnde Aramid (kevlar) destekli kompozit paralar ve titanyum gibi malzemeleri youn ekilde kullanan uzay ve havacilik firmalan su jeti kullanimi ile retkenliklerinin %80 oramnda arttm ve iiretim siiresinin %15-%20 oramnda dtn belirtmektedirler [8,10]. Bu sektr de kullamlacak sujeti

Mhendis ve Makina - Cilt: 42 Sayi: 500


sistemlerinde fazl ift etkili basn ykselticilerin bulunmas ve andrc kullanmgerekmektedir.

Makal e
KAYNAKA

1. Water Jet Organisation, http://www.waterjets.org.

SONU
Ozellikle son yllarda, salad stnlkler, esnek imalat sistemlerine olan gereksinme ve su-jeti sistemlerinin esnek imalata uyumluluu su jeti kesme sistemlerinin gelimi lkelerde k u l l a n m n yaygnlatrrrutr. Su jeti sistemlerinin yaps ve temel elemanlan, kesilecek malzeme tr, kalml ve istenen yzey kalitesine bal olarak farkllklar gstermektedir. Ulusal ve uluslar arasi rekabetin her geen gn artt bir ortamda en uygun seimin yaplmas gittike nem tamaktadr. Bu durum, su-jeti teknolojisigibiokdetayl olarak bilinmeyen fakat en uygun seimin bir ok faktre bal olduu yeni teknolojilerde daha da nem kazanmaktadr. Kullanmm youn olduu sektrler iin en uygun sistem ve temel elemanlan tartlmtr. Bununla birlikte, seime etki eden temel parametreler kesilecek malzemenin tipi, kalml, istenilen kesme hz ve yzey kalitesidir. En uygun sistem seimi bu drt parametre ile birlikte krank pompal, ift etkili ve fazl ift etkili basn ykseltme tekniklerinin zelliklerinin ayrmtl olarak incelenmesi ile yaplabilir. Genel olarak, yzey kalitesinin nemli olmad uygulamalar iin 3000 bar a kadar kabilen pompal sistemlerin kullanm uygun ve ekonomiktir. ok yksek kesme hzlar ve iyi yzey kalitesi iin 3000 barm zerine klmas gerektiinden ift etkili basn arttrma yntemini ieren sistemlerin tercih edilmesi gerekir. En iyi yzey kalitesi iin ise (kesilen yzeyde 50 mikron derinliinde izler) basn dalgalanmasmm hemen hi olmad fazl ift etkili basn a r t t r m a y n t e m i n i kullanan sistemler kullamlmahdir. Andrc veya sadece su-jetli sistem kullammma karar vermek ise daha kolaydr. rnein, takm elii, alminyum gibi sert malzemeler asindincih sistemlerin kullammmi gerektirirken, snger, yumuak lastik / kauuk gibi malzemeler ve gda sanayisinde andncsz su-jeti sistemleri kullamlmahdir. Herhangi biramdrcsz su-jeti sistemine andmc-karmm salayan nozul taklarak btn malzemelerin aym sistem ile kesimi mmkndr.

2.

Olsen J. H., A Comparison Between Intensifier and Crank drive Pumps, Omax Corporation 21409 72 nd Avenue South, Kent \VA98032 USA (http://www.omax.com)

3.

Geren, N . , Bayramolu, M , ahin, B., Baysal, M. M. ve Tun, T., Su Jeti ile Kesme Sistemi Kntegrasyonu ve Otomasyonu, ODTU, 8. Uluslararasi MakinaTasanm ve Imalat Kongresi, s: 619,628, 1998.

4.

Hashish M. Steele D.E. and Bothell D. H . , Machining With Super- Pressure (690 MPa) Waterjets. Int. J. of Mach. Tools and Manufacturing. Vol. 37, No.4, pp 465-479, 1997.

5.

Ingersoll-Rand, Water Jet Cutting Systems: Streamline Phase III Intensifiers, Ingersoll-Rand Ticari Tantm Katalogu, Boxter Springs USA.

6.

Waterjet Abrasive Receyling Dispenser Ticari T a n i t i m Katalogu. 200 Northeast Ave. Tallmadge, Ohio 44278 USA.

7.

Berkeley Chemical Research P.O Box. 9264 Berkeley CA 94709-0264 (http://www.berkeleychemical.com).

8.

Miller, F. K., Waterjet Cutting: Technology and Industrial Applications, T.H.P., London, U K , 154p.

9.

Becker, R., ve Gray, G. M., Evaluation of a Water Jet Cut ting Systems for Slicing Potatoes. Journal of Food Science, Vol.57, No. 1,1992.

10.

Ramulu, M., ve Arola, D., Water Jet and Abrasive Water Jet Cutting of Unidirectional Graphite/Kpoxy Composite. Com posites, University of Washington, USA, Volume 24, No. 4 1993.

DAHA ETKN BR ODA N YELK ADATLARIMIZI DEYELM

Mhendis ve Makina - Cilt: 42 Sayi: 500