YURTTALIIN KAMUSAL VE ULUSST BOYUTU: AVRUPA YURTTALII VE GMEN FORUMU" RNEKLER

Dr. Ece GZTEPE*

Adn koyduumuz kavramlar davranlarmz belirler." Jean-Paul Sartre

I. Anayasal Vatandalk Kavram Trkiye'de anayasal yurttalk" kavram altnda yrtlen tartmalarn kayna olarak ncelikle, son yirmi yldr Trk siyasi tarihinin gndemini belirleyen Krt ve slam kimlii tartmalar gsterilmektedir1. Ancak tartmalarn kaynann hemen belirlenebilir olmas, tartmann yrtld kavramlarn ve dilin de anlalabilir olmas anlamna gelmiyor. Gncelliini neredeyse balangcndan beri hi yitirmeyen bu yeni yurttalk tartmasnn temel kavram olan anayasal yurttalk", semantik olarak da, hukuk terminolojisi asndan da bir anlam tamamaktadr. Semantik olarak bakldnda kavram, anayasada (da) dzenlenmi yurttalk kurumu olarak anlalmaktadr ki, bu durum, tartmaya yer vermeyecek biimde 1982 Anayasas'nn 66. maddesinde dzenlenmitir. Kavram, hukuk disiplinleri asndan bakldnda da fazla bir anlam kazanmamaktadr. Kta Avrupas geleneine gre, yurttalk kurumunun bir yasayla dzenlenmesi, istisnai bir durum olmad gibi, 1924 Anayasas'ndan balayarak tm Trkiye Cumhuriyeti anayasalar Trk yurttaln dzenlemilerdir. Bu durumda
* Mnster Westfalische Wilhelms niversitesi retim yesi. 1 Sorunun Krt sorunu erevesinde ele alnd bir alma iin bkz. Ahmet duygu, okkltrllk", Trkiye Gnl, Mart-Nisan 1995. ! 1924 Anayasas (md. 88): (I) Trkiye ahalisine din ve rk fark olmakszn vatandalk itibariyle (Trk) tlak olunur".

230

GZTEPE

Yl 2003

anayasal yurttalk kavramnn, Bat demokrasileri iinde zellikle Almanya'daki yurttalk tartmalarnda merkezi bir yer tutan Verfassungspatriotismus" kavramn Trkeletirme abasnn bir rn olduunu dnmek yersiz olmayacaktr. Eski Yunanca'da "patriotes" kavramndan treyen ve "pater" (baba) kknden tretildii iin, ayn soydan gelen anlamn tayan "patriot" szc, Latince'nin ge dneminde "ayn lkenin insan" anlamn tayordu. Modern Bat dillerine Franszca kkenli bir szck olarak giren "patriot" szc ise modern dnyada, vatan sevgisiyle dolu ve vatanna bal olan insan anlamn tamaktadr. Bu anlamyla "patriot" szc, 20. yzyln ilk yarsnda iki Dnya Sava'nn anahtar kavram olmutur. Gerek saldrgan Alman milliyetiliinin, gerekse saldrya urayan dier ulusdevletlerin dayand ve bir devlete ya da ulusa aidiyeti temsil ettii iin, kendini vatan uruna kurban etmeyi de kapsad dnlen bu kavram, 20. yzyl milliyetiliine damgasn vurmutur. kinci Dnya Sava sonrasnda mttefik devletlerin gzetimi altnda yeniden kurulan Federal Alman Cumhuriyeti'nde milliyetilik kavramnn dile getirilmesi, uzun bir sre3, resmi olmayan ya da dile bile getirilmeyen bir yasakt. 1960'larn sonunda Alman devletini birarada tutacak, insanlara bir siyasi sisteme aidiyet duygusu verecek bir kurumun ne olduu, ykc Alman milliyetiliine alternatif bir kurumun varolup olmadna ilikin tartmalarda liberal-muhafazakr hukuku Dolf Sternberger "Verfassngspatrotismus" kavramn ortaya atmtr4. "Anayasaya ballk" olarak evrilebilecek bu kavramla Sternberger'in kastettii, kullanm sakncal milliyetilik kavramnn yerine, Alman halknn yaratt anayasaya bal olmak, bu anayasann temsil ettii deerlere sahip kmakt. Her ne kadar burada yeniliki ve ulus-devletlerin allagelmi ballk kalplarnn dnda bir kavram yaratlm gibi grnse de, Sternberger'in kastettii anlamyla anayasaya ballk, Alman halknn kendi iine kapal, ulus-devletlerin zerine ina edildii dnlen homojen kltrl tek ulus varsaymnn dna kmyordu. Bu anlamda da 20. yzyln ikinci yarsnda ortaya kan sorunlar zmede yardmc olabilecek, yeni bir birarada yaama ve siyasi birlik oluturma lt gelitirmiyordu. Anayasaya ballk kavram ilk olarak sol liberal sosyal filozof Jrgen Habermas'n almalarnda, ulus-devletin snrlarn aan ve okklti topluluklar iinde barndran ulus-devletlerin siyasi meruluk ve temsil krizine bir yant bulma abasnda geleneksel erevenin dna kabilmitir.
1961 Anayasas (mel. 54): ..Trk Devletine vatandalk ba ile bal olan herkes Trktr". 1982 Anayasas (mel. 66): ..Trk Devletine vatandalk ba ile bal olan herkes Trktr". 3 1968 renci hareketi ve sonrasnda 1970'lerde Kzl Ordu Fraksiyonu'nun (RAF) eylemleri karsnda devleti bu 'ykc' unsurlara kar koruma abalarnda, milliyetilik kavram da bambaka bir balamda yeniden politik tartmalarn odak noktas olmutur. 4 Dolf Sternberger, Verfassgspatiotisus, Frankfurt/M. 1990.

' *->*Ht*H

-|

: H

. 1

.[.,,>

||,

H l .l^MUHl

C.52 Sa.4

ANAYASAL YURTTALIK

231

Habermas'n geni kapsaml, pek ok almasnn da temel dncesi olarak nitelendirebileceimiz anayasaya ballk ilkesi, 1789 Fransz Devrimi'yle ortaya kan 200 yllk ulus-devletin dayand siyasi temellerin (grlecei zere bunlara teorik varsaymlar da denebilir) dnyadaki byk insan gleri sonucu okkltrl/dinli/dilli hale gelen ileri sanayi lkelerinin, demokrasinin Kant ve Rousseaucu anlamnda bir meruluk krizi iinde olduu tezine dayanmaktadr5. Habermas'n kulland anlamyla anayasaya ballk ilkesinin gnmz toplumlarnn sorunlarna ilikin almlarna deinmeden nce, Fransz Devrimi'yle ortaya kan ulus-devletin dayand varsaymlara ve iki temel ulus-devlet modeline bakmakta yarar var. II. Yurttalk Kurumu ve Kapsam Egemenliinin kaynan Tanr'da bulan, iktidarnn snr olarak yalnzca Tanr'y ve doal hukuku gren 17. ve 18. yzyl Avrupa monarklar, kendilerini hkmettikleri insan topluluuna kar deil, Tanr'ya kar sorumlu gryorlard. Hkmrann kendisine kar sorumluluk tamad, ama vergi, askerlik vb. eitli devlerle ykmlendirebildii halk, herhangi bir hak sahibi de deildi. Tebaasnn kimlerden olutuunu bilmenin hkmran asndan tek nemi, gerektiinde askere alabilecei ya da vergilendirebilecei insan kitlesinin bykln saptamaktan ibaretti. Bu da ou kez feodal toplumsal yapnn paralanm yetki dalm nedeniyle monarkn deil, feodal beylerin, prenslerin yerine getirdii bir ileve dnyordu. Doum, evlilik gibi daha sonra zel hukukun konusu olan toplumsal alanlar ise, tamamen rf ve det hukukuna terkedilmiti. Eski Yunan ve Roma'da demokrasinin znesi olan, kendi kaderini iinde yaad toplumun siyasi hayatna katlarak belirleyen halkn6 {demoslpopdus) yzyllar iinde unutulan bu ilevi, Fransz Devrimi'nin fikir babalarndan Jean-Jacques Rousseau'nun yazlarnda yeniden canlandrlmtr. Rousseau'nun yazlarnda halk kavram, Sosyal Szleme"deki genel iradeyi (volonte generale) ve siyasi yetkinlii temsil ediyordu7. Buna gre halk, temsilcileri araclyla genel iradesini kullanyor

Son almalar iin bkz. Habermas, Der europaische Nationalstaat - Zur Vergangenheit und Zukunft von Souveranitt und Staatsbrgerschaft, Die Einbeziehung des Acleren, Frankfurt/M. 1996, s. 128-153; idem, Staatsbrgerschaft und nationalc Identitt, Faktizitat und Geltung, 4. Auflagc, Frankfurt/M. 1994, s. 632-660; idem, Volkssouveranitt als Verfahren, Faktizitat und Geltung, 4. Auflage. Frankfurt/M. 1994, s. 600-63 1. '' Roma ve Eski Yunan'da siyasi haklara sahip olanlarn, toplumun kadnlar, kleler, yabanclar ve ocuklar dnda kalan ok kk bir blmn oluturan zgr erkeklerden olutuunu hatrlamakta yarar var elbette. 'Gerek' yurttan ayrt edici zellikleri iin bkz. Aristoteles, Politik (bersetzt von Olof Gigon), Stuttgart 1971, 3. Kitap 1274b7-15: 1275a2025; 1275b 15-20. 7 zellikle bkz. Jean-Jacques Rousseau, Vom Gesellschaftsvertrag der Grundsatz.e des Staatsrechts, Stuttgart 1977. Ayrca bkz. Fsun stel, Bir Aidiyet Biimi Olarak Yurttalk ya

232

GZTEPE

Yl 2003

ve siyasi temsil araclyla siyasi sistemin meruluunu salyordu. Ynetilenlerin temsili ilkesine dayanan ve meruluunu bu kaynaktan alan ulus-devletin temel sorusu da doal olarak, kimlerin bu meruluk kayna olan halka/ulusa dahil olduudur. Tek bir btn olarak ulusun snrlarnn izilmesi ve bu snrlar iindeki unsurlardan hangilerine meruluk ilevinin yklenecei, o gne kadar varolagelmi btn siyasi sistemlerde olduundan daha hayati bir nem tamaktayd. Bu nedenle Franszca'daki "nationalite" ve "citoyemete" kavramlar - daha sonra Almanca'da ifadesini "Staatsangehrige" ve "Staatsbrger" kavramlarnda bulmutur- zel bir anlam tamaktadr. Bunlardan "nationalite" ulusa biimsel aidiyeti temsil ederken, ''citoyemete" maddi aidiyeti kastediyordu. Bu ayrma gre, bir ulusa dahil olan herkes, ayn zamanda aktif yurtta olamyor, yani siyasi iradenin oluum srecinde yer alamyordu. Yalnzca aktif yurttalar (citoyen) siyasete katlma, genel iradenin oluumunda yer alma hakkna sahipti. ncelikle kadnlar ve mlk sahibi olmayanlar Fransz Devrimi'nin eitlik ilkesine ramen aktif yurttalk haklarndan mahrum braklmlard8. Almanya'da da devletin her yurtta (Staatsangehrige) ayn zamanda aktif yurtta deildi. 18. yzylda Fransz Devrimi'nin Almanya'daki izlerini en iyi biimde grebildiimiz Kant'm yazlarnda aktif yurtta, halkn yasa koyma iradesini dile getiren, halkn birlemi iradesinin bir unsurudur. Aktif yurtta olabilmenin koulu, kiinin kendi koyduu yasalardan baka bir yasaya boyun ememesi, geimini bakasna baml olmadan salamas ve toplumda hikimsenin araclna muhta olmadan bamsz bir hukuk znesi olabilmesidir. Ama bunlara ek olarak Kant iin aktif yurtta dier biimsel yurttalardan ayran en nemli zellik, oy verme hakkyd. Bunun iin de kiinin, doal unsurlarn yannda (kastedilen, kiinin ocuk ya da kadn olmamasyd) mlk sahibi olmas da gerekiyordu9. Kant, teorik olarak Rousseau'ya dayanmasna karlk Rousseau'nun yazlarnda mlkiyetten kaynaklanan bir dlama lt yer almamaktadr. Tam aksine Rousseau,
da Yurttaln ki (buuk) Yorumu, Fsun stel, Yurttalk ve Demokrasi. Ankara 1999 iinde, s. 50-76. s Ayrntlar iin bkz. Dieter Gosewinkcl. Staatsbrgerschaft und Staatsangehrigkcit. Gesclchte und Gesellschaft 1995, s. 533-556. Fransz Devrimi'ndc byk rol oynayan kadnlarn ,.nsan ve Yurtta Haklar Bildirgesi"ndeki haklarn pek oundan fiilen mahrum braklmasna tepki olarak. Devrim barikatlarnda erkek devrimcilerle omuz omuza savam Olmype de Gougcs. 1791 ylnda Kadnn ve Kadn Yurttan Haklar Bildirgesi"ni kaleme almtr. Bildirgc'nin can alc cmlesi Kadnlann giyotine gitme haklan varsa, seme haklar da olmaldr" Gougcs'un haklarnn snrlarn da gstermitir. De Gougcs "giyotine gitme hakkn' kullanmaya zorlanm ve 1793 tarihinde giyotinle idam edilmitir. De Gougcs'un Bildirgesi'nin evirisi iin bkz. Ece Gztepe (eviren), A Hukuk Fakltesi Dergisi. (1996). Cilt: 45. Say: 1-4, s. 185-193.
9

Kant, Die Metaphysik der ilten, NVilhelm Weischedel (Hrsg.), VVerkausgabc Band VIII. 9. Auflage. Frankfurt/M. 1991, 46, s. 432 vd.; idem, Uber den Gemeinsprtch. Das nug in der Theorie ricltig scin taugt uber nichl fr die Praxis (1793), Hrsg. von Julius Ebbinghaus. Frankfurt/M. 1946, s 41 vd.

C.52 Sa.4

ANAYASAL YURTTALIK

233

zengin ve yoksul arasndaki ayrm, Cumhuriyeti eitlik ilkesinin tam anlamyla hayata geirilmesinin nnde nemli bir engel olarak grmekte ve bu uurumun kapatlmasn devletin en nemli devleri arasnda saymaktadr10. kinci Dnya Sava sonrasnda toplumsal eitsizliin yurttalk kurumuna olumsuz etkilerini tekrar ele alan Thomas Marshall, demokratik yurttalk kurumunun ancak sosyal haklarn tannmasyla gerek ilevini yerine getirebilir hale geldiini, temel hak ve zgrlklerle siyasi haklarn ancak sosyal haklarn varl sayesinde tm yurttalarn etkili olarak kullanabildikleri haklara dntn gstermitir". kinci Dnya Sava sonrasnda toplumsal ve cinsleraras eitliin salanmas, yurttalk kurumunun asli kaynana uygun olarak hayata geirilmesine ksa bir sre katkda bulunduysa da, uluslararas g dalgas, endstri lkelerinde yeni bir sorunu, yurttalk kurumunun ulus-devlet snrlar iindeki anlamn tekrar sorgulama zorunluluunu ortaya karmtr. Endstri lkelerine ncelikle ekonomik amal olan byk g dalgas sonucu, bu lkelerin toplumlar, yurttalarnn yansra baka lkelerin yurtta olan byk bir insan kitlesiyle kar karya kalmlardr. Marshall'n teorisindeki haklar sralamas bu yeni durum karsnda tersine evrilmi ve gmenlere, temel hak ve zgrlklerin yansra ekonomik haklarn da tamam tannmtr. Ancak gmenler, ulus-devletler iinde geleneksel olarak yalnzca o lkenin yurttalarna tannan siyasi haklardan uzun sre mahrum kalmlardr. Yaadklar lkede geici olmadklar, ikinci kuak gmen ocuklarnn domasyla kesin olarak anlalan bu yeni gmenlerin hayat boyu siyasi haklardan mahrum braklmalarnn Bat'nn temel hak ve zgrlk anlayyla badamad grldnden, ifte yurttalk, yurttala alnmann kolaylatrlmas, oturma sresine bal olarak yerel seimlerde seme ve seilme hakknn tannmas gibi zm nerileri gelitirilmitir. Ancak bu zmlerin hibirisi ulus-devletin geleneksel varsaymnn dna kmay ve yeni toplumsal yapnn gereklerine uygun yeni bir siyasi teori gelitirmeyi baaramamtr. Yukardaki ksa tarihi zette de grld zere yurttalk kavram, 1789 Fransz Devrimi'nin kendi yasalarn kendi yapan, yani kendi kaderini tayin eden bir ulus yaratma abasnn kurucu unsurlarndan birisiydi. Dnemin sorunlar ve hedefleri erevesinde bulunan zmler her ne kadar gelecekteki sorunlarn ve yantlarnn erevesini izmise de, yurttalk kavramnn demokrasiyle balantsnn zn doru biimde saptamak byk nem tamaktadr. Fransz Devrimi'nin felsefi nclerinin ve devrimcilerinin temel dncesi, ulus olarak niteledikleri insan topluluunu siyasi irade oluumunun aktif zneleri haline getirmekti. Bu toplulua ait
"' Rousscau, Vom Gesellschaftsvertrag der Grundsilze des Staatsrechls, Stuttgart 1977, kinci Kitap, Blm 11, s. 56 vd. " Bkz. Thomas Marshall, Staatsbrgerrechte und soziale Klassen, Brgerrechte und soziale Klassen. Frankfurt/M. 1992 iinde, s. 33-94.

234

GZTEPE

Yl 2003

olmann koullan her ne kadar dnemin gerekleriyle snrl olarak tanmlansa da, felsefi olarak bu snrlar da ortadan kaldrmak mmknd. Ulusun temel lt olarak alnd bu siyasi tasarmda aidiyetin koulu, etnik olarak bir rka ait olmaktan gemiyordu. Cumhuriyet'in ilkelerine bal olduunu bildirmek, daha sonraki biimsel koullarn gerekletirilmesinin nkouluydu. Ernest Renan'n nl sylevinde dile getirdii gibi, bir ulusun varl, her gn yaplan bir halkoylamas gibiydi. Eer Cumhuriyet'in ilkelerini benimseyen insanlar olmazsa, ulus da varolamazd'2. Cumhuriyeti devlet, insanlarn ortak siyasi irade oluturmasna olanak salayan, insanlar siyasi bir btnn paras klan kurucu unsur olarak anlalyordu. Yani ulus ad verilen insan topluluu, ancak bir devletin varlnda vcut buluyordu. Bu nedenle devleti nceleyen bir ulus kavram, Fransz Cumhuriyet dncesine yabancdr. Bu Cumhuriyeti anlay, Almanya'da kk salan romantik, etnik ulus anlayyla taban tabana zttr. Alman ulus anlayna gre ulus, devletten nce varolan, devletini arayan, ayn etnik kkenden gelen insan topluluudur. Bu insan topluluuna ait olanlar, ayn devlet ats altnda biraraya gelemeseler de, Alman olmaya devam edeceklerdir. lk olarak 1871'de Alman Reich'nn ats altnda toplanan Alman prenslikleri, bu anlaya gre, aslnda nceden varolan Alman ulusuna bir devlet armaan etmilerdir. Teorik olarak varl kabul edilen bu birlik, tarihi gereklikle atmasna karlk, daha sonraki Alman devlet anlaynn temelini oluturmutur ve temeli olmaya da devam etmektedir13. Bu iki temel ulus anlay, Staatsnation (Fransa) ve Kulturnation (Almanya) kavramlarnda somutlamtr. Fransa'nn ulus anlay, Ernest Gellner'in ve Eric Hobsbavvm'n temsil ettikleri modern tarih yaklam tarafndan devralnmtr. Buna gre ulus, yneten snf ya da elitler tarafndan yaratlm bir soyutlamadr. Ortak dil, etnik aidiyet, ortak tarih ve ortak topraklar gibi her ulusa ikin olduu dnlen unsurlar, kkne inildiinde birlikten ok kafa karkl yaratacak eitlilikte ve eliki iindedir. Bu nedenle ulusu devlete ncelemek, ideolojik bir amaca hizmetten baka bir ey deildir. nk devleti ve hatta milliyetilii yaratan uluslar deildir, tam tersine ulusu ve milliyetilii "icat eden", devletlerdir14. Anthony Smith'in temsil ettii primordialist ulus anlay ise, uluslarn gerekliinden ve etnik aidiyetin doal varlndan yola kmaktadr. Buna gre uluslar, varlklaryla insan topluluklarnn siyasi iradelerini
Ernest Renan, Was ist cine Nation?, Hamburg 1996, s. 35. " Alman ve Fransz devlet/yurttalk modellerini karlatrmal olarak inceleyen bir bayapt iin bkz. Rogers Brubaker, Citizenship and Naonhood in France and Germany. Cambridge 1992. 14 'The invention ol the nations': Eric Hobsbawm, Nalioncn und Nationalismts. Mvthos und Realitat seit 1780, 2. Auflage, Frankfurt/M. 1992, s. 20 vd.; Ernest Gellner, Nationaiismus und Modeme, Berlin 1991, s. 86 vd.
12

C.52 Sa.4

ANAYASAL YURTTALIK

235

oluturabilecekleri bir devleti kurmalarna yardmc olurlar. Uluslar, dnlemeyecek kadar eski tarihlere uzanan varlklaryla, ruhlarnn uyanp bir devlet oluturmasn salarlar. Bu sonsuz denebilecek varlk, yaz ya da szl tarih yoluyla kuaktan kuaa aktarlr. Bu anlaya gre ulus duygusu, kurgulanm bir yap deil, duygularla alglanabilir, reel temeli olan bir gerekliktir. Bir ulusa ait olmak, byk bir aileye ait olma duygusuyla e deerdedir". Bu anlayn zorunlu sonucu, bir ulusa aidiyetin irade d bir durum olmas, doumla kazanlmayan bir aidiyetin sonradan biimsel olarak kabul edilse bile, aslnda kazanlmayacadr. Trk hukukunun yurttalk anlay Fransz ulus anlayna yakndr16. Gerek 1924 ve 1961 Anayasalarnda, gerekse 1982 Anayasas'nda yurttalk kavram, devletle kurulan hukuki ba temelinde tanmlanm, etnik kken, bu hukuki kurumun nkoulu olarak kabul edilmemitir. Literatrde de, Trk ve Trklk kavramlarnn din, rk, dil ya da kltr farkllna iaret eden kavramlar olmad, Trklk ile Trkiye Cumhuriyeti'ne hukuki ve siyasal balln ifadesi olarak vatandalk kavramnn, Trk ile de T.C. vatandalarnn kastedildii hususundaki gr ar basmaktadr. Ksacas, 1982 Anayasas ile de vatandalk, hukuki bir iliki ve stat olarak dzenlenmektedir17. Yukarda anlan iki temel yurttalk anlayndan ilkinin (Staatsnation) "yabanc" unsurlara daha ak olduu, kiinin iradi tercihi dorultusunda - ve elbette gerekli biimsel koullar gerekletirmesi kouluyla - siyasi bir btnn paras olarak kabul edilebilecei aka grlmektedir. Ancak her iki model de dlama unsuruna dayanmaktadr. Dlayclk zellii, gnmzdeki btn siyasi topluluklarn yapsnn vazgeilmez bir unsuru olarak grlmektedir. Siyasi iradenin znesi olanlar, bunun dnda kalanlardan, alnacak kararlarn nesnesi olsalar da, karar alma srecinin dnda braklacaklardan kesinlikle ayrlmaktadrlar. 200 yl akn ulus-devlet tarihi boyunca bu dlama mekanizmasnn arac, yurttalk iken, tarihte bir benzeri daha olmayan Avrupa entegrasyonunun 1992'te
13 Bkz. Antlony Smith, Die Ursprnge der Nationen, Veit M. Bader/Albert Bensclop u.a. (Hrsg.).Di'e Wiederentdeckng der Klassen, Hamburg 1998 iinde, s. 126-149. "' ktidarn kurumsallam biimi olan devletin varlk koullarndan olan insan topluluuna ilikin farkl yaklamlarn zeti iin bkz. Tez\, Anayasa Hukuku, stanbul 2001, s. 115 vd. 17 Bkz. Nomcr, Trk Vatandalk Hukukunun Genel lkeleri, Vatandalk ve Yabanclar Hukuku Alannda Gelimeler (24-25 Eyll 1998), stanbul 2000 iinde, s. 68 vd.; duygu/Keyman, Globalleme, Anayasallk ve Trkiye'de Vatandalk Tartmas, Dou Bat (1997). s. 143-155; duygu, Trkiye'de Vatandalk Kavram zerine Tartmalarn Arka Plan, Dou Bat (1998), s. 134-147; Kadolu, Kamusal Alan ile zel Alann Yeniden Eklemlenmesi: Demokratik Vatandalk, Dou Bat (1998), s. 1 19-133; Tanr, Trkiye'de Demokratikleme Perspektifleri, stanbul 1997; Tezi, Anayasa Hukuku, stanbul 2001, s. 243; Unsal. Yurttalk Anlaynn Geliimi, 75 Ylda Tebaa'dan Yurttaa Doru, stanbul 1998 iinde, s. 4-11; Unsal. Yurttalk Zor Zanaat, 75 Ylda Tebaa'dan Yurttaa Doru, stanbul 1998 iinde, s. 1-36; stel, Yurttalk ve Demokrasi, Ankara 1999.

236

GZTEPE

Yl 2003

Maastricht Antlamas ile geldii noktada bu durum, snrl bir lde de olsa, Avrupa yurttalna doru evrilmitir. Avrupa yurttalnn (european citizenship/Uniosbrgerschaft) tartmal konumu ve ilevine deinmeden nce, bu teorik tartmalarda nemli ke talarndan birini oluturan Habermas'n anayasal ballk kavramna dnmekte yarar var. III. Habermas'n "Anayasaya Ballk" Kavram Habermas'a gre bir lkenin politik kltr en ak biimde, anayasasna baklarak anlalabilir. Her ulusal kltrn kendi tarihi erevesinde gelitirdii ulusal egemenlik ya da insan haklan gibi anayasal ilkeler her lkenin kendi yorumu erevesinde yeni bir anlam kazanr. Buna dayanarak Habermas, milliyetilik yerine, her lkenin anayasaya ballk" (Verfassungspatriotismus) ilkesine dayanmasn, milliyetiliin karanlk yzn tekrar yaamamak iin iyi bir k noktas olarak deerlendiriyor18. Habermas'a gre Kant ve Rousseaucu anlamda kendi kaderini demokratik olarak tayin etme hakk, kollektivist ve dlayc bir ulusal bamszlk ve ulusal kimlik oluturma sreci deildir. Aksine, tm yurttalar eit biimde kapsayan, kendi yasalarn koyma srecidir19. Ancak burada dikkat edilmesi gereken nokta, Habermas'n, Trke'de "yurtta" olarak ifade edilen zneyi, bir devletin yurttalna sahip birey (StaatsangehrigelStaatsbrger) olarak deil, herhangi bir siyasi topluluun znesi olan birey (Biirger) olarak anlamasdr. Bu kavramsal farkllk, Alman siyaset felsefesi ve hukuk teorisinde gzard edilmemesi gereken byk bir nem tamaktadr"0. Habermas, primordialistlerin dayand etnik aidiyet yerine, siyasi bir yapya (politisches Gemeimvesen) dahil olmann, tercih edilmi, ona ait olmamay seme hakknn sakl tutulduu ve kiinin sbjektif haklaryla gvence altna alnm kurumsal bir yap olduu varsaymndan yola

Habermas. Der curopaische Nationalstaat - Zur Vergangenheit und Zukunit von Souveranitat und Staatsbrgerschaft. Die Einbezielumg des Anderen. Frankfurt/M. 1996, s. 143. 19 dem. Inklusion - Einbeziehen der EinschlieBen? Zum Verhiiltnis von Nation, Rechtsstaat und Demokratic. Die Einbeziehmg des Anderen. Frankfurt/M. 1996, s. 166. 211 Almanya'da bu tartmann bir kolu yabanclara yerel seimlerde seme ve seilme hakk tannmasna, dier kolu ise iyeri demokrasisinin anayasal meruluuna kadar uzanmaktadr. Demokrasiyi bir rgtlenme biimi (Organisationsform) olarak anlayanlarla, bir devlet biimi (Staatslbrm) olarak kavrayanlarn on yllardr sregiden tartmas iin bkz. Ernst-VVolfgang Bckenfrde. Demokratic als Vcrfassungsprinzip, Josef Iscnsee/Paul Kirchhof (Hrsg.), Handbucl des Slactsrechls der Bundcsrepublik Deutschland, 22, Bd. 1, Heidclberg 1987 iinde, s. 887-952; Brun-Otto Bryde, Die bundesrepublikanische Volksdcmokratie als Irrwcg der Demokratietheorie. Staalswissenschaften und Stautspra.\is (1994), s. 305-330; Alman Anayasa Mahkemesi'nin yerel seimlerle ve demokrasi anlayyla ilgili temel kararlar iin bkz. BVerlGE 83. 37; E 83. 60; E 89, 155. Bu nedenle, Habermas'n dnce sistemini incelerken, yurtta szcnn bu geni anlamyla kullanldn hatrlamakta yarar var.

18

t>>W.WIWtM

. |

-in

| K " il H& II'IUHM'I'I

t)

C.52 Sa.4

ANAYASAL YURTTALIK

237

kmaktadr. Bunun anlam, politik olann (das Politische) halk birletiren, homojen bilin ve aidiyet dzleminden demokratik kurum ve sre dzeyine tanmasdr. Zaten Habermas'n ulusu demokrasilere ynelik en byk eletirisi de, ulus-devlet modeli dndaki hibir dzlemde demokratik karar alma srecini ve politik eylemi kapsayamamasdr21. Habermas teorisinde, aklc Cumhuriyeti gelenee dayanmakta ve demokrasinin znesini oluturan halk, siyaset ncesi varolan bir birlik olarak anlamak yerine, toplumsal szlemenin bir rn olarak kavramaktadr. Bu toplumsal szleme, biraraya gelen zgr ve eit yurttalarn kendi koyduklar zgrlk yasalarn oluturduu dzen iinde yaama iradelerinin bir ifadesidir. Bu kararlarn demokratik biimde ileyen dnce ve irade oluturma sreleri sonunda alnmas, Habermas'n dncesinin temelini oluturmaktadr. nk ancak bu sre ve ona elik eden demokratik prosedr, siyaset ncesi bir birlikten gelmeyen, homojenlik gstermeyen ve hatta o ana dek birbirine tamamen yabanc bireyler arasnda da aklc, normatif bir siyasi dzen kurulabilmesinin kouludur22. Habermas'n "mzakereci politika" (deliberative Politik.) dedii bu model, liberal ve Cumhuriyeti modellerin eletirisinden domutur ve ncelikle liberal modelin kartdr. Liberal dnceye gre, kamu idaresinin bir aygt olan devletle, ekonomik karlarn gerekletirmeyi kendisine ncelikli hedef edinmi bireylerden oluan toplum arasnda bir ayrm vardr. Bu balamda politika da, bireylerin, deiik ekonomik karlarn elde etmek iin devlete kar yrttkleri ilevsel bir etkinliktir. Bu etkinlikte devletin rol, arabuluculuktan ibarettir. Bu anlayta yurttalarn stats, sbjektif haklara gre belirlenir ki, bu haklar sayesinde yurttalar devletin mdahalesine ve baka bireylerden gelecek saldrlara kar korunurlar; yeter ki yurttalar kendi karlarn elde etmeye ynelik eylemleri srasnda yasalar ihlal etmesinler. Bu nedenle liberal teoride siyasi haklar, bireylere kendi karlarn gerekletirmek iin eylemde bulunma hakkndan ve oy verme yoluyla, bu karlar en iyi ekilde koruyan devleti merulatrmaktan te bir anlam tamaz. Buna karlk Cumhuriyeti dncenin temelinde, eit bireylerin iletiimsel uzlamasna {kommunikativer Konsens) dayanan bir toplum modeli yatmaktadr. Siyasi yap, ancak bireylerin aktif eylemleriyle kurulabilen bir yapdr. Bu nedenle de Cumhuriyeti modelde aktif stat haklarna negatif stat haklarndan daha ok deer atfedilmektedir. Yurttalarn ortak politika pratikleri, kendilerini gerekletirmelerinin bir biimi olarak kavranmaktadr. Bu srete devlete den grev ise, dnce ve irade oluturma srecini gvence altna almak ve bylelikle kendi meruluunu da salamaktr. Habermas'n bu modelde
J

Habermas, Inklusion versus Unabhngigkeit. Zum Verhaltnis von Nation, Rcchtsstaat und Demokratie, Manfred Hettling/Paul Molte (Hrsg.), Nation und Geseschaf in Detschland. Historische Essays, Mnchen 1996 iinde, s. 116 vd. "Jbid, s. 119.

238

GZTEPE

Yl 2003

grd en nemli eksiklik, demokratik sreci yurttalarn erdemlerine ve etik tavrlarna ok fazla baml klmas ve idealize etmesidir2'. Habermas'm mzakereci politika modelinde ise, demokratik iradenin oluturulmas srecinin koullar merkezi bir yer tutmaktadr. Bu modelin Cumhuriyeti dnceden fark, demokratik anayasay ikincil bir konuma atmamasnda ve mzakereci demokrasiyi sadece kollektif olarak eylemde bulunan yurttalarn varlna balamamasnda, aksine demokratik karar alma srelerinin kurumlatrlmasnda grmesinde yatmaktadr4. Habermas ulus-devletlerin, yurttalarn devletin meruluk kayna olarak tannmasnda oynad nemli rol asla reddetmemektedir. nk ancak ulus-devletlerin ortaya kmasyla bireyler, tebaadan aktif yurtta statsne gemiler ve iktidarn meruluk kaynam deitirerek siyasi g sahibi olmulardr. Ama ulus-devletlerin, karar alma srecine katlma hakkn etnik aidiyete dayanan kader ortaklna, homojen bir halka dayandrma abalar, bu dnm noktasnn da snrlarn oluturmutur. nk gnmzn oketnili toplumlar bu monolitik toplum anlaynn nkabulleriyle bir atma halindedir. Avrupa ulus-devletlerinin kendi iindeki bu etnik eitlilik yannda, Avrupa Birlii'nin 1992'den bu yana gittike younlaan siyasal birlii de Habermas asndan sorunun gncelliini pekitirmektedir. Siyasi etkinlik iin kltrel, dilsel, dinsel ve tarihi homojenlii nkoul olarak varsaymaktan vazgemek, mzakereci politika anlaynn zn oluturmaktadr, nk demokratik dnce ve irade oluturma sreci aklc ve normatif bir anlamay, birbirine o ana dek yabanc olanlar arasnda da salama kapasitesine sahiptir25. Habermas, mzakereci demokrasi anlaynn kapsayclnn snrlarnn nerede bittiine, byle bir snrn gerekli olup olmadna ilikin sorulara yant vermemektedir. Dlayclk unsurunun her siyasi topluluun vazgeilmez unsuru olup olmad, ulusdevletlerin hkmettii yeryznde dnya yurttalnn mmkn olup olmad ayr bir tartma konusu olmakla birlikte, Avrupa Birlii erevesinde hayata geirilen Avrupa yurttalnn, ulus-devletin yurttalaryla snrl meruluk erevesini geniletmeye aday olduu bir gerektir. Aada bu yeni Avrupa deneyiminin kapsam ve mevcut snrlar incelenecektir. IV. Avrupa Yurttal Kurumu kinci Dnya Sava'nm kt deneyimlerinden yola karak, Almanya, Fransa, talya, Hollanda, Belika ve Lksemburg arasnda 18 Nisan 1951 'de
23 Bkz. Habermas. Drei normative Modelle der Demokratie, idem, Die Einbezichung des Anderen, 1996, s. 283 vd. 24 lbid.s. 287. ^ Habermas, Der curopaisehe Nationalstaat - Zur Vergangenheit und Zukunt't von Souveranitat und Staatsbrgerschaft, idem, Die Einbezichung des Anderen, 1996. s. 139 vd.: idem, Inklusion - Einhcziehen der EinschlieBen? Zum Verhaltnis von Nation, Rechtsstaat und Demokratie. ideni, Die Einbeziehung des Anderen, 1996, s. 158 vd.

C.52Sa.4

ANAYASAL YURTTALIK

239

imzalanan Avrupa Kmr ve elik Antlamas'yla temelleri atlan Avrupa entegrasyon sreci, 25 Mart 1957'de imzalanan ve Avrupa Ekonomik Topluluu'nun temelini oluturan Roma Antlamas ve Avrupa Atom Topluluu Antlamas'yla ayakl, ulusst bir hukuki yap kurmutur. 28 ubat 1986'da imzalanp 1 Temmuz 1987'de yrrle giren Avrupa Tek Senedi ile ncelikle ekonomik amalar tayan bu ulusst kurumsallamann ekonomik amalar siyasi hedeflerle birletirilmi ve 1992'de gerekletirilmesi planlanan Avrupa Birlii'nin temeli atlmtr. 1992 ylnda Hollanda'nn Maastricht ehrinde gerekletirilen Avrupa Hkmetleraras Konferans'nda imzalanan ve 1 Kasm 1993'te yrrle giren Maastricht Antlamas ile, dnya tarihinde benzeri olmayan bir ekonomik ve siyasi btnleme srecinde nemli bir adm daha atlmtr. Maastricht Antlamas'nn, ncesindeki 41 yllk Avrupa entegrasyon srecinde bir dnm noktas olduu, Avrupa Birlii yesi lkelerin Antlama'y onaylama srecindeki tartmalardan da anlalmaktadr. Birka rnek vermek gerekirse, Danimarka'da ilk halkoylamasndan kan "hayr" zerine Avrupa Birlii, Danimarka'ya, Maastricht Antlamas'nn baz hkmlerini uygulamama hakk tanm, bunun zerine ikinci halkoylamasnda az bir oy farkyla Antlama kabul edilmitir; ayn biimde ngiltere de sosyal haklara ilikin hkmlere taraf olmamay semitir. Antlama'nn ngrlenden ok ge bir tarihte yrrle girmesine neden olan bir baka tartma da Almanya'da yaanmtr. Avrupa Birlii'nin bir Avrupa sper devleti kurduu, Almanya'nn egemenlik haklarnn uzun vadede tamamen Avrupa kurumlarna devredilmesinin planland vb. gerekelerle Antlama'y onaylayan parlamento kararna kar anayasa ikayeti26 yoluyla Alman Federal Anayasa Mahkemesi'ne bavurulmutur. Federal Alman Anayasa Mahkemesi'nin daha sonra hukuk literatrnde ok tartlan kararyla anayasa ikayeti bavurular reddedilmi, ama ayn zamanda Avrupa entegrasyon srecinin snrlar hakknda da Almanya asndan baz ekinceler konmutur27. Avrupa Topluluklarn oluturan ilk szlemenin (birinci stun) yamsra Ortak D ve Savunma Politikas (ikinci stun) ve Adalet ve ilerinde birlii (nc stun) ile ayakl
* Almanya'nn yansra Avusturya, svire. spanya, Belika. Macaristan, ek Cumhuriyeti. Slovak Cumhuriyeti. Arjantin. Meksika. Brezilya, Kolombiya ve Kore'de de mevcut olan anayasa ikayeti kurumu, anayasa yargsnda somut norm denetiminin bir trdr. Almanya'da kiilere tannan bireysel anayasa ikayetinin yansra belediye ve belediye birliklerine de tannan anayasa ikayeti hakk mevcuttur. Bu anayasal hak sayesinde, kamu gc ilemlerinin anayasaya aykrl, i hukuk yollar tketildikten sonra, dorudan doruya Anayasa Mahkemesi'ne bavuru yoluyla ileri srlebilmcktedir. Bu anayasal hukuk yolu hakkndaki ayrntl bir alma iin bkz. Ece Gztepe. Anayasa ikayeti, A Hukuk Fakltesi Dner Sermaye Yaynlar, No. 45, Ankara 1998. 27 Karar iin bkz. BVerfGE 89, 155 vd. Bu ekincelerin Avrupa Birlii'ni balayp balamad. Federal Alman Anayasa Mahkemesi'nin kararna ilikin eletirilerin de ana temalarndan birisidir.

240

GZTEPE

Yl 2003

bir yap kuran Maastricht Antlamas'nn G maddesinde (Nr. 10) Avrupa yurttal kurumu dzenlenmitir. Kuruma atfedilen nemin bir ifadesi olarak Avrupa yurttal, ye devletler arasndaki ilikileri dzenleyen, devletleraras olduu iin de Avrupa Topluluklar Adalet Divanfnn (ATAD) yarg yetkisi dnda kalan Maastricht Antlamas'na deil, ulusst nitelik tadndan ATAD'n yarg yetkisine dahil olan Avrupa Topluluklar Szlemesi'ne, burada da hemen temel ilkelerin arkasna, ikinci ksma yerletirilmitir. Maastricht Antlamas ile deitirilen Avrupa Topluluklar Szlemesi'nin 8-8e maddelerinde dzenlenen Avrupa yurttal, 2 Ekim 1997'de imzalanp 1 Mays 1999'da yrrle giren Amsterdam Antlamas'yla Avrupa Topluluklar Szlemesi'nin 17-22 maddelerinde dzenlenmektedir. Buna gre, Avrupa Birlii yesi lkelerin yurttalar, Avrupa yurtta (european citizen/Unionsbrger) sfatn kazanmaktadrlar. Grld zere, dorudan Avrupa yurtta sfatm kazanmak mmkn deildir; ancak bir ye devletin yurttalnn kazanlmas halinde bu sfat elde etmek olanakldr. Buna bal olarak, Avrupa yurttaln kimlerin elde edebilecei, her ye lkenin yurttalk hukukuna bal olarak saptanacaktr. ye devletler, Avrupa Parlamentosu'nun bu konudaki srarl taleplerine karn, Avrupa Topluluklarnn saptayaca ortak ltlerle Avrupa yurttaln ulus-devletlerin yurttalk ltlerinden bir lde de olsa kopartmay kabul etmemilerdir. Daha nce ekonomik bir faaliyete, rencilik durumuna ya da emeklilie balanan serbest dolam ve yerleme hakk, Avrupa Topluluklar Szlemesi'ndeki ve ilgili yasal metinlerdeki koullar28 yerine getirilmek kaydyla, tm Avrupa yurttalarna tannmtr (md. 18). Avrupa yurttalarna tannan en nemli siyasi hak ise, Avrupa yurttalarnn ikamet ettikleri ve yurtta olmadklar ye devletin yerel seimlerinde ve Avrupa Parlamentosu seimlerinde seme ve seilme hakkdr (md. 19). Avrupa Parlamentosu'na seme ve seilme hakk, ulus-devletin temel varsaym ve Avrupa Birlii'nin devletleraras yaps asndan zel bir nem tamaktadr. Zira Avrupa Topluluklar Szlemesi'nin 189. maddesine gre Avrupa Parlamentosu, Topluluu oluturan devletlerin halklarnn temsilcilerinden olumaktadr. Bu ilke dorultusunda, her ye lkenin Parlamento'daki ye says 190. maddede saptanmtr. Avrupa yurttalarna tannan seme ve seilme hakkyla rnein, Fransa'da yaayan bir spanyol yurttann Fransa kotasndan Avrupa Parlamentosu'na girecek milletvekillerini semesi, isterse adayln koyarak Fransa kotasndan, Fransa'nn temsilcisi olarak Avrupa milletvekili olmas mmkndr. Szleme'nin 20. maddesine gre ayrca Avrupa yurttalar, yurtta
28

u an iin bu koullar, bir salk sigortas ile kiinin ikamet ettii ve yurtta olmad ye lkenin sosyal yardmndan yararlanmadan geimini salayacak yeterli gelir kaynann gsterilmesidir.

C.52 Sa.4

ANAYASAL YURTTALIK

241

olduklar ye devletin diplomatik olarak temsil edilmedii nc bir lkede, baka bir ye lkeden diplomatik ya da konsolosluk dzeyinde koruma talebinde bulunabilirler. Bunun yannda her Avrupa yurtta Avrupa Parlamentosu'na ve Avrupa ombudsmanna dileke hakkna sahiptir. Bu bavurularda, herkes Szleme'nin 314. maddesinde saylan Topluluk dillerinden29 birini kullanma ve o dilde cevap alma hakkna sahiptir (md. 21). Avrupa yurttal kurumu, Maastricht zirvesi ncesi akademik literatrde ve zellikle spanya'nn sunduu taslakta tartlan ve talep edilen erevenin ok azn gerekletirmi olmakla birlikte, Avrupa entegrasyon srecinin siyasi boyutunu gstermesi ve bunun, her siyasal kurumun znesi olan bireylerin bu yap iindeki hukuki konumunun belirlenmesine hizmet etmesi bakmndan zel bir nem tamaktadr. Maastricht ncesinde kendi egemenlii altnda yaayan yabanclara yerel seimlerde seme ve seilme hakk tanyan baz ye devletler asndan bu yeni hukuki durum byk bir yenilik getirmemekle birlikte, zellikle Almanya gibi, halkn yerel seimlerden federal dzeylerdeki seimlere kadar tek ve blnmez, yabanc unsurlara kar ayrlmaz bir btn oluturduu tezine dayanan halk/ulus anlay bakmndan Avrupa yurttal, btn boyutlaryla incelenmesi gereken nemli bir yenilik, hatta bir tehdit oluturmaktadr. Avrupa yurttalnn ortaya att sorular, bir ikilemden ok, deyim yerindeyse, bir lem iermektedir. lemin bir aya, ulus-devletin geleneksel kalplar iinde incelenen yurttalk kurumudur. Avrupa Birlii yesi lkelerin Avrupa entegrasyon sreci asndan bu geleneksel ereveye artk smad aktr. ye devletlerin geleneksel egemenlik yetkileri, ancak Avrupa yurtta olmayan nc lke yurttalar asndan geerlidir. nc lkelerle yaplan ikili anlamalara ya da yalnzca kendi i hukukuna dayanarak her ye devlet, nc lke yurttalarnn "yabanc" statsn belirleme hakkna sahiptir 30 . Sorunun ikinci ayan ise, Avrupa Topluluklar/Avrupa Birlii'nin hukuki nitelii ve entegrasyon srecinin vard nokta ile varmas planlanan noktann ne olduu sorular oluturmaktadr. Eer ulus-devletler klasik egemenlik haklarnn biroundan vazgeiyor, Avrupa yurttal yoluyla imdiye dek yalnzca kendi yurttalar iin ngrlen siyasi haklar, dier ye lke yurttalarna da tanyorlarsa, devletleraras bir kurum olarak dnlen Avrupa Birlii, bir sper devlete doru mu evrilmektedir? Ne literatrde ne de Avrupa kurumlarnda kimsenin cevap vermeye gcnn ve ngrsnn yetmedii

314. maddeye gre, Topluluk dili olarak kabul edilen diller unlardr: Almanca, talyanca, Franszca, ngilizce, spanyolca, Fince, svee, Flamanca, Yunanca, Keke, Portekizce ve Danimarkacadr. 10 Amsterdam Antlamas'yla ulusst nitelik kazandrlan baz adalet ve iileri konular, ulus-devletlere braklan dzenleme alanlarnn gittike daraldn gstermektedir. Bkz. Avrupa Topluluklar Szlesmesi'nin 61.-69. maddelerinde dzenlenen ortak vize, iltica, g ve dier politikalarla ilgili konular.

29

242

GZTEPE

Yl 2003

bu soru, olumakta olan yeni bir siyasal kurumun dlayclnm unsurlarn saptamak asndan hayati bir nem tamaktadr. nk yeni siyasi ltler olmakszn, ye devletlerde yaayan nc lke yurttalarnn Avrupa yurttalarna tannan siyasi haklardan dlanmasn merulatrmak olanakszdr. lemin son ayan oluturan etrefil sorun, halen ulusdevletlerin oluturduu Avrupa Birlii'nin "yabanc" ve "teki" unsurlar saptamak, baz bireyleri darda brakmak iin gelitirdii ltlerin ulusdevletlerin mant erevesinde ortaya km olmasnda, yabanc olma ltlerinin yeni bir siyasi st yapnn varl kabul edilmeksizin nc lke yurttalar asndan rasyonel olarak aklanmasnn olanakszlnda yatmaktadr. lemin son ayan oluturan bu soru, Avrupa Birlii yesi lkelerde yaayan nc lke yurttalarnn Avrupa kurumlarna ynelik taleplerinin de temelini oluturmutur. 1994'te, 15 ye lkede yaayan nc lke yurtta gmenlerin rgtlerinin 100'nn Brksel'de biraraya gelmesi sonucu oluan Gmen Forumu", 1997'de yaplan Amsterdam Hkmetleraras Konferans'nda grlmek zere, gmenlerin Avrupa kurumlarndan taleplerini dile getirmeyi amalayan bir birlik olarak dnlmt. zellikle Schengen Antlamas'mn yeni g tedbirleriyle kapsamnn geniletilmesi, Konferans ncesinde ge ilikin bir rapor hazrlamakla grevlendirilen ad hoc bir alma grubunun kurulmas, gmen rgtlerini birleerek kendi karlarn Avrupa dzleminde dile getirmeye itmiti. 1992'de Maastricht Antlamas'yla hayata geirilen Avrupa yurttal statsne dahil edilmemenin yaratt hukuki dlanma, Avrupa'da gerekletirilmeye allan ve gittike younlaan bir ibirliiyle hedeflenen siyasi birliin dna itilerek, ye lkelerdeki ikincil statye bir de Avrupa dzeyinde bir eitsizliin eklenmesi, Gmen Forumu"nda biraraya gelen rgt temsilcilerini yabanclk kavramn pratik bir perspektiften sorgulamaya itmitir. Forum, Avrupa Parlamentosu ve Komisyonu tarafndan desteklenmi, Forum'un altyapsnn kurulmas ve Avrupa dzleminde muhataplarla balant kurulmasnda bu iki kurum nclk etmitir. Varln halen Brksel'de srdren Forum bugn Avrupa Komisyonu tarafndan finanse edilmektedir31. Gmen Forumu"nun 1995 Mays'nda Amsterdam Hkmetleraras Konferans ncesinde Avrupa kurumlarna sunduu neri metninde'', balca u talepler dile getirilmitir:

Gmen Forumu'nu konu edinen temel bir alma iin bkz. Klaus Edcr/Kai-Uwc Hcllmann/Hans-Jrg Trenz, Regieren in Europa jenseits ffentlichcr Legitimation? Eine Untersuchung zur Rolle von politiseher ffentlichkeit in Europa. Kohler-Koch (Hrsg.). Regieren in enlgrenzlen Riiumen, PVS Sonderheft 29/1998, Opladen 1998. s. 321-344. 12 Gmen Forumu'nun nerilerini ieren metin iin bkz. (http://europa.eu.int/en/agenda/igchome/instdoc/no/migrantd.htm).

11

C.52 Sa.4

ANAYASAL YURTTALIK

243

1. Avrupa yurttalnn, Avrupa Birlii snrlar iinde yasal oturma hakkna sahip nc lke yurttalarna da tannmas, bylelikle serbest dolam hakknn bu kiileri de iermesi, 2. Avrupa Topluluklarna zellikle rk ayrmcln nlemeye ynelik, ayrmcl yasaklayan tedbirler alma yetkisinin tannmas, 3. Avrupa Topluluklarnn ve Birlii'nin eylem ve ilemlerinin, karar alma srelerinin daha effaf hale getirilmesi, 4. Avrupa Birlii Antlamas'nda devletleraras nitelik tad iin ATAD'm yetkisi dnda braklan yetki alanlarnn Topluluk hukukuna entegre edilerek yarg denetimi kapsamna alnmas. Gmen Forumu"nun ilgili Avrupa kurumlarna iletilen bu taleplerinin hepsine kulak verildiini ve bu inisiyatifin tam anlamyla baarya ulatn iddia etmek abartl olur. Ancak Amsterdam Antlamas ile Avrupa Topluluklar Szlesmesi'nde yaplan deiikliklere bakldnda, Avrupa'da ok uzun sredir tartlan effaflk, yarg denetiminin kapsamnn geniletilmesi gibi konularn yannda, rk ayrmclna ilikin zel bir gndemin Gmen Forumu"nun ortaya kmasna kadar tartmalarda bir yer tutmad grlecektir. Amsterdam Antlamas'yla Avrupa Topluluklar Szlemesi'ne Ayrmcla Kar Tedbirler" balkl yeni bir madde eklenmitir ki (md. 13), bu maddenin Gmen Forumu"nun inisiyatifinin bir sonucu olduu sylenebilir. Bu maddeye gre Bakanlar Konseyi, Szleme ile kendisine tannan yetkiler erevesinde Komisyon'un nerisi zerine ve Parlamento'nun dinlenmesinden sonra, oybirliiyle, cinsiyetten, rktan, etnik kkenden, dini inantan, dnya grnden, bir engelden, yatan ya da cinsel tercihten kaynaklanan ayrmclklar nlemek iin gerekli tedbirleri alabilir. 12. maddede dzenlenen ayrmclk yasa ise, Topluluk hukukunun balangcndan beri ncelikle ekonomik alanda yurttalktan kaynaklanan ayrmcl nlemeye ynelik olmu, ekonomik entegrasyonun kurucu unsurlarndan birini oluturmutur. Daha sonra ekonomik alan aarak sosyal alanda da uygulama alan bulan bu ayrmclk yasa, deyim yerindeyse tamamen Avrupa ii" bir ilev grrken, yeni eklenen 13. madde, Avrupa Birlii topraklan zerinde yaayan btn insanlar kapsamaktadr. Bu nedenle de hem siyasi bir yaplamann ifadesi, hem de Gmen Forumu" gibi bir platformun siyasi baars olarak anlalabilir. V. "Gmen Forumu" rnei Gmen Forumu" rneini ilgin klan, klasik biimiyle her siyasi yaplanmann temel unsurunu oluturan, kim, neyi, nerede tartabilir?" sorusunu yeniden ortaya atmas ve her siyasi yapnn karakteristik zellii olan dlayclk unsurunu sorgulamasdr. Gerekten de Avrupa'nn siyasi btnleme srecine bakldnda ye devletler balangta, yurttalaryla tek bir btn oluturur nitelikte ele alnm, sre, homojen bir halk varsaymndan yola kmtr. Bunun bir sonucu olarak da Avrupa yurttal

244

GZTEPE

Yl 2003

statsnn nc lke yurttalarn kapsamamas ve bu statnn ltnn yine ulus-devletlerin yurttal olmas, Avrupa'da iki katmanl bir toplumun da temellerini atmtr: Bir yanda ekonomik ve siyasi olarak iice geen, snr tesi bir Avrupa toplumu, dier yanda bu yeni toplumun iinde yaayan, ama asgari haklar dnda btnleme srecinin dnda braklarak, ulus-devletin snrlar iine hapsedilen nc lkelerin yurttalarnn oluturduu ikinci snf bir toplum. Bu ikilik, bilinegeldii haliyle her ulus-devlette varolmakla ve haksz bulunsa bile, klasik ulus-devlet egemenlii erevesinde meru olarak alglanmakla birlikte, Avrupa'nn ulat entegrasyon aamasnda bu ltlerin meruluk zeminleri yeniden sorgulanmaya muhtatr. Bunun balca nedenlerinden birisi, ulus-devletin klasik egemenlik anlaynda kapsayclk unsurunu belirleyen ltn yurttalk ba olmas, bu hukuki ban ulus-devlet iindeki dlama unsurunu merulatrmasdr. Oysa genel olarak gnmz endstri lkelerinde temel hak ve zgrlklerin yamsra sosyal haklarn da o lkede yasal biimde ikamet eden herkesi kapsamas, zel olarak ise, Avrupa entegrasyon srecinin yukarda belirtilen haklar da aan biimde kamu haklarna doru g e n i l e m e s i , klasik ltlerin uygulanmasn zorlatrmaktadr. rnein, Avrupa Topluluklar Adalet Divan'nn itihatlaryla memurluk hizmetinin ekonomik entegrasyonun bir paras olarak kabul edilmesiyle, devletin yksek menfaatlerini ilgilendiren kamu hizmetleri dnda kalan kamu sektrnde alma hakknn Avrupa yurttalarnn tmne her ye lkede ak olmas, yerel seimlerde seme ve seilme hakknn tek ve btn ulus kavramn yerel seim dzeyinde ortadan kaldrmas, anlmas gereken nemli deiikliklerdir. Ulus/halk kavramnn geirmekte olduu bu evrime ve oketnili modern toplumlara bakldnda sorulmas gereken soru - eer bu evrime ramen her siyasal birliin meruluk kaynann o toplumun bireyleri olmas gerektii ilkesine sadk kalmyorsa - snrn nereden ekilmesi gerektii, hatta dlayclk unsurunun modern toplumlarn bir paras olup olamayacadr. Varlan entegrasyon aamasnda bile Meinecke'nin iddia ettii dnya yurttalndan'''1 henz ok uzakta olduumuz gerei gznne alnrsa, aranan zmn klasik ulusdevletle dnya yurttal arasnda bir yerde durduu grlmektedir. Avrupa'daki entegrasyon pratii araclyla insanlk tarihinde belki de ilk kez siyasal bir toplum modeli, ulus-devlet rneklerinde olduu gibi. fiktif teorilere dayanmadan, rasyonel olarak kurulma ansna sahip olacak. Toplum Szlemesi'nin, bar iinde birarada yaamann varsaymsal modeli deil, siyasi aktrler arasndaki gerek mzakereler sonucu ortaya kan bir szleme olmas olana, nmzde yeni bir ufuk ayor. Bu noktada, politik olann homojen olmayan zneler arasnda, rasyonel srelerde, karlkl karlarn uzlatrlmasyla ortaya kan bir yap olmas gerektii gznne alnrsa, Habermas'm mzakereci politika anlay daha byk bir nem
Mcincckc, WeltbrgertLtm, 1908.

l.fi'^IMtlpim

. |

(.

-i'

.|

Il.il

II*

l i t l M h M ! M

>

>

C.52Sa.4

ANAYASAL YURTTALIK

245

kazanyor. Avrupa Birlii iinde ye devletler arasnda younlaan ibirlii, bir yandan, ncelikle Avrupa yurttalarnn haklarnn geniletilmesini ve ekonomik haklarla siyasi haklarn birbiriyle rttrlmesini gerektirirken, bu srete yeniden saptanan ltler yeni bir meruluk tabanna muhtatr. Ksa vadede Avrupa yurttalaryla nc lke yurttalar arasnda yaplan hukuki ayrm gerekli ve zorunlu grlebilecekken, uzun vadede yabanc olma ltndeki deiikliin ulusst bir yapda birarada yaayan bireyler arasndaki ayrm aklamakta zorlanaca, hatta ciddi bir meruluk krizi yaayaca da aktr. Tahmin edilecei gibi, bu soruna u anda ne Avrupa kurumlar dzeyinde ne de ulus-devletler dzeyinde bulunan bir yant mevcut deil. Bunun yannda, bulunacak her yantn, ulus-devletlerin dlayc ve kendi iine kapal yapsn aan, daha zgrlk, mzakereye dayanan ve eitliki bir yant olaca da kesin.

246

GZTEPE

Yl 2003

KAYNAKA Aristoteles: Politik (bersetzt von Olof Gigon), Stuttgart 1971. Balibar, Etienne: Topographie der Grausamkeit. Staatsbrgerschaft nd Menschenrechle im Zeitalter globaler Gewaltverhltnisse, Jungle World (Subtopen #8/12-Dezember 2001). Bckenl'rde, Ernst-Wolfgang: Demokratie als Verfassungsprinzip. Josef Isensee/Paul Kirchhof (Hrsg.), Handbuch des Staatsrechts der Bundesrepublik Deutschland, 22, Bd. 1, Heidelberg 1987 iinde, s. 887952. Bs, Matthias: Ethnisierung des Rechts? Staatsbrgerschaft in Deutschland, Frankreich, GroBbritannien und den USA, Klner Zeitschrift fr Soziologie und Sozialpsychologie (1993), s. 619-643. Brubaker, Rogers: Citizenship and Nationhood in France and Germany, Cambridge 1992. Brubaker, Rogers: Einwanderung und Nationalstaat in Frankreich und Deutschland, Der Staat (1989), s. 1-30. Bryde, Brun-Otto: Die bundesrepublikanische Volksdemokratie als Irrvveg der Demokratietheorie, Staatsvvissenschaften und Staatspraxis (1994), s. 305-330. Bubner, Rdiger: Epilog: Supranationales Europa?, (ders.), Polis und Staat, Frankfurt/a.M., 2002 iinde, s. 185-192. Dolf Sternberger, Verfassungspatriotismus, Frankfurt/M. 1990. Eder, Klaus/Hellmann, Kai-Uwe/Trenz, Hans-Jrg: Regieren in Europa jenseits ffentlicher Legitimation? Eine Untersuchung zur Rolle von politischer ffentlichkeit in Europa. Beate Kohler-Koch (Hrsg.), Regieren in entgrenzten Raumen, PVS Sonderheft 29/1998, Opladen 1998 iinde, s. 321344. Eder, Klaus: Konstitutionsbedingungen einer transnationalen Gesellschaft in Europa. Zur nachholenden Modernisierung Europas. \Volfgang Heyde/Thomas Schaber (Hrsg.), Demokratisches Regieren in Europa? Zur Legitimation einer europaischen Rechtsordnung, Baden-Baden 2000 iinde, s. 87-102. Eder, Klaus: Zur Transformation nationalstaatlicher ffentlichkeit in Europa. Von der Sprachengemeinschaft zur issuespezifischen Kommunikationsgesellschaft, Berliner Journal fr Soziologie (2000), s. 167-184. Gellner, Ernest: Nationalismus und Moderne, Berlin 1991. Gosewinkel, Dieter: Staatsbrgerschaft Geschichte und Gesellschaft (1995), s. 533-556. und Staatsangehrigkeit,

C.52Sa.4

ANAYASAL YURTTALIK

247

Gztepe-elebi, Ece: Die Unionsbrgerschaft und ihre Fortentwicklung im Hinblick auf die politischen Rechte, Mnster 2003. Habermas, Jrgen: Braucht Europa eine Verfassung?, (ders.), Zeit der bergnge, Frankfurt/M. 2001 iinde, s. 104-129. Habermas, Jrgen: Der europaische Nationalstaat - Zur Vergangenheit und Zukunft von Souvernitt und Staatsbrgerschaft. Jrgen Habermas, Die Einbeziehung des Anderen, Frankfurt/M. 1996 iinde, s. 128-153. Habermas, Jrgen: Inklusion versus Unabhngigkeit. Zum Verhltnis von Nation, Rechtsstaat und Demokratie. Manfred Hettling/Paul Molte (Hrsg.), Nation und Gesellschaft in Deutschland. Historische Essays, Mnchen 1996 iinde, s. 115-127. Habermas, Jrgen: Staatsbrgerschaft und nationale Identitt. Jrgen Habermas, Faktizitat und Geltung, 4. Auflage, Frankfurt/M. 1994 iinde, s. 632-660. Habermas, Jrgen: Volkssouvernitt als Verfahren. Jrgen Habermas, Faktizitat und Geltung, 4. Auflage, Frankfurt/M. 1994 iinde, s. 600-631. Haltern, Ulrich: Europaische Verfassung und europaische Identitt, Ralf Elm (Hrsg.), Europaische Identitt: Paradigmen und Methodenfragen, Baden-Baden, 2002 iinde, s. 239-290. Heller, Hermann: Politische Demokratie und soziale Homogenitt. Hermann Heller, Gesammelte Schriften II, Tbingen 1971 iinde, s. 421433. Hobsbavvm, Eric: Nationen und Nationalismus. Mythos und Realitt seit 1780, 2. Auflage, Frankfurt/M. 1992. Holmes, Stephen: Verfassungsfrmige Vorentscheidungen und das Paradox der Demokratie. Ulrich K. PreuB (Hrsg.), Zum Begriff der Verfassung. Die Ordnung des Politischen, Frankfurt/M. 1994 iinde, s. 133170. duygu, Ahmet/Keyman, Fuat E.: Globalleme, Anayasallk ve Trkiye'de Vatandalk Tartmas, Dou Bat (1997), s. 143-155. duygu, Ahmet: Trkiye'de Vatandalk Kavram Tartmalarn Arka Plan, Dou Bat (1998), s. 134-147. zerine

Kadolu, Aye: Kamusal Alan ile zel Alann Yeniden Eklemlenmesi: Demokratik Vatandalk, Dou Bat (1998), s. 119-133. Kaelble, Hartmut: The Historical Rise of a European Public Sphere? Journal of European Integration History (2002), vol. 8, no.2, s. 9-22. Kant, Immanuel: Die Metaphysik der Sitten, Wilhelm Weischedel (Hrsg.), Werkausgabe Band VIII, 9. Auflage, Frankfurt/M. 1991.

248

GZTEPE

Yl 2003

Kant, mmanuel: ber den Gemeinspruch. Das mag in der Theorie richtig sein taugt aber nicht fr die Praxis (1793), Hrsg. von Julius Ebbinghaus, Frankfurt/M. 1946. Keyman, Fuat E./duygu, Ahmet: Trk Modernlemesi ve Ulusal Kimlik Sorunu: Anayasal Vatandalk ve Demokratik Alm Olasl, 75 Ylda Tebaa'dan Yurttaa Doru, Trkiye Bankas Yaynlan, stanbul 1998 iinde, s. 169-180. Marshall, Thomas: Staatsbrgerrechte und Brgerrechte und soziale Klassen, Frankfurt/M. 1992. soziale Klassen.

Nomer, Ergin: Trk Vatandalk Hukukunun Genel lkeleri, Vatandalk ve Yabanclar Hukuku Alannda Gelimeler (24-25 Eyll 1998), stanbul 2000 iinde, s. 67-79. Offe, Claus: Is there, or can there be, a 'European Society?', Ines KatenhusenAVolfram Lamping (Hrsg.), Demokratien in Europa, Opladen 2003 iinde, s. 71-90. PreuB, Ulrich K.: Auf der Suche nach Europas Verfassung. Europa hat noch keine Verfassung, Transit (1999), s. 154-174. Renan, Ernest: Was ist eine Nation?, Hamburg 1996. Rousseau, Jean-Jacques: Vom Gesellschaftsvertrag der Grundstze des Staatsrechts, Stuttgart 1977. Simson, Werner von: Was heiBt in einer europischen Verfassung Das Volk"?,Europarecht(1991),s. 1-8. Smith, Anthony: Die Ursprnge der Nationen. Veit M. Bader/Albert Benschop u.a. (Hrsg.), Die Wiederentdeckung der Klassen, Hamburg 1998 iinde, s. 126-149. Tezi, Erdoan: Anayasa Hukuku, 7. bask, Beta Yaynlar, stanbul 2001. Tanr, Blent: Trkiye'de Demokratikleme Perspektifleri, TSAD, stanbul 1997. Timur, Taner: Trkiye'de Kimlik, Politika ve Gerekilik: Tarihi bir Panorama, 75 Ylda Tebaa'dan Yurttaa Doru, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul 1998 iinde, s. 127-138. Unsal, Artun: Yurttalk Anlaynn Geliimi, 75 Ylda Tebaa'dan Yurttaa Doru, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul 1998 iinde, s. 4-11. Unsal, Artun: Yurttalk Zor Zanaat, 75 Ylda Tebaa'dan Yurttaa Doru, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul 1998 iinde, s. 1-36. stel, Fsun: Yurttalk ve Demokrasi, Ankara 1999.