G RAMSC

VE

A YDINLAR

Yrd. Do. Dr. Mehmet Yeti

A Siyasal Bilgiler Fakltesi retim yesi

ramscinin aydnlar konusundaki kuramsal zmlemesi, toplumsal ilikiler btnlnn deiik grnmlerini aratrmay amalayan daha geni kapsaml bir inceleme balamnda yer

alr. Hegemonya sreleri, yap-styap ilikileri, tarihsel blok, modern prens (siyasal parti), etikpolitik liderlik, siyasal strateji vb. balklarla ilgili deerlendirmeler, ayn zamanda aydnlar konusundaki tartmann dolaym bantlarn oluturur. Gramsci kukusuz kuramsal modelini gelitirirken, salt kuramn kendi iindeki gerilimlerini dikkate alan teorisist bir konumda bulunmay tercih etmemitir. Hapishane Defterlerinde bir araya getirilen notlarna balarken amacnn, talyan aydnlarnn tarihsel geliimiyle ilgili somut bir zmleme yapmak olduunu biliyoruz. 1 Ksaca belirtmek gerekirse, Gramscinin aydn zmlemesinin birbiriyle ilikili temel hedefi olduu saptanabilir. Birincisi, aydnlarla ilgili tartmann bir inceleme dolaym olarak ilevselletirilmesiyle birlikte, talyan tarihinde aydnlarn oynad rol talyan toplumsal formasyonunun ya da tarihsel blokunun somut grnmleri balamnda belirginletirmektir. kincisi, genel kuramsal modelin kurulmas bakmndan nemli bir balk oluturan, snflar arasndaki hegemonik stnlk ilikilerinin tarihsel blok ierisindeki kurulu srecini soyutlama dzeyinde incelemektir. ncs, yine daha genel bir soyutlama dzeyinde incelenmeyi gerektiren yapstyap ilikileri bakmndan aydnlarn igal ettikleri konumu ve yerine getirdikleri ilevleri akla kavuturmaktr (ayrca bkz. Sassoon, 1987: 134).
1

Tatiana Schuchta yazd bir mektupta, alma konularyla ilgili olarak verdii bilgilerden, Gramscinin Amerikanizm-Fordizm, tarih kuram ve tarihyazm alanlarnn yan sra, 19. yzyl talyan tarihini zellikle aydn kategorilerinin oluum ve geliimini dikkate alarak incelemeyi tasarladn reniyoruz (1994: 257).

Gramsci ve Aydnlar

|2

Gramscinin aydn kuramnda gerekletirdii yenilik, Platon-Hegel izgisinde karakteristik grnmn bulan geleneksel aydn tasarmndan uzaklaarak bilimsel bir kuramn ncllerinin gelitirilmesine ynelik bir perspektifin oluturulmasdr. Popler ideolojide somut karln yaratabilmi olan geleneksel tasarmn aydn, zihinsel etkinlii kategorik varoluunun temel koulu durumuna getirir. Kltrel-dnsel urak, styapsal kertede aydnn kendini konumlandrd ayrcalkl toplumsal mekndr. Bu durumda, yapsal kertedeki retim srecinin deiik uraklar ve alanlar, entelektel etkinliin zsel ekirdeine kyasla daha alt dzeyde yer ald gerekesiyle aydnlarla ilgili kuramsal zmlemenin dnda tutulur. Aydnlar, yapsal ilikiler btnlnden uzaklatrlarak sradan insanlarn olaan varolu tarzlarnn uzanamayaca bir aknlk statsne yerletirilir. Emek trleri arasnda ayrcalkl konumlar yaratmak zere, zihinsel emek kassal-sinirsel emee kyasla daha deerli bulunur. Aydnlar, ayrcalkl bir emek trnn tayclar olarak, elitist bir bak asnn meruluunu sorgulamayaca bir toplumsal zne olarak dnldnde, entelektel etkinliin toplumsal ilikiler btnlnde yerine getirdii ilevle ilgili deiik karmaklk dzeylerindeki gizemliletirme uygulamalar iin uygun koullar hazrlanm olur. dealist felsefe geleneinin de katkda bulunduu bu tasarmda, tipik aydn imgesi eitimli ve snfsal adan zerk (kimi versiyonlarnda bamsz) bir toplumsal kategorinin yelerini artrr. rnein, Karl Mannheimn toplumsal olarak balantsz entelijensiyas ierisinde yer alan bireyleri birletiren temel niteliklerin eitim ve snfsal zerklik olmas bu nedenle olduka anlamldr. Gramscinin aydnlar konusundaki zmlemesi, balang nclleri balamnda, bu geleneksel tasarmdan kktenci bir kopu iin gerekli olan kuramsal aralar salamas nedeniyle nemli bir katk salar. Bu ncllerden biri, geleneksel aydn imgesinin, aydnlarn kendilerini tarihsel bir kesintisizlik hareketi ierisinde snf savamlarndan uzakta yer alan bir kategori olarak dnmelerine dayandna iaret eder. Snfsal atmann dnda ya da stnde sunulan bir toplumsal konum, salt entelektel etkinlikle snrl bir zihniyet biimi olsayd, aydn imgesinin gereklikte hangi ilikilere karlk geldii o kadar nemli saylmayabilirdi. Ne var ki, Gramscinin iaret ettii gibi, bu tasarm aslnda siyasal egemenlik ilikilerinin devletle ilgili blmlerini de kanlmaz olarak iermesi nedeniyle mutlaka zmlenmelidir. retim srecindeki snfsal eitsizliklerin bir trevi olmas nedeniyle, devlet (Platoncu modellerde aa kt gibi) bu yaklamn yeniden retiminde nemli bir e olarak rol oynar. Siyasal-kltrel dzeydeki ayrcalkl konumlar, geleneksel tasarmn aydnlarn devletin ynetici kadrolarn oluturan zel bir toplumsal kategoriye yerletirir. Devlet-aydn ilikileriyle ilgili bu ok nemli deerlendirmenin mantksal uzanm, yukarda deinilen gizemliletirme ileminin ayn zamanda devlet iin de geerli olmas gerektii dncesini ierir: Snfsal adan zerk aydnlarn konumunu gizemliletiren

Gramsci ve Aydnlar

|3

tasarm, ayn ilevini devlete ilikin btn alanlarda yerine getirecektir. Sonuta, snfsal balantszln (ya da, zerkliini) ilan eden aydnlara snfsal elikilerin zerinde yer alan bir devlet imgesi karlk gelir. Ekonomik dzeydeki temel bir snfla bantsn yadsyan aydn, devleti de mutlak ve snflardan bamsz bir kategori olarak sunacaktr (Gramsci, 1971: 117). Aslnda, Gramscinin geleneksel aydn tasarmna ynelik deerlendirmesinin arkaplannda, dnya-tarihsel lekte emperyalist aamaya giren kapitalist retim tarznn genel geliim dinamiklerini etkileyen derin krize ynelik bir saptama yatar. Gramscinin kiisel deneyimiyle tanklk ettii yeni tarihsel dnemde, devletin toplumsal-ekonomik alanlardaki varln grlmedik lde geniletmesi sonucunda aydnlarn mutlak zerklik iddialar sorgulanmaya balamtr. Gerekten de, devletin dzenleyici ilevlerindeki muazzam artla birlikte, zellikle bilimsel etkinlikler retim srecindeki yeni gereksinmelere kout olarak sermayenin genel karlar dorultusunda yeniden yaplandrlmtr. retim srecindeki deiimler, bilimsel-kltrel alanlarda nceki tarihsel dnemlere kyasla daha fazla uzmanlk gerektiren iblm zorunluluklarna gre biimlenmitir. Gramsci, bu srecin aydnlarn toplumsal konumlarnda ortaya kard yenilii mutlak aydndan uzman aydna doru gerekleen bir dnm srecinin terimleriyle aklamay tercih eder (1971: 117; ayrca bkz. Vacca, 1982: 39). Gramscinin iaret ettii dnm, entelektelin kimliini dnsel-kltrel dzlemdeki zgl zihinsel etkinliklerle tanmlayan geleneksel yaklamn rtk bir biimde ierdii insan betimlemesini tartmaya aar. Baka insani etkinliklerdeki zihinsel srelerin aydn tartmasnn dnda tutulmas, indirgeyici bir sorunsaln sergileyebilecei trden, zihinsel etkinlii aydn tanmnn mutlak belirleyici esi olarak kurgulayan mekanik deerlendirmeleri gndeme getirir. Gramscinin tanm sorunuyla ilgili olarak kuramsal alanda ortaya att yeni yaklam, aydnlar baka toplumsal kategorilerden ayrt etmekte kullanlacak olan kstaslarn entelektel etkinliin isel doasnda aranmamas gerektii nclne dayanr. sel doaya belirleyici bir konum tannmas durumunda, aydnlarla balantlar gl bir aklayclk dzeyinde ele alnmas gereken yapsal ilikiler btnl, styapsal oluumlar karsnda en iyi olaslkla ikincilletirilir. Yntemsel bakmdan nemli bir yanlgya dayanan bu yaklam, fiziksel emein ne kt herhangi bir insani etkinlik biiminde bile, asgari dzeyde yaratc bir entelektel boyutun sz konusu olduunu kavramaz. Gramsci, toplumsal rolleri bakmndan kart konumlarda yer alan kapitalist ile iiyi entelektel etkinlikle ilgili bu saptama dorultusunda deerlendirirken, bunlar birbirinden ayran niteliin kullanlan zihinsel emein oran olmadn belirtir. iyi aydndan ayrt eden temel kstas, ikincisini niteleyen entelektel etkinliin darda tutulduu kassal-sinirsel emek tr deil, iinin

Gramsci ve Aydnlar

|4

toplumsal retim sreci ierisindeki konumu ve ilevidir. Ayn ekilde, yerine getirdii ilevi amalar dorultusunda yeniden retebilmesi iin belirli bir entelektel donanma sahip olmas gereken kapitalist de retim ilikilerindeki konum ve ilevine gre ayr bir kategori iinde yer alr. Btn insani etkinlikler zihinsel srelerle dolaymlanarak somut karlklarn yaratyorsa, bu durumda, salt dnsel etkinlik (baka bir deyile, kafa emei) lt alndnda herkes aydn olarak nitelenmelidir. Gramsci, geleneksel yaklamlardan kktenci bir biimde ayrlmak zere, btn insanlarn aydn olduu savn ileri srerek aydn tanmlamasnda muazzam bir geniletme ilemi gerekletirir: Mesleki bir zorunluluk olmamasna karn, dnya grleri arasndaki savamlarn gerekletii alanlarda belirli bir bak asn (ya da, ideolojiyi) destekleyerek geliimine katkda bulunan, yeni dnce tarzlarnn ortaya kmasnda rol oynayan herkes aydn kavram ierisine sokulabilir (1971: 8-9).2 Gramsci, btn insanlarn aydn olarak kabul edilebileceini ngren yaklamn nemli bir noktaya gndermede bulunarak ayrntlandrr. Aydn kategorisini olutururken yapsal ilikiler dzeyindeki nesnel konuma bal bir ilevsel deerlendirme ltnn kullanlmas gerektiini ileri srer. Bu kategori sz konusu olduunda, aydn teriminin geleneksel kullanm biiminin ima ettii kesimlerin deil, daha geni bir zmlemenin nesnesini oluturacak olan ve retim, kltr ya da siyasal ynetim alanlarnda, en geni anlamyla rgtsel bir ilev gren btn bir toplumsal katmann anlalmas gerektiini vurgular (1971: 97). Dolaysyla, aydn imgesinin klasik rnekleri arasnda saylan dnrler, edebiyatlar, sanatlar vb. entelektel aktrlerin yan sra ideolojik bir yeniden retim srecinde rgtleyici olarak alan dier znelere de yer almaldr. Kavramsal geniletme ilemi balamnda, Gramscinin kuramsal zmlemesinin aydn snfsal balantszlk ltyle betimleyen geleneksel yaklamlardan ayrlmasn salayan bir nokta da, aydnlarn snfsal konumlaryla ilgilidir. Gramscinin bu konudaki deerlendirmesinin nasl bir seyir izleyecei, daha tartmann hemen banda ortaya att kritik nemdeki sorudan anlalr: Aydnlar zerk ve bamsz bir toplumsal grup mudur, yoksa her toplumsal grubun kendine zg uzmanlam aydnlar kategorisi mi vardr? (1971: 5). Gramscinin hapishane koullar nedeniyle kimi zaman enigmatik bir slupla oluturduunu bildiimiz terminolojisinde toplumsal grup kavramnn toplumsal snf olarak okunmas gerektiini bir balang varsaym olarak kabul edersek, bu sorunun ve izleyen yantnn tam da aydnlarla snflar arasndaki ilikilere dair ok nemli bir kuramsal tartmann hareket noktasn oluturduunu grrz. Gramsci, sorduu soruyu yantlarken
2

Gramscinin, pratik etkinlikte bulunduklar ve pratik etkinliklerinde (ya da, yol gsterici hareket izgilerinde) rtk olarak bir dnya gr ya da felsefe ierildii srece insanlarn byk bir blmnn filozof olarak deerlendirilebilecei dncesini (1971: 344) kendi yaklamna yakn bulduu varsaylabilir.

Gramsci ve Aydnlar

|5

geleneksel tasarmn snfsal tanmn yadsyarak, aydnlarn ayr bir toplumsal snf oluturmad grn net bir biimde ileri srer.3 Yapsal dzeydeki retim sreci ve ilikileri balamnda igal ettii zgl konuma gre ortaya kan her toplumsal snfn kendisiyle birlikte, organik olarak, yalnzca ekonomik deil ama ayn zamanda toplumsal ve siyasal alanlarda da kendisine trdelik ve kendi ilevine ilikin bir bilin veren bir ya da daha fazla aydn katman yarattn belirtir. retim tarzndaki dnmlere bal olarak kapitalist geliim srecinin ortaya kard temel bir snf olan burjuvazi, gereksinmelerine zm bulmak amacyla yapsal kertede olduu kadar styapnn btn alanlarnda da kendine uygun aydn kategorilerini yaratmtr: sanayi teknisyeni, ekonomi politik uzman, yeni bir hukukun, yeni bir kltrn, vb. rgtleyicileri (1971: 5). Grld gibi, deiik aydn kategorilerinin oluumu ile yeni bir toplumsal snfn ortaya k arasnda diyalektik bir iliki vardr. Yukardaki deerlendirmenin kuramsal adan dikkat ekici bir yn de, bu aydn kategorilerinin, kendilerini organik olarak ve kendisiyle birlikte oluturan snf zerinde karlkl bir etki yaratarak, sz konusu snfa bilin ve trdelik kazandrmasna ilikin saptamadr. Aydn kategorileri snfn somut gereksinmelerine karlk vermek amacyla mekanik bir biimde oluturulmu, btnyle baml, deta epifenomenal bir arasal kitle deildir.

I. Organik Aydnlar

Gramscinin organik ve geleneksel aydn kategorileri arasnda yapt ayrm, bir yandan yapyla styapnn organik birliinin oluturduu tarihsel blokun, br yandan styapsal dzeyde sivil toplumla politik toplumun eklemlenme sre ve tarzlarn ilgilendirir. 4 Her iki balkla ilgili olarak Gramscinin gelitirdii kuramsal yaklamda, aydnlarn eklemlenme srecinde yerine getirdikleri rgtleyicilik ilevi nemli bir tartma baldr. Bu yaklamda, organik aydnlar kategorisinin kuramsal olarak oluturulmas, belirli bir tarihsel blok balamnda ortaya kan retim biiminin ngrd egemen snfla kurulan iliki zerinden gerekletirilir. Organik aydnlar, retim tarzndaki tarihsel dnme bal olarak ortaya kan snf oluumlarnn zgl gereksinmelere karlk vermek amacyla kendileriyle kronolojik olarak ayn zaman diliminde ortaya kardklar aydnlardr. Bu aydnlar, yeni snfn ne kard yeni toplumsal tipin ilkel etkinliinin kimi ksmi grnmlerinin uzmanlamalardr (1971: 6) ve yapsal dzeyde yerine getirdikleri uzmanlk
3

Erik Olin Wright (1979: 194-96), Gramscinin yaklamnda, aydnlarn ayr bir snf oluturmayp deiik snflara ait olduklarn saptarken btnyle hakldr. 4 Gramscinin aydn zmlemesini daha genel tarihsel blok kavram balamnda inceleyen bir alma iin bkz. Portelli (1982: 97-124).

Gramsci ve Aydnlar

|6

ilevlerinin tesine geecek bir toplumsal konumda yer alrlar. Her ne kadar sanayi teknisyeni, retim sreci ierisindeki konumuna bal olarak nemli bir ilevi kapitalizmin gelimesi bakmndan yerine getirse de, toplumsal yapnn karmak btnl baka aydn trlerinin de etkinlik gstermesini gerektirir. Snfsal varoluun ekonomik-korporatif biimlerini hegemonik uran zorunlu kld egemenlik rntsyle daha gelikin bir dzeye ykseltmek iin yeni aydn kategorileri de devreye girer. Baml snflar zerindeki hegemonik stnlk, yapsal kertede snflarn retim srecindeki prestijli konumlarna bal olmakla birlikte, hem ideolojik-kltrel hem de politik-militer srelerin yeniden yaplandrlmasnn zgl biimlerine gre somut grnmler kazanr. Organik aydnlar, bu bak asndan, bal olduklar snfn gelime dinamiklerine uygun koullar oluturmak amacyla ortaya kan ve retim srecinin deiik alanlarndan devlet aygtna ya da kltrel-entelektel alanlara kadar geni bir toplumsal uzamda etkinlik gsteren bir kategoriyi olutururlar. Organik aydn teriminin ekonomik dzeydeki ilevleri de ierecek lde geni tutulmasna iaret eden saptama, bir noktada, toplumsal ilikiler btnlnn genel rnts dikkate alnmakszn mekanik bir tarzda yorumlanmamaldr. Gramsci, aydnlarla retim sreci ve snflar arasndaki ilikilerin karmak doasnn ayrmnda olduunu kantlayacak bir biimde, kendi zmlemesini dolaymlanma ltyle zenginletirir: Aydnlarn retim alan ve snflarla ilikisinin dolaysz olmadn vurgular. Mekanik ve indirgemeci bir yaklam, bu ilikiyi ideolojikpolitik (dolaysyla, hegemonik) bant biimlerini nemsizletirerek entelektel oluumlar yapsal dzeydeki gelimelerin dorudan yansmas olarak sunard. znde diyalektik-olmayan ayn yntemsel deerlendirme kstasna dayanan ideolojist-kltrelci yaklam ise, dolaym srelerini ters ynde ortadan kaldrarak, entelektel oluumlar yapsal kerteden btnyle kopartrd. Gramsci, diyalektik bir kuramsal modelin ngrd lde, aydnlarn snflarla ve retim sreciyle ilikisini diyalektik bir balama yerletirmeye alr: Aydnlarn retim dnyasyla ilikisi, temel toplumsal gruplar iin olduu denli dolaysz deildir; ama aydnlarn kesinlikle grevlileri olduklar styaplar btnl tarafndan ve tm toplumsal doku tarafndan deiik derecelerde dolaymlanr (1971: 12). Baka bir deyile, aydnlar retim srecinde etkinlik gsterseler bile, snfsal oluumlarn yelerinin olduu denli dorudan ilikilere sahip deildirler. Bu nerme, Gramscinin aydnlar ayr bir snf olarak deerlendirmediinin bir baka gstergesi olarak da yorumlanabilir. lgili yaznda ska grlen ve aydnlar dolaym srelerini nemsemeksizin indirgemeci bir tarzda kk burjuvazi balamnda konumlandran yaklamlar Gramscinin zmlemesiyle kartlk iindedir.

Gramsci ve Aydnlar

|7

Bu noktada, Gramscinin kimi aydn kategorilerini nitelemek amacyla neden organik terimini kullandnn aklanmas yararl olacaktr. Sassoonun da (1987: 138) yerinde bir deerlendirmeyle saptad gibi, terimin kullanlmasn iki nedene bal olarak aklamak olanakldr: Birinci neden, organik aydnlarn kendilerini ortaya karan snfsal oluumlarla ayn geliim srelerini ve tarihsel kronolojiyi paylamalar olgusudur; ikinci neden, bu aydnlarn balantl olduklar snflara trdelik ve snf bilinci kazandrmalardr. Bu deerlendirme, bir baka tartma bakmndan da nemlidir: Organiklik lt, aydnlarn toplumsal konumlarna uygun olarak yerine getirdikleri ilevin niteliine ve snflarla kurduklar ilikinin doasna gre belirlenecektir. Gramsci, yerine getirilen ilevlerin belirli bir biimde derecelendirilebileceini ve deiik aydn kategorilerinin organiklik (organicit) dzeyleri ya da niteliklerinin, dolaysyla temel snflarla kurduklar balantnn boyutlarnn saptanabileceini ileri srer (1971: 12). Gramscinin aydn kuram, daha genel yap-styap ilikileri balamnda konumlandrldnda, styapsal dzeyde yer aldn belirttii sivil toplum ve devlet (ya da, politik toplum) alanlaryla ilgili zmlemeyi de ierir. Defterlerdeki dikotomik yaklama uygun olarak gelitirilen bu iki alan, aydnlarn etkinliklerinin younlat uraklar olarak ele alnr. Tarihsel blok zmlemesi erevesinde eletirel bir bak asnn biimlendirdii bu sorunsal, aydnlarn etkinlik alann nasl yapsal dzeyle snrlandrmadysa, styapsal dzeyde de iki alandan herhangi biriyle de snrlandrmaz: Entelektel etkinlik, salt sivil toplumun ya da devletin bir nitelii deildir. Gramsci, kuramsal bakmdan en arpc deerlendirmelerinden birinde, kendi zmlemesinin dayand ncl aklar: Aydnlar, egemen grubun toplumsal hegemonya ve siyasal hkmet alt ilevlerini yrten vekilleridir (1971: 12). Buradaki birinci ilev (toplumsal hegemonya), belirli bir tarihsel blok ierisinde, retim srecindeki ayrcalkl konumunun salad stnlk araclyla, temel bir snfn toplumun dier snf ve kesimlerinden elde ettii kendiliinden rzann oluturulmas ve yeniden retimi ile ilgili etkinlikler btnln ifade eder. kinci ilev (siyasal ynetim) ise, zellikle devlet aygtnn nemli bir rol oynad, egemen snfn stnlk biimlerinin deiik alanlardaki yansmalarna ya da uzanmlarna aktif ya da pasif bir biimde rza gstermeyen toplumsal kategoriler (baml snflar, snf kesimleri, gruplar vb.) zerinde uygulanan zorlama etkinliklerini anlatr. Burada Gramscinin aydn kuramnn, geleneksel yaklamlardan ayrld kritik nemdeki bir referans noktasn saptayabiliriz. styapsal dzeydeki ynetim srelerinde yer alan zel nitelikli grevliler olarak aydnlarn ilevleri, salt oydama durumunun salanmasna ynelik etkinliklerin ortaya kt ideoloji ve kltr alanlaryla snrl hegemonik bir balamda snflandrlamaz; zorlama

Gramsci ve Aydnlar

|8

ilevinin rgtl bir biim kazand devlet aygt da, aydnlarn egemen snfn temsilciliini yapt bir urak olarak kabul edilmelidir. Zorlama ilevi, btnyle rza srelerinin stnlk kurmasyla yeniden retiminin olanakl olmad varsaylan bir egemenlik tarznn tarihsel zorunluluunu anlatr. Konjonktrel olarak zamansal ve uzamsal bir koullandrma ilikisi ierisinde ortaya kan rza-zor diyalektii, aydnlarn rgtsel yneticilik ilevleri balamna yerletirilmelidir. Dolaysyla, geniletilmi aydn kavram varlk alan olarak sivil toplumu seen gazeteciler, yazarlar, dnrler vb. kategorilerini olduu kadar, hukuksal hiyerarinin deiik derecelerinde ynetsel etkinlik gsteren devlet grevlilerini de (bakanlk mstearlar, yarglar, savclar, asker uzmanlar vb.) ierir. Gramscinin aydnlar nitelemek zere kulland geni anlamda rgtsel bir ilev yerine getiren btn toplumsal katman (1971: 97, vurgu benim) ifadesinin ima ettii kuramsal kapsamn nesnel gereklik alannda kuatt toplumsal uzamn genilii dikkat ekici olmaldr. Gramscinin toplumsal yapnn btn alanlarn kapsayacak lde genilettii entelektel etkinlikler, yerine getirilen ilevlerin niteliklerine bal olarak aydn kategorileri arasndaki ilikilerin tamamyla eit ve tekbiimli olmasn gerektirmez. zellikle styapsal dzeyde hegemonya srelerinin gerektirdii deiik derecelerdeki entelektel yaratm, rgtlenme ve ynetim ilevleri belirli bir hiyerari ierisinde yaplanmtr. Mevcut kltrel birikimin geleneksel formlarnn yeniden retimiyle snrlandrlm bir biimde etkinlik gsteren baml aydn kategorileri hiyerarinin alt dzeylerinde yer alrlar. Buna karlk, yaratc bir retim etkinliinin kurucu esi olarak ortaya kan, hegemonik oluumlarn tutunumunu salayacak dnya grlerinin gelitirilmesinde ayrcalkl bir rol bulunan aydnlar, hiyerarinin en stteki ynetim aamasn temsil ederler. Bu iki kategori arasnda, styapsal dzeyin dorudan uygulama alanlarna ilikin rgtlenme ilevleriyle grevlendirilmi geni bir ara kademe bulunur. Ayn zamanda entelektel kapasitenin nitel derecelenmesine karlk gelen bu katmanlamada ayrcalkl konumun kltrel, bilimsel, ideolojik vb. alanlardaki birikimleriyle, hiyerarinin daha alt basamaklarndaki aydn kategorilerini ynlendiren yaratc aydnlara ayrld ak olmaldr (1971: 13). Baka bir deyile, entelektel donanmn eitsiz gelimesinin yol at ayrmalar, kimi aydnlarn bakalar karsnda daha etkili olduuna iaret eder. Gramsci, toplumsal gruplar arasndaki hegemonik ilikilerin ve siyasal egemenlik biimlerinin srekliliinin salanmas amacyla gerekletirilen rgtlenme etkinlikleri srasnda belirli bir iblmnn ortaya kmasn entelektel hiyerariyi aklamak bakmndan nemli grr. Toplumsal ve (devlet aygtnda kendini gsteren) siyasal ynetim sreci, st dzeydeki grevleri olduu kadar, nceden alnm kararlarn uygulanmasyla ilgili daha alt dzeylerdeki etkinlikleri

Gramsci ve Aydnlar

|9

ierir. Kart hegemonya sreleri asndan, Gramscinin nerdii stratejik savam yntemi entelektel hiyerarinin st basamaklarnn ast kademelere kyasla daha fazla nemsenmesini gerektirir. Yaratc aydnlarn temsil ettii dnsel eilimleri ne karan bir savam tarz belirleyici bir nem tar. deolojik yaplanmada grece etkisiz katmanlarn birincil dzeydeki muhataplar olarak seilmesi durumunda, kazanlacak olan tekil savamlar btn srecin baaryla sonuland anlamn tamayacaktr.

II. Geleneksel Aydnlar

Gramscinin aydnlarla ilgili dikotomik snflandrmasnn ikinci kutbunu, ayn zamanda organik aydn kavramnn oluturulmasnda bir kuramsal referans oda olarak da ilev gren geleneksel aydnlar kategorisi oluturur. Gramsci, snflarla temsilcileri arasndaki ilikilerin doasnn aklanmasna ynelik bir zmleme giriiminin gerekli kldn dnd bu kategoriyi, snflarn tarihsel geliim srecini ve hegemonya savamlarn aklarken nemli bir tartma bal olarak kuramsallatrr. ki tipik rnek balamnda incelenebilecek olan geleneksel aydn kavram, ilk olarak, retim tarzlar arasndaki dnm srecinin somut grnmleri balamnda, bir nceki tarihsel blokun kendi iindeki geliim dinamiklerinin ortaya kard temel bir snfn karsnda bulduu ve siyasal ve toplumsal biimlerdeki en karmak ve kktenci deiikliklerin bile kesintiye uratamad bir tarihsel sreklilii temsil ediyor gibi grnen (1971: 6-7) aydn topluluklarn niteler. Geleneksel aydnlarn birinci tipi, aslnda, eski tarihsel blok ierisindeki egemen snfn organik aydnlardr. Gramscinin bu tiple ilgili olarak verdii rnek, feodal dnemin egemen snf olan aristokrasinin organik aydnlar olarak ilev grm olan din adamlar kesimidir.5 Dolaysyla, Gramscinin geleneksel aydnlar, nceki retim tarznn ya da tarihsel blokun yeni toplumsal formasyona brakt kalntlar arasnda yer alr ve retim tarzlarnn eklemlenmesiyle ilikili kuramsal tartma balamnda incelenir. Bu aydn tipinin davurduu sreklilik iddias, tarihsel diyalektiin ngrd kopu ura dikkate alndnda elikili bir grnm sergiler: Geleneksel aydnlar, sreklilik-kopu diyalektiinde deta birinci kutbun temsilcisi olarak ortaya karlar. Kesintisiz tarihsel sreklilik olgusu, bu trden aydnlarn kendilerini egemen snftan zerk ve bamsz olarak sunmalarnda da grlebilir. Gramsci, zerklik ya da bamszlk savnn, salt
5

Gramsci, ruhban kesimine ynelik bu deerlendirmesine bir aklk getirerek, Kilise aydnlarnn tarihsel olarak yerine getirdikleri ilevin kesinlikle monolitik bir tarzda ele alnmamas gerektiini, her koulda somut nesnelliin dnemsel ieriinin aratrlmasnn uygun olacan da vurgular (1971: 7).

Gramsci ve Aydnlar

| 10

ideolojik kertede karlk bulan yanlsamal bir bilin durumu olmayp, birok alanda nemli sonular olan bir tutumu yansttn dnr. Nitekim, felsefe tarihindeki idealist gelenek iinde yer alan akmlarn, genel olarak aydnlarn kendilerini yerletirdikleri bu toplumsal konumdan hareketle anlalabileceini ileri srer. Gramsci, aydnlarn, kendilerini kanmca, tpk Mannheimn (1940) deoloji ve topyadaki modelindeki gibi toplumsal bakmdan zerk ya da bamsz olarak deerlendirmelerini topik bir yaklam olmakla eletirir (1971: 7-8). te, ideolojik-kltrel srelerdeki konumlar dolaysyla, kendilerini snflarn ya da snf kesimlerinin dnda ya da stnde tutan, baka bir deyile kendilerini snfsal bakmdan bamsz olarak sunan aydnlar, geleneksel aydn kategorisinin ikinci tipik rneini oluturur. Gramsci, tarihsel olarak egemenlik aamasna ulaan snflarn geleneksel aydnlar karsndaki tutumlarn, hegemonya sreleri bakmndan nemli grr. Snfsal egemenliin kuruluunda, geleneksel aydnlarn yeni tarihsel blok dorultusunda kazanlmalar ya da asimile edilmelerini srecin kritik bir ura olarak deerlendirir. deolojik alanda yrtlen savamn sonularna bal olarak, bu aydnlarn snfsal niteliklerindeki dnm, byk lde, snfn kendi organik aydnlarn oluturmasndaki yeteneine gre gerekleecektir. Snf kendi organik aydnlarn ne kadar hzl ve ne kadar donanml olarak gelitirebilirse, geleneksel aydnlar yeni snfn ideolojikpolitik formasyonuna o kadar kolay ya da abuk katlacaktr. Bu dnm srecinde tarihsel bir ardklktan ok ezamanllk sz konusudur: nce snfn organik aydnlarnn yaratlmasn, ardndan da geleneksel aydnlarn asimilasyonunu ngren kronolojik bir aamac yaklam geerli deildir (1971: 10). Gramsci, nemli bir tarihsel inceleme konusu olarak grd geleneksel aydnlarn oluumu sorununu aratrrken, antik dnemdeki klelerin ve Roma mparatorluu dnemindeki azatllarn toplumsal konumlarnn dikkate alnmas gerektiini ileri srer. Cumhuriyet ve mparatorluk dnemleri arasnda, aydnlarn toplumsal konumlarndaki dnmn, Yunan ya da Dou kkenli aydnlara (doktorlar, sanatlar vb.) Sezar tarafndan yurttalk hakk tannmasyla birlikte gndeme geldiini belirtir. Sezarn aydnlara ynelik politikas, imparatorluk kurumunun konsolidasyonu dorultusunda, Romada yaamakta olan aydnlar topluluklarndan kalc bir entelijensiya yaratarak imparatorluun baka blgelerinden yeni aydn kategorilerini bakente ekmeyi ve kltrel alanda merkezileme hedefini gerekletirmeyi ngryordu. Aydnlarn yerleik bir merkezi kurumsallama srecine katlmas olmakszn, herhangi bir siyasal ya da kltrel atlmn imparatorluk politikasn glendirecek bir biimde baarya ulamas olanakl deildi. Gramsci, Romann emperyal entelijensiyasyla balayan tarihsel gelenein, Katolik Kilisesine bal ruhban

Gramsci ve Aydnlar

| 11

kesimine aktarldn ve modern dnem talyan siyasal-toplumsal srelerinde derin izler braktn savunur. Gramsciye gre, Roma mparatorluunun egemen snf ile deiik kkenlerden gelen aydn topluluklar arasndaki toplumsal, ulusal ve rksal ayrmlar imparatorluun yklmasndan sonra bile Germen savalarla Romallatrlm aydnlar arasndaki iliki biiminde varln srdrmt (1971: 17). Gramsci, somut tarihsel deneyimlere bal olarak deiik lkelerde geleneksel aydnlarn konum ve etkisinde farkllklar olduuna iaret eder. Kta Avrupasndaki toplumsal formasyonlarla kyaslandnda birok bakmdan zgllkler sergileyen Amerika Birleik Devletleri ile ilgili zmlemesinde, burada nemli bir geleneksel aydn katmannn bulunmaynn sonularn deerlendirir. Bu durum, aydnlar katmannn btn dnldnde, kltrel-siyasal srelerde yeni ve farkl dengelerin ortaya kmasna yol amtr. ABDnin aydnlar konusundaki karakteristik zellii, gelikin bir styaplar btnlne sahip olmakla birlikte, Avrupada ska grld gibi feodal nitelikli bir tarihsel blokun kapitalizme brakabilecei bir tortu olarak geni geleneksel aydn kategorilerinin bulunmaydr. Bu nedenle, bu lkenin organik aydnlarla geleneksel aydnlar arasnda denge kurulmas biiminde bir sorunu olmamtr. Geleneksel aydnlarla ilgili bu zellik, Gramsciye gre, ABD siyasal sisteminin iki partili yapsn ve toplumsal alanda saysz dinsel tarikatn varln ksmen aklamaktadr (1971: 20-21). Gramsci, geni bir geleneksel aydn katmannn bulunmad toplumsal formasyonlara rnek olarak Orta ve Gney Amerika lkelerini gsterir. Kukusuz bu lkeler, sanayileme srecindeki geri konumlar, gelikin bir styapnn yokluu, Kilisenin sahip olduu mlklerin nicel bykl, tarmdaki toprak aal dzeninin etkisi vb. nedenlerden dolay, ABDden ayrlmaktadr. Bu lkelerin geliim izgisinin tarihsel kkenleri, daha ok smrgeci merkez uluslar olan spanya ve Portekizin on altnc ve on yedinci yzyllarda izledikleri politikalarda bulunur. Gramsci, bu lkelerdeki din adamlar kesimi ile asker kastn, Avrupadaki smrgeci devletin zelliklerine uygun olarak biimlenmi olan, fosillemi iki nemli geleneksel aydn kategorisi olduunu belirtir. Byk lde krsal nitelikli olan aydnlar, toprak mlkiyetindeki latifundia egemenliinin srmesi ve Kilisenin toprak mlkiyetinde nemli bir pay bulunmas dolaysyla, toprak aalaryla ruhban kesiminin etkisi altndayd (1971: 22). Bana yle geliyor ki, Gramsci, bu rneklerdeki gibi farkllamalarn ortaya karaca ideolojik-politik iliki biimlerindeki eitliliin, somut toplumsal formasyonlarn tarihsel deneyimlerine ynelik bir incelemeyi gerekli kldna inanmaktayd.

Gramsci ve Aydnlar

| 12

III. Toplumsal Formasyonlar ve Aydnlarn Geliimi: Tarihsel Deneyimler

Gramscinin aydnlar konusundaki zmlemesi salt soyutlamaya dayal kuramsal bir balamda yer almaz, deiik toplumsal formasyonlarda (ya da, tarihsel bloklarda) yaanan somut deneyimlere ynelik deerlendirmeleri de ierir. Kuramsal zmlemeyle olgusal dzeydeki rnek-olay incelemeleri birbirini tamamlar ve aydnlarla ilgili kuramsal model deiik lkelerdeki tarihsel deneyimlerin sergiledii entelektel bloklarn somut zmlemesiyle zenginlik kazanr. Organik ve geleneksel aydn kategorileri arasndaki gerilimler, entelektel katmanlarn burjuva snflaryla kurduklar ilikilerin somut grnmler kazand tarihsel bloklar balamnda incelenir. Gramsci, kapitalist geliimin izledii rotann zgl biimlerine bal olarak, zellikle Fransa, talya, ngiltere ve Almanyadaki burjuva devrimlerinin sergiledikleri farkllklar, aada ana hatlaryla aklanaca zere, burjuvazinin snfsal kapasitesi ile aydn kategorilerinin greli konumlar arasndaki ilikilerin bir trevi olarak ele alr. Gramscinin somut olarak inceledii Fransada, burjuvazinin toprak sahibi aristokrasi karsndaki siyasal-ekonomik savamnn somut grnmlerinden biri, kapitalist snfn organik aydnlaryla Kilise arasnda gerekleen hegemonik atmalardr. Fransz tarihsel bloku, kta Avrupasndaki br lkelerin yaad deneyimden farkl olarak, bu atmalarn burjuvazi lehine zel bir tarzda sonulanmasyla olumutur. Burjuvazi, ekonomik alanda feodal biimleri ikincilletiren kapitalizmin gelimesiyle birlikte, aristokrasinin siyasal alandaki egemenliini sorgulamaya baladnda, geleneksel olarak bu snfla ittifak halindeki Kilise entelijensiyasn karsnda bulmutur. Feodalitenin yeni retim tarzna kalnt olarak brakt geleneksel aydn kategorilerinin en nemli kaynan oluturan ruhban snf, yeni egemen snf karsnda izledii ideolojik bamszlk politikasyla hegemonya srelerinin kesintisiz bir biimde gelimesinin nndeki temel bir engeldi. Kilise entelijensiyas, teolojik ve etik zeminlerde evrenselci bir eilimi temsil ederken, toplumsal yaamn birok alannda (dinsel ideoloji, eitim, ahlak, adalet vb.) sahip olduu tekelci konumu titizlikle korumay srdryordu. Gramsciye gre, din adamlar kesimi feodal dnemde toprak aristokrasisinin organik aydnlarn oluturmaktayd. Ancak, Kilise aydnlar, aristokrasinin basit hizmetkarlar da deildi; toprak zerindeki feodal mlkiyet koullar dorultusundaki denetimi ve mlkiyete bal nedenlerle sahip olduu kimi devlet ayrcalklar dolaysyla hukuksal bakmdan aristokrasininkine benzer bir toplumsal konumda bulunuyordu (1971: 7).

Gramsci ve Aydnlar

| 13

Aristokrasinin siyasal egemenliine son veren 1789 Devrimi, burjuvazinin bu aydnlar karsnda izledii politikalarn snanma ileminden geecei yeni tarihsel dnemin balang uran oluturdu. zsel olarak geleneksel aydnlar karsnda yeni organik aydnlarn statsn de belirleyen bu politikalar farkl yntemlere gre biimlenen iki ayr boyutta srdrlmtr: Birinci yntem, geleneksel aydnlarn sourulmasna; ikincisi ise, tasfiye edilmesine dayanyordu. Devrim sreci boyunca, entelektel alanda burjuvazinin organik aydnlaryla aristokrasinin geleneksel aydnlar arasnda srdrlen savam, Gramscinin terimleriyle ifade edildiinde, sivil toplumdaki hegemonyann kazanlmas amacna ynelikti. Burjuvazinin temel hegemonik snf olarak retim srecindeki prestijine dayanarak girdii bu savamdaki baars, baml snflar zerindeki ideolojik stnlk biimlerinin oluturulmas ve geleneksel aydnlarn yeni tarihsel bloka sourulmas ile aa kyordu. Fransz burjuvazisi, bu yolla, ktadaki benzerlerinden farkl olarak, yapsal kertede kazand stnl styapnn btn (ideolojik, politik ve hukuksal) alanlarna yaygnlatrabilmiti. Bu baar, ayn zamanda ekonomik-korporatif dzeydeki snfsal varolua hegemonik yntemlerle ve ulusal-popler aralarla evrensel bir kimlik kazandrlmas olarak da yorumlanabilir. Kukusuz, Fransz Devriminin, kazanmlarna salam bir temel ya da gvence salad hegemonik blok, sonraki evrelerde kart bir savam srecinin hedefi olmaktan bir rpda kurtulmad. Ne var ki, aristokrasinin ve Kilisenin ideolojik hegemonyasnn restorasyonuna ynelik olarak, Action Franais benzeri gerilek (regressive) hareketlerin, Katolik dnya grnn yaygnlk kazanmas dorultusundaki giriimleri sonusuz kalmtr. Fransz deneyiminin, Gramscici aydn kuramnn nerdii stratejik model asndan anlam, baarl bir hegemonik tarihsel blokun kuruluu iin, geleneksel aydnlarn yeni politikalara katlmasnn nemli bir stratejik hedef oluturmasdr (1971: 10). Gramsci, ngilterede ise kapitalizmin geliim dinamiklerinin Fransadakinden farkl bir seyir izlediini ve sanayi burjuvazisinin ekonomik-korporatif dzeyde sergiledii baarnn styapsal alanda srdrlemediini belirtir. ngiliz burjuvazisi, kendi organik aydn kategorilerini yaratmasna karn, toprak aristokrasisinin entelektel-politik alandaki tekelci stnln ortadan kaldrmakta yetersiz kalmtr. Bu lkedeki tarihsel blokun geliiminin zgl biimler altnda aa kt somut grnmleri belirleyen snfsal etken, aristokrasinin ekonomik egemenliini yitirmesine karlk politik-entelektel stnln elinde bulundurmasdr. Gramscinin iaret ettii zgllk, toprak sahibi aristokrasinin Fransz edeerinden farkl bir politika izleyerek burjuvaziyle eklemlenmesi (kaynamas da denebilir) ve geleneksel aydnlar olarak sourulmas sonucunda, iktidardaki yeni

Gramsci ve Aydnlar

| 14

egemen snfn ynetici ve entelektel katmanna dnmesindedir. ngiliz aristokrasisinin entelijensiyadan ve burjuvaziden kendisine katlmlara ak bir snfsal yap sergilemesi eklemlenme srecini kolaylatrmtr (1971: 18, 83). Gramsciye gre, ngiliz burjuvazisi halkn entegral bir ksm olarak ortaya kmam ve feodalizmin tasfiyesi balamnda halk kendi politikalarna eklemleme yeteneini gsterememitir; buna karlk, soyluluk (ya da, hi deilse bir blm) nce kraliyet sonra da sanayi burjuvazisi karsnda, ulusal-popler bir blok kurmutur. Soyluluun bu ayrks konumu, ngilterede kendine zg bir burjuva aristokrasisinin ortaya karak, hem sivil toplumda hem de politik toplumda (yani, devlet alannda) ynetici kesimlerin eitimi, emperyal ideolojinin yeniden retimi vb. konularda nemli ilevler edinmesiyle sonulanmtr (1971: 216, dipnot 6). Gramsciye gre, evrenselci ve ulus-st ideolojik eilimlerin etkin bir konumda bulunduu Alman tarihsel blokunun biimlenmesi de, ngilteredeki srece benzer bir geliim seyri gstermitir. retim tarz dzeyindeki feodal kalntlarn varl nedeniyle, Alman burjuvazisi sanayi sermayesindeki nemli geliime karn, tpk ngilterede olduu gibi, eski rejim karsnda uzlamac bir stratejiyi benimsemi, bundan dolay Junkerlerin ve Kayzerizmin siyasal iktidardaki stnlkleri devam etmiti (1971: 83). Yar feodal nitelikteki tarihsel balam, entelektel-politik bakmdan ngilteredeki soyluluktan daha gl olan Junkerlerin, zellikle toprak mlkiyetinin salad ekonomik iktidar sayesinde ayrcalkl konumlarn koruyarak, sanayi burjuvazisinin geleneksel aydnlar olmalarn kolaylatrmt. Ayrca, bu kesimin ngiliz edeerinden farkl olarak ordudaki gl konumu politik toplumdaki etkisinin bir baka dayanan oluturmaktayd (1971: 18-19). ngiliz ve Alman deneyimlerinin ortak yn, ekonomik ilikiler alanndaki stnln entelektel-ahlak dzeye yanstmakta, dolaysyla kendi hegemonyasyla birlikte karlarna uygun bir devlet yaplanmasn kurmakta yetersiz kalan burjuvazinin, ynetici kadrolarn eski feodal snflardan semeyi tercih etmesidir. Her iki lkede de, eski egemen snflarn temsilcileri (Lordlar ve Junkerler), geleneksel ekonomik konumlarndan uzaklam olsalar da, ekonomik dnm srecine uyarlanarak sanayi ve finans alannda yeni stnlk biimleri oluturabilmilerdir (1971: 269-70). Aydnlarla snflar arasndaki ilikilerin somut tarihsel geliimleri asndan, bu iki lkede yaanan deneyim egemenlik konumuna ykselen temel bir snfn geleneksel aydnlar kendi politikalarna eklemleme yetenei sergileyebildiini gsterir. Geleneksel egemen snfn yelerinin yeni snfsal iktidarn entelektel ve politik alanlarda ynetici katmann oluturduuna ynelik saptamalar, Gramscinin aydn kuramnn deiik toplumsal formasyonlarn zgllerini dikkate aldn ak bir biimde kantlamaktadr.

Gramsci ve Aydnlar

| 15

Gramsci, talyada Orta a komnlerinde ortaya kan burjuvazinin, ekonomik-korporatif ura aamad iin, ynetilenlerin rzasna dayal hegemonik bir siyasal egemenlik biimine ulaamadn dnr (1971: 53-54, dipnot 4). Burjuvazinin yeni devleti kurmaktaki yeteneksizlii, bir baka adan ele alndnda, styapsal kertede hegemonik bir rgtleyicilik ilevini yerine getirecek olan organik aydnlardan yoksun olduu anlamna gelmekteydi. talyan komnal burjuvazisinin tarihsel yetersizliinin arkaplannda, ideolojik savam alannda bir baka nemli iktidar merkezinin, Kilisenin nfusun byk kesimlerini kendi denetimi altnda tutmasnn yol at karmak ilikiler btnl yatar. Nitekim, Kilisenin geleneksel aydnlar araclyla talyan entelektel-kltrel srelerinde kurduu hegemonik stnlk rnts, burjuvazinin kendi organik aydnlarn oluturmasn nlyordu. talyan burjuvazisinin ulusal birlii kurmaya ynelik politikalarnn Risorgimento dnemine kadar kesintiye uramasnda, baka etkenlerin yan sra, ynetici entelektel katmanlarn ideolojik-politik zerkliklerini kazanamamasnn da etkisine iaret edilmelidir. Burjuvazi, Fransz edeerinin izlediinden farkl bir politikay benimseyerek, aristokrasiyi iktidardan uzaklatrrken baml snflarn (zellikle kylln) desteini almak yerine, Piemontedeki monarik devleti bir birlik ortam olarak kullanmay tercih etti. Gramsci, talyan ulusal birliinin kurulmas srecinde Piemontenin yerine getirdii ilevin, yeni devletin ynetici snfn salamak olduunu belirtir: Piemonte, egemen snfn ynetici kadrolarn oluturma ilevi bakmndan, (dnemin popler syleminde yer alan Piemonte Partisi sznn de iaret ettii gibi) bir siyasal partiye benziyordu (1971: 104). Ne var ki sz konusu olan, salt bir siyasal parti deil, brokratik yaps, diplomatik organlar ve ordusuyla bir devlet olduu iin yeni stnlk biimi hegemonik olmaktan ok diktatoryal idi. Gramsci, burjuvazinin baml snflarn kendi organik aydnlarn oluturmasn engellemeye ynelik politikasn transformizm (dntrmecilik) olarak niteler: Tekil aydnlarn molekler dzeydeki iltihakndan geni aydn kategorilerinin sourulmasna kadar uzanan transformist uygulamalar baml snflarn politik-entelektel zerkliklerinin, dolaysyla da ynetici katmanlarnn olumasn engellemekteydi (1971: 58, dipnot 8). Bu politika, talya'da 1860-1914 dneminin trasformismo pratiinde olduu zere politik toplumun sivil toplum zerindeki olaanst denetimi anlamna gelir. Bu yntemin belirgin hedefi, olas liderlik unsurlarnn egemen snf politikalarna devirilmesi yoluyla ast snflarn yneticilik olanann ortadan kaldrlmas ve bu snflarn edilgin bir konumda tutulmalardr (ayrca bkz. Adamson, 1983: 175). Baka bir deyile, egemen snf br toplumsal snf ve kesimlerin aydnlarn, yani yneticilik ilevini yerine getirebilecek unsurlar kendi iine sourduunda (ya da, asimile ettiinde) transformizm sz konusudur.

Gramsci ve Aydnlar

| 16

Baml snflarn ynetim katmannn olumasn engellemek, egemenlik ilikilerinin zgl bir biimde yaplanmasna yol aar: Egemenlik durumu, gerek bir hegemonik stnln rn deildir. Bu nedenle, transformizm szde-hegemonik bir srecin trevi ve snflararas ilikilerin zayf hegemonya koullarnda srdnn bir gstergesi olarak anlalmaldr. Parlamenter siyaset asndan, transformizm, salanan patronaj olanaklar sayesinde olas muhaliflerin belirli yasama etkinlikleri srasnda ibirlii iine ekilmesi biimini alr. Burjuvazi, ii snf temsilcilerini kendi politikalarna eklemleyerek sanayi ve tarm proletaryasnn devrimci bir siyasal eilim gelitirmesini engeller. Dolaysyla, transformizm bir pasif devrim yntemi olarak da yorumlanabilir. Bu politika, aslnda, snflararas ilikilerdeki uzlama pratiinin sekinler dzeyinde gelitirilmesi ve kart snfn ynetici katmann uzunca bir sre ortadan kaldrlmasdr (Gramsci, 1995: 360; 1971: 58).

IV. Kent ve Kr Aydnlar

Gramsci, aydnlarla ilgili zmlemede bavurulan soyutlama ileminin nesnel gereklik dzeyinde biimlenmekte olan somut tarihsel srece uygulanmas konusunda gsterdii duyarlln kent ve kr aydnlarnn toplumsal konumlarn da ele alrken sergiler. Gramscinin deerlendirmesi, entelektel kategorilerinin somut geliiminin soyut demokrasi dzleminde deil, somut tarihsel srelerle uyum ierisinde gerekletii (1971: 11) nclne dayanr. talyan toplumsal formasyonunu incelerken, aydn katmanlar arasndaki ayrmlarn iki ayr kategori biiminde yeniden retildiini ileri srer: kent ve kr aydnlar. talyan kapitalizminin geliim srecindeki zgllkler, burjuvazinin izledii sermaye birikim ve snfsal ittifak modelinin gereksinimleri dorultusunda, deiik aydn topluluklarnn corafi ve ekonomik-snfsal ltlere gre yeniden snflandrlmasna yol amt. Bu aydn kategorileri arasnda ayrt edilebilen birinci grubu, zellikle kapitalist geliim srecinin daha hzl bir biimde gerekletii kuzeyin sanayi kentlerinde burjuvazinin ortaya kmasn kolaylatrd kent aydnlar oluturmaktayd. kinci grup ise, kapitalizmin gney blgesinin feodal tarmsal yaplaryla eklemlenmesine bal olarak oluan krsal burjuvazinin etkisi altndaki aydnlar ieriyordu.6 Gramscinin yaklamnda, kent aydnlar, kapitalizmin gelime dinamiklerinin gereksinimlerine
6

Gramscinin kuzey ve gneydeki toplumsal yap farkllamasn temel alarak yapt zmlemenin ilk arpc rnei, hapishane ncesi dnemde kaleme ald Gney Sorununun Kimi Ynleri balkl yazsnda bulunur (1978: 441-62; ya da, Salinari ve Spinella, 1972: 293-323).

Gramsci ve Aydnlar

| 17

uygun olarak zellikle sanayi alannda, retim srecinin kesintisiz bir biimde srdrlmesinde etkinlik gsteren, dolaysyla sermayedarn arasal kitle (ii snf, emekiler vb.) ile ilikilerinde arac bir konumda bulunan, ancak retimin genel planlamasnda herhangi bir bamszl ya da zerklii olmayan (nk, planlamay endstriyel genelkurmay yapar), daha ok alnan retim kararlarnn uygulanmasnda rol oynayan, ilevleri bakmndan ordudaki alt rtbeli subaylara benzeyen bir ara kategoridir. Ne var ki, kent aydnlar yekpare bir btn oluturmazlar; hiyerarik bir yaplanma ierisinde st konumda bulunan kesimler, dorudan egemen snfn retim srecindeki genel ynetim ilevlerini yerine getiren kurmaylk kadrolaryla zdelik gelitirirler. Bu aydnlarn bamsz bir konumda bulunmamalarnn ya da zerk giriim yeteneinden yoksun olmalarnn siyasal sonular da olacaktr: Gramsci, kentsel aydnlar arasnda sayd sanayi teknisyenlerinin iiler zerindeki siyasal etkisini, krsal aydnlarn kyl kitleleri zerindeki etkisiyle kyaslanamayacak lde nemsiz bulur. Buna karlk, gelitirdii organik aydnlarn tekil giriimlerinde aa kt gibi, ii snfnn (arasal kitle) teknisyenler zerinde siyasal bir ynlendirme kapasitesinin ortaya kt durumlar hi de rastlant deildir (1971: 14-15). Gramscinin, bu zmlemede de, genel kuramsal yaklamyla koutluk ierisinde olmak zere, aydnlarn toplumsal uzamn yaltlm bir biimde styapsal dzeyle snrlandrmayp, ayn zamanda ekonomik-snfsal retim srelerini de ierecek lde genilettiini gryoruz. Gramsci, kentsel ve krsal tipteki aydnlarla ilgili kuramsal zmlemesini talyan toplumsal formasyonunun zgl grnmlerinden birini oluturan Kuzey-Gney ayrmnda somut olgusal deerlendirmelerle zenginletirir. Bu balamda, gneyin krsal aydnlaryla ilgili durum, snfsal ittifak srelerinin belirleyici ynlerini zellikle dikkate almay gerekli klan karmak bir rnt sergiler. Krsal aydnlar, kapitalizmin geliim sreciyle organik bir eklemlenme ilikisi kuramam olan, tara nfusu ve kasaba kk burjuvazisi ile toplumsal balar bulunan, ilevleri (avukatlar, noterler vb. meslek sahiplerinin yapt gibi) kyl kitlelerinin devlet ve yerel ynetimle ilikini dzenlemek olan, byk lde geleneksel aydnlar arasnda snflandrlmas gereken bir kategoridir (1971: 14). Bu aydnlarn geleneksel olarak nitelenmesinin nedeni, egemen retim tarznn kapitalizm olduu bir toplumsal formasyonda, kapitalizm-ncesi ilikiler ierisinde etkinlik gstermeleridir. Gramscinin, kyl kitlelerinin devlet ve yerel ynetimle balantsnn kurulmas konusunda, Gney talyann krsal aydnlarnn yerine getirdiini belirttii ilev, toplumsal olduu kadar siyasal bir nitelie de sahiptir. Tara aydnlar (rnein, avukatlar, noterler, retmenler, rahipler, doktorlar vb.), mesleklerinin ve toplumsal konumlarnn salad daha gelikin yaam tarzlar nedeniyle, ayn

Gramsci ve Aydnlar

| 18

zamanda sradan kyllerin kendilerine rnek aldklar birer model olarak ortaya karlar. Gramsci, krsal aydnlarla kyller arasndaki ilikilerin elikili ve/ya da gerilimli doasnn farkndadr: Bu aydnlarn (zellikle devlet grevlilerinin) toplumsal konumlar, sradan kyllerin ideolojik tasarmnda, hi deilse kendi ocuklarnn da bir toplumsal model olarak rnek almalarn istedikleri trden bir saygnlk retmekle birlikte, kiisel kskanlk ve nefret duygularna da yol aabilir. Gramsci, kyl kitlelerinin bu aydn topluluklarna bamlln somut sonularyla birlikte dikkate almayan hibir yaklamn kylln toplumsal ilikiler btnlndeki genel konumunu akla kavuturamayacan dnr. Kylln tarihsel geliim biimlerinde ortaya karabilecei btn organik almlarn, sonuta, bu aydn kategorilerinin etkinliklerine balanabileceini ileri srer (1971: 14-15). Gramsci, talyann snfsal yapsnn ortaya kard aydn topluluklaryla devlet

rgtlenmesinin kadro kaynaklar arasnda aklayc bir balant olduunu belirtir. Kent burjuvazisi sanayi teknisyenlerini, krsal burjuvazi ise arlkl olarak devlet grevlilerini ve profesyonelleri yetitiriyordu. Devlet aygtn byk lde gneyli aydnlarn oluturduu ve deiik alt katmanlar ieren karmak bir yaplanmann biimlendirdii tarihsel blokun siyasal styaps, gneyli krsal burjuvazinin denetimi altnda gelien aydnlarn etkinlik alanyd. Bu aydnlarn temel bir ilevi, devlet aygtndaki rolleri dolaysyla, kapitalist snfa btn toplumsal alanlar rgtleme yetenei kazandrmakt (Sassoon, 1987: 144). Gramsci, talyan tarihinin Risorgimento sonras dnemini zmlerken, Ilmllar Partisi ile Eylem Partisi arasnda, bunlarn aydnlara ynelik politikalarn kstas alarak bir karlatrma yapar. Aydnlar politikas, aslnda, iki siyasal eilimin siyasal alandaki hegemonik ynlendiricilik yeteneiyle yakndan ilikili bir tartma baldr. Gramsci, Eylem Partisinin Ilmllar karsnda stnl ele geirebilmesi iin, snfsal ittifaklar politikas balamnda, zellikle gney blgesindekiler bata olmak zere krsal snflara ynelik bir ibirlii programn uygulamasnn gerekli olduunu dnr. Byle bir politika, krsal snflar arasndaki lejitimist-dinsel aydn kategorilerinin katksyla oluan gerici blokun denetiminde gerekleen eklemlenme srelerini sona erdirerek, kyl kitleleriyle alt ve orta katmanlarn aydnlarnn desteiyle, liberal-ulusal bir oluumun nn aacakt. Gramsci, aydnlarla kyller arasndaki diyalektik ilikiye dikkat ekerek, kyllerin kendiliinden nitelikli hareketliliinin aydnlar arasnda da dalgalanmalara yol aacan, aydnlarn da kyllk yanls politikalar ierisinde yer aldnda geni kitleleri etkileyeceini ileri srer. te yandan, kendi iindeki dank snfsal-toplumsal yaplanmas nedeniyle etkili siyasal rgtleri oluturamayan krsal nfusu harekete geirecek giriimin

Gramsci ve Aydnlar

| 19

aydnlardan gelmesi gerekmekteydi. Gerek anlamda bir kyl partisinin yaratlmas neredeyse olanaksz olmakla birlikte, kylle nderlik etmek zere kurulan nve halindeki bir rgt bile, aydnlar denetleyerek baka ynlere doru savrulmalarn nlemekte yararl olacakt (1971: 74-75). Gramsci, kentlerle krsal blgeler arasndaki ilikiler konusundaki deerlendirmesinde, faizmin iktidara gelmesinden nceki dneme damgasn vuran Giolitti hkmetlerinin7 izledii politikalar nemli bulur. Giolittinin liderliindeki liberal demokratlarn politikas, sanayi burjuvazisi ile ii snf arasndaki uzlamaya dayal kentsel blokun oluturulmas dorultusunda, korumac yntemlerle ekonominin istikrarl bir yapya kavuturulmas ve Kuzeyin hegemonyasnn kurulmasna ynelikti. Bu politika, Gneyi (Mezzogiorno) lke ierisinde, ekonomik kaynaklarndan yararlanlacak bir yar-smrge pazar durumuna getiriyordu. Aydn katmannn kazanlmas amacyla kiisel kayrmaclk (rnein, kamu ynetiminde i verilmesi) yntemlerinin kullanld rza politikas, aslnda, Gneyin krsal nfusunun sergileyebilecei muhalefet giriimlerinin son derece sert polisiye nlemlerle bask altnda tutulmasn ngren zor politikasnn btnleyici bileeniydi. Gneyli nfusa nderlik edebilecek potansiyel liderlik kadrolarna devlet aygtnn ynetim mekanizmalarnda yer verilmesi taktiinin amac baml snf ve katmanlar liderlikten yoksun brakmakt. Kendi liderliini oluturamayan bu toplumsal kesimlerin muhalefeti, pozitif bir siyasal biime ulaamad iin anarik hareketlerin tesine geemiyordu (1971: 94).

V. Baml Snflar ve Yeni Aydnlar

Baml snflarn, egemen snf tarafndan yrtlen hegemonya srelerinin etkililiine bal olarak, kltrel ve siyasal alanlarda rgtsel dolaymlar olmakszn kendi balarna ideolojik kuatma koullarndan kurtulmalar olanakl deildir. Bu durumun ortaya kard siyasal-kltrel gelimemilik biimlerinin aa kt nokta, ideoloji dzeyinde btnsel dnya grlerinin oluamamas olgusunda aranmaldr. Bu kesimleri zmlemek amacyla bir inceleme lt aranacaksa, kltrel alanda kitlelerin kendiliinden felsefesi olarak elikili ideolojik elerin eklemlenmesinden oluan, ou zaman irrasyonel, folklorik, bilimd vb. ynleri de bulunan ortak duyu alanna bavurmak gerekecektir. Ortak duyu, aydnlarla baml snflar arasndaki ilikilerin doasnn akla kavuturulmas ve izlenecek kart-hegemonya stratejisinin genel yneliminin biimlendirilmesi bakmndan nemlidir.
7

Babakanln Giovanni Giolittinin yapt 1892-93, 1906-09, 1911-14 ve 1920-21 hkmetleri.

Gramsci ve Aydnlar

| 20

Kitlelerin bilin biimlerindeki elikili ve karmak ideolojik elerin eklemlenme tarz, genellikle gemi toplumsal-kltrel birikimlerin tarihsel yaplanmas zerinde varlk kazanr. Baml snflarn ve snf kesimlerinin ideolojik-politik bilin biimlerinde ska rastlanan ve edilgin bir tutumun davurumunu oluturan bak alarnn sonucu, eletirel olmayan bir kendiliindenlik durumudur. Belirli koullar altnda, bu kesimlerin mevcut ilikiler rntsne ynelik bir muhalefet tutumu gelitirmesi durumunda bile, genel tepkinin btnsel bir yaratclktan yoksun bir ksmilikle sonulanma olasl hi de dk deildir. Gramscinin, kendiliinden tepkinin tarihsel bir diyalektik hareket iinde uzun erimli bir deiimin salam dayanaklarn oluturacak tarzda dntrlemeyiini aklamakta bavurduu parametreler arasnda baml snflarn aydnlarla ilikisi bulunur. Bu kesimlerin kendi snfsal iradelerini ekonomik-korporatif uraktan uzaklaarak siyasal-hegemonik dzeye yanstmaktaki baarszlklar, aydn kuramnn terimleriyle ifade edildiinde, tutarl bir dnya grnn oluturulmasndaki rolleriyle, snfn siyasal olgunlamasna katkda bulunacak aydn katmanlarnn yokluuna ya da bunlarn oluturulmasndaki eksikliklere balanarak aklanr. Bu kesimlerin aydnlarla ilikilerinde karlalan sorunlar, son kertede, entelektel srelerle snfsal varolu arasnda organik ve diyalektik bir balantnn kurulamam olmasyla yakndan ilintilidir. Tarihsel-diyalektik nitelikli organik balant, kitlelerle aydnlarn oluturacaklar yeni yaplanmann geleceini, hegemonik bir dzenin kurulmas dorultusunda biimlendirecektir. Gramscinin baml snflarn aydn katmanlarna ynelik olarak dnd tarihsel rol, kendi zamannda olduka rabet bulan elitist modellerin ngrdnden ok farkl bir balamda anlam kazanr. Gramsci, kitle-aydn ilikisindeki tek yanl ve mekanik ynlendirme biimlerini yeniden reten yaklamlar karsnda eletirel bir sorgulama gelitirirken nnde talyan tarihinin temel aktrlerinden olan Roma Katolik Kilisesinin retici deneyimi bulunmaktayd. Kilisenin teolojik alanda ideolojik trdeliin korunmas ve olas bir blnmenin mutlaka engellenmesi kaygsyla, ynetimi altndaki entelektel katmann sradan kitleden ayrlmas olaslna kar zel bir duyarllk gelitirmiti. Gramsciye gre, Kilisenin biri aydnlar dieri basit ruhlar iin geerli olan iki ayr resmi dinin ortaya kmasn nlemeye ynelik tutumu, aslnda, genel bir inan dzeyine ykselmi btn ideolojilerin ya da dnya grlerinin karlat temel bir sorunla yakndan ilikilidir. deoloji kavramn en geni anlamyla, bireysel ya da kolektif hayatn btn grnmlerinde aa kan bir dnya gr olarak kullanan Gramsci iin, bu sorun, ideolojinin bir tutunum ve trdelik esi olarak ilev gsterdii btn bir toplumsal blokun ideolojik birliinin korunmasdr (1971: 328).

Gramsci ve Aydnlar

| 21

Kilisenin ideoloji alanndaki trdelii yeniden retmek amacyla uygulad politika, aydnlarn Katoliklii ile sradan insanlarnki arasndaki olas farkllamann nlenmesini siyasetin dolaymyla ilikilendirir. Gramsci, siyaset dolaymnn aslnda kitlelerin ortak duyusu ile aydnlarn st dzeydeki felsefesi arasndaki balantnn kurulmas ve srdrlmesi bakmndan da geerli grr. Ancak, Kilisenin karsndaki sorunun daha karmak bir boyut kazand nokta, inananlar kitlesindeki blnmenin, sradan insanlar entelektel alanda daha gelikin bir dzeye, yani aydnlarn konumuna ykselterek zlemeyeceidir. Kilisenin, sadece ideolojik deil ayn zamanda ekonomik gerekelerle kendi olanaklarnn tesindeki bu zm yolunu benimsemesi dnlemez. Bu durumda, uygulanmas grece daha kolay olan zm yolu, elikinin br ucunda yer alan ve daha snrl bir katman oluturan aydnlar zerinde sert bir disiplin uygulanmasndan gemektedir. Bylece, aydnlar tarafndan derinletirilebilecek olan blnme srecinin katastrofik ve onarlamaz bir aamaya ulamas engellenebilecektir (1971: 331). Kendiliinden rzaya dayal ideolojik ikna yntemleri yerine disiplin mekanizmalarn devreye sokmak, uygulanacak stratejiye politik bir nitelik kazandrmaktadr. Bu politikann sradan insanlar asndan anlam, sonuta, geleneksel edilginlik ve entelektel azgelimilik durumunun srdrlmesidir. Gramsci, talyan tarihinde aydnlarn geleneksel olarak sergiledikleri kozmopolitanizm eiliminde de benzer bir durumun sz konusu olduunu dnr. Bu eilimin aydnlar-kitleler ilikisi balamndaki davurumu, entelektel katmanlarn bu iki kategori arasnda dikey balantlar deil, ulusal ve uluslararas dzeylerde kendi aralarnda yatay balantlar gelitirmeye arlk tanyan yaklamlarnda aa kar (ayrca bkz. Salamini, 1976: 7). Gramsci, eletirdii Katolik Kilisesinin aydnlar-kitleler ilikisi konusundaki yaklamnn praksis felsefesi (Marksizm) bakmndan geerli olmayaca, hatt onun antitezi olduu grn benimser. Ona gre, praksis felsefesi, Katolik siyasal-dinsel ideolojinin ngrdnden farkl olarak, sradan insanlarn oluturduu geni kitlelerin, ortak duyu biiminde ortaya kan ilkel dnya grlerinin etkisinden uzaklatrlmalarn ve daha yksek bir felsefi kavray dzeyine ykseltilmelerini amalar. Dolaysyla, aydnlarla kitleler arasndaki yeni tarz iliki biimi, ideolojik birlii salamak amacyla bilimsel dnya grn geri plana atarak, kitlelerin geri bilin dzeylerine inmeyi ve salt o dzeyde etkinlik gstermeyi varsayan bir bak as zerinden kurulamaz. Tam tersine, izlenecek politika baml snflarn oluturduu geni kitlelerin ideolojikpolitik geliimini hedefleyen, etkinliliklerini kitlelerden kopuk kk aydn topluluklaryla snrlandrmayan bir entelektel-moral blokun kurulmasna ynelik olmaldr. Eski dnya grlerinin ya da ortak duyunun etkisini ortadan kaldrmay, bir baka deyile bunlar deitirmeyi amalayan her yeni kltrel hareket, ncelikle kitlelerin genel entelektel dzeylerini ykseltmeyi ve

Gramsci ve Aydnlar

| 22

amorf kitleyi yeniden biimlendirmeyi hedeflemelidir (1971: 332-33, 340). Gramscinin kuramsal modeli, organik krizin yeni bir tarihsel blokun kurulmasyla sonulanaca bir dnm sreci ierisinde, baml snflarn ilerici tarzdaki ideolojik biimlenmesini eletirel zbilincin gelimesine balamaktadr. Ancak, eletirel zbilin kitlelerin kendiliinden hareketlerinin ortaya karaca bir bilin dzeyinin davurumu deildir. Gramscinin buradaki katks gerekten nemlidir: Kart hegemonya savamnn deiik grnmleri altnda yeni bir ideolojik oluumun ortaya kmas, kitlelerle styapsal bilin biimleri arasndaki dolaym aydnlar tarafndan gerekletirildii lde olanakldr. Gramsci, bu konuda son derece ak bir bak as gelitirir: Eletirel zbilin, tarihsel ve siyasal olarak, bir aydnlar elitinin yaratlmas anlamna gelir (1971: 334).8 Ne var ki, snf bilincinin hegemonik biimlerinin oluumu kendiliinden gereklemez; snfn ideolojik bamszl rgtlenme yeteneindeki baarlarla doru orantl olduu ve en geni anlamyla rgtlenme etkinlii liderlik kadrolarnn uzmanlk katks olmakszn baarya ulaamayaca iin rgtler ve liderler olarak anlalmas gereken aydnlar katmanna gereksinme duyulur. Gramsci, aydnlarn dolaym ilevini, bir baka adan teoripratik balantsnn kurulmas olarak da deerlendirir (1971: 334). Gramsci, kolay ve elikisiz olmadn belirttii, aydnlarn nicel ve nitel oluumunu ayn zamanda aydnlarla kitleler arasndaki diyalektiin aa kt bir geliim sreci olarak yorumlar. Aydnlar katmannn geliim srecindeki her ilerleme, bir btn olarak ele alnmas gereken tarihsel srecin koullarna uygun bir biimde sradan insanlarn oluturduu kitlelerde de yeni gelime aamalarna, styapsal alanda ideolojik-kltrel ilerlemeye yol aar. Kitlelerin geliimi de, diyalektik bir biimde, etkisini aydn katmanlarnn daha geni kesimlerine yanstr. Bununla birlikte, bu sre kuramsal soyutlama ilemi srasnda kolaylkla ortaya kabilecek bir otomatizm yaklamnn ngrecei trden bir kesintisizlik niteliini sergilemek zorunda deildir. Gramsci, bu nedenle, kitlelerle aydnlar (ya da, bir kesimi) arasndaki ilikilerde boluklarn ortaya kabilecei konjonktrlere iaret eder (1971: 334-35). Gramsci, kart hegemonya savam bakmndan olaanst bir nem verdii praksis felsefesinin baml snflarn ynetici katmann oluturmak zere kendi aydnlarn yaratmas sorunu zerinde srarla durur. Bir yandan egemen snfn ideolojik stnlnn yaratt koullandrma etkisinden kurtulma yeteneini gsterecek bamsz bir aydnlar kategorisinin
8

Buradaki elit terimi, Defterlerin editrlerinin hakl uyarsnda belirtildii gibi, Vilfredo Paretonun izleyicileri arasnda yaygn bir biimde grlen ve kitleleri aa bir konumda sunan elitist yaklamlardan farkl olarak, snfn ideolojik-politik alandaki temsilcilerini (baka bir deyile, devrimci ncy) niteler (1971: 334, dipnot 18). Gramscinin kitlelerle aydnlar arasndaki karlkl ve diyalektik ilikiler balamnda, kitlelerin entelektel dzeylerinin ykseltilmesini vurgulayan yaklam elitist bir sorunsal ierisinde deerlendirilemez.

Gramsci ve Aydnlar

| 23

oluturulmas, br yandan baml snflarn oluturduu halk kitlelerinin kltrel eitiminin salanmas grevleri ideolojik alanda savam zorunlu klmaktadr (1971: 392). i snfnn organik aydnlarnn yaratlmas sreci, burjuvazinin organik aydnlarnn oluumu srecine kyasla nitel olarak radikal bir nitelik dnmnn ortaya kmasn salamak zere biimlendirilmelidir: Yeni organik aydnlar, eski organik aydnlardan farkl olarak, retim dnyasndaki konumlaryla kurduklar ilikiler bakmndan yeni bir entelektel yaplanmann egemenlik kazanmasn gz nnde bulundurmaldr. Gramsci, ii snfnn organik aydnlarnn kart snfn organik aydnlarndan farklln, btn insanlarda belirli bir dzeyde bulunan entelektel yetenein eletirel bir biimde gelitirilmesi gerekliliine balar. Buna gre, kassal-sinirsel yeteneklere, beyinsel-zihinsel etkinlikler karsnda zel bir denge durumunun ortaya kmasn gzetecek bir biimde, yeni dnya grnn oluumunda belirleyici bir rol oynamasn salayacak bir nem atfedilmelidir. Gramscinin kassalzihinsel emee yeniden deer kazandrmasnn nedeni, bu emek trnn genel bir etkinlik esi olarak toplumsal ve fiziksel dnyann biimlendirilmesinde son derece nemli olduunu dnmesidir. Bylece, geleneksel aydn tasarm karsnda Gramscinin nerdii aydnn zellikleri belirginlemeye balamaktadr. Kassal ve zihinsel emek trleri arasndaki yeni dengeye gre nitelikleri belirlenecek olan yeni aydnn oluumu, sanayileme srecinin ortaya kard teknik eitim temeli zerinde gerekleecektir. Ne var ki, teknik eitimin kendisi de, kafa ile kol emei arasndaki kesin ayrmn etkili olduu eski iblm srecindeki dnme kout olarak deiim sergileyecektir. Gramsci, teknik olarak almadan bilim olarak teknie ve buna bal olarak, yokluunda yneticiliin deil yalnzca uzmanln sz konusu olabileceini dnd hmanist tarih anlayna doru bir ilerlemenin olanakl olduunu dnr. Dolaysyla, yeni aydn, kendi varolu biimini salt entelektel yeteneklerin n planda bulunduu ve gerek yaamn dsal ifadesiyle snrl bir belagat ltne gre belirlemeyecek; gerek yaam srelerinde pratik olarak bulunacak, yeni tarihsel blokun oluturulmasnda rgtleyicilik ve kuruculuk ilevlerini slenecektir (1971: 9-10). Gramscinin aydn kuramnn en dikkat ekici ynlerinden biri, zellikle baml snflarn yeni aydn kategorilerinin oluumunda, kolektif aydn olarak etkinlik gsteren siyasal partinin oynad role ilikin saptamalarnda aa kan yaklam tarzdr. Gramsci, siyasal partinin yerine getirdii ilevlerin deiik snflar asndan farkl boyutlara ulaabilecei zerinde srarla durur. Baml snflarn nesnel koullarnn aydn topluluklarnn geliimi bakmndan yeterli olanaklar iermemesi nedeniyle, organik aydnlarn oluum srecinde siyasal parti baka herhangi bir rgtlenme formuyla

Gramsci ve Aydnlar

| 24

kyaslanmayacak lde nem kazanr. Snfn ekonomik-korporatist bilin dzeyinden kathartik bir dnmle hegemonik-politik bir bilin dzeyine doru geliim sergilemesi, edilginlie yol aan kendiliindenci alglama tarzlarnn etkisizletirilmesine baldr. Baml snflarn organik aydnlar, soyut bir demokrasi dzleminde ortaya kmadklar ve uzun bir oluum srecinin gerekliliklerine gre ideolojik-politik bir formasyon kazandklar iin siyasal partinin kritik konumu daha da belirginleir. Gramscinin, kimi snflar asndan siyasal partinin bir aydn yetitirme kurumu olduu yolundaki nermesi (1971: 15) bu noktada son derece arpcdr. Organik aydnlarn geliimi salt retim srecindeki nesnel zorunluluklarn trevi olarak anlalsayd, siyaset ve felsefe alanlarndaki yeniden biimlendirici etkinliklere gerek kalmazd. Baml snflarn kltrel ve dnsel azgelimilik durumlarna yol aan yapsal kstlamalar, yeni organik aydnlarn salt retim srecindeki snfsal konumlanma tarzna gre kendiliindenci bir biimde neden geliemeyeceinin nesnel gereklik alanndaki yantn oluturur. Gramsci siyasal partinin bu konudaki ilevini o kadar nemli bulur ki, organik aydnlarn geliimiyle ilgili olarak, siyasal ve felsefi bir oluum srecinin ngrlmedii hibir yntemi olanak dahilinde grmez. Siyasal partinin konum ve ilevi, daha genel bir tartma erevesinde, egemen snf iin yerine getirdii ilevler balamnda devletin konum ve ileviyle kyaslanarak ele alnr. Siyasal parti, btn snflar iin, devletin daha kapsaml bir biimde politik toplumda yerine getirdiine benzer bir ilevi sivil toplumda stlenen zel bir mekanizma olarak anlamlandrlr: Siyasal parti, organik aydnlarn geleneksel aydnlarla kaynatrlmasn (ya da, eklemlenmesini) salar. Bu ilev, partinin temel ileviyle, yani ekonomik ilikiler alannda ortaya kan snflarn isel bileenlerine, gerek sivil toplumda gerek politik toplumda siyasal aydnlar olarak liderlik ve rgtleyicilik yetenei kazandrma ileviyle yakndan ilikilidir (1971: 15-16). Snfn kendi organik aydnlarn oluturmaktaki tarihsel yetenei ile geleneksel aydnlarn asimilasyonundaki baar arasnda doru orant vardr. Gramscinin kuramsal modelinde, siyasal partinin geleneksel aydnlarla ilgili ilevi, snflarla devlet arasndaki ilikilerin niteliine bal olarak farkl biimlerde aa kar. Devlet, Sassoonun hakl olarak iaret ettii gibi (1987: 148), ekonomi ve politika alanlarndaki egemen snfn karlar dorultusunda hareket ederek, organik aydnlarla geleneksel aydnlarn kaynatrlmas grevini stlenir. Ne var ki, devletin bu ilevinden yararlanamayacak durumdaki snflar asndan, sorun daha karmak ve derin bir grnme brnr. Snflar arasndaki eitsiz geliim olgusunun ak bir biimde cisimletii bu sorunda, baml snflarn kart hegemonya srelerindeki seenekleri sz

Gramsci ve Aydnlar

| 25

konusu grevin ancak sivil toplumda yerine getirilmesinden ibarettir. Egemen snf geleneksel aydnlarla ilgili amacna ulamak iin hem sivil toplumda hem de politik toplumda etkinlik gsterebilirken, daha snrl bir biimde sivil toplumda hareket etmek durumunda kalan baml snflarn bavurabilecei en nemli ara, Gramscinin modern prens olarak adlandrd siyasal partidir. Baml snflar, ancak siyasal partiye dayal olarak oluumlarn salayacaklar aydn topluluklar araclyla kart hegemonya srecinin gelimesini gvence altna alabileceklerdir. Yukardaki aklamalardan da anlalaca zere, Gramscinin aydnlar konusundaki

zmlemesinin ayrc zellii entelektel etkinliin doasn ada toplumun genel karmak yaplanmasn dikkate alarak aklamaya ynelmesidir. Nesnel gerekliin somut grnmlerini gz ard eden bir zmleme giriimi, kuramsal modelle pratik varolu biimleri arasndaki ilikileri ematik bir tarzda kurgulayacaktr. Gramsci, somut lke deneyimleri balamnda deiik aydn kategorilerinin tarihsel oluum srelerinde ortaya kan zgllkleri kendi yaklam bakmndan nemli bulur. Bu nedenle, aydnlara ynelik deerlendirmeleri birincisi btn toplumsal yaplanmalara uygulanabilecek trden bir soyutlama ileminin rn olan bir genel kuram, ikincisi tarihsel formasyonlarn sergiledikleri farkllklar zerinde younlaan somut zmleme olmak zere iki dzeyde yer alr. Kuramsal modelin ngrd kavramsal matris (organik-geleneksel, yap-styap, sivil toplum-devlet, tarihsel blok, hegemonya, egemenlik vb.) analitik dzeyde yeniden retilirken, toplumsal yapdaki karmak ilikiler btnl epistemolojik bir referans erevesi olarak oluturulmutur. Entelektel etkinliin isel doasn biricik tanmlama lt olmaktan uzaklatrarak, aydnlarla ilgili kuramsal almalar daha balangta zor bir alana sokan (aydn kimdir? sorusunun yantnn arand) klasik tanmlama sorununu, karln geleneksel aydn tasarmnda bulan biimselci yaklamlarn dnda konumlandrmas Gramscinin nemli bir katks olarak kabul edilmelidir.

Gramsci ve Aydnlar

| 26

Kaynaka

Adamson, Walter L. (1983). Hegemony and Revolution: A Study of Antonio Gramsci's Political and Cultural Theory (Berkeley: University of California Press). Bellamy, Richard (1997). The Intellectual as Social Critic: Antonio Gramsci and Michael Walzer, Intellectuals in Politics: From the Dreyfus Affair to Salman Rushdie, ed. Jeremy Jennings ve Anthony Kemp-Welch (Londra ve New York: Routledge): 25-44. Bellamy, Richard and Darrow Schecter (1993). Gramsci and the Italian State (Manchester ve New York: Manchester University Press). Boggs, Carl (1979-1980). Marxism and the Role of Intellectuals, New Political Science (no. 2/3, Fall-Winter): 7-23. Boggs, Carl (1984). The Two Revolutions: Gramsci and the Dilemmas of Western Marxism (Boston, MA: South End Press). Buci-Glucksmann, Christine (1980). Gramsci and the State, ev. David Fernbach (Londra: Lawrence and Wishart). Carnoy, Martin (2001). Gramsci ve Devlet, ev. Mehmet Yeti, Praksis (no. 3, Yaz): 252-77. Femia, Joseph V. (1987). Gramsci's Political Thought: Hegemony, Consciousness, and the Revolutionary Process (Oxford: Clarendon). Gramsci, Antonio (1971). Selections from Prison Notebooks, ed. ve ev. Quintin Hoare ve Geoffrey Nowell Smith (Londra: Lawrence and Wishart). Gramsci, Antonio (1978). Selections from Political Writings (1920-1926), ed. ve ev. Quintin Hoare (Londra: Lawrence and Wishart). Gramsci, Antonio (1994). Letters from Prison, vol. 1, ed. Frank Rosengarten, ev. Raymond Rosenthal (New York: Columbia University Press). Gramsci, Antonio (1995). Further Selections from the Prison Notebooks, ed. ve ev. Derek Boothman, Minneapolis: University of Minnesota Press. Karabel, Jerome (1976). Revolutionary Contradictions: Antonio Gramsci and the Problem of Intellectuals, Politics and Society (vol. 6, no. 2): 123-72. Mannheim, Karl (1940). Ideology and Utopia: An Introduction to the Sociology of Knowledge, ev. L. Wirth ve E. Shils (Londra: Kegan Paul). Martin, James (1998). Gramsci's Political Analysis: A Critical Introduction (Londra: Macmillan Press). Portelli, Hugues (1982). Gramsci ve Tarihsel Blok, ev. Kenan Somer (Ankara: Sava Yaynlar). Ransome, Paul (1992). Antonio Gramsci: A New Introduction (Londra: Harvester Wheatsheaf). Salamini, Leonardo (1976). Towards a Sociology of Intellectuals: A Structural Analysis of Gramsci's Marxist Theory, Sociological Analysis and Theory (vol. 6, no. 1): 1-35.

Gramsci ve Aydnlar

| 27

Salinari, Carlo ve Mario Spinella (ed.) (1972). Il Pensiero di Gramsci (Roma: Editori Riuniti). Sassoon, Anne Showstack (1987). Gramsci's Politics (Minneapolis: University of Minnesota Press). Vacca, Giuseppe (1982). Intellectuals and the Marxist Theory of the State, Approaches to Gramsci, ed. Anne Showstack Sassoon (Londra: Writers and Readers): 37-69. Wright, Erik Olin (1979). Intellectuals and the Class Structure of Capitalist Society, Between Labor and Capital, ed. Pat Walker (Boston: South End Press): 191-211.