ECAS2002 Uluslararas Yap ve Deprem Mhendislii Sempozyumu, 14 Ekim 2002, Ortadou Teknik niversitesi, Ankara, Trkiye

Yaplarn Yatay Yk Etkisi Altnda Depreme Kar Hesab

S. Ouz
Balkesir niversitesi, naat Mhendislii Blm, Balkesir, 10100, Trkiye

S. zgr
Balkesir niversitesi, naat Mhendislii Blm, Balkesir, 10100, Trkiye

ZET: Yap erevelerinin depreme kar hesab yaplrken, bilindii gibi, yapnn elastik ortamda davrand kabul edilerek, kurulmu hesap yntemleri kullanlmaktadr. Gerek Afet Blgelerinde Yaplacak yaplar hakknda Ynetmelik gerekse, TS 500 ve dierleri, yaplarn kesit hesaplarnn, tama gc yntemine gre hesabn emretmekte olup, hesaplarn da BS 16ya gre yaplmasn istemek gafletinde bulunmaktadr. Bu durumda, kesit tesirleri hesaplarnn elastik hesap yntemi ile yaplmas, anlamda ve esasta farkllklar yaratmaktadr. almada, yalnz yatay yklerin altnda, lineer olmayan bir hesaplama yntemi ile bir yapnn davran aklanarak, hesaplama teknii ve neriler verilecektir.(Ouz,1989) Anahtar Kelimeler: Deprem, Yatay Yk, Gme.

ABSTRACT: While these calculations are being taken into consideration, as it is known, they are known to elastic behavior, so standart calculation are used. Both Regulations for Building Constructions in Disasterous Regions and TS 500 and others, cross section calculations for building, commands this calculation according to support power methods, it takes part of carelessness to ask for those calculations according to BS 16. In this condition; the effect of the cross section calculations are made with the elastic behavior calculation methods, for in meaning principle causes difference. In this study, techniques for those calculations and suggestions are going to be given for the buildings under the effect of horizontal load by means of a method which is nonlinear.

87

Giri
almada, yalnz yatay yklerin etkisi altnda, lineer olmayan bir hesaplama yntemi ile bir yapnn davran aklanarak hesaplama teknii ve neriler verilecektir. Dikkate alnan ereve, iki katl ve tek aklkldr. Bu erevede kesit eylemsizlik momentleri yerine, kesit tama momentleri, kesit karakteristii olarak alnacaktr. Hesaplar, deprem yk olarak gme yknn belirlenmesi eklinde yaplacak ve yatay ykten oluan moment diyagram izilecektir. Diyagram izildiinde yatay yk etkisi altnda yapnn elastik olduu kabul ile yaplan ve literatrde bilinen, hesap yntemleri ile bulunan sonulardan farkl sonular olduu grlecektir. Her ne kadar mevcut statik yntemleri, yke bal olarak (byk kat arlklarnn belli bir katsay ile arplmasndan baka bir ey deildir) doru sonular verse bile yapy grecek ykleri hibir zaman belirleyemezler. Bulunan bu deere gre kesit kontrolleri yaplsa bile, bu kontroller, hesap teknii bakmndan, yalnzca kolon ve kiri u momentlerinde yaplabilmektedir. Bu durumda yapnn gerek davran gzden karlmakta olup, yapnn yklmasna neden olan, kolonlarda oluan momentin hi mi hi bilinememesidir. Yukarda aklanan nedenlerle, burada verilen hesap tarz ile sonu bahsinde de aklanaca gibi, yapnn yatay ykler etkisi altnda gerek davranna gre moment diyagramlar bulunacak, buna gre de yap donatlandrlmasnda ve kesit kontrollerinde ok nemli kararlar verilebilecektir. Her ne kadar, mhendislerimiz, deprem hesab sonrasnda, kesitlere gelen byk momentleri dikkate almadan (btn mhendislerimiz iin deil) ve kendilerince donat skmasna mani olduklar kanaatiyle projelerini uygulatabiliyor iseler de, konunun esasnda kesit hesaplarnn, tama gc yntemine gre yaplmasnn yannda, yapnn gerek davrann gsteren bir hesap ynteminin bulunmay da mhendisin kabahati deildir. Burada verilen hesap yntemi ile yapnn gerek davran aklanarak naat Mhendisliine bu ok nemli konuda k tutacaktr. Hesaplama sonucunda yapy gren yatay yk deeri de (yapnn tama gcne bal olarak) bulunduu gibi, yine ynetmeliklerde verilen deprem kuvvetlerinden ne kadar uzak kalnd da belirlenecek, deprem etkisi altnda, yapnn gmeye kar gvenliinin ka kere olduu bulunabilecektir. rnek Model: rnek ereve iki katl ve tek aklkldr. Bu erevede kesit eylemsizlik momentleri yerine, kesit tama momentleri kesit karakteristii olarak alnacaktr. Hesaplar, deprem

88

yk olarak gme yknn belirlenmesi eklinde yaplacak ve yatay ykten oluan moment diyagram izilecektir. ekil.1.

3M0

2M0 2P 3M0

2M0

2L

2M0

2M0

2L

2L ekil.1. Hesab Yaplacak ereve erevenin kritik kesitleri ekil.2. de gsterilecek ve denklemler bu noktalara gre yazlacaktr. Bu yazlm tarznda, yatay yklerden o kata kadar oluan momentler, o katn kolonlar ile karlanr, prensibi geerli olacaktr. 3 7 6 P 8 5 2 2P 3 2 2 1 2L ekil. 2. D kuvvetlerden oluan momentler. st katta: Md= P.2L=2PL Alt katta: Md= P.2L+2P.2L=6PL Kritik noktalarda ve katlarda denge denklemleri yazlrsa:
89

2 3 11 9 10 2 12

2L

2L

(1) (2)

X5+X6=5 X7+X8=5 X9+X10+X11=7 X2+X3+X4=7 -X3-X5-X8-X9-2X13=-8 -X1-X2-X10-X12-6X13=-8 denklemleri elde edilir. Bu denklem takmnda; X1<4 X2<4 X3<4 X4<6 X5<4 X6<6 X7<6 X8<4 X9<4 X10<4 X11<6 X12<4

(3) (4) (5) (6) (7) (8)

(9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16) (17) (18) (19) (20)

olacaktr. Bu kstlayclar altnda, bu denklem takm, bir dorusal programlama ile, X13 deerinin minimum olma art ile zlrse; X13=f=(PL/M0)=1,333 (21) Ve kesitlerde oluan boyutsuz momentler, m5=-2,000 m6=2,000 m7=2,000 m8=-2,000 m9=2,000 m10=-2,000 m11=0,000 m12=-2,000 m2=-2,000 m3=-0,667 m4=2,667 m1=-2,000 olarak elde edilirler.(Ouz, 1989) Alnan bu sonulara gre izilen moment diyagram ekil.3te verilmektedir. Ayrca, ekilde Shake-Down durumunu veren mafsallarn olutuu kesitler de verilmektedir.

90

2,00 +

2,00 2,00

0,667 - 2,00 2,667 + -

2,00 2,00

2,00 2,00 ekil. 3. Boyutsuz Moment Diyagram Bu Moment diyagramn boyutlu hale getirmek iin, M0 = 10,00 tm. Ve L = 3,00 m. alarak hesaba devam edebiliriz. Bu hesapta, X13 olarak elde edilen deer aslnda f = (PL/M0) deeri olduundan, bu denklemden bilinen M0 ve L deerini kullanarak P ekilir. Bu P deeri Pgme deeridir. f = (PL/M0) ve P= (f.M0/L) olacaktr. Deerler yerlerine konularak, P= (1,333.10,00/3,00)=4,443 ton, olarak hesaplanr. Kritik kesitlerdeki boyutsuz momentler de M0= 10,00 tm ile arplarak boyutlu hale getirilir. ekil.4.
Birimler tm. dir.

20,00 +

20,00 20,00

- 20,00 6,67 26,67 +

20,00 20,00

20,00 20,00

ekil.4. Shake-Down Moment Diyagram.

91

Sistemin izostatik durumu ve hesabn da kontrol iin aadaki ilemler yaplabilir. 1). Sistemin hiperstatiklik derecesi altdr. Yedinci mafsal ise, sistemi shake-down durumuna sokan mafsal olup, bu mafsal kaldrlarak sistemin izostatik durumu elde edilir. 2). Sisteme sonsuz kk bir deplasman verilerek bu deplasmandan oluan mekanizma durumu izilir. Bu izimde, geometrik uygunluk salanrken, sistemde oluan momentlerin durumu da dikkate alnmaldr. Momentlerden negatif olanlar, bu hesap tarznda, dta ekme yapar, veya erilik d konkavdr., denilebilir. 3.) Elde edilen mekanizma durumunda, virtel i prensibi uygulanr. ilerin d ilere eitliinden yine, f=(PL/M0) deeri hesaplanr. nceki hesapta elde edilen f deeri ile ayn deer bulunacaktr. ekil.5.a,b. P 3 8 2L

2P 2 10 2L 2 1
zostatik Sistem

2 2L

12
Mekanizma Durumu

ekil.5.a,b. zostatik sistem ve Mekanizma Durumu. D iler = Md Md= P.4L. +2P.2L.2 = 12.P.L. iler = Mi Mi = 2M0.2 + 2M0.2 + 2M0. + 2M0. + 2M0. + 2M0. = 16.M0. Md = Mi yazlarak, 12.P.L. = 16.M0. (PL/M0) = f = (16/12) = 1,333 olarak elde edilir. Hesapta bulunan sonu kesin sonutur.

(22) (23) (24) (25) (26)

92

Yaplan hesabn, benzer olarak, shake-down durumunda da yaplmas ayn sonucu verir. Ancak, bu durumda, denge kararsz olduundan, hesap tarz kararl denge zerinde verilmitir. Sonu: Yaplan inceleme ve hesaplamalardan da grld gibi deprem etkisi altnda, yapnn ktlesine ve depremin iddetine bal olarak, yapnn katlar seviyelerinde etkiyen yatay kuvvetlerin oluturduu momentler, kolonlarn ularna dalrlar. Bu durumda da deprem etkisinde oluan momentlerin tamam, ncelikle kolonlar tarafndan karlanr. Dolays ile kirilerde de u momentleri oluur. Bu dalmda, kolonlarla kiriler arasnda bir tama momenti oran olgusu ortaya kar. Bu oran ayn dm noktasna balanan kirilerin tama momentinin en az, kolon tama momenti kadar olmas zorunluluudur. Kolon sarlma blgesinin ise, yeteri kadar gvenli yaplmas gereklidir. Hesabn, gme yaratacak P yknn hesab olarak grlmemesi, deprem yklerine karlk gme hesab olarak kullanlmas uygun bir yol olup, depreme kar yap gvenliinin belirlenmesi hesab olarak kullanlmas uygundur. Bunlarn dnda kolonun tayaca eilme momentinin iddetinin en az ne kadar olmas gerektii de ortaya konulmaldr. Bunlarn dnda da, kolonlara, donatnn serbeste datlamayaca, daima hakim deprem ynnde eilmeye alma gerei ile, eilme etkisini de karlayacak ekilde donat yerletirmenin uygun olduu sonucuna varlr. Betonarme kesit hesaplarnda da, deprem etkisinin, (eilme+normal kuvvet) eklinde hesaplanmas ile, normal kuvvetin bir n gerilme kuvveti olarak faydal olduu da bilinmelidir. Kesit hesab iin n grlen hesaplarn dnda, deprem yklerine kar, yapnn ka kere gvenli olduunun bilinmesi, basit bir oranlama hesab olarak ortaya kar. Ancak, deprem yknn tekrarl bir yk olduu, dolays ile yapnn varsa, simetri eksenine gre, simetrik donatlandrlmas gereklidir. Yapnn simetri ekseni olsa da olmasa da, yap temellerinde de deprem etkisi ynnde olmak zere, temel boyutlar, her iki tarafa doru e = (M/N) kadar bytlmelidir. Bu durumda donat art da yaplmaldr. Yapnn dey yklere gre hesab ayrca yaplabildii gibi, her iki ykn birlikte etkimesi halinde de hesaplar ayn yollarla yaplabilir.

93

Referanslar Baker, Sir. J., 1969, Plastic Design of Frames, Cambridge at the University Press. Calladine, C.R., 1969, Mhendislikte Plastisite, Bilimsel ve Teknik Yaynlar eviri Vakf. Heyman, Y., 1981, Plastic Design of Frames, Cambridge at the University Press. Hodge, P.G., 1969, Plastic Design of Frames, Mc Graw_Hill Book Company, inc. Horne, M.R., Morris, L.J., 1981, Plastic Design of Low-Rise Frames, Granada Publishing Limited. Lindo, Linear Programming. Ouz, S., 1982, Yaplarn Plastik Analizine Giri, T.M.M.O.B. n. Mh. Odas, Ankara ubesi. Ouz, S., 1983, ereve Yaplarn Plastik Analizi, Balkesir.

94