Alglayclar (Sensors-Transducers) 1 GR Alglayclar ("duyarga" da denmektedir) fiziksel ortam ile endstriyel amal elektrik/elektronik cihazlar birbirine balayan bir

kpr grevi grrler. Bu cihazlar endstriyel proses srecinde kontrol , koruma ve grntleme gibi ok geni bir kullanm alanna sahiptirler. Gnmzde retilmi yzlerce tip alglaycdan sz edilebilir. Mikro elektronik teknolojisindeki inanlmaz hzl gelimeler bu konuda her gn yeni bir bulu ya da yeni bir uygulama tipi gelitirilmesine olanak salamaktadir Teknik terminolojide Sensor ve Transducer terimleri birbirlerinin yerine sk sk kullanlan terimlerdir. Transducer genel olarak enerji dntrc olarak tanmlanr. Sensor ise eitli enerji biimlerini elektriksel enerjiye dntren cihazlardr. Ancak 1969 ylnda ISA (Instrument Society of America) bu iki terimi e anlaml olarak kabul etmi ve "llen fiziksel zellik, miktar ve koullarn kullanlabilir elektriksel miktara dntren bir ara" olarak tanmlamtr. Endstride en sk kullanlan alglayclar iin llen byklkler ve k byklklerine ait bilgiler Tablo 1'de verilmitir.

2 ALGILAYICILARIN SINIFLANDIRILMASI Alglayclar birbirinden farkl birok snfa ayrmak mmkn. llen bykle gre, k byklne gre, besleme ihtiyacna gre vb Aada bu snflardan bazlarna deinilecektir. 2.1 Giri Byklklerine Gre Alglayclarla llen byklkler 6 gruba ayrlabilir. Bunlar; 1. Mekanik : Uzunluk, alan, miktar, ktlesel ak, kuvvet, tork (moment), Basn, Hz, vme, Pozisyon, Ses dalgaboyu ve younluu 2. Termal : Scaklk, s aks 3. Elektriksel : Voltaj, akm, arc, diren, endktans, kapasitans, dielektrik katsays, polarizasyon, elektrik alan ve frekans 4. Manyetik : Alan younluu, ak younlugu, manyetik moment, geirgenlik 5. Ima : Younluk, dalgaboyu, polarizasyon, faz, yanstma, gnderme 6. Kimyasal : Younlama, ierik, oksidasyon/redaksiyon, reaksiyon hz, pH miktar

2.2 k Byklklerine Gre te yandan analog klara alternatif olan dijital klar ise bilgisayarlarla dorudan iletiim kurabilirler. Bu iletiimler kurulurken belli baz protokoller kullanlr. Bunlardan seri iletiim protokollerine, aada ksaca deinilmitir. RS232C: Bu protokol balangta telefon veri iletiimi iin tasarlanmtr. Daha sonra birok bilgisayar sistemi bunu ska kullanmaya balam ve sonuta RS232 standart bir iletiim protokolu haline gelmitir. RS232C'nin almas tek sonlamaldr(single ended). Lojik 1 = -15,-3 arasnda ve lojik 0 = +3,+15 arasndadr. Alglayclar verileri bitler halinde ve seri iletiim protokoluna uygun olarak bilgisayara gnderir. RS232C bir single ended arayze olduundan alc ve gnderici arasndaki uzaklk d evreden gelen olumsuz faktrlerin (EMI,RFI enterferanslar) azaltlmas asndan ksa tutulmaldr. RS422A : Bu protokol Differantial ended bir arayze sahiptir. Alc verici arasndaki uzaklk yeterince en uzak seviyededir. Hatlarda bu mesafe sebebiyle olabilecek zayflama 200mV seviyesine kadar azalsa da sistem iletiime devam eder. Diferansiyel ara birim sayesinde sinyaldeki zayflama ihmal edilebilir dzeye ekilir ve olduka yksek bir veri hzyla haberleme salanabilir. Alglayc ve bilgisayar arasndaki iletiimde Twisted Pair (Bklm kablo) kullanldndan d etkilerden etkileim azdr. RS485 : Standart 422A protokolu geniletilerek oluturulmu bir protokoldr. Bu protokol ile birlikte alabilen 32 adet alc vericinin tek bir kabloyla veri iletiimi salanabilir. RS485 protokol kablodaki iletiim problemlerini ortadan kaldrmaktadr. k AraBirim Tipi Max Kablo Uzunluu Max Veri hz letiim Tipi RS232C Single Ended Voltage 15 mt 20Kbps Point to point RS422A Differantial Voltage 1,2 Km 10Mbps Point to point RS485A Differantial Voltage 1,2 Km 10Mbps MultiDrop (32 Node) Table 2: Seri iletiim protokollerinin karlatrlmas 2.3 Besleme htiyacna Gre Alglayclar besleme ihtiyacna gre iki snfa ayrlabilir. Bunlar ; 2.3.1 Pasif Alglayclar Hibir ekilde dardan harici enerji almadan (besleme gerilimine ihtiya duymadan) fiziksel ya da kimyasal deerleri bir baka bykle evirirler. Bu alglayc tipine rnek olarak Termocouple (T/C) ya da anahtar gsterilebilir. T/C aada etraflca anlatlacaktr. Anahtar ise bilindii gibi mekanik bir hareketi elektriksel bir kontaa dntrmektedir. 2.3.2 Aktif Alglayclar almalar iin harici bir enerji beslenmesine ihtiya duyarlar. Bu alglayclar tipik olarak zayf sinyalleri lmek iin kullanlrlar. Aktif alglayclarda dikkat edilmesi gereken nokta giri ve klardr. Bu tip alglayclar dijital ya da analog formatta elektriksel k sinyali retirler. Analog kllarda, k bykl gerilim ya da akmdr. Gerilim k genellikle 0-5V aralnda olduka yaygn kullanlmaktadr. Ancak 4-20mA akm k da artk endstride standart haline gelmitir. Baz durumlarda 0-20mA akm evrimi kullanlmaktadr Ancak endstride ou zaman hatlarda meydana gelen bozulma kopma gibi durumlarda sistemin bu durumu kolay alglamas ve veri iletiiminin salkl yaplabilmesi iin 4-20mA daha yaygn kullanlr. ok eski alglayclar 10-50 mA akm klarna sahiptirler. Endstride en yaygn kullanlan 4-20 mA evrim tipinin kullanm baz zel durumlar gerektirmektedir. Bu noktalar; " Alglayclarn yerletirildii uzak noktalarda elektrik besleme geriliminin olmamas gereklidir. " Alglayclar gerilim sinyalinin snrl olabilecei durumlarda tehlikeli uygulamalarda kullanlmaldrl " Alglaycya giden kablolar iki ile snrlanmaldr. " Akm evrimsinyali greceli olarak grlt geriliminin ani sramalarna kar korumaldr. Ancak bunu uzun mesafe veri aktarmnnda yapamaz. " Alglayclar, lm sisteminden elektriksel olarak izole edilmelidir.

Dnyada en yaygn kullanm alan bulan scaklk ve titreim lmleri hakknda ksa bilgiler vererek alglayc konusuna devam edelim. 3 DNAMK LMLER N ALGILAYICILAR 3.1 vme lerler

vme lerler, genel amal mutlak hareket lmlerinde, ok ve titreim lmlerinde kullanlrlar.Bir yapnn ya da bir makinann mr,alma srasnda maruz kald ivmenin iddeti ile orantldr. Bir yapnn eitli noktalarndaki titreimin genlii ve faz, bir modal analiz yaplabilmesine izin verir. Yaplacak olan bu analiz sonucunda dinamik olarak alacak paralarn alma modlar belirlenerek tm sistemin dinamik karakteri ortaya konabilmektedir. Sismik ivmelerler ile yer, bina, kpr zerinde deprem, inaat, madencilik almalar, byk nakliye vastalarn yol at titreimler llebilir. Yksek frekansl ivmelerler ile arpma testleri, ok yksek devirli motorlarn testleri yaplabilir. vmelerler lme tekniine grede farkl snflara ayrlrlar. Konuyla ilgili ayrnt ilerki sayfalarda belirtilmitir. 3.1.1 Piezoelektrik vme lerler Piezoelektrik ivmelerler ok dk frekansl sismik uygulamalardan, ok yksek frekansda dorusal alma aral gerektiren arpma testlerine kadar birok lme uygulamasnda kullanlan, kk boyutlu, yksek scaklk aralnda alabilen, endstriyel standartlarda klf iinde yaplandrlm transdserlerdir. Kuvarz ya da seramik kristaller bir kuvvet altnda kaldnda picocoulomb seviyesinde elektrik yk retirler. Bu elektrik yknn kristal zerindeki deiimi yer ekimi ivmesinin deiimi ile doru orantldr. vmelerlerdeki sismik ktlenin ivme altnda maruz kald atalet kuvveti piezoelektrik kristale etkir ve ivme ile doru orantl bir elektrik sinyali k verir. Bir yongaya (Mikro Elektronik devre/chip) sahip Piezoelektrik ivmelerlerin iinde sinyali tanabilir voltaj sinyaline eviren bir sinyal koullayc devre vardr (Integrated Electronics Piezoelectric - IEPE). Bu tip Alglayclar grltden minimum etkilenirler. zerinde evirici elektronik devre olmayan (Charge Mode) Alglayclar harici bir evirici (Charge Amplifier) ile kullanlrlar. Charge Mode Alglayclar yksek scaklktaki uygulamalarda kullanlmak iin idealdirler. 3.1.2 Kapasitif vmelerler Kapasitif ivmelerler dk seviyeli ve dk frekansl titreimleri, statik ivmeleri lmede kullanlrlar. Karlkl yerleitirilmi kapasitr eklinde alan iki plaka arasndaki kapasitansn deimesi prensibi ile lm yaparlar. Bu plakalar arasndaki mesafe ve dolays ile kapasitans ivme altnda deiir ve ivme ile dorusal bir sinyal doururlar. Bu tip Alglayclar zel bir sinyal koullama gerektirmezler. 12VDC ya da 24 VDC ile beslenmek sureti ile alrlar. zellikle robotik, otomotiv sr kalite testleri, bina dinamii lm gibi yerlerde kullanlrlar. 3.2 Basn Alglayclar

3.2.1 DNAMK BASIN ALGILAYICILARI Dinamik basn alglayclar, piezoelektrik etkiyi kullanrlar. 400kHz gibi ok yksek bir frekans

aralnda dorusal k verebilir ve byk statik basn deerlerinin zerindeki yksek frekansl fakat kk genlikli dalgalanmalar lebilirler. Endstride pompa bascnn, hidrolik ve pnmatik basn hatlarnn izlenmesi ve kontrol; ak kaynakl titreimlerin incelenmesi, kavitasyon, su darbesi, pulsasyon, akustik lmler, havaclk testleri, valf dinamii, patlayc ve silah testleri, iten yanmal motor testleri bu alglayclar kullanlarak yaplabilmektedir.

3.2.2 STATK BASIN ALGILAYICILARI Hassas rezistif diyafram kullanan bu Alglayclar endstride statik basncn srekli olarak izlenmesi gereken uygulamalar iin gelitirilmitir. Tank seviyelerinin izlenmesinde, endstriyel proseslerin geri besleme kontrol sistemlerinde ve stma soutma klimatizasyon sistemlerinde kullanlmaktadr. 3.3 Dinamik Kuvvet Alglayclar Piezoelektrik etkiyi kullanan kuvars kuvvet alglayclar, skma, ekme gerilmeleri, darbe, tepki ve etki kuvvetlerini len salam, uzun mrl, dinamik alglayc elemanlardr. Uygulama alanlar arasnda; tm souk ve scak plastik ekil verme ilemleri, pres kuvveti lm, talal imalatlar, kaynak ilemleri ve test ilemleri gelmektedir. zerine uygulanan kuvveti birbirine dik eksende ayr ayr veren bileenli kuvvet alglayclar zellikle takm tezgahlarnn kesici ularnn uygulad kuvvetin llmesinde, kuvvet dinamometresi uygulamalar, biyomekanik uygulamalarnda kullanlmaktadr. 3.3.1 PEZOELEKTRK ZELLK "Piezo" kelimesi Yunanca skmak anlamna gelmektedir. Piezoelektrik elemanlar bir d kuvvet altnda kaldklar zaman, karlkl yzeyleri zerinde bir elektrik yk oluur. ekil 1'de gsterilen byk daireler silikon atomlarn, kk olanlar ise oksijen atomlarn belirtmektedir. Doal ya da ilenmi kuvartz kristali en hassas ve kararl piezoelektrik malzemelerden biridir. Doal malzemelerin yan sra yksek teknolojilerle retilen polikristalin ve piezoseramik gibi malzemeler de yksek elektrik alana maruz brakldklarnda piezoelektrik zellik kazanmalar salanabilmektedir. Bu kristaller ok yksek deerde yk k retirler. Bu zellikleri sayesinde de zellikle dk genlikli sinyallerin llemesinde kullanlrlar. Tablo 1'de piezoelektrik malzemelerin karlatrmas verilmitir.

ekil 1

Tablo 1 ekil 2'de gzkt gibi piezoelektrik Alglayclarda farkl boyut ve ekillerde piezoelektrik malzemeler kullanlabilir.

1. Basma kuvvetini temel alan tasarm yksek bir rijitlik gstermektedir. Bu zellii sayesinde yksek frekansl basn ve kuvvet lmlerinde kullanlmaktadr. Olumsuz bir zellii scaklk deiimlerine gsterdii hassasiyettir. 2. Basit bir tasarm olan eilmeli (flexural) tasarm, dk frekans aral ve dk darbe dayanm nedeni ile dar bir kullanm sahasna sahiptir. 3. Kayma gerilmesi (shear) tasarm geni frekans aral, dk eksen kakl hassasiyeti, sl deiimlerden az etkilenmesi gib olumlu zellikleri sayesinde ivmelerlerde yaygn olarak kullanlmaktadr.

ekil 2 104 E9 [N/m2] gibi birok metale yakn bir sertlik derecesine sahip olan piezoelektrik malzemeler, ok kk bir yerdeiimi altnda bile byk bir k verirler. Bir dier deyile piezoelektrik malzemeler fiziksel olarak kalc bir deiime uramazlar. Bu sebeple piezoelektrik alglayclar ok salam bir klfta korunur ve geni bir genlik aralnda mkemmel bir dorusallk gsterirler. Doru seilmi bir sinyal koullama sistemi ile birlikte kullanldnda, bu tip alglayclar 120 dB gibi ok geni bir genlik aralna sahip olmaktadrlar. Uygulama asndan bu zellik, ayn piezoelektrik ivm ler ile 0,0001 g'den 100 g'e kadar geni bir aralkta lm yaplabilir anlamna gelmektedir: Piezoelektrik malzemlerden bahsederken zerinde nemle durulmas gereken dier bir nokta da bunlarn sadece dinamik ya da dier bir deile deien durumlar lebildiidir. Piezoelektrik alglayclar, yerekimi ivmesi, barometrik basn, arlk kuvveti gibi statik, yani zamanla deimeyen byklkleri lemezler. Bu sabit olaylar ilk anda bir k doururlar fakat bu sinyal, piezoelektrik malzemenin ve alglaycnn bal olduu elektronik devrenin zaman sabitine bal olarak, zamanla yok olacaktr. Bu zaman sabiti, cihazn zerindeki kapasitans ve direncin oluturduu, birinci dereceden yksek frekans geiren filtreden kaynaklanmaktadr. Bu filtre cihazn lebilecei en dk frekans belirlemektedir. 3.3.2 Alglaycnn yaps Kuvvet, basn ve ivme alglayclarnn yaplar ekil 3'te grlmektedir. Bu ekil zerinde gsterilen gri renkli ksmlar test edilen cismi, mavi renkli ksmlar alglayc muhafazasn, krmz ksmlar piezoelektrik malzemeyi, siyah ksmlar ekil deiimi gsteren kristalin zerinde oluan ykn topland elektrodlar ve sar renkli ksm da elektrik yk eklindeki sinyalin voltaj sinyaline evrildii mikro-devreyi belirtmektedir. vmelerde ayrca yeil renkle gsterilen sismik ktle vardr. Grld gibi, bu tip alglaycnn i yaplar birbirinden ok farkl deildir. Hareket len ivme lerledeki kristallerin zerine oturan sismik ktle, alglaycnn zerine takld cismin hareketini izlemek zorundadr. Kristallerin zerine etkiyen kuvvet Newton'un kinci Hareket Kanunu uyarnca, ( F=m * a ) kolayca hesaplanr. Kuvvet ve basn alglayclar neredeyse ayn zellikleri tarlar. Aralarndaki temel fark basn alglayclarnn basnc toplamak iin bir diyafram kullanmasdr.

ekil 3

3.3.3 Sinyal Koullama

Alglayc eleman elektriksel bir k rettikten sonra, bu sinyalin osiloskop, analizr, kayt edici, gibi bir cihaz tarafndan okunabilmesi iin koullanmas gerekmektedir. Bu sinyal koullama temel olarak aadaki ilevlere sahiptir. " Sinyalin tanabilir ve llebilir dk empedansl voltaj sinyaline evrilmesi " Sinyal glendirilmesi ve zayflatlmas " Filtreleme Bu sinyal koullama iki farkl ekilde yaplabilir. (ekil 4) " IEPE alglayclarda alglaycnn iindeki mikroelektronik devre yardmyla " Yk modu alglayclarda alglaycnn dnda taklan bir evirici yardmyla IEPE olarak tanmlanan alglayclar ICP tescil markasyla PCB Piezotronics firmas tarafndan1967 ylnda gelitirilmitir. Alglaycnn iindeki minyatr devreler yk ya da voltaj amplifikatrleridir. 18-30 VDC arasnda deien bir besleme voltaj ve 2mA sabit akm kayna ile beslenirler. Bu sistemin temel zellikleri aada sralanmtr. " Alglaycya monte edilmi mikroelektronik devreler, birok sinyal okuma cihaz ile uyumlu, dk empedansl voltaj sinyali retmektedir. " Kanal bana maliyeti dren, kullanm kolay sabit akm sinyal koullaycs gerektirirler. " Sinyal uzun kablolama ile zorlu ortamlardan, sinyal kalitesinde bir dme yaanmadan aktarlabilir. " alma scakl tipik olarak 120 C, (en fazla 155 C) ile snrlandrlmtr. " Kolay bulunabilen koaksiyel kablolar ile alabilir. Ekonomiktir. " Hassasiyet ve frekans aral gibi zellikleri besleme gerilminden bamsz olarak her alglayc iin sabittir. Yk tipi alglayclar, mekanik ve alglayc eleman olarak ICP alglayclardan farkl deildir. Tek farkllklar sinyal koullama devresinin alglaycnn dnda olmasdr. Yk tipi alglayclar genellikle yksek scakln var olduu uygulamalarda kullanlrlar. Bu alglayclarn zellikleri aada sralanmtr. " Alglaycnn k mutlaka koullanmas gereken yksek empedansl bir ktr. " Harici bir sinyal koullama gerekmektedir. " Alglaycnn kndaki sinyal, kablolarn hareket etmesinden, elektromanyetik sinyallerden, radyo frekans dalga giriimlerinden kaynaklanan grltlere aktr. " 540 C gibi yksek scaklklarda alabilirler. " Dk grltl zel kablolara ihtiya duyulur. " Alglaycnn hassasiyet, frekans aral gibi zellikleri deikendir. Bu zellikler kablo uzunluu ya da sinyal koullaycnn ayarlar ile deiebilir. 4 YER DEM VE HAREKET ALGILAYICILARI Mekanikteki en temel l uzunluk lsdr. Konum, hareket, yerdeiimi terimleri birbirine ok yakn durmaktadr. Konum alglayc (Position Sensor) ya da hareket transdseri (Motion Transducer) terimlerine sk sk rastlanmaktadr. Yer deiimi transdseri (Displacement Transducer), teknik olarak en doru ifade saylabilir. Temel olarak lineer ve asal yerdeiimi alglayc olarak ikiye ayrlrlar. Yerdeiim Alglayclar lme teknikleri asndan aadaki gibi snflandrlabilir.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Kapasitif Endktif Relktans Potansiyometrik Strain-Gage Elektro-Optik Asal ve Dorusal Enkoderler Ultrasonik Konum alterleri

4.1 Takometreler ve Hz Alglayclar Elektromanyetik Dorusal Hz Alglayclar genellikle periyodik olarak deien hzlar lmekte kullanlr. Bu cihaz bir sarg iinde hareket edebilen sabit bir mknatstan oluur. Bu aft hareketettike bir elektromanyetik kuvvet (emf) endklenir. Hareket ne kadar hzl olursa o kadar yksek bir emf oluur. 4.1.1 Elektromanyetik Takometre Jeneratrler Takometre olarak farkl jeneratr kullanlabilir. DC takometre jeneratrler, AC endksiyon takometreler ve AC sabit mknatsl takometreler 4.1.2 Dili Rotorlu Elektromanyetik Takometreler zerinde diliye benzeyen, ferromanuetik malzemeden kntlar olan bir rotora sahiptir. Hall etkisi, eddy-current ya da endktif tip bit yaklam alglaycs ile beraber kullanlrlar. Hissedici sistem olarak en ok elektromanyetik etki kullanlr. Bu sistemde bir bobin kullanlr. Dili rotor bobinin nnden getike manyetik aknn iddeti deimektedir. Bu ak deiiklii bobinde bir elektromotor kuvvet endklemektedir. Bu emk bir puls eklinde olumaktadr. Bu pulslarn saylmas sonucunda asal hz bilinebilmektedir. 4.1.3 Elektro-optik Takometre Elektro optik bir alglaycden bir k hzmesi gnderilir. Dnen cismin zerindeki bir noktadan periyodik olarak geri dnen k toplanr. Bu n periyodu dnen cismin periyodu ile ayndr. 4.2 vmelerler vmelerler, ivme, titreim ve mekanik ok deerlerini lmede kullanlrlar. Tm ivmelerlerde bir sismik ktle, yay ve damper sistemi vardr. Sismik ktlenin zerine etkiyen atalet kuvvetinin yaratt ivme llr. Kapasitif vmeler de kapasitif iletim prensibi kullanlr. Sismik ktle olarak bir diyafram kullanlr. Bir ivme etkidii zaman sabit elektrod ile sismik elektrod arasndaki mesafe deiir. Mesafenin deimesiyle kapasitans deiir ve ivme ile oratl bir k elde edilir Piezoelektrik vmeler Piezoelektrik etkinin kullanld bu tip alglayclarda, sismik ktle bir piezo kristal malzeme zerine bir kuvvet uygular ve bunun neticesinde bir elektrik yk oluturulur. Piezoelektrik ivmelerler hakknda daha detayl bilgiyi "Dinamik lmler" blmnde bulabilirsiniz. 4.3 Kuvvet Alglayclar Kuvvet Alglayclar genellikle uygulanan kuvveti elastik bir elemann deformasyonuna evirirler. En yaygn olarak kullanlan kuvvet Alglayclar Strain Gage Kuvvet Alglayclardir. Yk hcresi ( load cell ) olarak da adlandrlrlar. Bu transdserler hem basma hem d ekme ynnde alabilirler. lme arallar 10 N ile 5MN arasnda deiebilir. Gelimi tasarmlarda mekanik olarak ar yk snrlamalar bulunmaktadr. Piezoelektrik Kuvvet Alglayclar zellikle dinamik olaraka deien kuvvetlerin llmesinde kullanlmaktadr. Bu transdserler hakknda ayrntl bilgi Dinamik lmler blmnde bulunabilir. 4.4 Tork Alglayclar Tork len elemanlar genellikle g reten aft ile gc tketen aft arasna seri olarak balanrlar. Tork bu silindirik yapdaki transdsern zerine etkidiinde bir buruluma etkisi yaratacaktr ve tork ile doru orantl bir a oluacaktr. kinci tip tork Alglayclar ise tepki torkunu ler. Bu sistemde tork reten rotorun dnmesi engellenir ve oluan tork bir kuvvet transdserinin yardmyla llr. 4.4.1 Fotoelektrik Tork Transdseri

Burulma sonucu oluan asal deiim miktar, optik kaynaklar ve optik Alglayclar vastas ile okunur. Yap olarak optik enkoderlere benzerler. 4.4.2 Strain Gage Tork Transdseri Uygulanan torkun yaratt birim ekil deiiminin strain gageler ile okunmas ve tork bilgisinin elde edilmesi prensibine dayanr. En sk kullanlan tork Alglayclardir. 4.5 Ak Alglayclar 4.5.1 Diferansiyel Basn Ak lm Debi yaygn olarak bir akkann bir boru ierisindeki kstlanm blmeden geirilmeye zorlanmas ile llr. Bu zorlanma ile hz deiir ve debi ile orantl basn oluur.Borunun yar kesiti bydke akkann hz azalr ve basn artar. Yar kesit kldke hz artar basn azalr. ki basn fark diferansiyel basn alglayc ile llr. 4.5.2 Mekanik Ak lm Mekanik elemanlar sv akna yer deitirerek yada belli bir hz orannda dnerek cevap verecek ekilde dizayn edilmilerdir. Viskozitesi 500 Cp'a kadar olan temiz akkanlarn, asitlerin, bazlarn, solventlerin lmnde kullanlr. 4.5.3 Isl Ak lm Hareket eden sv ierisinde 2 nokta arasnda tanan s miktar akan ktle ile doru orantldr. 4.5.4 Magnetik Ak lm Elektromotor gce sahip olan manyetik alan ierisinden geen iletken sv, hzyla artan bir elektromotor kuvvet indkler. Magnetik ak lerler, lm srasnda debi dm yaratmazlar, akkann viskozite, basn, scaklk deiimden etkilenmezler. Yatay ve dikey ekilde montaja uygundurlar ve lm srasnda ak engellemediinden kimya, ila, gda, kat hamuru, su ve benzeri uygulamalar iin uygundurlar. 4.5.5 Salnml Ak ler Salnml ak lmnde akn iine yerletirilen bir engel zerinde oluan vorteks kaynakl titreimler alglanr ve Titreimin frekans akkann hz ile doru orantldr. 4.5.6 Ultrasonik Ak lm Ultrasonik ak transdserler Dopler efektinden faydalanr. Akkann iine gnderilen frekans bilinen bir ultrasonik ses, akkann iindeki partikller, hava kaparcklarndan yansyarak geri dner. Dnen sinyalin frekansndaki deiiklik akkann hz ile orantldr. Bir dier yntemde, bir ultrasonik dalga sv ierisinden gnderilir. Alc alglayc bu dalgay alr almaz ikinci bir dalga gnderir. ki dalgann arasndaki var sresi farkndan akkann hz karlabilir. 4.6 Nem Alglayclar Nem alglama iin 4 tip metod kullanlr. Higrometreler direkt olarak %RH ile kalibre edilen bir k verir. Psikometreler iki scaklk deeri lp bir grafik aracl ile bu deerlerini nem veya %RH ile ilikilendirmek zorundadrlar. Younlama noktas alglayc eer gsterilmesi istenen zellik younlama noktas deil ise nem orannn bir tablo araclya scaklk lmnden karlmasn salar. Son olarak uzaktan alglama sistemleri nemi ktle ya da hacim olarak lebilir. 4.7 Seviye Alglayclar Sv seviveyi ounluk uzunluk boyutuyla, sv yzeyinin her hangi bir referans noktasna gre ykseklii olarak verilir. Sv seviye lmleri ile ilgili hesaplar rahatlkla bir mikroip tarafndan yaplabilir. Bylece eer tankn geometrisi ve lleri biliniyorsa svnn hacmi, eer arl da biliniyorsa zktlesi bulunabilir. letkenlik ile Seviye lm: Elektrii ileten bir svnn seviye lm kontakt halindeki iki elektrodun arasndaki resistans deiimi izlenilerek llebilir. Bu yol ile srekli seviye lmleride de ayrk seviye lleri gibi llebilir. Hatta eer tankn duvarlar metal ise ki elektrot olarak kullanlabilir. Kapasitif Seviye lm : Bir svnn dielektrik sabiti hava, gaz veya dier svlardan farkldr. Eer bir veya daha ok ift elektrot bir svya batlrsa, dielektrik sv seviyesindeki artma veya azalmalara bal olarak eitlilik gsterir ve bu elektrot iftleri arasnda kapasitans fark oluturur. Bu prensip ile hem srekli seviye

hem nokta seviye alglanmas yaplr. Eer birden fazla ift elektrot kullanldysa alglayc element alternatif tpl iki ya da drt koaksiyel tp ile beraber altrlabilir ounlukla bir kolu seviye alglamay yapan bir element ile oluturulan drt kollu ac kpr network kullanlr. 4.8 Basn Alglayclar Basn elastik bir mekanik eleman zerinden llr. 4.8.1 Kapasitif Basn Transdseri Basn statik bir diyafram zerine etkir 4.8.2 Endktif Basn Alglayclar zerine basn den metalik diyaframn bir bobinin z endktansn deitirme etkisi kullanlr. 4.8.3 Relktif Basn Alglayclar iki temel tip relktif element ierir. LDVT ve ift bobinli endktans kprs. lki alglama elementleri olarak krkleri, kapslleri ve Bourdon tplerini kullanrken dieri diyaframlar ya da Bourdon tplerini kullanr. 4.9 Scaklk Alglayclar Scaklk hissedici elemanlar genellikle scakl llecek olan yzeye temas etmek suretiyle alrlar. Temassz scaklk transdserler de mevcuttur. 4.9.1 Termoelektrik Scaklk Alglayclar Seebeck Etkisi olarak adlandrlan "Farkl iki iletken bir devre oluturuyorsa ve devrenin iki noktas arasnda bir scaklk fark var ise bu devreden bir akm geer." Prensibini kullanr. Bu alglayclar termik ift ( thermocouples ) olarak da adlandrlr. 4.9.2 Rezistif Scaklk Alglayclar letkenlerin iletkenlii scaklk ile deiir. RTD olarak da bilinen bu transdserler bu prensibi kullanmaktadr. Yariletkenlerin kullanld tiplerine genellikle termistr denir. Pirometreler temassz olarak scaklk len cihazlardr. Cisimlerin scaklklarn yaydklar sdan ler. lme aralklar 3000 C dereceye kadar kabilmektedir.

5.1.1 Thermocouple

Bir thermocouple iki farkl metalin birletirilmesiyle oluturulur. Doru alam seimi ile llebilir ve kestirilebilir bir scaklk-gerilim ilikisi elde edilir. Thermocouple'larla ilgili en sk yanl anlalan konulardan biri de gerlimin tam olarak nerede olutuudur. ou kimse bu gerilimin iki metalin birleim noktasnda var olduunu dnr; ancak gerekte k gerilimi bimetal zerinde uzunlamasna (scaklk deiimi ynnde) oluur. Thermocouple larn rettii gerilim seilen metallerin cihaz balant noktasnda var olan termoelektrik enerjilerinin farkdr. Bu kestirilebilir gerilim gerek ilem (Proses) scaklyla ilikilendirilebilir.

Bu alglayclarn geni bir alma aral vardr ve yksek scaklk uygulamalar iin idealdirler. Soy metal alamlarndan yaplm olan thermocople'lar 1700 C a kadar olan scaklklar izleme ve kontrol iin kullanlabilirler. T/C lar zellikle minyatr alglayc tasarmlar iin de idealdir. Basit yaplar olumsuz ortam koullarna (ar ok, vibrasyon gibi) dayankl olmalarn salar. Thermocouple'lar scaklk deiimlerine ani deiiklik gstermek zere kk boyutlarda dzenlenebilirler. T/C'lar pekok ekil ve boyutta olabilirler. Yaltiml en ok kullanlan tiptir Bu tip bir T/C de tel haline getirilmi metal alamlar yaltm malzemesiyle kaplanr; bu malzeme thermocouple alamlar arasnda hem fiziksel hem de elektriksel yaltm salar. Yaltm malzemeleri 1260 C'a kadar olan scaklklarda ilevlerini srdrebilirler. Termocouple'lar ksa dnemli lmler iin ekonomiktir 5.1.2 RTD Bunlar hassas scaklk alglayclardr. Hassaslk, uzun sreli elektriksel diren kararll, eleman dorusall ve tekrarlanabilirlii gibi zellikler isteyen uygulamalarda kullanlrlar. ok geni bir scaklk aralnda lm alabilirler (Baz platin alglayclar -164 C ; +650 C arasnda alabilir) RTD' lerde bulunan alglama eleman genellikle bir platin tel sargs veya seramie uygulanm ince bir metalik tabakadr. Bu gn 0.0025 C kararlla sahip hassas termometre retilebilmektedir. Endstriyel modeller ylda (<0.1 C) civarnda kayma gsterebilirler. Platin ve bakr elemanlara sahip RTD'ler T/Clara ve pekok termistre gre daha dorusal bir davran gsterirler. T/C'dan farkl olarak bir RTD cihaz balantlar iin bakr kullanr ve dolaysyla "cold junction compensation" gerektirmez. Bu da sistem maliyetinin dmesini salar. RTD nin dezavantajlar ise, daha yava tepki, ok ve vibrasyona duyarllk, scaklk deiimlerinde kk diren deiimi (dk duyarllk), ve dk taban direncidir. Bu sorunu stesinden gelebilmek iin 3 veya 4-kablolu devreler kullanlr. Bu yntem scakla bal diren deiimlerini lmede bir eit kpr devresi etkisi yaratr. Tel uzunluuna bal hatalar da en aza indirilir; nk diren deiimi RTD alglama noktasnda oluur. lmn hassasl ncelikle kontrol veya lm cihazndaki sinyal koullama devresine baldr. Nokta lmler genel olarak rabet grse de hatalara sebep olmaktadr. RTD'ler geni bir alana yaylarak pekok noktadan lm alabilirler ve bunlarn ortalamasn vererek dah az hatal sonular eldesini salarlar. T/C'larla bunun uygulanmas pek mmkn deildir. RTD zerindeki gerilim d T/C ktsndan ok daha kuvvetli bir iaret retir. 5.1.3 Termistrler Bu alglayclar kk scaklk deiikliklerine kar duyarldrlar. Dk scaklk uygulamalar iin (snrl scaklk aralklarnda) uygundurlar. Fiziksel boyutlar kktr. Nokta tipi alglayclar iin boyutlar bir ine ucu kadar olabilir. Termistrler kullanldka daha kararl hale gelirler. Termistrn derecesine ve fiyatna bal olarak performans dk doruluktan kaliteli RTD'lerle boy lebilecek yksek dorulua kadar deiebilir. Termistrler bir ilem deikeninin yarm veya bir dereceye kadar olan scaklk aralndaki kontrolne olanak tanrlar. Pekok termistr RTD'lerden daha ucudur; ancak koruyucu klflarla bu fiyat aral daralr. Termistrlerin ana direnci binlerce ohm olabilir. Bu da ayn lm akm ile RTD'lerden daha byk bir gerilim deiiklii salar; ve kablo direnci problemlerini ortadan kaldrr. Termistrlerle alrken akma dikkat edilmelidir nk termistrler scakla RTD'lerden daha duyarldrlar. Yeni termistrlerden bazlar bunu engellemek iin farkl baz dzeneklere sahiptirler ancak fiyatlar da ona gre yksektir. Termistrlerin dezavantajlarna gelince bunlar alglaycn krlgan yaps, snrl scaklk aral, yksek scaklklarda dekalibrasyondur. Termistrler birbirleriyle deitirilebilirler ve ek bir devre eklenmedii srece devre amalarna kar bir gvenlik salayamazlar. Ayrca termistrler RTD'ler ve thermocouple'larla ayn seviyede endstri standartlarna sahip deildirler. 5.2 Temassz Alglayclar Bir IR cihaz nesne tarafndan yaylan enerjinin bir ksmn toplar ve onu nesnenin bilinmeyen scakl ile ilikilendirir. IR alglayclar birok avantaja sahiptirler ve temasl alglayclarn uygun olmad her yerde kullanlabilirler. IR alglayc s kaynaklarndan uzaa monte edilerek bunlarn lm deerlerini etkilemesi nlenebilir, kirli veya patlayc ortamdan izole edilmeleri tavsiye edilmektedir. Baz IR Alglayclar zel IR scaklk kontrolleri ile kullanlabilir. Bu seri veri iletiimi ve kayd seenekleri ile kapal devre temassz bir scaklk kontrol sistemi salar. Bir tip bir alglayc secimi gerektiinde aadaki noktalara dikkat edilmesi gereklidir

" " " " " "

Scaklk okuma hassasiyeti lm yaplacak scaklk aral Maksimum scaklk seviyesine kar duyarllk snr Scaklk deiikliine kar verilen tepki hz ve alglama doruluu Kararllk ve doruluun devam etme sresi Ortam snrlamalarnn dzeyi

Doru scaklk alglaycn semekte dikkate alnmas gereken bir baka nokta uygulamann doruluk derecesine ve cihazn monte edili ekline gre farkllk gsteren bte ve fiyattr. Yukarda belirtildii gibi fiziksel byklklerdeki deiimler herbiri farkl yapya sahip alglayclar tarafndan alglanrlar. Alglanan bu deiimler gerektiinde uygun bir sinyal koullama cihaz tarafndan bilgisayarn alglayabilecei seviyeye gelebilmesi iin bir dizi ilemden geirilir. Bilgisayardaki veri toplama kart tarafndan alglanan bu tr byklkler uygun analiz yazlm tarafndan ilenerek amaca uygun elektriksel iaretlere evrilir. Saysal ya da aretsel olarak retilen bu k iaretleri otomasyonun amacna uygun olarak seilen ve elektriksel iaretleri fiziksel byklklere dntren cihazlara gnderilir. Servo ya da Step motoru, Diren, Ampul, Piezoelektrik, Kat hal k kayna, elektro mknats vb tanmlanan bu tip cihazlar Actuator olarak tanmlanr. Bu cihazlara ait detay bilgi Hareket kontrolu blmnde verilmitir. Endstride Endktif, Kapasitif ya da Ultrasonik yaklam anahtar, Foto Elektrik alglayc, T/C (Termocouple) Yk hcresi (LoadCell), Gaz ya da sv ak miktar alglayclar (Flow meters), Mekanik anahtarlar gibi onlarca alglayc tipi sklkla kullanlmaktadr. Bu alglayclarn kullanlmas ve uygulanmas dier baz alglaycya gre daha basit saylr. Endstride kullanm alan bulan alglayclara dier tip bir rnek olarak kullanmnn biraz daha karmak ve nemli olmas ve bir miktar zel bilgi gerektirmesi asndan Piezoelektrik yapsallndaki vme lerler verilebilir. Aada bu tip alglayclara ait bilgiler yer almaktadr.

6 ALGILAYICI SEM Bu kadar ok alglayc eidi varken yaplacak uygulama iin uygun alglaycnn belirlenmesi byk nem kazanr. Alglayc seimi statik ve dinamik karakteristikler yannda ortam etkileri ve ilevsellik gibi birka nemli faktre de baldr. Alglayc seimi ile ilgili bilgiler Tablo 2 ile aada sunulmutur.

6.1 lm Koullar " " " " " " " lmn temel amac nedir? llen byklk nedir? lm aral nedir? lmn doruluk seviyesi ne olacaktr? llen bykln dinamik karakteristii nedir? lm srasnda lm aralnn almas ne lde olacaktr? llen byklk bir akkan ise fiziksel ve kimyasal zellikleri nedir?

" Transdser nereye ve nasl monte edilecektir? " Transdserin maruz kalaca evresel etkiler nelerdir? 6.2 Veri Toplama Sistemi Koullar " " " " " Veri toplama sistemi analog mu yoksa dijital mi? Veri toplama sisteminin sinyal koullama, oullatrma, analog-dijital evirme zellii, Transfer ncesi tampon bellek (buffering) zellikleri Veri kayd ve ileme zellikleri Veri toplama sisteminin doruluk, frekans cevab zellikleri

6.3 Bulunabilirlik Koullar " Tm istekleri yerine getiren transdser piyasadan bulunabiliyor mu? " Aksi taktirde ? Varolan bir transdsere kk deiiklikler yapmak yeterli olacak m? ? Yeni bir tasarm yapmak m gerekecek? ? Bu ii stlenebilecek reticiler kimlerdir? ? Transdser zamannda teslim edilebilecek mi? 6.4 Maliyet Faktrleri " nerilen transdserin maliyeti gsterecei fonksiyon ile orantl m? " Seilen transdserin sebep olaca test, periyodik kalibrasyon, kurulum gib ekstra masraflar nelerdir? " Veri toplama sisteminde yaplmas gerekecek olan dzenlemeler nelerdir?

7 PIEZOTRONICS ALGILAYICILAR

Kur dnemi srasnda, erkek bukalemunlar, bayku sesine benzeyen sesler kararak diileri arrlar. Ancak sonradan zerinde bulunduklar dallar titretirerek haberlemelerine ve/veya anlamalarna devam ederler. 150 Hz civarndaki bu sinyaller ilk defa bir PCB Piezotronics firmasnn 35B65 koduyla rettii ivmeler ile kaydedilmitir. Aratrmaclar bu modelin seiminde dk genlikli sinyallerin alglanabilmesindeki hassasiyet ve doruluk kriterlerini dikkate alnmtr. Bu tip Alglayclarn seimi bir miktar uzmanlk gerektirir. Konunun daha iyi anlalabilmesi iin aadaki yazmzda somut rnekler verilerek anlatm kolaylatrlmaya allmtr. Anlatlanlar 4 ana balkta toplanmtr: VME LERLER (Accelerometers) KUVVET ALGILAYICILARI (Force Sensors) BASIN ALGILAYICILARI (Pressure Sensors) AKUSTK TEST RNLER (Sound & Vibration Sensing Systems 7.1 vmelerler

Hassas lmler iin ok geni bir piezoelektronik titreim ve ok ivmeler eidi vardr. Bu tasarmlara rnek olarak kuvarz, ICP, cryogenic, evresel gerilme nlemeli, yksek frekanslar iin, minyatr, darbe, pirook, halka eklinde, eksenli, uu testleri iin, dk profilli, yksek scakla dayankl, sismik, dk maliyetli ve endstriyel tipler saylabilir. 7.1.1 Hassas Kuvarz ICP vme lerler (Precision Quartz Shear ICP Accelerometers) Elektronik donanma sahip olan bu kuvarz ICP ivme lerler ile laboratuvarda, fabrikada ve allmas zor ortamlarda hassas lmler yaplabilir. Genel amal lmler Isl dengesizliklerin bulunduu ortamlarda test imkan Yapsal testler 7.1.2 Cryogenic Kuvarz ICP vmelerler (Cryogenic Quartz Shear ICP Accelerometers) Normal gerilim modu Alglayclarnn almasnn mmkn olmad -50 C 'nin altndaki scaklklarda uygulamalar iin tasarlanmtr. Roket motorlarnn yapsal testleri Speriletkenlerin analizinde Soukta alan (cryogenic) pompalarn izlenmesinde 7.1.3 evresel Gerilme nlemeli (ESS) vme lerler (Environmental Stress Screened Accelerometers) Isl yorulmaya kar dayankl mikrohibrid elektronik elemanlar ile kuvarz duyalarnn birletirilmesiyle ortaya kmtr. Teorik evrimlerin kontrol gibi sl dengesizliklerin hakim olduu ortamlarda kullanlmak zere tasarlanmtr. Isl-titreim kombinasyonlarnn analizi Isl evrimlerin incelenmesi Kalite laboratuvarlarndaki uygulamalar 7.1.4 Havaclk Testleri in vmelerler (Flight Tested Accelerometers) Bu ivme lerler Uluslararas havaclk Kurulunun hazrlad havaclk standartlarna uyum testlerinin yaplmasnda kullanlr Yk tayan alanlarda yapsal titreim analizleri Roket yakt hcrelerinde titreim cevab incelenmesi Uzay aralarnn kalklarndaki dk frekansl titreimlerin analizi Uu srasndaki mod ve titreim analizleri 7.1.5 Yksek Frekans Minyatr vmelerler (High Frequency Miniature Accelerometers) Bu tip ivme lerler test edilen ortamda, ktle artna yol amamak iin hafif retilmilerdir. Yksek frekans cevab karakteristikleri son derece iyidir. Bask devre kartlarnn yapsal testleri Yksek hz dili kutularnn analizi 7.1.6 Yksek scakla dayankl ICP ivme lerler (High Temperature ICP Accelerometers) Bu tip ivme lerler iten glendirilen tipik ivme lerlerin alamayaca kadar yksek scaklklarda ( >150 C) titreimleri, yksek hassasiyetle izleyebilirler. Motor titreimlerinin incelenmesi Egsoz sistemlerinde titreimlerinin incelenmesi Scak ekil verme makinalarnn analizleri Yksek scaklktaki retimlerin testleri

7.1.7 Yksek scaklk yk modu ivme lerler (High Temperature Charge Mode Accelerometers) Yksek k gerilimi reten seramik bir duya elemana sahiptirler ve 254 C 'ye kadar lme kabiliyetini korur. Motor manifoldunun izlenmesi Jet motorlarnn titreim analizleri Buhar trbinleri testleri 7.1.8 Dk Maliyetli vmelerler (Low Cost Series Accelorometers) Bu tip ivme lerler dk maliyet n planda tutularak retilmi basit bir yapya sahip, tek nokta kalbrasyonuna izin verirler Dk bteli uygulamalar Eitim amal testler Geni kapsaml uygulamalar 7.1.9 Zor endstriyel uygulamalar iin ivme lerler (Industrial Ruggedized Accelerometers) Bu tip ivme lerler kaba ve ar alma artlarna uygundur. ift seviyeli, dayankl ve paslanmaz elik gvdeye sahiptir. Bu gvde radyo ve elektromanyetik dalgalarn oluturaca parazitlere kar iyi bir yaltm salar. Sualt pompalar iin titreim izlenmesi Yataklama hatalar analizleri Makina mr izlenmesi 7.1.10 Dk profilli ICP ivme lerler (Low Profile Series ICP Accelerometers) Bu tip ivme lerler patentli kuvarz destek teknolojisi sayesinde, bu kk ivme lerden yksek bir k sinyali elde etmek mmkndr. Ayrca bu ivme ler montaj srasnda ve sl deimelerden kaynaklanan gerilmelere kar ok az duyarldr. Rzgar tneli testleri Snrl alanlarda montaj kolayl Uzay aralarnn yapsal testleri 7.1.11 Halka vmelerler (Ring-Shaped Accelerometers) Bu tip ivme lerler kendi etrafnda 360 dnebilir ve elektrik balantlarn kolaylatrr. Genellikle dk profillidir. Snrl alanlarda montaj kolayl Hava ak kaynakl titreimlerin izlenmesi Genel amal titreim testleri 7.1.12 Sismik ICP vmelerler (Seismic ICP Accelerometers) Bu tip ivme lerler, binalar, kprler ve dier byk yaplar zerinde oluan ok dk genlikli ve dk frekansl titreimleri ler. Ar olmalar sayesinde znrlkleri byktr ve uzun kablolar boyunca bozulmadan gidebilen yksek voltajl dk empedansl k retirler. Bina titreim izlenmesi Deprem tespiti almalar Kprlerin yapsal testleri Jeolojik almalar

7.1.13 ok vme lerler (Shock Accelerometers) Bu tip ivme lerler darbe testleri srasnda oluan yksek ivmelenmeleri lebilir. 0,1 saniye sren anlk olaylar izleyebilecek ekilde tasarlanmtr. Uzay aralarndaki ayrlmalarn incelenmesi Balistik darbe testleri Patlayarak ekil verme ilemleri Pres makinalarnn karakteristiklerinin incelenmesi 7.1.14 Eksenli vmelerler (Triaxial Accelerometers) Bu tip ivme lerler birbirine dik dorultuda titreimlerini ler. Motor titreimlerinin incelenmesi Yatak titreimlerinin izlenmesi Uzay aralarndaki yapsal testler

7.1.15 Sktrlm Kuvarz ICP vmelerler (Quartz Compression Mode ICP Accelerometers) Bu tip ivme lerler rutin laboratuvar testleri ve uygulama alan iin geni lde kullanlr. Basit ve salam yaplar, tercih edilmelerinin sebebidir. Yapsal titreim lmleri Rutin laboratuvar ve sanayii alan testleri Makina mr izlenmesi 7.2 Kuvvet Alglayclar Kuvarz kuvvet Alglayclar, skma, ekme gerilmeleri, darbe, tepki ve etki kuvvetlerini len salam, uzun mrl, dinamik hissedici elemanlardr. Uygulama alanlar arasnda; tm souk ve scak plastik ekil verme ilemleri, talal imalatlar, kaynak ilemleri ve test ilemleri gelmektedir. Kuvarz kuvvet Alglayclarnn baz zellikleri aadaki gibi zetlenebilir : elikle kyaslanabilecek kadar yksek rijitlik. Yksek voltaj-dk empedansl k. (ICP tip alglayclar iin) Hzl yksek frekans cevab. Kk boyutlarda byk kuvvet sinyallerini alglama zellii. Byk statik ykler zerindeki kk kuvvet dalgalanmalarn lme yetenei. Rijid konstrksiyonu sayesinde daynkl ve uzun mrldr. ok iyi dorusallk, sabitlik ve tekrarlanabilirlik. Sanki-statik cevap sayesinde statik kalibrasyon yaplabilir ve sabit sl artlar altnda sanki-statik lmler yaplabilir. Kuvvet Alglayclarnn tipik kullanm alanlar Darbe kuvvetlerinin izlenmesi arpma testleri Pres kuvvetlerinin izlenmesi Kuvvet kontroll zorlanm titreimlerin izlenmesi Mekanik empedans Talal imalat Drme testleri Titreim uyaranlar Nfuz etme (penetrasyon) testleri Mukavemet testleri Kopma noktas testleri

Kuvvet Alglayclarn seerken test edilen ortamn zellikleri mutlaka gz nnde tutulmaldr. 7.2.1 Darbe kuvarz kuvvet alglaycs (Impact Quartz Force Sensors) Dk profilli bu kuvvet Alglayclar, rijitliikleri sayesinde dinamik sktrma ve dabe testleri iin idealdir. 10 mikrosaniye gibi hzl cevap sresine ve 5 V'a ulaan yksek gerilim-dk empedans kna sahiptir Dk profili sayesinde montaj kolayl salarlar. Statik kalibrasyonla ve ksa sreli statik cevap Darbe izlenmesi arpma testleri Presleme 7.2.2 Halka Kuvvet Alglayclar (Ring Quartz Force Sensors) Bu tip kuvvet Alglayclar, souk ekil verme, talal imalat ilemleri srasnda ortaya kan dinamik basma, ekme gerilme lmeleri iin uygundur. elie yakn rijitlie sahiptirler. Hava szdrmazlk salayan kaynak sayesinde elverisiz ortamlarda gvenle kullanlabilirler. Statik kalibrasyon ve ksa sreli statik lme zellikleri vardr. Yksek dorusallk ve tekrar edilebilirlik zellikleri olduka iyidir. Presleme izlenmesi Kuvvet kontroll zorlanm titreimler Mekanik empedans testleri 7.2.3 Genel Amal Kuvarz Kuvvet Alglayclar (General Purpose Quartz Force Sensors) Bu alglayclar ile 44 kN'a kadar basma kuvvetini ve 3 kN'a kadar ekme kuvveti llebilir. ekme, basma ve darbe kuvvetlerini lebilir ve yksek statik kuvvetlerdeki kk deimeler llebilir.Yksek gerilim (5V), dk empedans (100 ohm) ka sahiptir. Sabit kalibrasyona ve yksek rijitlie sahiptir. Talal imalat Malzeme testleri Drme testleri Kuvvetleri modal analizi Titreim uyaranlar 7.2.4 Nfuz Etme Testleri in Kuvarz Kuvvet Alglayclar (Penetration Testing Quartz Force Sensors) Bu tip kuvvet alglayclar Malzeme zelliklerinin belirlendii testlerde, numuneyi kesmeden karakteristik deerleri llebilir. zellikle enjeksiyon dkmden kan polimer bazl malzemelerin akma ve kopma gerilme deerlerinin hesaplanmas ve benzer ekilde scak form verilen plastiklerin karakteristik zelliklerinin belirlenmesi iin tasarlanmtr. Mukavemet testleri Drme testleri Plastik malzemelerin testi 7.2.5 Minyatr Yksek Hassasiyetli Kuvarz Kuvvet Alglayclar (Miniature High Sensitivity Quartz Force Sensors) ok kk (gram seviyesinde) kuvvetleri izlemek iin tasarlanmtr. Bu tip Alglayclarn kendine ait glendiricisi vardr. ok yksek k verir (5mV/gmf). ok kk basma veya ekme gerilmelerinin ortaya kt uygulamalar. Malzemelerin kopma noktas belirlenmesi testleri Nfuz etme kuvvetlerinin hesaplanmas 7.2.6 Balant Kuvarz Kuvvet Alglayclar (Link Quartz Force Sensors)

Fabrikalarda ve retim ortamlarndaki elverisiz koullarda, ekme ve basma gerilmelerini lebilen; gerilim ve yk modunda k verebilen alglayclardir.Bu Alglayclarn montaj basit ve kolaydr. Srekli almaya uygundur. Basn kuvveti izlemenmesi Yorulma testi Endstriyel ortamlar 7.2.7 Endstriyel Presler in Kuvarz Kuvvet Alglayclar (Press Monitoring Quartz Force Sensors) Kartu kapsllerinin presle retilmesi srasnda oluacak kuvvetin izlenmesi iin gelitirilmitir. Bu alglayclar, presleme kuvvetini izler ve normal retim ile hatal retimi ve kalplarn anmasn belirleyebilir. 7.3 Basn Alglayclar Piezoelektrik basn alglayclar ile i basn, darbe, balistik lmler, patlama, iten yanmal motorlarda, ok ve patlama dalgalar, yksek iddetli ses ve dier akustik ve hidrolik prosesler gibi 0,001 psi'den 100 psi'ye kadar dinamik basn lmleri yaplabilir. Piezoelektronik Basn Alglayclarnn baz Karakteristikleri asadaki gibi zetlenebilir. " Diyaframlar yksek frekansl ve rezonant olmayan darbe ve patlama dalgalarnn cevaplarn yksek doruluk ile ler. " ICP basn Alglayclar kirli ortamlarda, sualtnda, uzun standart koaksiyel kablolar yolu ile herhangi bir sinyal kaybna uramadan ve parazit almadan sinyal gnderebilirler. " Kuvarz basn Alglayclarnn dinamik alma aral ok genitir. Bir piezoelektrik kuvarz alglaycn lme aralna ulamas " iin dar bantl birok gerilme ya da piezodirenli tip alglayc gerekecektir. " alma scaklklar yaklak -240 C'dan 300 C'a kadar geni bir aralktadr. " Dayankl ve rijit konstrksiyonu sayesinde, iddeti yerekimi ivmesinin onbinlerce katna ulaan ok darbelerine ve " titreimlere dayanabilir. " Metrik ya da ngiliz lme sistemine gre konfigrasyon yaplabilir. Dinamik Basn Alglayclarnn Tipik Uygulama Alanlar ten yanmal motorlar Ak kaynakl grltler Balistik lmeler Kavitasyon Kompresrler Darbeler Pompa ve valf dinamik davranlar Hidrolik ve pnmatik uygulamalar Su darbesi Trblans Rzgar tnelleri Gaz ve buhar trbinleri

7.3.1 Genel Amal Kuvarz Basn Alglayclar (General Purpose Quartz Pressure Sensors) Bu alglayclar ile sktrma, yanma, patlama, darbe, kavitasyon, pnmatik ve hidrolik basnlarn llmesi mmkndr. Endstriyel pompa basnc izlenmesi Hidrolik ve pnmatik basn hatt izlenmesi

Ak kaynakl titreimler Darbeler, dalgalanmalar, su darbesi, kavitasyon

7.3.2 Yksek Hassasiyetli Basn Alglayclar (High Sensitivity Pressure Sensors) Bu blmdeki tm alglayclar, akustik, trblans ve yksek younluklu lmeler iin mikrofonlar ve basn alglayclar. titreim hassasiyetini azaltmak zere ivme kompensasyonu elemanlar ile donatlmtr. Akustik Trblans Yksek iddetli ses Uu testleri Valf dinamii 7.3.3 Yksek Frekans ok/Dalga/Patlama Basn Alglayclar (High Frequency Shock Wave/Blast/Explosion Pressure Sense) Bu tip basn Alglayclar seramik ya da turmalin duya elemanlara sahip ok yksek frekanslar lmek iin tasarlanmaktadr. ok dalgalar, yanma, patlama lmleri; yrnge hz tespiti, ak alan ve sualt patlatma testleri tipik kullanm alanlardr.Tm bu uygulamalar yksek frekans cevab ve dayankllk gerektirmektedir. 7.3.4 Balistik Basn Alglayclar (Ballistic Pressure Sensors) Bu alglayclar cephane ve silah testlerinde, patlayc testlerinde, silahlardaki geri tepmenin lld testlerde ve ok yksek frekansl patlamalarn testinde kullanlan ok dayankl basn lerlerdir 7.3.5 ten Yanmal Motorlar in Basn Alglayclar (Engine combustion Pressure Sensors) Bu tip basn Alglayclar ile motordaki yanma olaynn inceleyenmesi mmkndr Yanma srecinin izlenmesi, skma, vuruntunun izlenmesi, termodinamik analizler ve tepe basncnn izlenmesi tipik uygulama alanlardr. 7.3.6 Yksek Scaklk ve ok Dk Scaklk Basn Alglayclar (High Temperature and Cryogenic Pressure Sensors) Bu tip basn Alglayclar reaktrlerdeki, kompresrlerdeki, motorlardaki, trbinlerdeki, s deitiricilerindeki, buhar borularndaki ve yanma odalarndaki dinamik basnlar lmektedir. ok dk scaklk (cryogenic) basn Alglayclarnn rijid yaplar oklara ve ar yklenmelere kar dayankldr. erdii zel dk scaklk mikroelektronik elemanlar ile gaz ve akkan dinamiinde, akkan dengesizliklerinin llmesinde, darbelerin ve ak kaynakl grltlerin izlenmesinde kullanlmaktadr. 7.3.7 Minyatr Basn Alglayclar (Miniature Pressure Sensors) Bu alt gruptaki alglayclar snrl monte alannn olduu ya da diyafram apnn kritik olduu uygulamalarda kullanlmaktadr. Isl dengenin olduu akkan dinamii uygulamalarnda kullanlrlar. 7.3.8 Roket Motoru Basn Alglayclar (Rocket Motor Pressure Sensors) Bu alglayclar roket motorunun kndaki sl ak kaynakl dinamik basnlarn llmesi amac ile zel olarak retilmitir. Souk helyum gaz ak kullanlarak alglayc soutulmaktadr. Bu ekilde tasarlanan bu alglayc kndaki yksek scakla dayanabilmektedir. 7.4 Akustik Test Sistemleri

" " " "

Modal Olarak Kalibre Edilmi Darbe ekileri (Modally Tuned Impact Hammers) Sinyal Koullayc Sistemler (Signal Conditioning Systems) Mikrofonlar 3D Sonic Digitizer

Modal Olarak Kalibre Edilmi Darbe ekileri Birok uygulama alan olan bu test cihazlar ile yapsal dinamik ve mekanik titreim sorunlarn zmek; rezonans frekanslern tespit etmek, deneysel tasarm ve modal analiz yapmak mmkndr. Modal analiz iin FFT analizrleri ve PC veri toplama kartlar ile uyumlu alr. Baz Kullanm Alanlar: Bilgisayar sabit diskleri, bask devre levhalar, trbin kanatlar, fren diskleri gibi hafif yaplar. Otomobil gvdeleri, motorlar ve makina elemanlar, pompalar, trbinler gibi orta arlkta yaplar. Byk makina gvdeleri, lokomotifler, gemiler, binalar gibi ar yaplar. Byk binalar, kprler gibi ok ar yaplar. Sinyal Koullayc Sistemler Sinyal koullayc sistemler; titreim, ses basnc ve kuvvet hisseden cihazlar koordine eden, ayarlayan, koullayan kompakt sistemlerdir. Bu tip sinyal koullayclar piezoelektronik alglayclar iin g salamaktadr. Bu niteler batarya ya da hat gc ile tek ya da oklu kanal konfigrasyonu ile kazan ayarl ya da ayarsz olarak retilirler. Bu modler sistemde gvde, g kayna ve takaltr alglayc sinyal koullama elemanlar bulunmaktadr. Bu modller her trl testin sinyal koullama sistemlerini gerekletirmek zere farkl kombinasyonlarda birletirilebilir. oklu kanall sinyal koullayclar ile tek bir kompakt niteden bir seri alglayce g salanabilmektedir. Bu sistemler zellikle mod analizi testinde ara testlerinde, akustik testlerinde kullanl olmaktadr. Tek tek kablolar yerine oklu-pin kablolar kullanarak kablolama kolaylamakta ve bu sayede kablolamadan kaynaklanan problemler azalmaktadr. ICP Mikrofon Dizisi Ses basnc haritalarnn kartlmasnda, akustik mod analizinde, ses gcnn bulunmasnda kullanlr. vme lerler ile birlikte kullanldnda vibro-akustik lme sistemleri kurulabilir. Kolay kalibre edilebilir. Bir dizi halinde kullanld zaman ekonomik, hzl ve gvenilir data toplanabilir. Bu tip sistemler genellikle uak, otomativ, motor ve beyaz eya sektrnde sklkla kullanlmaktadr. 3D Sonic Digitizer 3D Sonic digitizerler, boyutlu bir cismin kartezyen koordinatlarn kolaylkla belirleyip bir dosya olarak bilgisayara gnderebilir. Bylece kullanmakta olan sonlu elemanlar yntemi, CAD sistemleri ve yapsal dinamik testleri ultrasonic koordinat lerlerle gerekletirilebilir Akustik test sistemlerinin kalibratrleri, amplifikatrleri, g kaynaklar gibi dier bileenlerin seimi sistemin yapsallatrlmasnda son derece nemlidir. Bu bileenlerin doru seilmesi ayr bir uzmanlk konusudur. Transdserin temelleri Transdser seim kriterleri Yer deiimi ve hareket alglayclar Takometre ve hz alglayclar vmelerler Gerilme alglayclar Kuvvet alglayclar (Yk hcreleri) Tork alglayclar Ak alglayclar Nem alglayclar Sv seviyesi ler Basn ler Mikrofonlar Vizkozmetreler Scaklk lerler Bu blmde lm sistemlerinin temelini oluturan alglayclar incelenecektir. Kavramlarn zerinde ayrntl durmadan nce okuyucuda baz tanmlarn netlik kazanmas nemlidir. lm sistemlerinde ayn kavram birok farkl terim ile anlatlmaktadr. Endstride alglayc, transdser, transmitter, detektr, prob, metre terimleri birbirinin yerine kullanlmaktadr. Alglayc kelimesi hissetmek anlamna gelen ngilizce "to sense" kelimesinden gelmektedir.

Trke'de alglayc yerine "duyarga" kelimesi de kullanlmaktadr. Alglayc, bir lm sistemine giri sinyali gnderen cihaz olarak tanmlanmaktadr. Bu tanma gre basit bir limit alteri, bir akm ler, bir gerilim blc ya da karmak bir ktle spektrometresi alglayc olmaktadr. Transdser llen bir bykl, zellii ya da durumu kullanlabilir bir elektriksel bykle evirir. Transdser Alglayclarn bir alt grubu olarak grlebilir. Transmitter petrokimya gibi proses endstrilerinde (rnein basn transmiteri) transdser yerine kullanlan bir terimdir. Dedektr terimi zellikle elektro-optik transdserler (rnein IR dedektr) yerine kullanlmaktadr. Prob terimi, bir akkan iine daldrlabilen (rnein scaklk probu) transdserler iin kullanlmaktadr. Metre eki, llen baz byklklerin sonuna eklenebilmektedir. (rnein debimetre, takometre). Bu makale boyunca transdser terimi kullanlacaktr. Transdserler lm ve kumanda sistemlerinde sistemlerinde hissedici eleman olarak kullanlrlar. lm sistemleri bir ya da birden ok nicel byklk llmesini ve elde edilen bu bilginin gsterilmesini salar. Kumanda sistemleri ise bir deikenin istenen bir deerde durmasn salar. llen byklk nicel bir deiken, bu deikenin bir zellii ya da bir durumu olabilir. 8 BASIN ALGILAYICILARI Dnyann nde gelen retici firmalarndan birisi olan Setra Systems, Inc.1967 ylnda kurulmu; basn alglayclar, ivmelerler , hassas tart sistemleri ve basn lm sistemleri reten bir firmadr. Setra, National Quality Asurance tarafndan verilen ISO 9001 sertifikasna sahiptir. Setra basn transduserleri basit tasarmlar, yksek hassasiyetleri, ve uzun mrleri ile tannmaktadr. Bu sensrler kapasitif zellie sahiptir. erdii zel devre sayesinde gl bir analog sinyal retir. Setra HVAC/R (Istma, havalandrma, iklimlendirme ve soutma) uygulamalarnda, evresel ve test amal lmlerde, gda ve ila sektrnde, yar iletken endstrilerinde kullanlmaktadr. Setra,1982'den beri hassas tart cihazlar retmeye balam, ve bu konuda sektrnde ulat yksek hassaiyet ile ayrcalkl bir yere sahip olmutur. rnleri arasnda, labaratuvar tartlar, miktar hesaplama tartlar da bulunmaktadr. 8.1 Endstriyel/OEM Basn Alglayclar Setra' nn dayankl, endstriyel basn transduserleri yksek doruluk ve kararlla sah iptir. OEM uygulamalarda kullanlmak zere tasarlanm bu transduserler, 200g ok ve 20g, 50-2000 Hz vibrasyonda alabilmektedirler. EMI/RFI korumasna sahip pekok Setra rn gibi bu transduserler de geni bir alma scaklnn zerinde mkemmel termal kompanzasyona sahiptir. 8.2 Istma, Havalandrma ve Soutma Alglayclar Bu basn transduserleri HVAC/R ekipmanlarnda, proses kontrolnde, eneji ynetiminde; OEM rnlerde ve sv seviye lm uygulamalarnda kullanlr. alma aral 0.1 in.WC ile 10,000 psig arasnda olup doruluu tam lein % 0.11' idir. (Model 280E/C280E' de doruluk tam lein %0.073' ine kadar kmaktadr.) 8.3 Test ve lm Yksek k sinyali, yksek doruluk ve hassasiyetin hzl dinamik cevapla birletii bu rnler bir ok endstriyel, HVAC, Tbbi, Laboratuar ve Uzay uygulamalar iin idealdir. 8.4 Ultra-High Purity Bu rnler yariletken endstrisinin kritik ihtiyalarna cevap vermektedir. Islan abilir tm paralar VAR 316L paslanmaz eliiyle 7Ra (10 Max.) elektrokaplama yaplmakta ve her sensr ktle spektrometresinde 1 x 10-9 ATM.CC/sec de helyum szdrmazlk testinden geirilmektedir. 8.5 Barometrik Basn lerler Kararllklarn uzun sre koruyabilen Setra barometrik basn transduserleri iin evresel Test &

lm uygulamalar ideal kullanm alanlardr. Bu transduserler tam lein %0.02' si doruluu ve tam lekte %0.01 tekrarlanabilirliiyle birok kritik uygulamann vazgeilmez ihtiyacdr.

8.6 Tbbi, Farmakolojik, Hijyenik Basn lerler Bu basn transduserleri CIP/SIP kurulumlar iin dorudan montaj gereken uygulamalara g re tasarlanmtr. PCB tipi kuruluma uygundur ve boru iindeki sv veya gazlarn basnlarnn srekli lmnde kullanlabilirler. 8.7 Saysal Gstergeler, lm Aletleri ve Manometreler Setra' nn LCD saysal gstergeleri bir hatta yada basn transduser veya transmitterleri ile birlikte kullanlabilirler. Datum 2000 manom etresi model 204, 204D veya 239' dan birini ieren, kullanc dostu bir seim mens olan tam bir sistemdir. 8.8 Aksesuarlar G kaynaklar Model 264 Koruyucu Muhafazalar 8.9 Sayma lekleri Doruluu yksek sayma leklerinin yetenekleri ok genitir. Her lek kullancya zel etiket retme, lek kontrol, sayma doruluu ve barkodlama gibi ileri yetenekler sunar. rnein ; tek bir pirinci tartarak bir paketteki pirin saysn bulabilirsiniz.

8.10 Laboratuar Tartlar Dk fiyatl ve yksek hassasiyetli laboratuar tartlar parlak LED gstergelere, standart bidirectional RS-232 arabirime ve ar yk karumasna sahiptir. Salaml ve daya nkll ile stn performansn yllarca srdrebilir.

8.11 Gaz Doldurma Yksek doruluktaki, gaz tplerini doldurma lekleri zel gazlarn hassas miktarlarda alnp kartrld uygulamalar iin idealdir. z el, gvenlik nlemlerine sahip gkayna ile tehlikeli ortamlarda kullanabilirsiniz.

8.12 Mass Monitor Salam , yksek znrlkl moment hassasiyetli yk hcreleri gsterge ve b idirectional RS-232 arabirimi ile birliktedir. zellikle OEM tartm uygulamalarnda yaygn olarak kullanlmaktadr.