ASELSAN Sayfa Dn

Uydu Haberleme Sistemi

Burak elik Bu yazda, ASELSAN'n rn yelpazesine yeni eklemi olduu Uydu Haberleme Sistemleri hakknda, genel tantm amal bilgiler verilmeye allacaktr.

***
Uydular kullanarak kresel iletiim fikri ilk olarak nl ngiliz bilim adam ve bilim kurgu yazar Arthur C. Clarke tarafndan Mays 1945'te ortaya atlmtr. "Dnya merkezinden 42,000 km yukarda 24 saatlik periyotla dnen uzay terminalleri zinciri sayesinde tm iletiim sorunu zlebilir. Kurulacak uzay terminallerinin yrnge zerindeki yerleimi iin pek ok ayarlama gerekse de ekil-1'de gsterilen metot en kolay olandr. Yerden bakan gzlemciye gre ekvator zerinde dnya merkezinden 42,000 km ykseklikte bulunan terminaller olduklar yerde gzkeceklerdir. Bu metot yeryznde ynl alc kurulumunu byk lde kolaylatracaktr."

ekil-1. Uzay terminallerinin yrnge zerindeki yerleimi

"Aada belirtilen boylamlar, yerletirilecek 3 terminalin tm yerkreyi kapsamas iin nerilen deerlerdir. 300 Dou- Afrika ve Avrupa 1500 Dou- in ve Okyanusya 900 Bat- Kuzey ve Gney Amerika" Gnmzde sivil ve askeri haberleme amal olarak sklkla kullandmz uydu haberleme sistemleri, iletiim alannda daha hzl ve yksek kapasiteli ama ayn zamanda da dk maliyetli sistemler yaratma abalar sonucunda ortaya kmtr. kinci Dnya Sava sayesinde byk gelime kaydedilen gdml fze ve mikrodalga haberleme teknolojileri, beraber kullanmlar sayesinde yeni bir teknolojinin, Uydu Haberleme Sisteminin domasna neden olmutur. 1957 ylnda uzaya ilk uydunun (Sputnik) gnderilmesi ile uzay a balamtr. 1958 ylnda Amerika Birleik Devletleri Bakan Eisenhower'in uydu zerinden Amerika'ya ylba mesaj yollamas, 1960 ylnda ilk yanstc uydunun kullanlmas, 1962 ylnda ilk rle uydularn kullanlmas

ve ilk yere gre duraan (geostationary) uydunun kullanlmaya balanmas uydu haberleme sistemlerinin geliim hzn gstermede rnek tekil etmektedirler. Uydu iletiim sistemleri; bir uydudan, uydunun yrngesini, uzaydaki konumunu ve almasn denetleyen bir yeryz istasyonundan ve uydu zerindeki transponder (alma frekansn, gnderme frekansna evirici) aracyla gerekletirilen ve iletiim trafiinin gnderilmesini (karma hatt, uplink) ve alnmasn (indirme hatt, downlink) salayan yer terminalleri andan olumaktadr. Uydunun kendisi ise iki temel blmden olumaktadr:

1. 2.

Yk (Payload), Link (Yol).

Yk, iletiim sinyali iin transponder ilevini yerine getiren antenler, alclar ve vericilerden oluur. Linkte ise, durum denetimi, scaklk denetimi, komut ve telemetri sistemleri bulunur. Temel olarak link, yk almas iin destek (uydu bakm ve onarm) grevlerini yerine getirir. Uyduya uzaya atldktan sonra, ekvatorun zerinde, yeryzne gre deimeyen belli bir ykseklikte (36,000 km), yrngesel bir konum ya da blme tahsis edilir. Bu blmeler, yanlar 0.1 ile 0.2 arasnda olan ve birbirlerinden 3 ya da 4 mesafede konumlandrlrlar. Uzay tarafndan uygulanan kuvvetler nedeniyle uydunun senkron (yeryzne gre duraan) yrngesinden kmasn engellemek amacyla yerdeki kontrol merkezi yrnge kontrol sinyalleri ile uyduyu kendisine tahsis edilen blgede tutar. Bunu gerekletirmek iin de uyduda bulunan ve pskrtme maddesi olarak genelde hidrazin (N2H4) kullanan idare roketleri kullanlr. Tipik olarak her sene 10~15 kg aras pskrtme maddesi kullanlr. Uydu, kendisi iin gerekli olan elektrik enerjisini zerinde bulundurduu gne panellerinden salar. Uydunun gnei gremedii durumlarda ise daha nceden almas srasnda doldurduu pilleri kullanmaktadr. Uydu her gn yeryz tarafndan birer kere, ilkbahar ve gz noktalar (dnenceleri) civarnda tutulur, dolaysyla gnele olan dorudan balant kesilir. Tutulmalar 70 dakika kadar srebilir ve bu srada pil enerjisi kullanlr. Uydu Snflar Gnmzde kullanlan uydu tipleri, dnya zerinde bulunduklar yrngelere gre grupta snflandrlr. Bunlar srasyla dnya etrafnda bir gnde bir turdan fazla yol alan uydular olan LEO tipi uydular, dnyann etrafnda dnya ile ayn hzda dnen GEO tipi uydular ve dnya etrafndaki dnn bir gnden daha uzun srede tamamlayan HEO tipi uydulardr. Uydunun Yaps Uydular yap bakmndan blme ayrabiliriz. Birinci blm hizmet blm denilen ve uyduyu yrngede tutan, hareketlerini dzenleyen, dengeleyen kimyasal ve elektriksel tepki motorlarn, hareket sistemini, yakt ve akleri barndran blmdr. kinci blmde uydunun ana grevini yerine getiren transponderler, bilgisayarlar vb. tm haberleme donanm yer almaktadr. nc blm ise gne levhalar ve tm antenlerin bulunduu d ksmdr. Uydunun tasarm, haberlemenin nitelii ile dorudan ilgilidir. Dnya zerinde bir yrngede bulunan uydunun alc ve verici antenlerinin, dnya zerinde istenen bir noktaya ynlendirilebilmesi iin antenlerin her zaman dnyaya dnk olmas gerekmektedir. Aksi halde iletiimin sreklilii salanamayacaktr. Uydu, yrngede iken yerekimi farkll, dnyann manyetik alan, gne enerjisi gibi d etkenler yannda uydunun dengelenmemi i hareketleri gibi birok deiik kuvvetin etkisindedir. Bu etkenler uydunun istenen yrngede kalmasn nlemektedir. Bu kuvvetlerin olumsuz etkilerini ortadan kaldrmak ve dolaysyla uyduyu kararl bir durumda tutmak iin, uyduyu kendi ekseni etrafnda dndrmek gerekmektedir. Bylece uydunun, yksek asal momentumu bulunan bir denge ark gibi davranmas salanmaktadr. Antenlerin her zaman dnyaya dnk tutulmas iin antenler ve tm haberleme donanm uydunun dnme hzyla ayn hzda, ancak dnme ynnn tersinde dnen dk ataletli bir platform zerine oturtulmutur. Uydunun bu ekilde kararl tutulmasna "ift Dnme" yntemi denir. Gnmzde ise yeni kararl tutma yntemleri gelitirilmitir. Bunlardan en nemlisi " eksenli kararl tutma" yntemidir. ekil-2'de bu iki yntemin yapsal farkllklar grlmektedir. "ift Dnmeli" uydularda eper solar hcreleri ile kaplanm ve antenler ters ynde dnen platform zerine oturtulmutur. te yandan " Eksenli" uydularda gerekli g, solar hcrelerden salanmaktadr. Ancak bu hcrelerin yerletirildii solar levhalar hareketlidir ve her zaman gnee dnk durumda tutulmaktadr. Yaznn bundan sonraki blmlerinde ezamanl yrngede bulunan uydular zerinden gidilecektir.

(a) ift Dnmeli Uydu (b) -eksende kararl uydu ekil-2. Uydu snflar

Uydu Kontrol Dnya yzeyine gre sabit bir nokta zerinde dolanan bir iletiim uydusunun iletiim ilevleri, yrngenin ve durumun tam bir denetimini gerektirir. Durum denetimi, antenleri yneltmek iin gereklidir. Daha nce belirtildii gibi, her uyduya ekvatorun zerinde dnya yzeyinden yaklak 36,000 km yukardaki yrngede bir boylam tahsis edilmitir (ekil-3). Yer antenlerinden ou izleme yapmayan tr antenler olduu iin, uydunun nemli miktarda hareket etmesi, uydunun hzme pozisyonunu deitirir. Bu durum istenen iletiimin bozulmasna ve hatta kesilmesine neden olur. Bu nedenle yer uydu istasyonu, uydu yrngesini srekli denetler.

ekil-3. Uydu Haberleme Sistemi

Frekans Planlar Gnmz uydu haberleme sistemlerinde, varolan iletiim an kullanarak daha verimli ve yksek hzda haberleme yapabilmek amacyla eitli oklu eriim yntemleri kullanlmaktadr. Aada bu tekniklerden en ok kullanlan hakknda bilgi verilecektir.

1) Frekans Paylaml oklu Eriim Ksaca FDMA olarak tanmlanan Frekans Paylaml oklu Eriim sistemlerde, her frekans tayc, ayrk bir frekansta bulunur ve bu taycya, ok taycl bir transponderde belirli bir yer tahsis edilir. ki FDMA teknii kullanlmaktadr:

a.

FDM/FM/FDMA: Bu teknikte, gnderme konumunda yer istasyonu, birok tek yanbant tayc telefon kanaln, tek bir tayc temelbanda frekans paylaml oullar (FDMFrequency Division Multiplexing, Frekans Paylaml oullama); bu temel bant daha sonra bir taycy bir frekans modlasyonuna tabi tutar ve bu tayc bir FDMA uydu ana uygulanr. Tayc bana tek kanal: Bu teknikte, her iletiim kanal ayr bir radyo frekans taycy modle eder. rnek olarak C-bandnda alan Intelsat V transponderi iin tipik bir frekans plan ekil-4'te gsterilmitir. Uydu aracyla sinyalin ynlendirilmesi, yerden verilen komutla anahtarlanabilir. Bu zellik, daha fazla sayda link olasl gerekletirerek, eitli alma ve gnderme antenlerinin birok transpondere balanmasna olanak salar. FDMA tekniinde kullanlan polarizasyon yntemi ile ayn frekans bandndan iki sinyal birbirine dik polarizasyonla yollanabilir. Bylece frekans bandnn daha verimli kullanlmas salanmaktadr.

b.

ekil-4. C-bandnda alan Intelsat V transponderi iin tipik bir frekans plan

2) Zaman Paylaml oklu Eriim Ksaca TDMA olarak tanmlanan zaman paylaml oklu eriim modunda, her kullanc, uydu transponderine ayn tayc frekansn kullanarak, belli bir referans zamanna gre belli zaman blmelerinde eriir. TDMA erevesi ad verilen bir zaman aral belirlenmitir, bu sre iinde, adaki tm kullanclar, kendilerine ayrlan zaman blmeleri iinde bilgi paketlerini iletirler. Bu zaman erevesinin uzunluu 2 ms, ya da 120832 semboldr. Her a kullancsna tahsis edilen zaman blmeleri, erevede (frame) ne kadar iletiim trafii iletileceine ya da alnacana bal olarak deiir. Tipik bir uydu TDMA alma sistemi, ekil-5'te gsterilmitir.

ekil-5. TDMA Zaman Planlamas

ki ya da daha fazla FDM/FM sinyal ayn anda dorusal olmayan bir ykselte tarafndan ykseltilirse, bir FDM/FM taycnn temelbandna baka tayclardan karma olur. Bu meydana geldiinde, dorusal olmayan ykseltecin genlik modlasyonu/faz modlasyonu zellikleri, taycda genlik modlasyonu oluturur, bu da dier tayclarda faz modlasyonu meydana getirir (AM/PM conversion). TDMA sayesinde dier tayclarda oluturulacak faz modlasyonu sorunu zlmektedir, dolaysyla uydu g ykselteci, doyum modunda altrlabilmektedir. 3. Kod Paylaml oklu Eriim Ksaca CDMA olarak adlandrlan Kod Paylaml oklu Eriim teknolojisi II. Dnya Sava srasnda mttefik kuvvetlerinin, haberlemeleri srasnda dman kartrc sinyallerinden etkilenmemesi amacyla gelitirilmitir. Gnmzde ise askeri uygulamalarn yan sra sivil uygulamalarda da sklkla kullanlan bir oklu eriim yntemidir. Bu metot sayesinde tm kullanclar ayn frekans bandn kullanabilirler. Her kullancya ait bilgi yine o kullanc iin rasgele yaratlm bir kod dizisiyle arplarak tm band boyunca yaylr. Kullanlan kod dizileri birbirlerinden bamsz olduu iin alc tarafnda hangi kullancya ait bilgi alnmak isteniyorsa, alnan sinyaller o kullancnn kodu ile tekrar arplarak istenilen bilgiye ulalr. CDMA teknii yukarda akladmz yntem sayesinde, kullanclarn ayn frekans bandn istedikleri zamanda kullanabilmesine olanak vermektedir, literatrde CDMA, SSMA olarak da adlandrlmaktadr. ekil-6'da CDMA modunun basit alma sistemi gsterilmektedir.

ekil-6. CDMA Kodlama Teknii

Uydu Haberlemesinde Kullanlan Frekanslar Uydu haberleme sistemlerinde genellikle 4 ana frekans band kullanlmaktadr. Bunlar srasyla C-

band, X-band, Ku-band ve Ka-banddr. alma frekanslar ve kullanm alanlar ekil-7'de gsterilmektedir.

ekil-7. Uydu Haberlemesinin Geliimi

Uydu Transponderleri Uydu transponderleri, tekrarlayc (rle) mantyla alr. Temel olarak, alc antenine gelen yer terminali sinyalini filtreledikten ve ykselttikten sonra sinyali ulamas gereken yer terminaline istenen frekansta iletmekle ykmldr. Uydu transponderlerinde olas intermodlasyon etkilerini en aza indirmek iin, kullanlan g ykselte modlnn dorusal blgede almasn salayan sistemler mevcuttur. Bu sayede g ykseltecinin doyum noktasna ulamas durumunda (birden fazla tayc sinyalin aktarm durumu vb.) bu dorulayc sistemler devreye girerek, g ykseltecinin alma noktas dorusal blgeye getirilir. Yer stasyonlar Yer istasyonlarnn genel blok yaps ekil-8'de gsterilmitir. Yer istasyonlar anten modl, anten modlne bal uydudan gelen "beacon" sinyalini alglayan arama modl, alma ve gnderme modllerinden oluur. Ayrca karasal haberleme ebekesiyle balanty salayan altyap ve sistem monitrleme modlleri de bulunmaktadr. Yer istasyonu sayesinde uydu haberleme sistemindeki tm parametreler (g, uydunun yrngesi, yer terminalleri parametreleri, EIRP vb.) monitr ve kontrol edilebilir. Bylece olaand durumlarda sistemdeki aksaklklar monitr edilip, gerekli nlemlerin alnmas salanm olur.

ekil-8. Yer stasyonlar Genel Blok Yaps

Antenler Uydu antenlerinin temel grevleri aadaki gibi sralanabilir: Kurulduu blgedeki istenen frekans ve polarizasyondaki radyo frekans dalgalarn toplamak. Mmkn olduunca az istenmeyen sinyal toplamak. stenen frekans ve polarizasyondaki radyo frekans dalgalarn iletmek.

Anten hzmesi dndaki alanlara minimum g yaymak. Horn Antenler Phased Array Antenler Parabolik Antenler

Uydu haberlemesinde kullanlan antenler aadaki ekilde snflara ayrlabilirler:

Horn antenler yksek Kazan/Grlt (G/T) oran salasalar da kk boyutlardaki tipleri dahi ok pahal olduundan artk kullanlmamaktadr. Phase Array antenler zellikle hareketli uydu haberleme sistemlerinde avantaj salamasna ramen kullanlan teknolojinin zorluu ve maliyetinin yksek oluu, bu anten tipinin kullanmn snrlamaktadr. Uydu haberleme sistemlerinde en sk kullanlan anten tipi parabolik reflektr antenlerdir. Bu tip antenler 3 ayr gruba ayrlrlar, bunlar srasyla:

1. 2. 3.

Simetrik veya Eksen-simetrik antenler Offset antenler Cassegrain antenler.

ekil-9'da yukarda saydmz anten tiplerinden yaygn olarak kullanlan ift reflektrl Cassegrain tipi anten yaps gsterilmektedir.

ekil-9- Cassegrain Anten Tipi

Uydu Hat Bteleri Uydu Hat Btesi (Satellite Link Budget) hesaplamas, uydu iletiim sisteminde hatasz ve emniyetli iletiim yaplmas iin gerekli olan g kriterinin sistem parametrelerine (anten kazanlar, k gc, transponder kazanc, atmosferik ve corafik koullar vb.) bal olarak hesaplanmasdr. karma hatt bteleri, uydu iletiimi iin kritik bir faktr deildir, nk gl yer istasyonlar gereken tm gc salayabilir. ndirme hattnda ise durum farkldr; g snrldr ve yer iletiim sistemlerinde uzay iletiim uydularndan gelen sinyal yaylmnda giriim olasl vardr. Bu nedenden dolay ITU tarafndan, uzay iletiim sistemlerinden gelen gcn yeryz yzeyi zerinde oluturduu maksimum ak younluu iin genel kurallar belirlenmitir. Uyduda, sinyal anten tarafndan alnr, filtrelenir ve sonra dk grltl bir ykselte (LNA) tarafndan ykseltilir. Bir frekans evirici, tekrar iletimden nce sinyali indirme hatt frekansna evirir. Bu yntem, uydunun yksek gl k ile girii arasnda bant ii giriimini nler, frekans evirme ilemi yaplmad takdirde ise alma/gnderme arasnda ok yksek yaltm gerekir (100150 dB aras).

ASELSAN ve Uydu Haberleme Sistemleri ASELSAN, X-Band Uydu Haberleme Sistemi Projesi ile, Silahl Kuvvetlerimize komple bir uydu haberleme sistemi kurulmas ve idamesi hususunda ana yklenici olarak grevlendirilmitir. Bu proje ile edinilen deneyim ve bilgi birikimi, uydu haberlemesi konusunda, ileride yaplmas planlanan askeri ve sivil projelerde ASELSAN'a hem bir referans, hem de kazand deneyimi gelitirme ve rn yelpazesine yeni sistemler kazandrma yetenei kazandracaktr. SONU Gnmzde Uydu Haberleme Sistemleri artk hayatmzn bir paras olmutur. Ortalama %99.5'luk yllk aktif alma oranyla, yaptmz bilgi alverilerinin, evimize gelen televizyon sinyallerinin, gerekletirdiimiz telefon konumalarnn ounda farknda olmasak da altyap olarak uydu sistemleri kullanlmaktadr. Artan iletiim trafii, gn getike daha fazla kanal kapasiteli ve daha hzl haberleme sistemlerinin kurulmasna neden olmaktadr. Uydu haberleme sistemleri saydmz bu ihtiyalar karlayabilecek zelliklere sahip teknolojisiyle gelecekte ok daha yaygn ve spesifik olarak kullanlacaktr. Ksaltmalar
CDMA: Code Division Multiple Access E.I.R.P.: Effective Isotropic Radiated Power FDMA: Frequency Division Multiple Access FDM/FM: Frequency Division Multiplexing/Frequency Modulation GEO: Geostationary Orbit HEO: High Earth Orbit ITU: International Telecommunications Union Ka: K-above Ku: K-under LEO: Low Earth Orbit LNA: Low Noise Amplifier SSMA: Spread Spectrum Multiple Access TDMA: Time Division Multiple Access VSAT: Very Small Aperture Terminal

Kaynaka
(1) (2) (3) (4) (5) Arthur Clarke, "Yerkreye gre duraan uydularn dnya yrngesi zerindeki yerleimi", Wireless World, Mays 1945 G.Maral, M.Bousquet, "Satellite Communications Systems", 3rd edition ITU, "Satellite Communications Handbook", Fixed-Satellite Service, Geneva 1986 K.Miya, "Satellite Communications Technology", English Edition 1981 Prof. Dr. H. Ergn Bayrak, "Analog, Saysal ve Optik Uydu letiim Sistemleri"

(6) Harold B. Killen, "Modern Elektronik letiim Teknikleri", M.E.B. Yaynlar. ev.:M.Atakay

ZGEM 1976 ylnda Eskiehir'de doan Burak elik, ODT Elektrik-Elektronik Mhendislii Blm'nden 1998 ylnda lisans derecesini ald. Halen Hacettepe niversitesi Elektrik- Elektronik Mhendislii Blm'nde yksek lisans almalarna devam ediyor. 1998 ylnda HC Elektronik retim Mdrl'nde retim Test Mhendisi olarak greve balad. Halen ayn blmde X-Band Uydu Haberleme Sistemleri projesinde Test Mhendisi olarak grev yapyor.