LETMENN TEMEL KAVRAMLARI

Sal, 10 Ekim 2006 23:15 Ahmet TRKAN

letmenin Temel Kavramlar letmenin Tanm

letme, bir ekonomik sistem iin gerekli olan mal ve hizmetlerin retimini salayan ve kar amac tayan faaliyetlerde bulunan kurumlar olarak tanmlanabilir (Boone ve Kurts,1999). Tanmdan da anlalaca gibi baz iletmeler otomobil, bilgisayar, telefon gibi somut mallar retirken, baz iletmeler konaklama, sigorta, kiralama gibi soyut mallar, baka bir deyile hizmet retirler. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, iletmenin ekonomik sisteme fayda salayacak, baka bir deyile bireylerin ihtiyacn karlayacak mal ve hizmet retimini gerekletirmesidir. Aksi takdirde her hangi bir ihtiya duyulmayan bir mal ve hizmet retiminin bir anlam kalmayacaktr. letmelerin temel amac kar salamaktr. Bu iletmelerin ayakta kalabilmelerinin n kouludur. Bu nedenle her ne kadar kar amac gtmeyen iletmeler var olsa da iletme tanmnda kar amacnn olmas kanlmazdr.

retim Faktrleri
letmeler fayda salayacak olan gerekli mal ve hizmetlerin retimini gerekletirirken birtakm retim faktrlerini bir arada kullanmak zorundadr. Bu retim faktrleri doal kaynaklar, insan kayna, sermaye, giriimci ve bilgi olarak 5 grupta toplanabilir (Nickels ve dierleri, 2004). Doal kaynaklar, toprak, su, orman gibi doada bulunan retim iin gerekli olan maddelerdir. nsan kayna, emek ya da i gc olarak da tanmlanabilen bu retim faktr, iletme ierisinde mal ve hizmet retimi iin alan en alt dzeyden en st dzeye kadar bulunan kiileri kapsamaktadr (Mescon ve dierleri, 1999). Sermaye, nakit, ara-gere, bilgisayar, bina gibi mal ve hizmet retiminde kullanlan tm kaynaklardr. Sermaye kavram ierisinde, nakit, binalar gibi maddi kaynaklarn bulunmasnn yannda, lisans, patent, imtiyaz ve marka gibi maddi olmayan kaynaklarda yer almaktadr.Giriimci, iletme faaliyetlerini yerine getiren ve risk alan kiidir. Baka bir deyile giriimci tm retim faktrlerini bir araya getirerek organize eden, bunun sonucunda risk alarak kar elde etmeyi amalayan kiidir. Bilgi, iletme faaliyetlerini hzl ve doru bir biimde yerine getirmek iin kullanlan soyut deerlerdir.

retim Faktrlerinde Deeri ve Bedeli

Bir iletme sistemi ierisinde, tm bu retim faktrlerine sahip olan kii ve iletmelerin salad bir deer, bu retim faktrlerini talep eden kii ve iletmelerin ise demesi gereken bir bedel vardr. Bu durum yandaki tabloda gsterilmektedir:

letme Trleri
letmelerin snflandrlmasnda tek bir kriter bulunmamaktadr, dolaysyla iletmeler eitli ekillerde snflandrlabilir. letmeler aadaki gibi genel bir ekilde snflandrlabilir (Tatar,1992). I. II. III. IV. V. VI. retim aralarnn mlkiyeti asndan iletmeler Hukuki yaplar asndan iletmeler retim yaplar asndan iletmeler Byklne gre iletmeler Teknik zelliklerine gre iletmeler Ekonomik karlarn korunmas asndan iletmeler

retim aralarnn mlkiyeti asndan iletmeler

retim aralarnn mlkiyetine gre iletme snflandrlmas drt eitte yaplmaktadr. a. Kamu iletmeleri: Bu tr iletmelerin sermayesinin tamam ya da ou devlete ya da devlete bal kurululara aittir. Kamu iktisadi teekklleri (KT), iktisadi devlet teekklleri(DT), Milli Piyango gibi zel bteli devlet iletmeleri, Emekli Sand ynetim iletmeleri kamu iletmelerine rmek verilebilir. b. zel iletmeler: zel iletmelerde sermayenin tamam ya da ou zel (gerek ya da tzel) kiilere ait olan iletmelerdir. c. Karma iletmeler: Bu iletmeler, kamu ve zel sermayenin birleerek kurduu iletmelerdir. d. Yabanc iletmeler: Bu tr iletmelerde sermaye tamamen baka lke iletmelerine aittir. Bu iletmeler yerli lkede uygulanan mevzuata gre yabanc lkelerde iletme kurabilmektedirler. Bu iletmeler, tek bana olabilmekle beraber, yatrm yaplacak olan lkedeki yerel iletmelerle de ortak olarak kurulabilir. ve Ba-kur gibi sosyal gvenlik kurulular, belediyelerin kurduu iletmeler olan yerel

Hukuki yaplar asndan iletmeler

zel iletmeler hukuki yaplarna gre aadaki gibi snflandrlabilir. A. Tek kii iletmeleri B. 1. 2. a. I. irketler (Ortaklklar) Adi irketler Ticaret irketleri ahs irketleri Kolektif irketler Komandit irketler Sermaye irketleri Anonim irketler Limited irketler Sermayesi paylara blnm komandit irket

II. b. I. II. III. C. D.

Kooperatifler Dernek ve vakf iletmeleri

Tek kii iletmeleri

Bu tr iletme yaps uygulamada en ok grnen ve basit bir yaplanma gerektiren iletme trdr. letmenin tek bir sahibi vardr ve iletme ile ilgili kararlar bu kii almaktadr. Sonu olarak kar da risk de bu kiiye aittir. Tek kii iletmesinin eitli avantaj ve dezavantajlar vardr. Avantalar aadaki gibi sralanabilir (Daughtrey ve dierleri,1992): - Kuruluu olduka basittir. - Az bir sermaye ile kurulabilir - Tek kii ynetiminden dolay kararlar abuk alnabilir - letme ierisinde brokrasi azdr - Elde edilen gelirin datm sz konusu olmaz. Tek kii iletmelerin dezavantajlar da yle belirtilebilir: - Mali adan sorumluluk snrszdr ve tek kiiye aittir - letmenin byme imknlar olduka snrldr - letmenin gelecei tek kiinin inisiyatifine kalmaktadr - Kredi olanaklar kstldr.

irketler (Ortaklklar)
lkemizde irketlerle ilgili hkmler Ticaret ve Borlar Kanununda toplanmtr. sermayelerini birletirerek oluturduklar iletmeler olarak tanmlanabilir. irket, birden fazla gerek veya tzel kiilerin ortak bir amala bir anlama yaparak emek ve

Adi irketler
Adi irketler, iki veya daha fazla kii tarafndan szl ya da yazl olarak kurulabilen irketlerdir. Bu tr irketlerin tzel kiilii yoktur. irket ortaklar ya ayni ya da nakdi olarak mutlaka bir eit sermaye koymak zorundadr. Adi irketleri dier ticaret irketlerinden ayran en belirgin zellik, adi irketin kuruluunun yasalarca zel bir biime balanmam olmasdr. irketin kurulmas iin belli prosedrler bulunmamaktadr. Adi irket ortaklarnn sorumluluu snrszdr. Tm ortaklarn irket alacakllarna kar, kendi mal varlklar ile sorumluluu bulunmaktadr. Ayrca bu tr irketin ticaret siciline kayt olma zorunluluu yoktur.

Ticaret irketleri
Ticaret irketleri yazl olarak kurulmak zorundadr ve kanunlarn belirttii eitli prosedrlere uyularak kurulurlar. Ayrca irketin ayr bir tzel kiilii mevcuttur. irketleri, ahs ve sermaye irketleri olmak zere ikiye ayrlrlar. Ticaret

ahs irketleri
Bu tr irketler belli sayda ortak ile kurulur ve sorumluluklar kiiseldir. Baka bir deyile adi irketlerde kiilik n plana kmaktadr. Sermaye ikinci planda kalmaktadr. Genellikle birbirini tanyan ve gvenen kiilerin ortakl ile kurulan irket trdr. Bu nedenle ortak says azdr ve ortaklarn hepsi uygun grmedii srece ortakla girme ve kma meydana gelmez.

Kollektif irket
Kollektif irket, ortaklarn irket borlarna kar snrsz ve zincirleme olarak sorumlu olduu, ticari bir iletmeyi bir ticari unvan altnda iletmek amacyla birden fazla zel kii tarafndan kurulan irket trdr. Bu tr irketin kurulabilmesi iin yazl bir szleme yaplmas ve notere onaylatlmas zorunludur. Ayrca kollektif irket ynetiminden her ortak sorumludur. Ancak szlemede belirtmek suretiyle ynetim bir ya da birka ortaa braklabilir. Kollektif irketin avantajl ynleri aadaki gibi sralanabilir (Graham,1977): Emek, sermaye olarak konarak ortaklk salanabilir Ortaklarn snrsz sorumlu olmas irketin gvenilirliini artrmaktadr Ortaklar snrsz sorumlu olduundan birbirine gvenen ve birbirini tanyan az sayda ortaktan oluur. Kolektif irketin dezavantajlar ise yle sralanabilir (Graham,1977): Ortak says az olduundan sermaye miktar snrldr Bu tr irkette ahs n planda olduundan ortaklardan birinin lm ya da ayrlmas irketin varln tehlikeye sokabilir. Ortaklar snrsz sorumlu olduklarndan bir ortan hatasn dier ortaklarn da stlenmesini gerektirir.

Komandit irket
Adi komandit ve sermayesi paylara blnm komandit irket olmak zere iki tr komandit irket bulunmaktadr. Adi komandit irket bir ahs irketi iken, sermayesi paylara blnm komandit irket bir sermaye irketidir. Bu blmde adi komandit irket aklanarak dier komandit irket tr sermaye irketleri blmnde aklanacaktr. Adi komandit irket, kollektif irketin tm zelliklerini tamaktadr. Adi komandit irkette, kollektif irketten farkl olarak komandite ve komanditer ortak olmak zere iki farkl ortak bulunmaktadr. Komandite ortak, kollektif irketteki ortak gibi snrsz sorumlulua sahiptir. Komanditer ortan sorumluluu ise koyduu sermaye ile snrldr. Bu tr ortaklar emeklerini sermaye olarak koyamazlar ve irketi ynetim ve temsil hakk bulunmayan ortaklardr.

Sermaye irketleri
Sermaye irketlerinde ahslar n planda olmayp, ahslarn koyduklar sermaye nemlidir. Sermaye irketleri, ortaklarn koymay taahht ettikleri sermaye paylarndan olumaktadr. Ayrca ortaklarn sorumluluu koyduklar sermaye pay ile snrldr ve kolaylkla satlabilir veya devredilebilir. Dolaysyla ortaklarn ayrlmas ya da lm irketin devamlln etkilememektedir. Sermaye irketleri, kk sermayelerin bir araya getirilerek byk sermayeler oluturulmasna olanak tanmaktadr. Sermaye irketleri anonim irket, limited irket ve sermayesi paylara blnm komandit irket olmak zere eittir.

Anonim irket
Sermayesi belli ve paylara blnm, gerek ve tzel kiilerden oluabilen ve her unvana sahip olan irket, anonim irket olarak tanmlanabilir. Anonim irkette, her ortak koyduklar sermaye orannda sorumludur. Anonim irket sermayesi, hisse senedi ad verilen kymetli evrak ile paylara blnmektedir. Anonim irket borlarndan dolay sadece mal varl ile sorumludur. irketin mal varl bilanodaki aktifleridir. Anonim irketlerin kurulmas Sanayi ve Ticaret Bakanlnn iznine tabidir. Anonim irkette, genel kurul, ynetim kurulu, denetiler ve mdrler gibi organlar bulunur ve irket bu organlar tarafndan ynetilir. Anonim irketler genellikle profesyonel kiiler tarafndan ynetilirler. Anonim irket, ani ve tedrici olmak zere iki ekilde kurulabilir. Ani kuruluta ortaklar, irketin belirlenen sermayesinin hepsini taahht ederler. Tedrici kuruluta ise, irket sermayesinin en az %10u ortaklar tarafndan taahht edilerek geri kalan sermaye iin halka mracaat edilmektedir. Kapal, halka ak, holdingler, yatrm irketleri ve zel finans kurumlar gibi anonim irket eitleri bulunmaktadr. Anonim irketler sayesinde ok sayda kk fonlar bir araya gelerek, byk sermayeler oluturulabilmektedir.

Limited irket
Trk Ticaret Kanunu limited irketi, iki veya daha fazla gerek veya tzel kii tarafndan bir ticaret unvan altnda kurularak ortaklarn sorumluluu snrl ve esas sermayesi belirli olan irket olarak tanmlamaktadr. Limited irketin ortak says en az iki, en ok elli olarak belirlenmitir. Her ortan taahht ettii sermaye miktar kadar sorumluluu vardr. Limited irketin ynetimi ve temsili ortaklar tarafndan gerekletirilir. Yaplan ortaklar genel kurulu ile ynetim ve temsil yetkilerinin kimlere verilecei kararlatrlr.

Sermayesi paylara blnm komandit irket

Bu tr irket, ortaklarn bir ksmnn snrsz sorumlu, dier ksmnn ise snrl sorumlu olduu irket trdr. Bu yaps ile sermayesi paylara blnm komandit irket, hem adi komandit irkete hem de anonim irkete benzemektedir. Kollektif irket orta gibi sorumlu olan ortaklara komandite ortak, anonim irket orta gibi sorumlu olan ortaa komanditer ortak ad verilir. Sermayesi paylara blnm komandit irketler, sermayesi paylara blndnden ve komanditer ortak paylar kolaylkla devredilebildiinden anonim irkete benzerler. Bu irketin adi komandit irketten fark sermayesinin paylara blnm olmasdr.

Kooperatifler
Kooperatifler kanununda kooperatif, tzel kiilie haiz olmak zere ortaklarn belirli ekonomik menfaatlerini ve zellikle meslek ve geinmelerine ait ihtiyalarn karlkl yardm, dayanma ve kefalet suretiyle salayp, korumak amacyla gerek ve kamu tzel kiileri ile zel idareler, belediyeler, kyler, cemiyetler ve dernekler tarafndan kurulan deiik sermayeli teekkller olarak tanmlanmaktadr. Tanmdan da anlalaca gibi kooperatifler, dier iletme trlerinden farkllk gstermektedir. Bu farkllk, kurulma amacndan kaynaklanmaktadr. irketlerin temel amac kar iken, kooperatiflerin temel amac kooperatifi oluturan bireylerin ihtiyalarn karlamak ve ekonomik kar salamaktr. rnein konut kooperatifinin temel amac yelerini ev sahibi yapmak, tketim kooperatiflerinin ise tketim mallarn ucuza almaktr. Gerek ve tzel kiiler kooperatif kurabilirler. Bir kooperatifin kurulabilmesi iin en az 7 ortan olmas gerekmektedir.

Kooperatiflerin letmelerden Farklar

Kooperatif iletmelerini dier iletmelerden ayran ve kooperatiflere hakim olan birtakm ilkeler vardr. Bu ilkeler aadaki gibi aklanabilir (Aktepe,2004): 1- Demokratik Ynetim lkesi: Her yenin eitliine dayal olmas ve ynetimde hakk olma ynetime katlma anlamna gelir. Kooperatiflerde demokratik ynetimin en belirgin zellii genel kurulda her yenin sz hakk ve oy hakknn bulunmas, yllk kazan, iletme politikas gibi temel konularn bu kurulda incelenip, kararlatrlmasdr. Ynetim kurulu yelerin setii ayrntl kararlar alan ve yrtme organ faaliyetini gsteren organdr. Yine kooperatif ortaklar arasndan seilen ve oluturulan denetim kurulu kooperatifi denetler. Demokratik ynetim ilkesinin en belirgin zellii her yenin genel kurulda bir oyunun bulunmas ve rgtsel organlara seilme hakkna sahip olmalardr.

2- Maliyetine Hizmet lkesi: Kooperatifin ileyiini aksatmayacak ve devamn salayacak lde az bir oranda kr ele geirilmesi kooperatifi teki iletmelerden ayrt eden zelliktir. 3- Ak yelik: Hi kimse ortak olmaya zorlanmaz, kooperatif isteyenin gerekli artlar yerine getirmesiyle ye olabildii bir ortaklktr. yelik ykmllklerini yerine getiren kooperatiften ayrlabilir. Yine istenen artlar daha sonra yitiren kiiler kooperatif ortaklndan karlr. 4- Sermaye ve Snrl Faiz ve yelere Geri deme lkeleri: Bu ilkeye gre gelir gider fark olan krn bir ksm yedek ake olarak tutulur, bir ksm ise yelere paylatrlr. Kooperatiflerde yelere datlacak olan sermaye paynn gelirine faiz denir. Bu faiz kanunda snrl olarak belirtilmitir. yelere geri deme ise, yenin kooperatifle ilikisinin hacmine gre gerekletirilir. 5- Irksal, Dinsel ve Siyasal Tarafszlk lkesi: Kooperatiflerde yeler arasnda bir birlik mevcuttur. yeler arasnda herhangi bir ayrlk yaplmaz. Kooperatifin bamszl ve yelerin ekonomik amacn gerekletirmesi bu ilkenin uygulanmas ile gerekleir. Dernekler kural olarak iletme kurup iletmemektedir. Fakat Medeni Kanun, derneklere asl amac iktisadi olmayan iletmeler kurabilmesine olanak tanmaktadr. Kzlayn maden suyu iletmesi bu duruma rnek oluturmaktadr. salamak deildir. Kzlayn maden suyu iletmesinin asl amac faaliyetlerine kaynak salamaktr. Dier iletmeler gibi kar

retim yaplar asndan iletmeler

retim yaplarna gre iletmeler mal reten ve hizmet reten iletmeler olmak zere ikiye ayrlrlar. Mal reten iletmeler: eitli hammadde ve malzeme kullanarak, bunlarn ekil ve yaplarnn deimesi sonucu yeni ve fiziksel rnler reten iletmeler mal reten ilemeler snfna girmektedir. retim, maden, tarm, enerji, inaat iletmeleri bu tr iletmelere rnek verilebilir. Hizmet reten iletmeler: Tketici ihtiyalarn karlamak iin fiziksel olarak her zaman grnmesi mmkn olmayan soyut unsurlar reten iletmelerdir. Hastanede doktorun hastay tedavi etmesinde, bir gemi ile yolcularn tanmasnda, bir lokantada mterilere servis yaplmasnda hizmet retilmektedir. Sat, bankaclk, sosyal hizmetler, danmanlk hizmetleri reten iletmeler hizmet iletmeleri olarak belirtilebilir.

Byklne gre iletmeler

letmelerin byklnn belirlenmesinde saysal ve saysal olmayan birok kriter kullanlmaktadr. Bu nedenle iletmeleri byklne gre snflamak glemektedir. letme byklnn belirlenmesinde sat hacmi, personel says, makine park, arazi genilii, denen cretler, kullanlan enerji miktar gibi saysal kriterler ve iletmelerin ynetim ekilleri, rgt yaps, hukuki yaps gibi saysal olmayan kriterlerde kullanlmaktadr. Personel says iletme byklnn belirlenmesinde en ok tercih edilen kriter olarak karmza kmaktadr. Byklkler asndan iletmeler kk, orta ve byk iletmeler olarak grupta incelenebilir.

Kk iletmeler
Personel says 1-50 olan iletmeler kk iletme olarak belirtilebilir. Kk iletmelerin avantaj ve dezavantajlar aadaki gibi belirtilebilir (imek, 2002) Kk iletmelerin avantajl ynleri Ekonomik dalgalanmalardan az etkilenir Pazar koullarndaki deiimlere kolayca uyum salar Ynetim sistemindeki basitlikten dolay hzl ve etkili karar alnabilir Tketici isteklerindeki deimelere kolayca cevap verebilir dayanma olduka yksektir Sabit sermayeleri ok fazla olmad iin teknolojideki deimelerden ok fazla Genellikle nceden belli mteriler iin retimde bulunduklar iin rettikleri mal ve

etkilenmezler hizmetlerin satlmamas riski yoktur Kk iletmelerin dezavantajl ynleri Sermayeleri yeterli olmad iin optimum bykle ulamalar gtr, dolaysyla

optimum bykln avantajlarndan yararlanamazlar Kredi bulmakta glklerle karlarlar rettikleri mallara kar talebin hzla ykseldii dnemlerde tketicilerin isteklerini

zamannda karlayamadklar iin mterilerini kaybetme tehlikesi ile kar karya kalabilirler.

Orta Byklkte letmeler

Bu tr iletmeler genellikle aile irketi olup, 51-200 aras personel alan iletmelerdir. Orta iletmeler, fiyattan ok kaliteye nem vererek deien tketici istek ve ihtiyalarna cevap vermeye alrlar. Bylece tketicilerin zel ihtiyalarn karlayacak kk partide retim gerekletirebilirler.

Byk letmeler
Personel says 200 kiinin zerinde olan iletmeler byk iletme olarak belirlenebilir. Bu iletmeler lke ekonomisine byk katklar salayan, teknolojik gelimeleri yakndan takip eden ve Ar-Ge faaliyetlerinin youn olduu iletmelerdir. Ayrca yeni rnler reten iletmelerdir. Byk iletmelerin avantaj ve dezavantajlar aadaki gibi belirtilebilir (imek, 2002) Byk iletmelerin avantajl ynleri Teknolojinin gerektirdii iblm ve uzmanlama sayesinde yn retim yapabilmekte ve lek ekonomilerinin salad btn olanak ve kolaylklardan yararlanmaktadrlar Bu iletmeler ada iletme ve tekniklerine gre ynetilirler Sermayeleri yeterli olduu iin bu iletmeler optimum byklkte kurulmakta ve bu sayede dk maliyetle alabilmektedirler Pazarlarn geni ve tketici taleplerinin yksek olduu dnemlerde byk apta retim ve sat yaparak yksek karlar salayabilirler Hisse senedi ihra etmek veya tahvil karmak suretiyle her zaman piyasadan geni apta bor para bulma olanana sahiptirler. Byk iletmelerin dezavantajl ynleri Zamanla deien tketici talep, zevk ve eilimlerini karlamak iin retim yntemlerini, plan ve programlarn ayarlamada glk ekebilirler Talepte ciddi bir azalma meydana geldii zaman sabit masraflarn karlamada nemli skntlarla karlaabilirler

 Ar byklkten kaynaklanan koordinasyon gl ile eitli brokratik sorunlarla kar karya kalabilirler Byk iletmelerin ekonomi ve toplum asndan en nemli sakncalardan biri kaynak israfna neden olan tekelleme eilimlerinin yksekliidir Ar bykln etkisiyle bu iletmelerde ynetim ve dier kurumlar ksa srede yozlaabilir.

Teknik zelliklerine gre iletmeler

Bu tr snflandrma iletmenin kulland retim faktrlerinin kullanm younluuna gre yaplmaktadr. Bu snflandrmaya gre iletmeler emek youn iletmeler ve sermaye youn iletmeler olmak zere iki grupta incelenebilir. A. Emek youn iletmeler Emek youn iletmelerde, emek baka bir deyile i gc retim faktrleri ierisinde nemli bir paya sahiptir. Burada retim maliyetlerinin byk bir blmn i gc maliyetleri oluturmaktadr. Tekstil sektr, emek youn iletmeler iin iyi bir rnek olarak karmza kmaktadr. B. Sermaye youn iletmeler Bu tr iletmelerde teknoloji olduka youn olarak kullanlmaktadr. Bu tr iletmelerin kurulmas iin yksek miktarda sabit sermaye gerekmektedir. Sermaye youn iletmelerde faiz ve amortisman giderleri maliyet kalemleri ierisinde nemli bir yer tutmaktadr. Bilgisayar reten iletmeler, petro-kimya tesisleri bu tr iletmelere rnek gsterilebilir.

Ekonomik karlarn korunmas asndan iletmeler

Youn rekabet ortamnda iletmeler, karlarn artrmak ve ekonomik karlarn korumak amacyla eitli ekillerde birlemektedirler. Tam rekabetin olduu bir ekonomide fazla kar salamak mmkn olmad iin irketler birleerek eksik rekabet ortam yaratmaya almaktadrlar. Bylece iletmelerin kendi ekonomik karlarnn korunaca bir ortam meydana gelmektedir. Bu birleme eitlerine baz lkeler kstlama getirirken, baz lkelerde tevik etmektedir. Ayn ii yapanlarn bir araya gelerek birlemesine yatay birleme, ayn retimin farkl konularnda bir araya gelerek yaplan birleme dikey birleme denir. letmelerin ekonomik karlarn korunmas amacyla yaptklar birlemeler temel olarak ekonomik ve hukuki bamszlklarn koruyarak ve ekonomik ve hukuki bamszlklarn yitirerek yaptklar birlemeler olmak zere iki grupta incelenebilir.

Ekonomik ve hukuki bamszlklar korunarak yaplan birlemeler

Bu tr birleme trlerinde iletmeler tzel kiiliklerini yitirmezler. Karteller: Ayn i kolunda faaliyet gsteren iki veya daha fazla iletmenin hukuki bamszlklarn kaybetmeden ortak karlarn korumak amacyla yaptklar ibirliine kartel ad verilir. Burada iletmelerin aralarndaki rekabeti kaldrp bir grup oluturarak tekel konumuna gemeleri amalanmaktadr. Karteller gizli ya da ak anlamalar ile gerekletirilebilir. Birok lkede karteller yasa ile kstlandndan gizli yapld grlmektedir. Kartelin etkili olabilmesi iin birleen iletmelerin oluturduu kartel, birleme sonras sz konusu piyasann nemli bir blmn ele geirmi olmas gerekmektedir. Bylece kartel dnda kalan dier iletmelerin rekabet gc kalmayacaktr. Karteller hem ulusal hem de uluslararas dzeyde gerekletirilebilir. Kartellerde iletme sermayeleri tamamen birletirilmez. Yalnzca belirlenen ama ve faaliyet iin sermaye gleri birletirilir. Kartellerin, fiyat karteli, sat karteli, retimi kstlama karteli gibi eitleri vardr. Fiyat kartelinde birleen iletmeler aralarnda bir fiyat belirleyerek ki bu fiyat kartel dndaki iletmelerin fiyatndan dktr, dier iletmelerin piyasadan ekilmesini salarlar. Sat kartelinde, kartel yelesi iletmeler bamsz olarak mallarn satamazlar. Merkezi bir sat sistemi kurarak sat gerekletirilir. retimi kstlama karteli, fiyatn dmesini engellemek iin retime belli bir kota konarak bu kotann zerinde retim yaplmaz. Holding: Gl bir irketin dier irketlere ait hisse senetlerine sahip olduu ve dier irketi finansal adan kontrol altna ald birleme trdr. Baka bir deyile holding, bir veya birden fazla irketin pay senetlerini elinde bulunduran ve onlar denetleyen irkettir. Bu sistemde denetlenen irketlere yavru irket, pay senetlerini elinde bulunduran irkete de ana irket ad verilir. Yavru irketlerin hukuki ve ekonomik bamszlklar korunsa bile gerekte ynetim ve denetim ana irketin baka bir deyile holdingin elindedir.

Konsern: Bu tr birleme iki ya da daha fazla iletmenin finansal ya da teknik ynden daha gl olabilmek iin hukuki bamszlklarn kaybetmeden fakat ekonomik bamszlklarn kaybettikleri birleme trdr. Konsernler genellikle retim, pazarlama, satn alma, aratrma gelitirme gibi konularda ibirlii yapmak amacyla kurulmaktadr. Konsern eklinde birleme yap itibariyle kartele benzemektedir. Fakat konsern de daha az iletme daha yakn ilikiler kurarak birleirler. Ayrca kartelde ekonomik bamszlk kaybolmamaktadr. Konsernlerde temel ama, maliyeti drerek arll artrmaktr.

Konsorsiyum: ki veya daha fazla iletmenin zaman ve kapsam olarak snrlandrlm ve byk sermaye gerektiren faaliyetler iin bir araya gelerek birlemeleridir. Burada temel ama, iletmelerin teknik ve finans imknlarn birletirerek byk projeleri gerekletirmektir. Konsorsiyumda iletmeler, kpr, baraj, liman, demiryolu gibi byk miktarda sermaye gerektiren iler iin kurulurlar. Bu ibirlii sz konusu projenin bitmesi ile son bulmaktadr. Centilmenlik anlamalar: Centilmenlik anlamalar, pazar payn blme, hammadde kaynaklarn paylama, fiyat beraberlii salama gibi amalarla iki veya daha fazla iletme tarafndan yaplan anlamalardr. Bu anlama tr taraflarn karlkl szlerine dayanr ve taraflardan birinin sznde durmamas durumunda herhangi bir ceza uygulanmamaktadr.

Ekonomik ve hukuki bamszlklar yitirilerek yaplan birlemeler

Bu tr birlemeler iletmelerin ekonomik ve hukuki bamszlklar tamamen ortadan kalkarak gereklemektedir. Trst: ki veya daha fazla iletmenin ekonomik karlar elde etmek amacyla hukuki bamszlklarn yitirerek, sermaye ve ynetimlerini birletirmek suretiyle oluturduklar birleme eididir. Bunun sonucu olarak da tzel kiiliklerini kaybederler. Trstte iletmeler tek bir ynetim ats altnda toplanrlar. Bu tr birlemeler iletmelerin ekonomik ve hukuki bamszlklar tamamen ortadan kalkarak gereklemektedir. Trstler amalar ve yaps asndan kartellere benzerler. gstermektedirler. Trstn olduu bir pazarda, birleen iletmeler pazarn nemli bir blmn ele geirerek tekel durumuna gelmektedirler. Bu da pazarda rekabeti kstlayan bir durum oluturmaktadr. Bu nedenle lkemizde olduu gibi birok lkede trstleri engelleyen yasalar oluturulmaktadr. Fakat kartelden fark ekonomik ve hukuki bamszlklarn yitirilmesidir. Dolaysyla trstler, kartellere gre sreklilik

Tam birleme (Merger): Genellikle byk ve gl iletmenin kk iletmeyi satn almas eklinde gerekleerek tek iletme haline gelinen birleme trdr. Uygulamada kk irketlerin birleerek byk irketler haline geldii de grlmektedir. daha gl hale gelmektedirler. irket evlilii olarak da adlandrlan tam birlemede, iletmeler finansal ve teknolojik adan

letmelerin Amalar
letme amalar iletmeden iletmeye farkllk gsterebilecei gibi iletmelerin tek bir amac da yoktur. Genel iletme amalar hemen hemen tm iletmeler iin geerli olan ve uzun vadede var olabilmeleri iin belirlemeleri gereken unsurlar olmakla beraber, zel amalar iletmelerin tr, ortaklar, faaliyet alan gibi unsurlara gre deiebilmektedir. Genellikle kabul edilen temel iletme amalar yle sralanabilir: (Mucuk, 2005) Kar salama Sat geliri salama Sosyal sorumluluk Varln srdrme ve byme

letmelerin genel amalar uzun dnemde kar salamak, sosyal sorumluluk ve varln srdrmek ve bymek olarak belirtilebilir. Bu amalarn ncelik sras iletmeden iletmeye farkllk gsterse de tek bir amaca odaklanmak iletmelerin ayakta kalmalar iin yeterli olmayacaktr. rnein birok zel iletme iin kar salamak amac, sosyal sorumluluktan nce gelmesine ramen kamu iletmelerinin birounda sosyal sorumluluk n plandadr. Genel amalar iletmelerin var olma nedenleridir. (Tatar, 1992) Genel amalar ierisinde kar ile sosyal sorumluluk amac arasnda dikkat edilmesi gereken bir nokta vardr. letmeler ilikide bulunduu evresine kar sosyal sorumluluklarn yerine getirdii srece ancak uzun dnemde kar elde edebileceklerinin farknda olmaldrlar. Bu nedenle kar ile sosyal sorumluluk amac arasnda doru bir denge kurulmaldr. rnein sosyal sorumluluk yerine getirilmesi uruna kardan bir noktaya kadar vazgeilebilir. Ksa dnemde ar kar elde etmek iin amacyla sosyal sorumluluktan dn verilmesi iletmenin uzun dnemde varln tehlikeye drecektir.

Kar salamak
Kar salamak, iletmelerin en nemli ve en temel amacdr. Zira bir iletmenin kurulmasn ve retimde bulunmasn gdleyen faktr kazan elde etmedir. Dolaysyla kar elde etme beklentisi iletmelerin ileyiinde her zaman n planda olmaktadr. Fakat kar, iletmenin srekliliinin salanabilmesi iin uzun dnemde elde edilmesi gereken bir olgudur. Aksi takdirde iletme faaliyetlerini yrtemeyecektir. Kar, genel olarak belli bir faaliyet dneminde toplam gelirler ile toplam giderler arasndaki fark olarak tanmlanabilir. letmelerde karn, denetleme, performans deerleme, vergi deme, verimlilik, ortaklara kar datma, alanlar motive etme gibi faaliyetlerde kullanld grlmektedir.

Sat Geliri Salama

Sat gelirlerinin maksimizasyonu amac zaman zaman baz iletmeler iin kar salama amacnn yerini alabilmektedir. (Mucuk, 2005). zellikle ok sayda iletmenin pazara hakim olduu oligopol piyasalarda kar maksimizasyonu yerine sat gelirlerinin maksimizasyonu bir ama olarak tercih edilebilmektedir. Baz st dzey yneticiler iletme ve kendileri iin performans ls olarak satlarn artmasn kardan daha n planda tutmaktadr.

Sosyal sorumluluk
letmelerin tek amacnn kar olmas doru bir yaklam deildir. nk iletmelerin dorudan veya dolayl olarak ilikide bulunduu birok kii ve kurulu vardr. letmeler tm bu kii ve kurululara kar sorumluluklarn yerine getirmelidir. Bunlarn banda mterileri gelmektedir. Mteriler, iletmenin rettii mal ve hizmetleri satn alarak iletmenin yaamasn salarlar. Bu nedenle iletme, mterilerin istedii mal ve hizmetleri, istedikleri kalitede retmek zorundadr. Ayrca iletmelerin, devlete kar vergi sorumluluu, lkesine kar istihdam ve katma deer sorumluluu, ortaklarna kar kar datm ve iletme deerini artrma sorumluluu, alanlarna kar iyi koullar ve cret sorumluluu, evresine kar kirletmeme sorumluluu, rakiplerine kar haksz rekabet yaratmamak gibi eitli sorumluluklar vardr.

Varln srdrmek ve bymek

letme, uzun dnemde kar ve sosyal sorumluluk amalarn uyumlu bir ekilde yerine getirerek denge kurmas sonucu varln srdrerek byme imknna kavuacaktr. Ayrca iletmelerin ierisinde bulunduu evre srekli gelimektedir. Meydana gelen bu deiikliklere abuk cevap veremedii srece iletme varln srdremeyecek ve byyemeyecektir. rnein mterin istek ve ihtiyalar srekli deimektedir. letme mterilerini srekli izlemeli ve bu ihtiyalar karlamaldr. Ayn ekilde rakiplerini de izleyerek rekabet evresinde meydana gelen deiiklikleri zamannda fark ederek nlem almaldr. Ayrca teknolojik gelimelerde iletmelerin de varln srdrmek ve bymek iin izlenmelidir.

KAYNAK : Haluk Soyuer; Prof.Dr., Maltepe niversitesi.e-MBA program Ders Notlar.