Deerler Eitimi Dergisi Cilt 6, No.

15, 139-170, Haziran 2008

Deerler Eitimi Merkezi

Tanzimat ve Sonras Dnemde Osmanl Toplumunda Gayrimslimler ve Din Eitimi

Zeki Salih Zengin*
zet - Tanzimat dnemine kadar Osmanl hukuk sistemi slam hukukuna dayanmaktadr. slam hukukunda Mslman ve gayrimslimler farkl statlerde yer alrlar. Dier bir ifade ile her iki kesimin devlete kar grev ve sorumluluklar farkldr. Bu farkllk gayrimslimlerin inan, ibadet, eitim, seyahat, ticaret gibi temel hak ve hrriyetlerden mahrum olmas anlamn tamaz. Nitekim bu dnemlerde gayrimslimler inanlarndan dolay baskya uramamlar, aksine, ibadetlerini serbeste yerine getirmilerdir. Eitim kurumlar da, Mslmanlarn eitim kurumlar gibi, vakara bal olarak faaliyet gstermitir. Tanzimat dneminde Osmanl devlet yapsnda deiiklikler yaplmtr. Zaman ierisinde Mslman ve gayrimslimler arasndaki hukuk farkllk kalkmtr. Ayn dnemde eitim alannda reform yaplmtr. Yeni eitim sisteminin planland komisyonlarda gayrimslim yeler de yer almtr. Eitim faaliyetleri daha nce sadece cemaat vakarna bal olarak yerine getirilirken, Tanzimat dneminde bu kurumlarn yan sra resmi devlet okullar (mektep) da kurulmutur. Bylece eitim alannda hem idare hem de anlay olarak laik bir yapya doru adm atlmtr. Eitim tekilatnn kapsaml olarak dzenlendii 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde gayrimslimlerin kendi cemaatleri iin ayrca zel okullar amalarna izin verilmitir. Yine bu yasal dzenleme ile ilkokullarn her cemaat iin ayrca almas ve programda yer alan din derslerinin de farkllklara gre okutulmas kararlatrlmtr. Orta dereceli okullarn programlarnda ise din dersleri dnem boyunca yer almamtr. Tanzimattan sonra da ayn uygulamalar devam etmitir. Daha sonraki dnemlerde din eitimi asndan dikkati eken nokta, orta dereceli okul programlarna slam din der* Do. Dr., ukurova niversitesi lahiyat Fakltesi

ded

139

Zeki Salih Zengin

Tanzimat ve Sonras Dnemde Osmanl Toplumunda Gayrimslimler ve Din Eitimi

sinin konulmu olmasdr. Bunun nedeni, devlet okullarnda ok az sayda gayrimslim rencinin bulunmasdr. statistik veriler, gayrimslimlerin devlet okullar yerine zel cemaat okullarn ya da Amerika Birleik Devletleri ve Avrupa devletleri tarafndan alan yabanc okullar tercih ettiklerini gstermektedir. Az saydaki gayrimslim renci ise din dersinden muaf tutulmutur. Farkllk, insanlarn olduu gibi toplumlarn da temel zelliklerindendir. Gnmzde, zerinde durulan nemli kavramlardan birisi olan okkltrllk, ne kavram ne de gereklik olarak yeni deildir. Buna ramen gnmzde iletiim, g vs. gibi nedenlerle artan sosyal ilikiler bu kavram n plana kartmtr. Ayn toplum ierisinde yaayan farkl dinlere sahip insanlarn din eitiminin nasl yaplmas gerektii, bu kavramla ilikili olarak tartlmaktadr. Makalede, okkltrl bir yapya sahip Osmanl Devleti ierisinde din eitimine yaklamlar ortaya konulmaktadr. Bu amala ncelikle Osmanl Devletinin slam dndaki dier dinlere yaklamna yn veren dini ve tarihi dayanaklar belirlenmitir. Daha sonra da zellikle Tanzimattan sonraki dnemde alan okullarda yer verilen din eitimi ile slam dndaki dinlerin retimi iin tannan haklar konusuna temas edilmitir. Anahtar Kelimeler- Osmanl Devleti, Tanzimat, Gayrimslimler, Din eitimi, okkltrllk.

konunun1, gncel boyutu itibaryla incelenmesi phesiz gereklidir; ancak gnmzde ortaya kmam olan bu gerekliin tarih boyutunun inceleme konusu yaplmasnn da nem tad kanaatindeyiz. Tarihimiz asndan - dier Trk devletleri ile birlikte - zellikle Osmanl Devleti snrlar iinde yaayan farkl kltr ve inan sahibi insanlarn din eitimi ve genel eitim alannda nasl bir muamele ile karlatklar, sahip olduklar haklar ve getirilen snrllklarn neler olduu, btn bu uygulamalarn temelinde nasl bir anlay ve zihniyetin bulunduunun ortaya konulmasnn, gnmz ok kltrl toplumlarndaki din eitimi almalarna katkda bulunacan tahmin ediyoruz. Farkllk, esas itibaryla birey ve insan toplumlarnn temel zellikleri arasnda yer alr. Dier varlklar iin farkllktan sz edilebilirse de eitlilii, nitelii ve derinlii alarndan insanlar iin ok daha belirgindir. nsanlar arasndaki dnce, davran, duygu, dil, kltr, rk vs. gibi pek ok farkllk ierisinde en belirgin olanlarndan birisi de din ve inantr. Ayn inanca bal olanlarn da yine birtakm nedenlere bal olarak farkl anlay ve uygulamalar biiminde tezahr eden ekoller (mezhep/tarikat/sect) oluturduklar da bir gerektir. u halde farkl olu, doal ve nlenemez bir gerekliktir. nsanlar iin bir stnlk, zenginlik ve renklilik olarak kabul edilmesi gereken bu gereklik, ayn zamanda bireyler ve gruplar arasndaki atmalarn da temel nedenlerinden birisi olmutur. Toplum iindeki farkllklar gnmz bilim dnyasnda daha ok oullukoulculuk kavramlar ile ifade edilmektedir. Konumuzla ilgili olarak oulluk, deerler, kurallar, dnya gr ve inanlardaki okluk ve eitlilik olarak tanmlanrken oulculuk (pluralism), btn bu eitlilik ve farkllklarn sayg ile karlanmas ve meriyetinin tannmas olarak kabul edilmektedir. Ne farkllklarn gz ard edilerek tek biimlilii (uniformity) salamaya almak ne de byle bir gereklii yok farz etmek ya da umursamamak, farkllklardan kaynaklanan problemlere zm getirmeyecektir. Nitekim gnmzde bu konuda yaplan almalarda, ounluun, kendi kltrnn devamn istemeye hakk bulunmakla birlikte, dierlerinin sahip olduklar farkllklara sayg gsterilmesi, anlalmas, yaama hakknn verilmesi ve korunmas gerekliliine de vurgu yaplmaktadr.2
1

Giri Tarih boyunca hibir devletin idare ettii toplumun tek bir kltre sahip olduunu iddia edebilmek mmkn deildir. Younluu u veya bu derecede olabilecek farkl etnik kken ve inanca sahip insanlarn oluturduu toplum yaps ierisinde, din eitiminin nasl yaplaca meselesi zerinde durmak kadar, nasl yapldnn tespiti de aratrlmaya deer bir konudur. Artan iletiim ve ulam vastalar nedeni ile toplumlarn ok kltrl yaps, gnmz modern dnyasnda gemiten ok daha youn biimde hissedilmektedir. Bu gereklik karsnda kltrn ana ve belirleyici unsuru olarak dinin renilmesi ve yaanmas imkn, birtakm sorunlar da beraberinde getirmekte, zellikle youn g alan toplumlarda zlmesi gereken ciddi bir problem olarak ortaya kmaktadr. Bu nedenle gnmzdeki din eitimi almalar ierisinde, farkl kltr ve inan zelliklerine sahip toplumlarda din eitiminin temellendirilmesi, planlanmas ve uygulamalar hem ferd tatminin hem de toplumsal bar ve dzenin salanmas alarndan, zerinde durulan nemli konulardan birisini tekil etmektedir. lkemizde son zamanlarda ilgi gren bu

Konu ile ilgili olarak yaplan almalar iin, bkz. Alta (2003a ve 2003b); Kaymakcan & Oddbjrn (ed.) (2007); Ylmaz. (Ed. 2005). Bu konu ile ilgili kavram analizleri ve yaklamlar iin, bkz. Skeie (2006: 135-153); Ziebertz (2006: 155-180).

140

ded

ded

141

Zeki Salih Zengin

Tanzimat ve Sonras Dnemde Osmanl Toplumunda Gayrimslimler ve Din Eitimi

Farkl oluun doal ve nlenemez olduu gereinden hareketle hibir toplumun gerek anlamda homojen olamayacan iddia etmek yanl olmayacaktr (Parekh, 2002: 253). te yandan var olan farkllklarn eitlii, derinlii, tarih arka planlar ve birbirlerinden uzaklklar itibaryla ayn zelliklerde olamayaca da aktr. Mesela iki din arasndaki farkllk ile bu dinlerden birisinin ierisinde doan iki mezhebin farkllk derecesi ayn deildir. Bu durumda, toplumsal farkllklarn benzeme ve birbirinden uzaklklarn tanmlamada kullanlan homojen ve heterojen kavramlarn da bu geree gre dnmek gerekir. Homojenlik ve heterojenlik balama gre yaplan alg, yarg ve deerlendirmelerle ekillenmektedir. Buna gre, bir toplumun kendi yaps ve tarih srecinde km olan kltrel-dn farkllklar homojen, aralarnda derin ayrlklar tayanlar ise heterojen yaplar olarak tanmlanabilir. Baka bir ifade ile ayn dn kkten kaynaklanan mezhep veya tarikatlarn oluturduu farkllklar homojen, ayn toplumdaki farkl dinleri veya etnik yaplar ise heterojen yaplar olarak tanmlayabiliriz. Byle bir tanmlama iinde Osmanl toplumunun her iki zellii de tayan bir yapya sahip olduunu grrz. Bununla birlikte bu toplum yaps, son dnemlere kadar ciddi bir problem dourmam, Osmanl idaresinin hogrs ve tand haklarla, zellikle dini adan farkl gruplarn her biri ekonomik, sosyal ve dini hayatlarn normal snrlarda yaayabilecek haklara sahip olmulardr. Mslman tebaa iinde ise genel olarak Snn inan biimi dnda kalan gruplarn kendilerini tanmlama ve inanlarn gerekletirme konularnda belirli bir kstlamann da sz konusu olduu bilinmektedir.3 almamz, Osmanl toplumunda slam ierisindeki farkllklarn eitim imknlar konusunu baka bir
3 Daha ok iilikle ilgili birtakm ekincelerin son dnemlere kadar sz konusu edildii bilinmektedir. Bu ekincenin ardnda bizzat iilik inancnn kendisinden ok daha fazla, siyasi boyutunun da olduu bir gerek olarak kabul edilmelidir. Osmanl Devletinin tarih sreci iinde Snnilii, rann ise slam dnyasndaki kar kutup olarak iilii temsil ettii ve her iki devlet arasnda siyasi bir rekabetin yaand, bu srecin XVI. asrdan itibaren giderek hzland grlmektedir. Snnilik-iilik rekabeti veya her iki mezhep taraftarlarnn atmalarnn, Trk tarihi asndan, Seluklu Devletinin kurulu yllarndan itibaren sz konusu olduu ve mezhep rekabeti grnmndeki bu olaylarn aslnda siyasi amal olan ekimelerin dini gerekesini oluturduu grlmektedir (Bkz. Kafesolu, 1977: 320). Dolaysyla, Osmanl Devletinde iilie olan kartln ya da soukluun ardnda Safevler ile olan siyas rekabet vardr. Sz konusu soukluun son dnemlerde de devam ettii grlmektedir. II. Abdlhamid dnemine ait bir belgede, 6. Ordu subaylarnn yetitirildii Badattaki asker idad ve rtiye mektebi talebelerinin birounun ii oluu karsnda bu ordunun ileride tamamen iilik batl akidesi ile bilinen zbitn elinde kalaca melhuz olduuna ve bunun tehlikesine binaen imdiden aresine baklmas... gerektiinden sz edilerek ehr-i Zor Sanca merkezi Sleymaniyede asker rtiye alp buradan yetien talebenin Badat Asker dadsine bylece snn zabitlerin yetitirilmesinin mnasip olaca belirtilmektedir (Bkz. BOA. Y. MTV., No: 65/92, 21 Muharrem 1310/2 Austos 1308, 15 Austos 1892).

almada mstakil olarak ele almak zere bir yana brakarak, slam dndaki dinlerin eitimi konusu ile snrlyoruz. Osmanl Devletinde, tebaann tad farkllklara hogr ile yaklamn dn-kltrel kklerine bakldnda, hem mill hem de dn alardan intikal eden ve srdrlen bir gelenein var olduu grlmektedir. Mill adan bakldnda Trklerin, tarih boyunca sahip olduklar cihanml (niversal) devlet geleneinin, farkl rk ve inanlara mensup insanlar bir arada tutabilme ve idare edebilme anlayna dayand grlmektedir. Kanun (tre) erevesinde adaleti salama, insana sayg, farkl inanlara hogr ve devleti temsil eden hkmdarn sorumluluklar tamas anlayna dayal bu gelenein kklerinde Trklerin inan ve dnya grlerinin yatt grlmektedir. Bu anlayn sonucu olarak, egemenlik altna alnan insanlara byk serbestlikler tannarak, eski hayatlarn srdrmelerine izin verilmitir (gel, 1993: 31, 63; Kafesolu, 1977: 212-213, 218-219, 228; Gnay, 1996: 193-194). Konuya dn adan bakldnda Trklerde, hem slam ncesi hem de sonras dnemde benzer anlaylarn srdrld grlr (Kafesolu, 1977: 304, 306). Orhun kitabelerinde yer verilen idare anlaynn ilah kkenleri bu gerei ortaya koyar (Tekin, 1988). slam sonrasnda ise Trk devlet geleneinde var olan, farkllklara kar adaletli yaklam, slam dininin bu konudaki esaslar ile daha da glenerek srdrlmtr. slam dncesinde, ister rk isterse inan asndan farkllklarn doal olduu ve bu farkllklara sayg gsterilmesi gerektii anlay vardr.4 Etnik kkenden kaynaklanan farkllklarda, insann iradesinin tesinde Allahn, inan farkllklarnda ise ncelikle insann sorumluluk ve iradesinin belirleyici olduu gereinin ne kartlarak, bunlara saygl olunmas gerektii vurgulanr. nsanlarn inanlarn seme, yaama ve eitimini yapabilme haklarn ieren btn bu esaslarn, oluturulan hukuk sistemi ve genel idareye yansyan taraf, hukuk temele dayal hrriyetin tannmas biiminde olmutur. Doal olarak, hukuk temele dayal hrriyet salandktan sonraki ksm, siyas otoritenin egemenlik hakk olarak kabul etmek gerekir. almamzda, farkl kltr ve inanlardan mteekkil toplum yapsna sahip Osmanl Devletinde, Tanzimat ve sonras dnem n planda olmak zere, rgn
4

Ey insanlar! phe yok ki, biz sizi bir erkek ve bir diiden yarattk ve birbirinizi tanmanz iin sizi boylara ve kabilelere ayrdk. Allah katnda en deerli olannz, Ona kar gelmekten en ok saknannzdr. phesiz Allah hakkyla bilendir, hakkyla haberdr olandr. Hucurat 49/13. De ki: En stn delil yalnzca Allahndr. O, dileseydi elbette sizin hepinizi doru yola iletirdi. Enam 6/149. Doru yolu gstermek Allaha aittir. Yolun erisi de vardr. Allah dileseydi hepinizi doru yola iletirdi. Nahl 16/9.

142

ded

ded

143

Zeki Salih Zengin

Tanzimat ve Sonras Dnemde Osmanl Toplumunda Gayrimslimler ve Din Eitimi

eitim kurumlarnda yaplan din eitimi konusu ele alnacaktr. Tanzimat ve sonras dnemin esas alnmasnn nedeni, bu dnemin Osmanl Devleti iinde geleneksel/klasik eitim anlay ve uygulamalarnn bir yana braklarak, yeni bir anlayla modern eitimin temellerinin atld ve ilk uygulamalarnn gerekletii dnem olmasdr. Byle bir anlay ierisinde, zellikle farkl dinlere mensup vatandalarn din eitimlerine verilen yerin ve bunun gvencesinin ne olduu ya da daha genel bir yaklamla, ok kltrl toplum yaps iinde dinin, devletin resmi okullarnda eitim konusu yaplmasnn teorik temellendirilmesi ve uygulama biimlerinin ne olduu aratrlmaya deer grlmtr. almada, yukarda szn ettiimiz, gnmzde ok kltrl toplumlarda en temel ve belirleyici farkllk nedenlerinden birisi olan din de dhil farkllklar karsnda nasl bir tavr alnmas gerektii hususunda varlan nokta ile Osmanl uygulamasnn karlatrlmasna da imkn salanmas hedeenmektedir. Byle bir karlatrmann ardnda, stnlk, ilerilik, an am olmann ispat abasnn tesinde, gnmzde, zellikle geleneksel kltr yapsnn dnda, ok dinli ve ok kltrl zellik tayan Bat toplumlar iin ciddi bir problem halini alan din eitimi teori ve uygulamalar iin, uygulanm bir modelin tantlmas amac yatmaktadr. Farklln tabi oluu bilinen bir gerektir. Tarih boyunca, farkllklar karsndaki tavr allarn eitli nedenlere bal olarak gerekelendirilip, uygulamaya dkldn biliyoruz. Her ne kadar oulluk, oulculuk, ok kltrllk kavramlar ada ise de bizatihi olgunun kendisi, insanlk kadar eskidir ve gnmzn sorunu olarak da ortaya kmamtr. Bu nedenle gnmz bilim terminolojisi ile tarihteki olaylar tasvir etme abamzn bir anakronizm olarak kabul edilmemesi gerektii kanaatindeyiz. A. Geleneksel Osmanl Devlet Yaps erisinde Gayrimslimler Osmanl toplumundaki ok kltrl yapnn nemli bir parasn, gayrimslim tebaa oluturmaktadr ki byle bir farklln temelinde ifadeden de aka anlald zere din bulunmaktadr. Kaynan slam dini esaslarndan alan bir hukuk yapsna sahip olan Osmanl Devleti ierisinde gayrimslimlerin stats zimm olarak belirlenmi, ayrca din ve mezheplerine gre ayr cemaatler olarak tannmtr. Bu isimlendirme ya da stat, sz konusu tanmn ierisine giren insanlarn ikinci snf ya da asl olmayan zmre olarak kabul edilerek birtakm haklardan tamamen mahrum braklmalar sonucunu dourmamtr. Gayrimslim vatandalar da dier unsurlar gibi tebaann ierisinde, fakat baka bir statde yer alarak devletin salad temel haklardan yararlanmlardr (Akda,
144
ded

1971: 39-42). Sz konusu temel haklar ierisinde inancn seme, yaama ve eitim haklar da bulunmaktadr. Her cemaatin kendi kltrel yapsn muhafaza etmesi, o cemaatin doal hakk olarak kabul edilmi olduundan, cemaatler arasndaki geiler - engelleme sz konusu olmakszn - ho karlanmamtr5 (Ergen, 1999: 34). Bununla birlikte Tanzimat sonras dnemde zellikle Hristiyanlar arasnda mezhep deitirme hadiselerine nceye gre misyonerlik faaliyetlerinin de etkisiyle daha sk rastlanmasna ramen, gerekli olmadka siyasi otorite bu olaylarla ilgilenmemitir (Ortayl, 1994: 486). Osmanl Devleti snrlar iinde yirmi farkl etnik gruba mensup gayrimslim yayordu (Ercan, 1999:199). Gayrimslimlere genelde st dzey idari grevler verilmemekle birlikte, devlet hizmetlerinde istihdamlarnda bir saknca grlmemi; ayrca alma, ikamet, seyahat, ibadet, inan ve renim haklarna karlmamtr. Aile hukuku ile ilgili davalara kendi mahkemelerinde bakabilirler, dn lider ve ruhan meclislerini seebilirlerdi6 (Gler, 1998: 155-175; Kk, 1999: 209-210; Karata, 2006: 267-284; Yazc, 2000: 522-536; zcoar, 2005: 200-202). Gayrimslimlerin, sahip olduklar stat ierisinde Mslman tebaadan ayrldklar ya da farkllklar tadklar, bu duruma bal olarak birtakm snrlamalarla karlatklar da bilinmektedir. Temel hak ve hrriyetlerden mahrumiyeti ifade etmeyen bu snrllklarn anlalabilir ve kabul edilebilir olduu dncesindeyiz. Bir ynyle hkimiyet ve stnlk iareti olarak kabul edilebilecek bu uygulamalarn, dier ynyle farkl inan ve kltrlere mensup olan insanlarn, sahip olduklar zelliklerin vurgulanmas, hatta korunmaya allmas anlamna geldii ileri srlebilir. Herhangi bir toplumun ounluu tarafndan kabul edilen kltrn korunmas, srekliliinin salanmaya allmas, daha iyi olduu kabul edilerek rnek gsterilmesi, dier kltrlere de yaama hakk tannmak artyla gnmzde de kabul edilebilir ve anlalabilir bir yaklam tarzdr. Dier taraftan btn bu anlay ve uygulamalarn sz konusu olduu dnemleri, kendi tarihi sreci ierisinde ve dier toplumlardaki anlay ve uygulamalar
5

htida hareketlerine bakldnda, gayrimslim iken slam seenlerin saysnn son derece dk kald grlmektedir. Bursada XV. asrn ortalarndan XX. asrn balarna kadar ihtida eden ve kayda geen gayrimslim saysnn 835 olduu tespit edilmitir (Bkz. etin, 1994: 14-15). Zorla ihtida gayretlerinin nne gemek iin Mslman olan gayrimslimlerin sk bir soruturmadan geirilerek, kendi rzas ile olup olmadnn tespit edildii grlmektedir (Bkz. Kele, 2003-2004: 225). Btn bunlar, gayrimslimlerin, dinlerini seme ve yaama konusunda tam bir hrriyet iinde olduklarn gstermektedir. Gayrimslim tebaaya salanan haklar ve hogr ile ilgili belgelerden bazlar Devlet Arivleri Genel Mdrl tarafndan yaynlanmtr (Bkz. Ekici. (ed.), 2006).

ded

145

Zeki Salih Zengin

Tanzimat ve Sonras Dnemde Osmanl Toplumunda Gayrimslimler ve Din Eitimi

karlatrmal olarak deerlendirmek gerekir. Bu dnemlerde hem Dou hem de Batda toplum ve idare yapsnda dinin belirleyici olduu bilinmektedir. Sz konusu her iki dnyada din temelli farkllklara yaklam tarzlar karlatrldnda Osmanl Devleti ierisinde bu tr farkllklara ok daha olumlu yaklaldn iddia etmek yanl deildir. Mesela bu dnemlerde Avrupada ayn dinin farkl mezhep mensuplarnn ilikileri ya da Yahudilere kar tutumlar hatrlandnda bu iddiann hakllk pay da ortaya kacaktr.7 Tanzimat ncesi dnemde sadece gayrimslimler iin deil, ayn zamanda Mslmanlar iin de geerli olmak zere, genel eitim sisteminin sahip olduu birtakm zellikler vardr. Bunlardan ilki, eitim faaliyetlerinin dn nitelikli oluudur. Osmanl Devletinde, Tanzimatn arifesinde alan yeni kurumlar - ki bunlarn tamam asker ve teknik eitim kurumlardr bir tarafa brakrsak, klasik dnemde genel nitelikli rgn eitim sbyan mektepleri ile medreseler tarafndan gerekletirilmekte, Enderun Mektebi ise ok daha snrl bir mevki tamaktadr. lk iki kurumun ileyiinde tamamen, sonuncusunda ise ok youn olarak dn zelliklerin hkim olduu bilinmektedir.8 kinci olarak rgn nitelikteki eitim, toplumun ancak belirli bir kesimine ulaabilmektedir. Osmanl lkesinde rgn eitim kurumlar olarak sbyan mektepleri ile medreselerin nemli saylara ulatklar bilinmektedir. Bununla birlikte, ilkretimi kapsayan sbyan mektebinden sonra orta ve yksek retime karlk gelen medreselere devam eden renci saysnn, genel nfusa oranla olduka az olduu da grlmektedir.9 Hatta sbyan mekteplerine bile ye7 8

terli rabetin olmad, tevik iin ferman neredildii dahi bilinmektedir. Bu artlarda, eitimin gerekletirilmesinde yaygn ve informal eitim unsurlar devreye girmektedir. nc olarak, eitim faaliyetleri bizzat devlet eliyle deil vakar aracl ile gerekletirilmektedir. Vakarn denetimi her ne kadar devlet tarafndan yaplmakta ise de kurulu ve ileyiinde, kii ve cemaatler olmak zere zel teebbsn giriimi asl noktay oluturmaktadr. u halde Tanzimat ncesi eitim faaliyetlerinin dn nitelikli, daha ok zel teebbs olarak kabul edilebilecek vakara bal rgn ve yaygn kurumlarda ya da informal ortamlarda gerekletirilme zelliklerine sahip olduu grlmektedir. Btn bu zellikler gayrimslimler iin de geerlidir. Eitim kurumlar ibadethaneler etrafnda alm olup, retim dn niteliklidir. Bu kurumlar hayrseverler ve vakar tarafndan nanse edilmektedir (etin, 1994: 26-27). Nihayet eitim faaliyeti, rgn saylabilecek bu kurumlardan ibaret kalmam, informal unsurlar eitimin dier ksmn tamamlamtr. Sonu olarak Tanzimat ncesi dnem gayrimslim din eitiminin planlanmas ve uygulanmas, devletin salad hak ve imknlar erevesinde, tamamen ilgili cemaatin inisiyatinde gerekletirilmitir. Tanzimat ncesi dnemde gayrimslimlerin eitim almalar hakknda ok geni bilgilere sahip deiliz. Mevcut bilgiler gayrimslim tebaann eitim imknlarna sahip olduunu ve bu imknlarn yukarda szn ettiimiz artlar ierisinde gerekletirildiini gstermektedir. Rumlarn stanbul Fenerde Patrikhane nezaretinde faaliyet gsteren Yunanca, felsefe, ilahiyat ve riyaziyat okutulan mekteplerine vilayetlerden de talebe kabul edilmitir. Mezunlar, din grevliliinin yan sra baz devlet hizmetlerinde de istihdam edilen bu mektebin mali giderleri Patrikhane ve Rum cemaati tarafndan karlanmaktayd. Yine Rumlara ait 1844 ylnda alan Heybeliada Papaz Mektebi ile stanbul Kuruemede dier bir mektep faaliyet gstermitir (Ergin, 1977: 739, 743744, 745-748). Ermen mekteplerinin say ve nitelik olarak ilerlemesi XVIII. asrn sonlarndan itibaren gereklemi ise de bu tarihten nce de birok Ermen mektebi faaliyet gstermektedir. Kiliseler etrafnda kurulan ve din adamlar tarafndan yrtlen bu mekteplerde Ermence, ilahiyat, yaz ve hesap retilmektedir. 1834 ylnda Ermen Patrikhanesinin tespitlerine gre, o tarihte Anadolunun muhtelif yerlerinde 120 mektep bulunmaktadr. Bunlarn dnda ayrca yabanclar tarafndan kurulan birok mektep de faaliyet gstermektedir (Ergin, 1977: 750-753, 769 vd).

Osmanl toplumunda farkl din ve rklar karsnda gsterilen hogr iin baknz (Ubucini, 1997: 87-88).

Ortaada Bat dnyasnda eitim anlaynn temelinde din bulunmaktadr (Bkz. Ayta, 1992: 84-94; Kken, 2001: 75-82). Bu durum slam dnyas iin de geerlidir. Ortaada kurulan ve Trkiyede XX. yzyln balarna kadar faaliyetlerini srdren medreselerin yan sra sbyan mekteplerinin programlarnda din bilimleri hkim olmutur. Enderun Mektebinde ise daha ok saray hizmetleri ve idarecilerin yetitirilmesi de sz konusu olduundan nispeten farkl bir program takip edilmitir (Bkz. Makdisi, 2004; Kushner, 1987: 63; Akkutay, 1984; Zengin, 2004: 11-29).
9 Byle bir karlatrma yapabilmek iin nfus bilgileri ile medrese talebelerine ait saylara ihtiya bulunmaktadr. Osmanl Devletinde ilk ciddi nfus saym II. Abdlhamid dneminde, 1885 ylnda yaplmtr. Yine ayn dnemde hazrlanan lmiye Salnamelerinden vilayetlerdeki medreselerle ilgili saysal bilgilere ulamak mmkn olabilmektedir. Talebe saysnn, dierlerine gre daha fazla olduu h. 1321 (1903-1904) ylna ait Maarif Salnamesinde, vilayetlerdeki medreselerde renim gren talebelerin says yaklak 83.000 olarak tespit edilmektedir. Bu sayya, 1884 ylnda stanbul medreselerinde kaytl olduu belirlenen yaklak 20.000 talebe de ilave edilirse, btn lkedeki medrese talebesi saysnn 103.000 civarnda olduu grlecektir. 19051906 yllarnda yaplan nfus saymnda ise lkedeki Mslman nfus 15.500.000 civarndadr ki medrese talebelerinin genel Mslman nfusa orannn yaklak olarak % 00.7 olduu anlalmaktadr. 1869 ylnda stanbul medreselerinde 5769 medrese talebesi bulunmaktadr. Buna karlk ehrin o yllara ait nfusunun 600.000 civarnda olduu gz nne alndnda, nfus-talebe orannn bakent stanbulda bile % 10a ancak ulaabildii grlmektedir (Bkz. Behar. (haz.),1996: 37, 55; Zengin, 2003: 155-157).

146

ded

ded

147

Zeki Salih Zengin

Tanzimat ve Sonras Dnemde Osmanl Toplumunda Gayrimslimler ve Din Eitimi

B. Tanzimat Dneminde Gayrimslimler ve Din Eitimi Tanzimat dnemi, Osmanl Devleti iin dier alanlarda olduu gibi eitim asndan da nemli bir dnm noktasdr. Yeni eitim sisteminin kurulduu bu dnemde, eitim anlay konusunda da nemli deiimler gerekletirilmitir. ncelikle eitim sistemi din merkezli olmaktan km, dier taraftan eitim hizmetlerinin altyap ve organizasyonu vakar aracl ile gerekletirilen yapsndan ayrlarak, dorudan devletin sorumluluu altna alnmtr. Tanzimat ile birlikte balayan eitimin modernletirilmesi almalar sonraki dnemlerde de izgisinden sapmadan devam ettirilmitir. Bu anlay erevesinde din retimi de yeni bir yapya kavuturulmu, alan yeni mekteplerde sadece slam deil, tebaann mensup olduklar din ve mezheplerin retimi de gerekletirilmitir. Tanzimat ve sonrasnda resmi okullarda din derslerine yer verilmesi, siyas politikalara bal olarak, dnemlere gre farkllklar tar. Osmanlclk politikasnn hkim olduu Tanzimat yllarnda sbyan ve rtiye mekteplerinde talebelerin mensup olduklar farkl dinlerin retimine yer verilirken, bu dersler rtiye sonrasndaki retim basamaklarnda yer almamtr. Daha sonraki dnemlerde ise mekteplerde sadece slam dininin retimi sz konusu olmutur.10 Ancak hangi dnem sz konusu olursa olsun, zel mektepler ve mektep dndaki yaygn eitim ortamlarnda gerekletirilen slam dndaki din ve mezheplerin retimine mdahale olmamtr. Tanzimat dnemi iin henz laik anlaytan sz etmek mmkn deil ise de (Okumu, 2005), laik anlay ierisinde de yerini bulan din zgrl, aslnda Osmanl Devletinin geleneksel idare, hukuk ve toplum anlay ierisinde zaten var olan bir husustur. Bu anlay Tanzimat sonrasnda da devam ettirilmitir. Tanzimat dneminde yeniden yaplandrlan eitim sisteminin planlanmas almalarna katlmalarnn yan sra eitim imknlarndan yararlanma konusunda da farkl din ve etnik kkene sahip tebaa arasnda ayrmclk yaplmamtr. Dnemin bandan itibaren eitimin nemi ve halka ulatrlmas gerekliliinin vurguland belgelerde, vatandalar arasnda farkllklar sz konusu edilmeyerek her snf tebaann bu nimetten yararlanmas eitim almalarnn balca hede olarak zikredilmitir. Yine eitimle ilgili kurulan komisyonlarda gayrimslim yelere yer verildii gibi, mektep programlarnda yer verilen din derslerinde herkesin kendi dinini renmesi salanm; hatta mektebin bulunduu
10 Tanzimat ve II. Abdlhamid dnemlerinde mekteplerde din dersleri hakknda bilgi iin, bkz. Zengin (2003 ve 2004).

blgeye gre kimi derslerin Trke dndaki dillerde yaplmasna, ayrca bu dillerin retiminin de yaplmasna imkn tannmtr (Akyldz, 1993: 246). Dnem boyunca yaplan almalarn btnne bakldnda, eitim politikasnn Osmanlclk anlay erevesinde gelitii ve vatandalk esasna dayal bir Osmanl milleti var etme abasnn olduu grlmektedir (Kodaman, 1980: 44). Tanzimat yllarnda gayrimslimlerin eitim haklar konusuna yer verilen nemli bir belge olarak Islahat Fermanndan sz etmek gerekir. Fermanda gayrimslim ahaliye ait kilise, hastane gibi kurumlarn yan sra mekteplerin de tamir ve yeniden inalar, hkmetten izin alnmak kaydyla, dn cemaat reisleri tarafndan verilecek ruhsata balanmtr. Fermanda her bir cemaatin maarif, hiref (meslek) ve sanayiye dair kendilerine ait mektepler ama haklarnn olduu belirtilerek, dn amal mekteplerin almas ve faaliyetleri, tamamen ilgili cemaatin ruhan liderlerinin inisiyatine braklmtr. Genel ya da meslek eitimle ilgili olarak alacaklarn ise program ve retim kadrosu Padiah tarafndan belirlenecek, Mslman ve gayrimslim yelerden oluan karma/muhtelit bir meclis tarafndan denetlenecei belirtilmitir. Yine Fermanda, eitimle ilgili olarak resmi mekteplere, gerekli artlar tayan btn tebaa ocuklarnn girmesinde bir saknca olmad belirtilerek, asker ve sivil mekteplere gayrimslim talebelerin de kabul edilecei bildirilmektedir.11 Fermanda yer verilen, dini nitelikli mekteplerin almas, program ve retmenlerin belirlenmesi, kilise, hastane vb. kurumlarn oluturulmas gibi hususlar, belirli kurallar dhilinde, daha nceki dnemlerde de sz konusudur. Buna karlk, gayrimslimlerin genel ve mesleki eitime ynelik mektepler aabilmeleri ve devlet tarafndan alan askeri ve sivil mekteplere girebilmelerine imkn salanmas konular ise yenilik olarak kabul edilmelidir. Ancak u hususu da nemle belirtmek gerekir ki sz konusu durum, Osmanl Devletinde Tanzimattan, hatta yeni eitim almalarnda ciddi almalarn balatld 1846dan sonra ortaya kmtr. Bu tarihin ncesinde Mslman ve gayrimslim eitim kurumlar geleneksel olan tarzlarn srdrmektedir. Bu dnemde eitimin mevcut yaps ierisinde oluan eitim kurumlarna farkl cemaat mensuplarnn kabul edilmesi, hem Mslman hem de gayrimslimler iin sz konusu olmad gibi byle bir talep ve onay da sz konusu deildir. Talebeler arasnda din fark gzetmeksizin karma/muhtelit eitim, ancak yeni oluturu11

Fermann tam metni iin, bkz. Karal (1988a: 258-264); Kili/Gzbyk (1985: 14-18).

148

ded

ded

149

Zeki Salih Zengin

Tanzimat ve Sonras Dnemde Osmanl Toplumunda Gayrimslimler ve Din Eitimi

lan resmi eitim kurumlar iin sz konusu olmutur ki bu tarz uygulamaya, Fermann yaynland tarihten ok nce, henz Tanzimat dneminin balarnda zaten geilmitir.12 Tanzimatn ilanndan sonra eitim almalarnn ancak 1846dan sonra ciddi biimde ele alnd ve Fermann hazrland tarihle, yeni eitim almalarnn balad tarih arasndaki nihayet 10 yllk bir zamann getii gz nne alndnda, yeni gelien eitim almalarnda gayrimslimlerin durumu ve haklar konusunun ele alnarak gerekli dzenlemenin geciktirilmeden yapld grlmektedir. Dnem boyunca devam eden almalarda da Fermanda yer verilen esaslar gz nnde tutulmutur. Maarif-i Umumiye Nezaretinin 1857 ylnda tekilinden sonra, Nezaretin grevlerinin belirtildii belgede mektepler sbyan, rtiye ve bunlarn dnda kalanlar (mektib-i fnn- mtenevvia) olarak ksma ayrlarak, sbyan mekteplerinde yaz okumak ve her snf tebaann akaid-i diniye ve mezhebiyeleri retileceinden muhtelit olmayaca, rtiye ve dier mekteplerin ise - din derslerine yer verilmeyecei iin - karma/muhtelit olaca belirtilmektedir. Talebeleri karma olan rtiyeler ve dier mekteplerle ilgili dzenlemeleri yapmaya yardmc olmak zere mevcut Meclis-i Maarif-i Umumi dnda ayrca, Mslman ve farkl gayrimslim cemaatlerinin yelerinden oluan bir Meclis-i Muhtelit de kurulmutur. Belgede sz edilen grevler arasnda nemli olan dier bir husus da sbyan mektepleri dndaki mekteplerde yer verilen derslerin tamamen Trke olarak okutulacak olmasdr.13 Btn bunlardan, sbyan mekteplerinin retim dili ve programnn, her cemaatin kendi dili ve dinine gre ekillenecei anlalmaktadr (Akyldz, 1993: 247). 1863 ylna gelindiinde, kurulan bu karma meclisin yeterince verimli olamamas yznden yeni bir dzenleme yaplmtr. Buna gre Meclis-i Maarif-i Umumiye iinde biri Mektib-i Sbyan- Mslime dieri Mektib-i Rtiye ve liye olmak zere iki komisyon kurulmutur. kinci komisyonun yeleri arasnda Rum, Ermeni ve Katoliklerden ikier, Yahudi ve Protestanlardan ise birer temsilci yan sra, yine gayrimslim bir ktip ye bulunacaktr (Berker, 1945: 45-46, 48-49; Mahmut Cevad, 2002: 69-72). Yaplan dzenlemenin ncekinden farkl olan taraf, komisyon yelerinin hangi cemaatlerden oluaca ve saysnda belirginliin salanm olmasdr.
12 13

Tanzimat dneminde eitimle ilgili nemli bir alma olan Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde, ilkretim basamanda yer verilen sbyan ve rtiye mekteplerinin kurulu ve programlarnda din unsuruna yer verilmitir. Sz konusu nizamnamenin hazrlanmasnda 1856 tarihli Islahat Fermannn ilgili ksmlarna dayanan Fransann, 22 ubat 1867 tarihinde Osmanl hkmetine verdii notann etkisi muhakkaktr (Karal, 1988b: 200; Kodaman, 1980: 48-50). Bu durumda, nizamnamede gayrimslimlerin hem genel hem de din eitimi konusunda yer verilen dzenlemelerin, Islahat Ferman ve Fransann notasnda ileri srlen esaslara gre belirlendii anlalmaktadr. Nizamnamede, kz ve erkek sbyan mekteplerinin Mslman ve gayrimslim tebaa iin ayr ayr kurulmas, ina, tamir ve retmenlerin maalar gibi masraarnn ilgili cemaatler tarafndan karlanmas ngrlmektedir.14 Ayrca programda yer verilen din derslerinde, her cemaatin ruhani reisleri tarafndan belirlenecek esaslara gre, kendi dinlerinin retimine yer verilecei belirtilmitir. Hatta bunun da tesinde Muhtasar Tarih-i Osmn, Muhtasar Corafya ve Mlmt- Naa derslerinin de gayrimslimlerin kendi lisanlar ile okutulaca belirtilmektedir.15 Aslnda bu dzenlemenin, sbyan mektepleri konusunda, eski uygulamadan ok da farkl olmad grlmektedir. nk nceki dnemde sbyan mektepleri zaten her cemaate gre ayr ayr almakta ve cemaatler kendi dil ve dinleri ile retimi srdrmektedir. Nitekim yukarda szn ettiimiz Maarif Nezaretinin grevlerinin belirtildii belgede de bu durum muhafaza edilmitir. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile din retimindeki durum aynen korunmu, dil konusunda ise programda yer verilen iki dersi (yaz talimi ve muhtasar fenn-i hesap) Trke, dierlerini ise yine kendi dillerinde okumalarna izin verilmitir. retimin sonraki basamaklarnn tamamen Trke olduu dikkate alndnda, yetersiz Trke retimi sonucunda bu mekteplerdeki rencilerin baarsnn olumsuz ynde etkileneceini tahmin etmek zor olmayacaktr. Byle bir uygulama ile gayrimslim ocuklarnn resmi mekteplere gitmemesinin adeta saland, buna yol ald anlalmaktadr ki, ileride de temas edeceimiz zere

14 15

Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, mad. 3-4, 15.

Mesela 1840 ylnda Tp Mektebine gayrimslim talebeler kabul edilmektedir (Bkz. Ergin, 1977: 726). 20 evval 1273 (13 Haziran 1857) tarihli bu belge iin, bkz. Berker,1945: 46-47.

Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, mad. 6. Programda din dersi iin yaplan aklamada Sunf- gayrimslime etfaline kendi usl-i diniyeleri tedris olunacaktr. Ve ibu usul-i diniye tedrisleri res-y ruhaniye marifetleriyle bit-tayin tedris klnacaktr ifadesine yer verilmitir. Sz konusu dersin retim dili ile ilgili olarak ise u aklama bulunmaktadr : bu dersler sunf- gayrimslimeye kendi lisanlar zere okutturulacaktr.

150

ded

ded

151

Zeki Salih Zengin

Tanzimat ve Sonras Dnemde Osmanl Toplumunda Gayrimslimler ve Din Eitimi

netice de yle olmutur. Nizamnameye gre sbyan mektepleri gibi rtiyeler de belirli bir nfus younluunun bulunmas kaydyla, Mslman ve gayrimslimleri iin ayr ayr alabilecek, din dersleri yine kendi ruhan reisleri aracl ile ve kendi dinleri zere okutulacaktr. Ayrca programda, mektebin bulunduu yerde ounlukla kullanlan lisann retimi de salanacaktr.16 Bu karar, Maarif Nezaretinin grevlerinin belirlendii belge ile karlatrldnda, din retimi asndan nemli farklln olduu, burada rtiyelerin muhtelit olduu belirtildii halde, nizamnamede nfus younluuna gre ayr olaca belirtilmi ve her cemaatin dini de retim konusu edilmitir. Yine, nceki kararda, rtiyeler ve daha sonraki retim basamaklarnda retimin tamamen Trke olaca belirtilmi iken Nizamnamede Trke dnda, mahalli dillerin retimine de yer verilecei belirtilmitir. Nizamnameye gre orta ve yksek retim kurumlarnda retim din fark gzetilmeksizin karma/muhtelit olacandan programda din derslerine yer verilmemitir.17 Ayrca btn okullardaki tatil gnleri, her dinin kendi kutsal gnleri dikkate alnarak belirlenmitir.18 Nizamnamede, retmen yetitiren kurumlarn yaps belirlenirken gayrimslimler iin ayr ksmlar da sz konusu edilmi, Darlmuallimin (Erkek retmen Okulu)in Rtiye ubesinde gayrimslim rtiyeleri iin retmen yetitiren ayr bir ksma yer verilmitir. Burada her cemaatin kendi lisan mstakil bir ders olarak okutulaca gibi ayrca tarih-i umumi ve defter tutmak usul gibi dersler de kendi dillerinde okutulacaktr.19 Benzer ekilde, Darlmuallimat (Kz retmen Okulu)n Sbyan ve Rtiye ubelerinin her birinde de gayrimslimler iin ksmlar bulunacak ve bu ksmlarn programnda yer verilen din dersleri ruhani reisleri aracl ile belirlenecektir.20 Programda yer alan derslerin kenarnda bulunan Her cemaatin kendi lisan zere tedris olunacaktr... ifadesine bakldnda, bu ksmdaki retimin Trke olmayaca anlalmaktadr. Nizamnamede, gayrimslim aznlk ve yabanc mekteplerinin almasna art dhilinde izin verilmitir: Muallimlerinin ellerinde Maarif Nezareti veya
16 17 18 19 20

mahalli maarif idareleri tarafndan onaylanm ehadetnamelerin bulunmas, edeb ve politikaya aykr ders okutturulmamak iin ders program ve kitaplarn Maarif Nezareti veya mahalli maarif idareleri tarafndan onaylanmas, mekteplerin alabilmesi iin stanbulda Nezaret, tarada ise mahalli maarif idareleri ve vali tarafndan izin verilmi olmas.21 leri srlen artlara bakldnda mekteplerin almasnn engellenmesi amacnn deil, hakl olarak denetleme ve kontrol amacnn gzetildii aka anlalmaktadr. Nizamnamede ayrca, merkezde ve tarada oluturulan eitim kurullarnda da gayrimslim yelere yer verilmitir.22 Yine Osmanl tebaas olup hususi mekteplerde - ki yabanc ve aznlk mektepleri bu kapsama girmektedir - tahsilini tamamlayanlar resm mekteplerdeki mezuniyet imtihanlarna girebileceklerdir. Yabanc uyruklular da, resm grevlerde istihdam hakk olmamak zere, bu imtihanlara girebileceklerdir.23 Nizamnamede, umumi mekteplerde muallim olabilmek iin Osmanl tebaas olma artnn bulunmas, gayrimslim tebaann da bu mekteplerde grev alma hakknn bulunduunu gstermektedir.24 Her cemaatin/milletin kendi kltrnn korunmasn hedeeyen geleneksel anlaya ramen, son dnemlerde ortaya kan, aslnda din sz konusu edilerek adeta zorla ortaya karlan veya yle gsterilen din atmalarnn domasnda XIX. asrdan itibaren artan Bat mdahalesinin tesiri muhakkaktr. Batllarn, gayrimslimlere din zgrl tannmas ynndeki talepleri, aslnda Osmanl Devletinin i ilerine mdahale iin ileri srdkleri bir bahaneden baka bir ey olmamtr. Nitekim 1856 tarihli Islahat Fermannn hazrlanmasna mdahil olan Avrupa devletleri tatmin olmad gibi Ferman istedii ekle sokmak isteyen ngiliz elisi Canning, din zgrlnn tam olarak salanmadn ileri sryordu. Bu elinin anlad din zgrl, Protestan misyonerlerine tam bir serbestlik iinde Ortodoks ve Katolik Hrstiyanlarla Mslmanlardan mmin almak zgrl idi (Kk, 1999: 209-214). Tanzimat sonras gayrimslim tebaa merkezli kltrel-dini hak arama hareketleri, bu iddialar ileri srmekle birlikte, gerekte, Batl devletlerin siyasi-ekonomik merkezli asl hedeerinin

Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, mad. 23, 27, 29. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, mad. 33, 38, 46. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, mad. 8, 25, 32, 40, 48. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, mad. 53-54. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, mad. 68-70.
21 22 23 24

Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, mad. 129. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, mad. 132, 133, 136, 138, 143. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, mad. 174, 175. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, mad. 178.

152

ded

ded

153

Zeki Salih Zengin

Tanzimat ve Sonras Dnemde Osmanl Toplumunda Gayrimslimler ve Din Eitimi

tahakkukunda bir ara ve istismar vastas olmaktan teye gitmemitir.25 Btn bunlara ramen Osmanl Devleti, hkim olduu tebaann btnne adaletle yaklamay ve temel haklarndan mahrum brakmamay ilke olarak benimsemi, Tanzimat dneminde balatlan eitimde modernleme almalar ierisinde de bu ilkeye bal kalmtr. C. Tanzimat Sonrasnda Gayrimslimler ve Din Eitimi Tanzimat sonrasnda II. Abdlhamid ve II. Merutiyet dnemlerinde devlet tarafndan alan mekteplerde sadece slam din derslerine yer verilmitir. Byle bir uygulamaya yer verilmesinin nedenlerinin tespit edilmesi gerekir. Bu sebeplerin banda ncelikle eitim politikasnn deimesi zikredilmelidir. Mevcut politikann deimesinde siyas gelimelerin nemli pay bulunmaktadr. Tanzimat yllarnda, Rumelideki bamszlk hareketlerinin srmesi, devleti ayakta tutaca dnlen Osmanlclk siyasetinin yararnn olmadn gstermitir. Dier taraftan gayrimslimlerin resm mektepler yerine kendi kurduklar mektepleri tercih etmeleri (Kodaman, 1980: 178-179; Akses, 2003: 105; Yolalc, 1994: 465),26 II. Abdlhamid dneminde mektep programlarnn yeniden dzenlenmesi srasnda slam din derslerine yer verilmesi uygulamasna neden olmutur. Geekten de bu dnemde faaliyet gsteren resm ve zel eitim kurumlarnn saylar ve talebe zellikleri incelendiinde gayrimslimlerin, resm mektepler yerine kendi zel mekteplerine yneldikleri ok ak biimde grlmektedir. 1895-1896 retim ylnda stanbuldaki resm idadide renim gren 654 talebenin 57 tanesi gayrimslimdir. Buna karlk 17 gayrimslim idadi mektebinde 2.322 talebe bulunmaktadr. Yine stanbuldaki toplam 30 resmi rtiye mektebinde 4.503 talebe renim grrken, farkl cemaatlere ait toplam 101 gayrimslim rtiyesinde 13.025 talebe renim grmektedir. Tarada da durum farkl deildir. Vilayetlerdeki 19 yatl idadideki 992 talebeden 116s, 35 gndzl idadideki 3.266 talebeden ise sadece 189u gayrimslimdir.27 1897
25 Ne yazk ki birbirleri ile ekien baz Osmanl devlet adamlar da bu istismara zemin hazrlamlardr (Bkz. Akyldz, 1993: 299).

ylna ait dier bir istatistik almas benzer sonular vermektedir. lkedeki btn resm iptidai, rtiye ve idadi mekteplerinde renim gren 891.809 talebeden gayrimslim olanlarn says sadece 607 olarak belirlenmitir (Gran, 1997: 107). Ayn durum II. Merutiyet yllarnda da geerlidir. 1908-1909 yllarnda orta ve yksek dereceli mektepler gz nne alndnda stanbulda 51 resm mektepte 13.467 talebe renim grrken, gayrimslimlere ait 73 mektepte renim gren talebe says 20.785 olarak tespit edilmektedir. Tarada ise ayn derecelerde 238 resm mektepte 17.335 talebe renim grrken, gayrimslimlere ait 459 mektepte 60.841 talebe renim grmektedir.28 Gayrimslim vatandalarn resm mekteplere gelmemelerinin sebebini, sadece bu mekteplerde kendi dinlerine ait derslerin olmamas ile izah edebilmek mmkn grnmemektedir. Bu uygulamann belirli oranda paynn olduu ileri srlebilir; ancak asl nedenin bu insanlarn resm mekteplere gelmek istememeleri olduunu iddia etmek yanl olmamaldr (Akyz, 1992: 108-110). Nitekim Islahat Ferman ierisinde, her cemaatin kendi mektebini ama hakkna sahip olmas gerektii esasnn yer ald ve bu esasn gayrimslim halkn temel haklarnn salanmas adna belirlendii/talep edildii bilinmektedir. Yine, Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde yer alan hususi mekteplerin almasna imkn tanyan maddenin salad haktan asl yararlanan; hatta ou zaman bu maddede yer alan hkmlere uymaya bile gerek grmeyenlerin, aznlklar ve zellikle de yabanclar olduu bilinmektedir. Btn bunlar, u veya bu sebeplerden tr gayrimslimlerin resm mekteplere rabet etmediini, bu mekteplerin zaman ierisinde neredeyse sadece Mslman tebaann ocuklarnn devam ettii mektepler haline geldiini gstermektedir. Sonu olarak, dneminin devlet politikas, mevcut gerekler karsnda bu defa slam inanc etrafnda tebaann birletirilmesi amacna ynelmi ve bu ama doal olarak eitim sistemine de yansmtr (Kr. Fortna, 2002: 217-218). Byle bir anlayn neticesinde slam din derslerine btn mekteplerde, retim sresi artrlarak yer verilmi ve zaten az sayda bulunan gayrimslim talebeler de bu derslerden muaf tutulmulardr.29 Dier taraftan II. Abdlhamid dneminde, aznlk ve yabanc mekteplerine28 Bkz. Dersaadet ve Vilytta Kin Mektib-i Resmiye ve Hususiye ve Dersaadette Bulunan Medris-i slamiye ve Ktphanelere Dair statistik Mecmuas (1323-1324 ve Ksmen 1325-1326 Ders Yllar). (1327: 26-27). 29 Bu konuda ak bir hkme rastlanmamakla birlikte, idadi mektepleri iin 1310(1894-1895) ylnda hazrlanan programda, Ulum- Diniye dersinin ierii belirtilirken Talebe-i mslimeye mahsus olup... ifadesine baklarak, byle bir sonuca ulamak mmkndr. Bkz. Vilyt- ahanede Bulunan Leyl ve Nehar Mekatib-i dadiyeye Mahsus Olarak Bu Kere Maarif Nezaretince Tadilen Kaleme Alnan Ders Programlar. (1310: 14).

Osmanl tebaas gayrimslimler bir yana, ecnebi ocuklarnn bile resmi mekteplere gelmesini engelleyen herhangi bir kayt bulunmamakta; aksine, bunun sakncasnn olmad belirtilmektedir. Maarif Nezaretinin, ecnebi ocuklarnn idadilere gelip gelemeyecei hususundaki tezkeresi Meclis-i Mahsus- Vkelada incelenerek, sakncasnn olmadna karar verilmitir (Bkz. Mektib-i dadiyeye Teba-i Ecnebiye Evladndan akird Kabul Hakknda rade, 15 Rebilevvel 1305/18 Terinisani 1303 (30 Kasm 1887), Dstur (5), Birinci Tertip, s. 949-950).
27 Bkz. Maarif-i Umumiye Nezareti daresinde Bulunan Mekatib-i ptidaiye, Rtiye, dadiye, liye ile Mekatib-i Hususiye ve Ecnebiyenin Dersaadette Tahriri cra Klnan ve Tarada Mevcut Bulunan Ktphanelerin statistii, 1311-1312 (1895-1896) Sene-i Dersiye-i Maliyesine Mahsustur. (1318: 7-8, 22, 25-27).

26

154

ded

ded

155

Zeki Salih Zengin

Tanzimat ve Sonras Dnemde Osmanl Toplumunda Gayrimslimler ve Din Eitimi

kar olumsuz bir tutumun gelitii grlmektedir. zellikle yabanc mekteplerinin misyonerlik faaliyetleri ve bununla balantl olarak aznlklarn siyas ayrla ynlendirilmesi, devletin bu kurumlara phe ile bakarak mesafeli durmasna; hatta kar tavr almasna neden olmutur.30 Byle bir tavr aln, siyas srece bal olarak gelitii ok aktr. Tanzimat dnemindeki yaklam ve uygulamalarn yannda, II. Abdlhamid dneminin banda ilan edilen Kanun- Esaside din eitimi konusunda yer verilen esaslar da devletin gayrimslim tebaann eitim haklar konusunda nyargl ve olumsuz bir yaklam iinde olmadn aka gstermektedir.31 Ancak iyi niyetli yaklamlarn olumsuz neticelerinin ortaya km olmas, yetkilileri daha dikkatli ve tedbirli olmaya, yasal sreci daha etkili biimde uygulamaya sevk etmitir ki bunu doal ve hakl bir tepki olarak kabul etmek gerekir. Bunun dnda Osmanl devlet adamlar baskc, yasaklayc ya da mevcut kanunlarn dna kmak gibi bir ama tamamlardr. II. Abdlhamid dneminde mekteplerde sadece slam din derslerine yer verilmesine karlk, din derslerinin mektep programlarndan tamamen kaldrlmas veya gayrimslim tebaann mensup olduklar dinlerin de programa alnarak, herkesin kendi dinini renmesine imkn tannmas gerektii kirleri de ileri srlmtr. Mesela akir Paa, Vilyt- Sitte32de eitim faaliyetlerini inceleyerek, yaplmas gerekli dzenlemeler hakknda grlerini belirttii raporunda33, ilkretim kurumlar olan iptidailerin ayn dilde eitim yaplan ve din derslerine yer verilmeyen bir yapya kavuturularak, Mslman ve gayrimslim btn ocuklarn ayn mektepte birlikte (karma/muhtelit) eitim grmelerinin gerekli olduunu ileri srmektedir. Farkl dn ve etnik unsurlara (ansr- muhtelife) sahip devletlerin eitimde dil birliini salamalarnn nemli olduunu vurgulayan akir Paaya gre, farkl dn ve etnik kkenlere mensup olsalar bile, ocuklarn kk yalardan itibaren ayn dilde eitim almalar, aralarndaki farkllklarn derinlemesini nleyecektir. Dier taraftan, farkllk nedeni
30 31

olan dinlerin, mektepte deil mektep dnda ky imam ve papazlar tarafndan retilmesi gerektiini ileri sren akir Paaya gre, mektep programlarnda sadece resmi dil olan Trke ve Aritmetik derslerine yer verilmesi yeterli olacaktr. Neticede, btn ocuklarn ayn mekteplerde birlikte eitim grmeleri, Osmanl vatanda olmak ve ayn vatana sahip olmak kirleri etrafnda birlemelerini salayaca gibi, bunun yan sra gayrimslim ailelerin, siyas emeller tayan zel mekteplere ynelmelerine ve kirlerinin zehirlenmesine de engel olacaktr. Ayrca, devletin her cemaat iin ayr mektep inas veya toplanan vergilerden pay ayrmasna gerek olmayacandan, maddi ynden de tasarruf salanm olacaktr. Raporda konuyla ilgili olarak u ifadelere yer verilmektedir: Hal-i sibvette bir mektepte ayn lisan tahsiliyle tevaul eden etfal arasnda cinsiyet ve milliyet mukteziyat olan beynnet, gerei gibi takll-i iddet edecei cihetle, kur mektib-i iptidaisine milel-i gayrimslimeden verilecek etfal, mekasd- siyasiyeye mebni tesis olunan milli mektibde olduu vechile kren zehirlenmi olmaktan masun olarak, vatan- mterek hizmetinde ve Osmanllk krinde byyecei derkr olduundan, kirleri bozulmu Ermenilerin etfalini bu mekteplere vermeye pek de yanamamalar vrid ise de mektepler muhtelit olmak esas zerine tekil olunur ve umur- diniyye tahsilat her karye imam veya papazlarna braklp mekatib-i iptidaiye tahsilat yalnz hkmet lisan olan lisan- Osmaniye ve Hesaptan Amal-i Erbaaya hasredilirse vakten minelevkat etfal-i gayrimslimenin mektib-i mezkreye alacaklar aleb-i ihtimalattan olup bilfarz vettakdir etfal-i mezkure baz efkar- fasideye mebni mekatib-i mezkureye girmekten istinkaf eyledikleri takdirde saltanat- seniyyenin maarif-i umumiye tesisine ve halktan maarif hissesi istfa etmesinden maksad lisan- resm olan lisan- Osmaniyi tamim etmek maddesi olup bunun iin herkese ak mekatib-i iptidaiye tekil ve tesis etmekle tebasnn her snfna kar vazife-i hkmrnsini fa etmi olacandan milel-i gayrimslimenin maarif ianesinden bakaca hisse ifraz talebine artk salahiyetleri kalmayaca derkrdr. Raporunda idadilerdeki eitime de temas eden akir Paa, bu mekteplerde slam dndaki dinlerin din derslerine yer verilmemesi yznden gayrimslimlerin ocuklarn bu mekteplere gndermedikleri gibi eitim iin toplanan vergilerden kendi hususi mekteplerine yardmda bulunulmasn istediklerini, bu hali ile idadilerin kurulu amacn yerine getiremediini ifade etmektedir: mektib-i mezkre programnda ulm- diniyye dersleri dahil olup teba-i gayrimslime edynna dair programa bir ey idhal edilmemesi bulunmak vesi-

Bu konuda geni bilgi iin, bkz. Zengin (2007).

1876 ylnda ilan edilen Kanun- Esasinin 15. maddesinde Emr-i tedris serbesttir. Muayyen olan kanuna tebaiyet artyla her Osmanl umumi ve hususi tedrise mezundur, 16. maddesinde ise Bilcmle mektepler Devletin taht- nezaretindedir. Teba-i Osmaniyenin terbiyesi bir siyk- ittihad ve intizam zere olmak iin iktiza eden esbaba teebbs olunacak ve milel-i muhtelifenin umr- itikadiyelerine mteallk olan usul-i talimiyeye halel getirilmeyecektir hkmlerine yer verilmitir (Bkz. Kili & Gzbyk, 985: 32).
32 33

Erzurum, Harput, Diyarbakr, Sivas, Bitlis, Van vilayetleri. BOA., Y. EE., No: 131/21.

156

ded

ded

157

Zeki Salih Zengin

Tanzimat ve Sonras Dnemde Osmanl Toplumunda Gayrimslimler ve Din Eitimi

lesiyle milel-i gayrimslime etfali mektib-i mezkreye rabet etmeyerek hisse-i maarif ianesinden hususi mekteplerine iane istidasn.......eylemekten hl kalmadklarndan mektib-i mezkrenin tesisinden bu cihetle dahi istifade edilemedii meydandadr. Aka belirtmemekle birlikte, iptidaler iin ileri srd kirlerine baklarak akir Paann, idad programlarndan da din derslerinin kartlmas grnde olduu ileri srlebilir. akir Paann ileri srd kirler Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde yer alan esaslardan nemli farkllklar tamakta, din derslerinin btnyle mekteplerden kartlmasn istemektedir. Ayrca Osmanllk idealinin, Tanzimat dneminde uygulanmasndan netice alnamad bilinmektedir. Yine 1889 ylnda, Doudaki baz vilayetlerdeki misyonerlik faaliyetlerinin nlenmesi ve alnmas gereken tedbirlerden sz edilen raporlarda, her tebaa mensubu yetim ocuklarn birlikte eitim grecekleri yetimhanelerin inasndan sz edilmektedir. Raporun sunulduu ve sadrazamn imzasnn bulunduu st yazda u ifadelere yer verilmektedir: .Anadolunun mnasip bir mahallinde hkmete bir eytamhane inasyla oraya her snf teba-i Osmaniye eytamnn kabul ve bunlarn milliyetlerini muhafaza ve ahlakn tehzibe kl olmak zere tedrisine lzum grlecek kitaplarn programna idhali halinde misyonerler ile sair ecnib tarafndan o misill dartterbiyeler tesisine mahal kalmam olaca cihetle34. Belgede yer verilen, gayrimslim ocuklarn milliyetlerinin muhafaza ve ahlaklarnn gzelletirilecei ifadesine dikkat ekmek istiyoruz. Bu ifade, eitim planlamasn gerekletiren Osmanl devlet adamlarnn, gayrimslim ocuklarn kendi inanlar dnda baka bir inanca ynlendirilmek gibi bir ama tamadklarn, heden, herkesin kendi inan ve kltrn muhafazasn salamak, ayrca doal olarak, kendi toplum ve devletine bal fertler olarak yetitirmek olduunu ortaya koymaktadr. Nitekim sz konusu st yaznn ekinde bulunan ve Maarif Nezaretince hazrlanan 6 Muharrem 1317 (17 Mays 1899) tarihli raporda ise, Mslman ve gayrimslim ahalinin ocuklarnn ecnebi mekteplerine ynelmeleri ve kirlerinin bozulmalarnn nne geebilmek amacyla, programlar yeniden dzenlenen karma/muhtelit, meccani (parasz) devam mecburi mekteplerin almas
34

gerektii belirtilmektedir. imdilik baz vilayetlerde alacak bu mekteplerde, gayrimslim ocuklara kendi din derslerinin yine kendi muallimleri tarafndan okutulacandan sz edilmektedir: teba-i mslime ve gayrimslime etfalinin imdilik ksmen olsun ayn usul-i tahsil ve idare tahtnda iktisab- terbiye ile bir kr-i sadakat ve hamiyette icma ve ittihat ve bu suretle mektib-i ecnebiyeye gstermekte olduklar rabt ve temaylt refte refte kesb-i itidal ve inhitat ederek efkr ve itikatlarnn ilkaat ve tesvilat- muzrra- hariciyeden mmkn mertebe mahfuziyet maksadnn husln teshil iin imdilik Suriye ve Beyrut ve Halep ve Aydn ve Hdavendigar ve Diyarbakr ve Mamuretlaziz ve Adana ve Sivas ve Edirne ve Selanik ve Manastr ve Kosova ve Yanya vilayetlerinin ve alnacak tecrbenin gsterecei netyice gre ileride dier vilayetlerin mevaki-i mnasibesinde kur ve kasabtn b-kudret ahlsi evladna mahsus ve muhtelit meccan ve devam mecburi olmak ve iptidai ve rti derecesinde olarak ve oralarda bulunan muntazam mektib-i ecnebiye ve gayrimslim programlar ve icab- hali ve mahalli nazar- dikkate alnarak lzumu grnen ulum ve fnun Trke tedris klnmak ve mddet-i tahsiliyesi 6-7 seneden ibaret bulunmak ve ashab- kudret ve yar evladndan ehr 100 kuru cret alnmak ve teba-i gayrimslime etfalinin akaid-i dnleri kendi muallimleri marifetiyle tlm olunmak ve muallimin-i mslimeden maada iktizsna gre mektib-i lye ve idadiye ehadetnamelerinden mutemet ve muktedir gayrmslim muallim dahi bulundurulmak zere her mahallin cesmet ve ehemmiyetine nazaran er ve ikiyzellier ve ikieryz kadar etfali istiaba k ve snf zerine mretteb leyl darttalimler ihdas ve tekili ve meccani talebenin her vilayetin nfus- muhtelitesi nisbetinde sene be sene ahz ve kabl35. Raporda, zararl faaliyetlerinden endie edilen ve yabanc mekteplerine gitmemeleri gereken kimseler olarak sadece gayrimslimler deil Mslmanlar da saylm, devletin vatandalar olarak bir ayrma gidilmeden ikisi de tebaa olarak zikredilmitir. Bu yaklam, devletin, tehlike grd konuda vatandalar arasnda din merkezli bir ayrm yapmadn gstermektedir. Dier taraftan, bu tavrn ardnda devletin, dini farkllk yznden, bunun istismar edilerek toplumsal atma ve siyasi blnmeye frsat vermeme arzusu da hakl olarak bulunmaktadr. II. Abdlhamid dneminde, resm mekteplerde din dersleri hakknda uygula35

Bkz. BOA., Y.A.Res., No: 101/39.

Bkz. BOA., Y.A.Res., No: 101/39.

158

ded

ded

159

Zeki Salih Zengin

Tanzimat ve Sonras Dnemde Osmanl Toplumunda Gayrimslimler ve Din Eitimi

nan tarz ile bu uygulamann deitirilmesine ynelik kirlerin her birinin gerekeleri vardr. Uygulamada geerli olan sadece slam din derslerine yer verilmesi tarznn nedenlerine bu konunun ba tarafnda yer vermitik. Din derslerinin tamamen kaldrlmas ya da herkesin kendi dinini renmesine imkn tannmas ynndeki kirlerin temel dayana ise eitim kurumlarnda, farkllk oluturan unsurlara yer verilmeyerek, tebaann ortak deerler etrafnda birletirilmesi hedene ulama arzusudur. Bu grn dier bir dayana ise zellikle gayrimslim tebaa ocuklarnn hem gayrimslimlerin kendi mekteplerinde hem de zellikle yabanc mekteplerinde maruz kaldklar ayrlk kirlerden uzak tutulmas hededir. Buna gre, resm mekteplerde sadece slam din derslerine yer verilmesi, gayrimslimlerin bu mekteplere gelmemesi iin bir gereke oluturmaktadr. ayet din dersleri kaldrlr ya da herkesin kendi dinini renmesine imkn tannrsa bu gerekenin ortadan kalkaca dnlmektedir. leri srlen bu kirlerin uygulamaya dntrlmedii anlalmaktadr. II. Abdlhamid ve II. Merutiyet dnemlerinde resm mekteplerdeki din derslerinin slam din dersleri olarak verilmesinin, farkl dinlere mensup tebaa arasnda atmaya neden olup olmad meselesinde, zellikle rtiye, idad ve sultanlerden oluan orta dereceli mekteplerdeki genel program yapsna bakmak gerekir. Hazrlanan programlarda yer verilen dersler arasnda sosyal, fen, matematik, yabanc dil, Arapa, Farsa, Trke vs. gibi derslerin yannda Kuran- Kerim, ilmihal, ulum- diniye gibi adlar tayan slam din dersleri, ayrca Ahlak dersine de yer verilmektedir (Zengin, 2003: 63-81). Din derslerinin tamamen slam dini merkezli mfredatna karlk, Ahlak dersinde, dn anlaylar bir yana, her insan iin gzel ahlak adna gerekli bilgiler yan sra, din ve inan hrriyetine sayg duyulmasna dair bilgilere de yer verilmektedir.36 Byle bir program yaps ierisinde, farklln sz konusu olaca alan din dersidir ve daha nce de belirttiimiz gibi bu dersten gayrimslim talebeler zaten muaftr. Ayn durumun II. Merutiyet yllarnda da geerli olduu, din derslerinin slam merkezli olarak belirlendii, ayrca Ahlak derslerine, kapsam daha da geniletilerek ahlak ve malumat- medeniye, malumat- ahlakiye, malumat- ahlakiye ve medeniye gibi adlarla yer verilmitir. Sz konusu bu dersler iin hazrlanan program, mfredat ve kitaplara bakldnda dn ve felse dnce hrriyeti, ahslarn kir ve inan hrriyetine sahip olduklar, btn Osmanl vatandalarnn eit haklara sahip olduklar ve Osmanl vatannn btn farkl
36 Konuyla ilgili olarak Ticari, Sanayi, Zirai, Umumi ubeleri Hv dadilere Mahsus Mfredat Program (1322: 10) ve Zengine (2003:96-99) baklabilir.

unsurlaryla eit haklara sahip vatandalara ait olduu kirleri ilenmektedir.37 Yer verilen bu konular ve daha da nemlisi, din farkllklara yaklam tarz, bu farklln vatandalk haklarna sahip olup olmama konusunda eitsizlik sebebi olarak grlmediini ve bunun retim konusu yapldn, bylece din farkllklara ramen birlikte yaamann mmkn olduu krine olan inanc ortaya koymaktadr. Hem Tanzimat hem de daha sonraki dnemlerde, mekteplerde din derslerine yer verilip verilmemesi konusunun, sosyal ve siyas birliin salanmas meseleleri etrafnda ele alnd ve uygulamalarn da buna gre ekillendii grlmektedir. Her iki dnemdeki farkl uygulamalara ramen sz konusu endieler ortadan kaldrlamad gibi devletin siyasi birliinin paralanmasnn da nne geilememitir. phesiz byle bir neticenin ortaya kmasnda tek bana, mekteplerde din derslerinin yer alp almamas ya da dersin u veya bu ekilde yaplmasnn belirleyici olduunu syleyebilmek mmkn deildir. Olumlu neticenin alnamamasnda, d kaynakl tahriklerden beslenen, kararl ve pein hkml ayrlk hareketlerinin nemli paynn olduunu unutmamak gerekir. Byle bir gereklik karsnda eitimle ya da baka bir alanla ilgili u ya da bu hakkn verilip verilmemesinin, bahaneden teye geemediini iddia etmek yanl olmasa gerektir.38 Nitekim yaplan yasal dzenlemelerde, hususi mektepler ad altnda aznlk ve yabanclara mektep ama hakknn verilmesinin, beklenen memnuniyet ve devlete olan ball ne derece salad da gzden uzak tutulmamaldr. Sonu Farkl inan deerlerine sahip toplumlarda okullarda din derslerine yer verilip verilmemesi konusu gnmzde de tartlmaktadr. Din, insanlar arasndaki farkllk nedenlerinden birisini oluturmaktadr. Bununla birlikte dinin hem psikolojik hem de sosyolojik bir gereklik olduu ve insanlar derinden etkiledii
37 Bu konuda, bkz. Mekatib-i Sultaniyeye Yeni Tekilata Tevkan 329-330 Sene-i Dersiyesinde Talebe Kabulne ve Programn Suret-i Tatbikine Dair Talimatname (1329); Mekatib-i Sultani Ders Program (1331); Darlmuallimat Program (1330:16); Mekatib-i ptidaiyede Tedris Olunan Ulum ve Fnunun Mfredat Program (1327: 127); Ahmet Cevad (1327: 181) ve ayrca, bkz. Doan (1994: 86-88; 105-106, 118); Fortna (2002: 275). 38 Parekh, okkltrl toplumlarda, gerekli artlar salandnda farkl topluluklar arasnda ortak bir aidiyet duygusunun olumasnn muhtemel olduunu; ancak politik topluluklar bir arada tutmann ok zor olduunu belirterek, okkltrl toplum kendisinden beklenen her eyi yapt halde yine de yetersiz kalrsa, bask ve iddetten kanmas ve ansszln tm insan kurumlarnda bulunan kanlmaz krlganln bir sonucu olarak kabul etmesi gerektiini syler (Bkz. Parekh, 2002: 303).

160

ded

ded

161

Zeki Salih Zengin

Tanzimat ve Sonras Dnemde Osmanl Toplumunda Gayrimslimler ve Din Eitimi

gerei dikkate alnarak, inan hususundaki farkllama hangi boyut ve derinlikte olursa olsun retim konusu yaplmas gerekir. Dinin, retim konusu yaplmas gerekliliinin ardndaki asl neden, onun gz ard edilemeyecek bir gereklik olmasnn yan sra, nemli bir etkileme gcne de sahip olmasdr. Bylesine nemli bir gce sahip olan dinin retimine okullarda yer verilmemesi doru bir yaklam olmayacaktr. Dier taraftan, farkl dn inanlarn, insanlar arasnda atmaya yol ama ihtimali de mevcuttur. Byle bir ihtimali olabildiince ortadan kaldrmann en etkili yolu, farkl inanlar ve bunlarn mntesipleri ile olan ilikilerin atmaya yol amayacak biimde dzenlenmesini ieren planl ve dzenli eitim olsa gerektir. Kanaatimizce ok kltrl toplumlarda din retimine daha fazla nem verilmesi ve mutlaka yaplmas gerekir; nk bu tr toplumlarda din adna olumsuz ynlendirme ve atma ortamnn ortaya kma ihtimali daha fazla olacaktr. Byle bir yap ierisinde yaplacak din retiminde, mfredatn hazrlanmasna da zel bir nemin verilmesi gerekir. Mfredat ierisinde inan farkllklarnn nedenleri ortaya konularak, farkllklara sayg duyulmas gerektii vurgulanmal, ortak payda ve amalar n plana karlmaldr. Sz konusu anlayn Osmanl toplumundaki uygulamasna bakldnda, okkltrllk anlay ve buna bal uygulamalarn bugn ile dn arasnda nemli farkllklarn olduu grlmektedir. ncelikle, gnmzdeki okkltrllk ifadesinden daha ziyade, toplum ierisinde var olan farkl inan ve kltrlere eit yaklam anlalmaktadr. Yine, laik devlet anlaynda din, devletin vatandalar ile olan ilikisinde bir farkllama/eitsizlik nedeni olarak kabul edilmemektedir. Byle bir anlay ve yaklam ierisinde, toplumun tamamna hitabeden rgn eitim kurumlarnda dinin eitim/retim konusu yaplmas sz konusu olduunda din temelli farkllklara da hem planlama hem uygulama aamasnda eit yaklamn olmas tabii olarak ortaya kmaktadr. Belirttiimiz bu anlay ve uygulamann gemite de byle olduunu ne Osmanl ne de dier toplumlar iin iddia edebilmek mmkn grnmemektedir. Kanaatimizce bu husustaki belirleyici husus laik anlaytr. Dolaysyla, farkl kltrlere sahip toplumlarda din eitimine yer verilmesi konusunu da bu anlayn, toplum idaresinde sz konusu olup olmamas ile balantl olarak incelemek gerekir. Laik anlay ncesi dnemde, siyas otoritenin dinler karsnda eit mesafede durmas ya da idar-hukuk yaplanmasnda dini dikkate almamas sz konusu deildir; ancak byle bir devlet anlay ierisinde, dier dinlere yaama hakknn tannmayaca ya da yok farz edilecei gibi bir sonuca ulamak da her
162
ded

zaman doru grnmemektedir (kr. Parekh, 2002: 300). Bu dnemdeki din ve devlet ilikileri incelenirken, siyas otoritenin kendi kimliini tanmlarken ifade ettii dinin dndaki din ya da dinlere salad haklar ve bu haklarn eitim, hukuk gibi alanlara yansmas n plana alnmaldr. Yine u hususu belirtmeliyiz ki, farkl inan ve kltrlere sahip toplumlarda bu farkllklarn u ya da bu boyutta problem oluu, amzda ortaya kan bir husus deildir. Ancak problemin boyutu ve ortaya k alanlarnda daha nceki dnemler ile gnmz arasnda birtakm farkllklar da bulunmaktadr. Nitekim Osmanl Devleti iin Tanzimat ncesindeki rgn eitim kurumlarnda farkl dinlerin ayn anda birer ders olarak ya da genel mfredat iinde konu olarak yer almas sz konusu bile deildir; nk retim kurumlar zaten din, hatta mezhep farkllklarna gre ayr ayr faaliyet gstermektedir. Farkl dinlerin rgn retim alanna tanmas ise ancak Tanzimattan sonraki dnemde sz konusu olmutur. Yaptmz bu tespitlerden sonra unu syleyebiliriz ki, tam bir laik devlet anlaynn sz konusu olmad Osmanl Devletinde btn dinlere kar eit bir yaklam sz konusu deildir; nk devletin dn/slami kimlii muhafaza edilmektedir. Bu gereklie ramen, hem Tanzimat ncesi hem de sonrasnda slam dndaki dinlerin yok farz edilmesi ve birtakm haklarn salanmam olmas gibi bir durum da sz konusu deildir. Bu yaklam, gnmzdeki okkltrllk anlay ile tam olarak badamamakla birlikte, asl olmas gerekenin, dier dinlere serbest yaama ve faaliyet gsterebilme hakknn salanmas olduu kabul edildiinde, ortada ciddi bir problemin de kalmamas gerekir. Osmanl Devletinde Tanzimat dnemi ile birlikte balayan eitimde modernleme almalar ierisinde yaplan dzenlemelerde, resm mekteplerde gayrimslimlerin kendi dinlerinin retiminin sz konusu edildii; ancak II. Abdlhamid dneminde bu uygulamann kaldrlarak mekteplerdeki din derslerinin slam din dersleri halini ald grlmektedir. Bu uygulamann temel nedeni ise gayrimslimlerin, resmi mektepler yerine kendilerinin ya da yabanclarn atklar zel mekteplere ynelmeleri olarak grlmektedir. Byle bir gelime karsnda resmi mekteplerdeki din derslerinin slam din derslerine dnmesini doal karlamak gerektir. Dier taraftan bu uygulamann sadece resm mekteplerle ilgili olduu, genel anlamda aznlk ve yabanclara ait zel mekteplerde yer verilen din eitimine herhangi bir mdahalenin de sz konusu olmadn belirtmeliyiz. Tanzimat sonras alan mekteplerde din derslerinin yer alp almamas konusunun, farkl din ve kltrlere mensup bireylerden oluan bir yapya sahip
ded

163

Zeki Salih Zengin

Tanzimat ve Sonras Dnemde Osmanl Toplumunda Gayrimslimler ve Din Eitimi

Osmanl Devletinin milli birliinin salanmas konusu ile birlikte dnlerek, planlamann buna gre yapld grlmektedir. Tanzimat sonrasnda ortaya kan farkl uygulamann, nceki dnemdeki uygulamadan beklenen sonularn alnamad inancna dayand anlalmaktadr. Tannan btn haklara ve farkllklara gsterilen saygya ramen milli birliin salanmas konusunda beklenen netice elde edilememitir. Osmanl Devletinin son dnemini oluturan zaman dilimi iindeki olaylarn seyri, dnm noktalar ve en nihayetinde varlan sonu gz nne alndnda, farkllklar konusundaki asl problemin dini/kltrel haklardan mahrumiyet olmad anlalmaktadr.39 Byle bir durumda, din derslerinin ieriini, her dinin kendi inan ve ibadetlerine ait bilgilerin yannda, farkl inanlara sahip olmann insanlk iin bir zenginlik ve sayg duyulmas gereken bir gereklik olduu ana dncesi etrafnda oluturmann are olup olmayaca gemiten gelecee zm retme ya da tarihe ml olmu bir konudan dersler kartma abasna katk salamas asndan - tartlabilir. Sz konusu farkl uygulamalarn hangisinin daha doru ve gereki olduu meselesine bakldnda, phesiz tarihe ml olmu byle bir konuda varlacak neticenin en azndan bilimsel merakn giderilmesi noktasnda deeri vardr. Sonuca varmada, srecin uzanda bulunmamzn, bu sre ierisinde gerekletirilen yaklam ve uygulamalarn ncesi yannda zellikle sonrasn da bilmemizin nemli katks olacaktr. Osmanl Devletinin dalma dneminde yaananlar gz nne alndnda, o zamana kadar izlenen eitim politikalarnn hangisinin daha gereki ve isabetli olduu hakknda kir ileri srmek kolaylaacaktr. Btn bunlarn gnmze ya da gelecee yansyan taraar da vardr: Din, retim konusu yaplmaldr. Kltrel ve dn farkllklar tek balarna atma ve ayrlk nedenleri deildir; ancak kar salama ve smrme amal yaklamlar bu tr farkllklar atma ve blnme arac haline getirebilirler. Bunun nlenebilmesi, farkllklara sayg ve hogr prensipleri etrafnda yaama ve renme-retme haklarnn salanmasna olduu kadar, farkllklara sahip olanlarn da iyi niyet sahibi ve verilen haklar istismar etmeyecek anlaya sahip olmalarna baldr. Son olarak unu da belirtmeliyiz ki farkl kltr ve inan yaplarn bnyesinde barndran toplumlardaki din eitiminin tarihi sreteki uygulamalarnn karlatrmal olarak yaplmasnn faydal olaca grndeyiz. Byle bir kar39

latrma - deneme niteliinde bile olsa - bu almann amacn ve snrn aacak kadar geni olduu gibi ayn zamanda ciddi bir emee de muhtatr.

Kaynaka
Akses, E. (2003). Amerikallarn Harputtaki misyonerlik faaliyetleri. Ankara: TTK Basmevi. Ahmet Cevad (1327). Mektepte Malumat- Ahlakiye ve Medeniye dersleri. stanbul: Mahmut Bey Matbaas. Akda, M. (1971). Trkiyenin iktisad ve itima tarihi II (1453-1559). Ankara: TTK Basmevi. Akkutay, . (1984). Endern mektebi. Ankara: Gazi niversitesi Basn-Yayn Yksekokulu Basmevi. Akyldz, A. (1993). Tanzimat dnemi Osmanl merkez tekilatnda reform. stanbul: Eren Yaynlar. Akyz, Y. (1992). Cevdet Paann zel retim ve tanzimat eitimine ilikin bir lyihas. A.. Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 3, 85-111. Alta, N. (2003a). okkltrllk ve din eitimi. Ankara: Nobel Yaynevi. Alta, N. (2003b). okkltrl din eitimi modeli gelitirmede ilem basamaklar iin bir deneme. Deerler Eitimi Dergisi. 1(1), 19-42. Ayta, K. (1992). Avrupa eitim tarihi. stanbul: FAV Yaynlar. Behar, C. (haz.). (1996). Osmanl mparatorluunun ve Trkiyenin nfusu 15001927. Tarihi istatistikler dizisi II. Ankara: Babakanlk Devlet statistik Enstits Yaynlar. Berker, A. (1945). Trkiyede ilk retim I. Ankara: Milli Eitim Basmevi. BOA, Y. EE. Babakanlk Osmanl Devlet Arivi, Yldz Esas Evrak, No: 131/21. BOA, Y.MTV. Babakanlk Osmanl Devlet Arivi, Yldz Mtenevvi Maruzat Evrak, No: 65/92, 21 Muharrem 1310/2 Austos 1308 (15 Austos 1892). BOA. Y.A.Res. Babakanlk Osmanl Devlet Arivi, Yldz Resmi Maruzat Evrak, No: 101/39. etin, O. (1994). Sicillere gre Bursada ihtida hareketleri ve sosyal sonular (1472-1909). Ankara: TTK Basmevi.

Bu konuda, bkz. Zengin (2007); Berker (1945: 67-69); Fortna (2002: 135, 291-296).

164

ded

ded

165

Zeki Salih Zengin

Tanzimat ve Sonras Dnemde Osmanl Toplumunda Gayrimslimler ve Din Eitimi

Darlmuallimat Program (1330). stanbul: Matbaa-i mire. Dersaadet ve vilytta kin mektib-i resmiye ve hususiye ve Dersaadette bulunan medris-i islamiye ve ktphanelere dair istatistik mecmuas (1323-1324 ve Ksmen 1325-1326 Ders Yllar). (1327). stanbul: Matbaa-i mire. Doan, N. (1994). Ders kitaplar ve sosyalleme(1876-1918). stanbul: Balam Yaynlar. Ekici, C. (ed.). (2006). Gk kubbe altnda birlikte yaamak. Ankara: Babakanlk Basmevi. Ercan, Y. (1999). Osmanl Devletinde mslman olmayan topluluklar (millet sistemi). G. Eren (Ed), Osmanl 4 iinde (ss. 197-207). Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar. Ergen, . (1999). Osmanl klasik dzeni ve zellikleri zerine baz aklamalar. G. Eren (Ed), Osmanl 4 iinde (ss. 32-39), Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar. Ergin, O. N. (1977). Trk maarif tarihi 1-2, stanbul: Eser Matbaas. Fortna, B. C. (2002). Mekteb-i Hmayn, stanbul: letiim Yaynlar. Gler, A. (1998). Osmanl Devletinde gayrimslimlerin din-ibadet, eitim-retim hrriyetleri ve bu bakmdan kilise defterlerinin kaynak olarak nemi. A. . Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM) 9, 155175. Gnay, . (1996). Anadolunun dn tarihinde oulculuk ve hogr, Erdem Trklerde Hogr zel Says 8(22-1). 189-220. Gran, T. (haz.). (1997). Osmanl Devletinin ilk istatistik yll 1897. Ankara: Devlet statistik Enstits Yaynlar. Kafesolu, . (1977). Trk milli kltr, Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar. Karal, E. Z. (1988a). Osmanl tarihi 5. Ankara: TTK Basmevi. Karal, E. Z. (1988b). Osmanl tarihi 7. Ankara: TTK Basmevi. Karata, A. . (2006). Osmanl Devletinde gayrimslimlere tannan din ve vicdan hrriyeti. U. . lahiyat Fakltesi Dergisi 15(1), 267-284. Kaymakcan, R. & Oddbjrn L. (ed) (2007). Teaching for tolerance in muslim majority societes. stanbul: DEM Yaynlar. Kaymakcan, R. (ed.) (2006). okkltrllk eitim, kltr ve din eitimi. stanbul: DEM Yaynlar. Kele, E. (2003-2004). XIX. yzyln ikinci yarsnda Mulada gayrimslimlerin sosyo-ekonomik ve hukuki durumlar. Akademik Aratrmalar Dergisi 5(19), 217-247.
166
ded

Kili, S., & Gzbyk, A. . (1985). Trk anayasa metinleri (Sened-i ttifaktan gnmze). Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar. Kodaman, B. (1980). Abdlhamit devri eitim sistemi. stanbul: tken Yaynlar. Kushner, D. (1987). The place of the ulema in the Ottoman Empire during the age of reform (1839-1918), Turcica 19, 51-74. Kk, C. (1999). Osmanl Devletinde millet sistemi. G. Eren (Ed), Osmanl 4 iinde (ss. 208-216), Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar. Kken, G. (2001). Ortaada eitim felsefesi. stanbul: Alfa Yaynlar. Maarif-i Umumiye Nezareti idaresinde bulunan mekatib-i iptidaiye, rtiye, idadiye, liye ile mekatib-i hususiye ve ecnebiyenin Dersaadette tahriri icra klnan ve tarada mevcut bulunan ktphanelerin istatistii, 1311-1312 (1895-1896) sene-i dersiye-i maliyesine mahsustur. (1318). stanbul: Matbaa-i mire. Maarif-i umumiye nizamnamesi. Dstur 2. Birinci Tertip. 184-219. Mahmut Cevad. (2002). Maarif-i Umumiye Nezareti tarihe-i tekilat ve icraat. (Yayna Hazrlayanlar: M. Ergn & T. Duman & S. Arba & H. H. Dilaver). Ankara: MEB Yaynlar. Makdisi, G. (2004). Ortaada yksek retim (ev. A.H. avuolu-H. T. Baolu). stanbul: Gelenek Yaynlar. Mekatib-i idadiyeye teba-i ecnebiye evladndan akird kabul hakknda irade. 15 Rebilevvel 1305/18 Terinisani 1303 (30 Kasm 1887), Dstur 5. Birinci Tertip. 949-950. Mekatib-i iptidaiyede tedris olunan ulum ve fnunun mfredat program. (1327). stanbul: Matbaa-i mire. Mekatib-i Sultani ders program. (1331). stanbul: Matbaa-i mire. Mekatib-i Sultaniyeye yeni tekilata tevkan 329-330 sene-i dersiyesinde talebe kabulne ve programn suret-i tatbikine dair talimatname. (1329). stanbul: Matbaa-i mire. Okumu, E. (2005). Tanzimat dneminde eitimde laiklemenin iaretleri. Deerler Eitimi Dergisi 3(9). 143-162. Ortayl, . (1994). Tanzimat dneminde tanassur ve din deitirme olaylar. Tanzimatn 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu Bildirileri. Ankara: TTK Basmevi. 481-487. gel, B. (1993). Trk kltrnn gelime alar II. stanbul: MEB Yaynlar. zcoar, . (2005). Sryani kiliselerinde eitim. A. Tan & E. Tanrverdi & C. Seyfeli. (haz.). Sryaniler ve Sryanilik II iinde (ss. 183-205). Ankara: Orided

167

Zeki Salih Zengin

ent Yaynevi. Parekh, B. (2002). okkltrll yeniden dnmek kltrel eitlilik ve siyasi teori (ev. Bilge Tanrseven). Ankara: Phoenix Yaynevi. Skeie, G. (2006). oulluk kavram ve din eitimi asndan anlam. (ev. Z. . Arslan). R. Kaymakcan, (Ed). okkltrllk Eitim, Kltr ve Din Eitimi iinde (ss. 135-153). stanbul: DEM Yaynlar. Tadlen kaleme alnan ders programlar. (1310). Dersaadet: lem Matbaas. Tekin, T. (1988). Orhon yaztlar. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Ticari, sanayi, zirai, umumi ubeleri hv idadilere mahsus mfredat program. (1322). stanbul: Matbaa-i mire. Ubucini, F. H. A. (1977). 1855de Trkiye. stanbul: Tercman 1001 Temel Eser. Vilyt- ahanede bulunan leyl ve nehar mekatib-i idadiyeye mahsus olarak bu kere Maarif Nezaretince tadilen kaleme alnan ders programlar. (1310). Dersaadet: lem Matbaas. Yazc, N. (2000). Osmanllarda birarada yaama tecrbesi ve dini msamaha zerine baz deerlendirmeler. Y. olak, (Ed). Uluslararas Avrupa Birlii ras Tebli ve Mzakereleri II iinde (ss. 522-536). Ankara: DB Yaynlar. Ylmaz, R. (ed.) (2005). Kltrel eitlilik ve din. Ankara: Sinemis Yaynlar. Yolalc, M. E. (1994). Maarif Salnamelerine gre Trabzon Vilayetinde eitim ve retim kurumlar. A. . Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM). 5, 435-473. Zengin, Z. S. (2003). II. Abdlhamit dnemi rgn eitim kurumlarnda din eitimi ve retimi (1876-1908), Adana: Baki Yaynevi. Zengin, Z. S. (2004). Tanzimat dnemi Osmanl rgn eitim kurumlarnda din eitimi ve retimi (1839-1876). stanbul: MEB Yaynlar. Zengin, Z. S. (2007). II. Abdlhamit dneminde yabanc ve aznlk mekteplerinin faaliyetleri. Belleten 71(261), 613-652. Ziebertz, Hans-Georg. (2006). okkltrl bir toplumda din eitimi. (ev: Z. . Arslan). R. Kaymakcan (Ed). okkltrllk Eitim, Kltr ve Din Eitimi iinde (ss. 155-180). stanbul: DEM Yaynlar.

Journal of Values Education Vol. 6, No. 15, 139-170, June 2008

Center for Values Education

Non-muslims and Religious Education in Ottoman Society in The Age of Tanzimat and Its Aftermath

Zeki Salih Zengin*

Abstract - Difference is one of the basic characteristics of societies as well as of humankind. Multiculturalism, one of the important concepts of our time, neither as a concept nor as a reality, is new. But, recent times, social relations which has increased because of communication, immigration etc., has made this concept come to the fore. It is argued how the people who live together but believe different religions should have their religious education, connected with this concept. In this article, it is showed that the approaches to religious education in the Ottoman State which has a multicultural society. With this aim, rst, historical and religious roots of Ottoman States approach to other religions except Islam are determined. Then, religious education at the schools opened after the Tanzimat period and the rights given to non-muslims for their religious education are dealt with. There are two main characteristics which may lead people who live together in a society to conict : Faith and ethnic origin. More than twenty groups related to different faith and ethnic origin had lived together in the Ottoman State. But, there had not almost taken place any conict between these groups who had lived together throughout ages. This peace and tolerance atmosphere is based on two things. The rst one is conception and tradition of state of Turksh, the second one is principles of Islam. Both of them accept to respect faith and ethnical differencies. Until Tanzimat period Ottoman judicial system depended on Islamic law. Muslims and non-muslims have different statutes according to Islamic law. In other words, both groups responsibilities and duties to the state are different. But, this difference does
* Assoc. Prof. Dr., ukurova University Faculty of Divinity Address for correspondence - ukurova niversitesi, lahiyat Fakltesi Dekanl, 01330 Balcal, Adana E-Mail: zsalih@cu.edu.tr

168

ded

ded

169

Zeki Salih Zengin

not mean that non-muslims are deprived of fundamental rights and freedoms like faith, worship, education, travelling, trading etc. Therefore, there were not any pressure on non-muslims because of their faiths. On the contrary, they performed worships freely in these ages. Their educational institutions had get worked depending on their foundations, like muslim educational institutions. Ottoman state organization have changed during the Tanzimat period. Depending on this change Judicial differencies between muslims and non-muslims have been abolited gradually. In the same period, education system have been reorganized. Non-muslim members had taken part in commisions which new education system planned, too. Educational activities had been performed depending on foundations of religious communities previously, but, in the Tanzimat period together with these institutions, ofcial schools (mekteps) have been established. Thus, laik structure had been established in the educational area administratively and mentally. In accordance with Maarif-i Umumiye Nizamnamesi dated at 1869, which designed educational organization extensively, religious communities were allowed to open their own private schools also. With the same judicial arrangement it was permitted to open primitive schools for every religious communities and to give religious lessons in schedules according to religious differences. But those lessons had not been located in high school schedules along this period. Same applications were continued after Tanzimat period, too. After Tanzimat period from the point of religious education, it is remarkable that Islamic religious lessons were located in high school schedules. The reason for this application that there were few non-muslim students in these ofcal schools. Statistic sources shows that non-muslim students prefer their private schools of religious commities or foreign schools which opened by United States of America and European states instead of ofcial schools. As for non-muslim students who attended ofcal schools, they were exempted from Islamic religious lessons. On the other hand, location of Islamic religious lessons in the schedule of these schools which the whole students almost muslims should be taken naturally. Ottoman State has not have laic structure completely, even after Tanzimat period. However, minorities have not been deprived of fundamental rights like faith, worship and education. Moreover, rights of non-muslims have taken place in Maarif-i Umumiye Nizamnamesi and Islahat Ferman, prepared in the Tanzimat period. As a matter of fact, these rights taking part in this documents are not new. On the contrary, all of these show that non-muslim subjects have been taken place in the state and educational organisation and they have been given their fundamental rights as it was in the past. Key Words- Ottoman State, Tanzimat, Non-muslims, Religious education, Multiculturalism.
170
ded

Tantm ve Deerlendirmeler

Cumhuriyet Trkiyesinde Bir Mesele Olarak slam, smail Kara, stanbul: Dergah Yaynlar, 2008, 386 s., ISBN: 9759951276 Kuruluundan itibaren slamn siyasal gcnden her frsatta faydalanan ancak slamn modern dnya karsnda ili ve potansiyel g yahut insanlk iin varolusal bir gvenlik imkn olduunu her frsatta inkr etme politikas gden Trkiye; dinsiz olamayan ancak dini ile de bir trl sahih iliki kuramayan bir lkedir. Trk Toplumu iin kurucu/yaatc/btnleyici temel unsur olan slam, btn modernleme tarihimiz boyunca -byk oranda- kendisi ile daima mcadele edilen veya dntrlmek istenen ve fakat bu topraklarla koparlamayacak balar olan dinamik bir gtr. Evet, Din-i slamn Trk toplumu zerindeki etkisi yadsnamaz. Bundan dolaydr ki zerinde en ok konuulan ve kafa yorulan meselelerin banda slam-clk gelmektedir. Ancak Trk akademi evrelerinde, aydnlar katnda din meselesi ile ilgilenenlerin kayda deer bir ksm, sadece olumsuzlayc din algsyla ilgilenmektedirler. Onlar iin din, Trk laikliini tehdit eden ve fonksiyonel balamda sk sk kaps alnan irticai bir tehlikedir. Peki, gerekli entelektel donanma ve aralara sahip olmayan veya en azndan Arapa ve farsa bilmeyen akademisyenlerin bu mesele etrafnda ufuk ac bir bak ortaya koymalar mmkn mdr? Belli bir konu zerinde konuabilmek, tartabilmek, kir retebilmek, en azndan, belli vasara sahip olmay gerektirir. Cumhuriyet Trkiyesinde din/slam ve modernleme meselesinin birden ok vehesi ve katman bulunmaktadr. Bunlarn nasl ortaya ktklar ve hayatiyetlerini nasl srdrdkleri gibi sorular nmze bir sebepler ve sreler manzumesi karmaktadr. Bu derin meseleye dhil olabilmek, nfuz edebilmek ve doru tahlillerde bulunabilmek iin tm bu olaylar gevek bir kronoloji dhilinde grmek, mahede etmek ve tanmak zaruridir diyen Prof. Dr. smail Kara, Cumhuriyet Trkiyesinde bir mesele olarak slam isimli almasnda yeni bir yol ayrmnda bulunan Trkiyenin din ve modernleme meselesine k tutuyor.
ded

171