anku saya mundhak gdhe".

Sawise nggagas rnangkono, Sang Anilatmaja tqmuli cancut tali-wanda, banjur _wiwit ngrusak wit-witan ing sajrone taman, karo s'esumbar : ,,Endi ras'dksa sing ora trima lan rumangsa woni, mrenea, tandhingana si l'laruti !".

85. HANUA,{AN DIOBONG, NJALARI KOBARE PRAJA ITUCTA.

Jalaran diobrak-abrik dening Hanuman, wit-witan ing sajrone taman kang isih ngad6g katon mobat-mabit, kGmbang-k?mbange padha rontog, sarine k6mbang (Indonesia : tepungsarinya) padha kabur, katon mul6k-kum6lun kaya kukus. Keimbang-kembang plasa kang awarna abang padha tiba, satemah njalari ing taman kaya udan g6ni, katone banget ngg6girisi, sumorot kaya g6ni pralaya-

kala (ing w6ktu kiyamat). Kidang, menjangan lan kethek kang manggon ing taman iku padha lumayu saparan-paran, amarga w6di sumurup udan giini.

Lagi sapanginang suwene pangobrak-abrike Hanuman, witwitan ing taman Udyanawana (Asokawana) wis akeh kang rubuh
kabarubuh, pang-pange padha s6mpal karapal, suwarane gumuruh

pating grubyug pating jr'dthot. Para rasOksa kang njap taman Asoka (Asokawana), amarga saka giris-mirise, padha lumayu asalang-tunjang m6nyang kadhaton, n6dya ngaturi priksa marang gustine. Sapraptane ing kadhaton, manggalaning ras6ksa kang jaga tgman matur mangkene : ,,Sinuwun, Sang Suraripunatha / (Walanda : heer der godenuijanden : Jawa : ratuning mdngsahipyn para dewa). Kawuningana, wontn Mahawanara saklangkung digsura atindak kurang-ajar ngobrak-ubrilz taman Udyanawana. Wiwit rumiyin, dalasan para deu,a kemawon sami ering dhating tsman punika, punapu malih parc manungsa, sami ngoji-aji. Hla hoh sapunika wontn wanara, jinising hewan asor, inglzang botOn
ering, mandar wanuh-warli ngrobasa taman Asokawana. SrOngenge ing wanci tA ngan ge saklangkung bA nt er sumelet soro tipun, nan ging mancwi wontdn ing sanginggilipun tuman paduka puniha sorotipun laj|ng asr6p sanalika, awit saking eringipun dhetdng taman
Udyanawana. Angin prahara sindhung-aliwawzrr ingkang bantring sumiyutipun ngglgirisi, ngantos ing ngrika-ngriha kathah uit rt-

L26

pun-togahen kemcwon".

bah pating glasah, dumuginipun ing taman paduka, saking eringipun, nididipun angin punika lajdng sumilir alon. Bot|n nate won_ fin rdmbulan kantha utawi r7mbulan panglong wontOn ing sanginggilipun taman parlulea; ing salaminipun, sabin ing wanci dalu, frmbulan aj6g purnamasidhi madhangi taman Asokawana. Hla kck sapuniiea, iinisipun kewan asor kenmwon, u)anara nisthadama, haduk wani ngrabasa Asokawana. Sinuw,n, taman paduka tomtu badhe sirna, manawi tindakipun u)anara digsura punika di-

Saparipumaning ai:ure ras6ksa kang jaga taman, Dasamuka krodha, pasuryane marbabak abang, tumuli dhawuh wadya ras6ksa sakothi, ndikakake nyekilTmrajaya sang Maruti. warna-warna sanjatane para rasOksa, ana sing nggawa limpung, parasu, gada, g6ndhewa saj6mparinge, lan liya-liyane. praptane ing t"-an, puru ras6kia padha surak mawurahan, suwarane prasasat -rrr6ngt 6, wiyat.
Pawanasuta mangkrak-krodha, m6re-m6re, suwarane pindha suwaraning m6ndhung kang agawe l6buring jagat ing w6ktu kiyamat. Dheweke mancolot mGnyang wit katimang ing sacEdhake gapuraning taman, kanthi w6weka-waspada m6thukake mungsuh sing lagi gumrudug maju. Para rasEksa tumuli padha namakake g6gamane karo tum6nga. Ana sing nj6mparing, ana sing nlorong_ ake l6mbi:g, ana sing nguncalake jir6t (kala), ana sing-mbandhil nganggo watu sak6bo godhene, lan liyaliyane. Nanging kabeh sanjatane rasEksa ora ana kang nganti ng6nani salirane sang Ivlaruti, mandar padha bali sinab6t ing gada wr6ksa, akeh rasGksa kang k6taton k6taman gdgamane dhewe-.

tandange Sang N{aruti.

Ana wit c6ndhana g6dhe adawa, iku dibadhol dening Ha_ numan' di6nggo mupuh para ras6ksa. Akeh rasGksa kang k6t6nggol mati ngringk6l. Ana sing sumamburat muncrat g6tit tin ut6tI, ana sing tatu w0t6nge nganti m6tu ususe, ana sing putung sikile, ana sing p6pds pupune, ana sing r6muk wangkonge, *u ,irg g"peng-pendeng sirahe, lan ana sing manculat mripate. Bar6ng sumurup kanca-kancane akeh kang mati, ras6ksa-rasGksa kang isih urip padha lumayu ngg6ndring tan tolih wuri, giris-miris ndulu

,, A d h uh sinuwun, Sang Suraripunatha ( ratuning mingsahipun dewa), kawuningana ! Wadyabala rasOhsa sopnrongin aging sami kasambut ing yuda dening Song Wanaraseta, d1damAhpun-ayuda

127

)nehpttn raseksa ingkang saged sbhsa inghang rumiyin sampun sami misutuur sakti, lumawan wanara sat,unggal boten wonten inglzang xged males rnrawasa- wanara plmapa punika gusti, hadibyanipun kok sakhngkung ngedab-edabi".

iu" io"it is dAdintil sarana gada urihsa, botAn wontAn dedang,engingi piyantbakipun. Para ra-

sirna ginbpl,oh ing wreksa. Sahing titis-wasisipun wanara anggeni-

Midhang6t ature wadya ras6ksa mangkono iku, Sang.Dasa' rvadana saya muntab panggaiihe, satEmah banjur dhawuh marang watlyabala sinalir (prajurit p6'pilihan) sabr6Eada, nclikakake'nyirnakake sang Pawanasuta. sing uwis-uwis wadyabala ras6k,u p"pilit,,n iku bisa nyapu mungsuh nganti tumpes-tapis tanpa sisa, a*arga banget wasis marang ulah-g6laring baris, lan l6bda nandukake sawarnane g6gamaning ayuda' Para warganing praju' rit sinblir iku pawakane katon kukuh-bakuh tdguh-santosa, wujude nggegirisi. Brengose ketel, warnane ir6ng nggameng, siyunge papat p-uat u pating crongat lan sumorot prasasat kilat; mripate priksa amua tur mlolo-mand'elo. Para surawara giris-miris manawa (Surawara = walanwadya raseksa kang kaya mangkono wujude. da : voortreffelijkste der goden = Jawa ; dewa linuwih)'

PraptaneparaprajuritsinOlirrasksaingtamar^tumulipadha namakake-gfuamane kanggo Elrawasa sang Anilatmaja Ana sing ngldpasake-cakra, ana sing nguncalake jir6t (kala), ana sing n:ainpting, ana sing nlorong lEmbing, ana sing mhandh6m watu glarri hn-liyaJiyane. Warna-warna carane para ras6ksa.olehe n6Iya mrajaya mungsuhe. Nanging kabeh g6gamane raseksa kang wis lumtipas saka tangane padha kontal kdsingsal kdsab?:t gada-

wr6ksa kang diobat-abitake dening Sang Anilatmaja, mandar akeh gdlaman kang tibane natoni awake rasbksa kang duwe gGgaman iku dhewe. anilatmaja mut6r wit tal g6dhe minanglra sanjata gada-,v6ksa, kanggo malds mrau,asa para ras3km. Gada-wrdksa iku wolawali diunlha, didnggo mupuh murrgsuh. Sabein dipupuhake sa' ambalan, rasdksa kang katiban akeh sing sirna, pirang-pirang kang mati pating j6kangkang utawa njr6babah ndh6pani lernah. Ana ra' .air"^ri"g-pacan siratre, ana sing r6rruk gulune, ana sing b6dhah dhadhane, ana sing suwek w6t6nge lan modhol-modhol ususe. Sa' w6netr raseksa ana sing lumayu dioyak dening Anilatmaja, barang kecandhak pinupuh g6g6re, arhbruk, nanging banjur bisa tangi ma'

L28

neh, katon rengkeng-reng}'eng mbrangkang, ngrungkuk nyiJkukruk. Ana uga raseiksa kang luput saka pamrawasane Sang Anilatmaja, lumayu nggdndring mulih tanpa tumolih, kagawa saka
bangeting giris-mirise marang mungsuhe. Ana raseksa gagah-prakosa t6ka awahana kreta, dirada utawa turanga, n6aya apOputin, nanging banjur sinapu dening Sang Bayrvatmaja sarana gacla-rvrelksa, sirna satunggangane. Ana maneh raseksa awahana kreta karo mentharrg gdndhewa nedya njemparing Sang pa'wanal,rnaja, nanging durung rganti lumepas jemparinge, raseksa ikr-r wis mati dijlogi dening mungsuhe.

sak PARIJATHa kang ana ing satengahe'uaman. parijatha iku ji nise wit kang endah-peni n'engsemake, wite gedhe tur dhuwur lan sumorot pindha ke'ncana. Kang minangka uwohe parijatha awujud anting-anting, gelang, kroncong (g6lang sikil), kelat-bahu, brahmasutra (tali brahma), ali-ali, sumping lan cundhamanik (Indonesia : permata ubun-ubun, permata mahkota). Kang minangka godhonge parijatha yaiku : lungsir (Indonesia : sutera), dewangga awarna abang (cindhe), lan jamang padha pating klebet (Indonesia : berkibat-kibar, melambai-lambai). Epang-6pange parijatha ginub& oncen-oncen mutyara lan sinelut ktincana. Kocap putrane Sang Rawana kang banget sekti mandraguna lan sudira ing rana, apdparab Syaksa, nalika ngrungu pawarta ru. sake taman Asokawana lan sirnane parijatha, muntab banget atine. Sawise samrikta gegamaning ayuda, Syaksa tumuli mangkat menyang taman nedya lumawan Wanaraseta, awahana rata. Satekane ing taman, Syaksa mOnthang ge'ndhewa kang wis pinasangan jemparing Ardhacandra (Walanda : halvemaanvormige ptjl = Jawa : panah kang bedhore awangun satdngah riimbulan), diincengake marang mungsuhe..Jdmparing ngenani dhadhane Hanuman, nanging ora njalari busiking kulite. Hanuman mal6s, nyempal pang saprangkul gedhene, diiinggo nyawat Syaksa. Nanging Syaksa endha, satemah mung kretane bae kang kena, rGmuk. Kanthi banget muntabing ati, Syaksa tumuli menthang langkap nedya nglepasake jemparing .Sanghararaja (jemparing pamunahing satru); nanging durung nganti jemparing iku lumiipas, Syaksa wis njungkel ketdnggel panging kayu sirahe, dadi lan patine.

Ing sapatine rasdksa iku, amarga dienfei-ri nganti sawatara suwene cra ana maneh raseksa sing teka, Hanuman banjur ngu-

729

Ing sapatine Syaksa, Sang Baywatmaja nglayang m6nyang pi2i3v1g, dhesagara. Amarga rurlangsa sayah awit saka suu'ene

*Jt"

,'daya ngasokake salira, lan ni:dya adus;.'srtpa-va krasa s6gil'r awake sarta pulih kakurvatane. Sawise adus, Anilatmaja banjur wiwit ngobrak-abrik tan-ran maneh karo ngare]-,-ar?p t6kane Ra'

wana ng6toni yuda. nr6s,,llanawa si Rawana hrodha lan banittr ng|toni 1,ucl4 arOp dalzpotltol lan clahgatt'a ntdnl'ang thi daktundhingi. Sirahe
r6n aning p ang go lilt e ".

Ilangliarvan, clakcaosahe marang song Rantadeu'a: ntendoh stilea'

Kocap kang t<aloka ing jagat Sang rajaputra Indrajit, ya pahlawan sang ueghananda, putrane sang Rawana kang bang6t skti mandraguna. sawise ngrungu pawarta patine Syaksa, Indrajit bang6t ngigit-igit atine. Kanthi pratignya ,,ora n6dya mulih, ma' .ru*u o* bisa ngasorake Wanaraseta", Indrajit ng6toni yuda, ngirid wadyabala kang wis digagala, kehe sabrtlgada. Kretane IndraJit bang-et nggumunake apike, g6dhene lan bantdring lakune, isi sanjataning aYuda maneka warna.

Sumurup ana barisan ras'dksa teika, Hanuman methukake karo sdsumb it : ,,Heh para ras1ksa .candhala, majua ! Tandhingana iki dtttane Sang Ramaclewa. Aja gdnti mara, bar,ngo rnara daktandhingi iien !".
sawadyabalane ngudani jamparing marang Anilatmaja. Nanging kabeh j6mparing kang ng6nani Sang }{aruti ora u"u tung nlto-"ni, p6pindhane kaya gunung waja sinosog ing wr6ksa. Amarga saya akeh rasdksa sing ngtubut, muring-muringe Hanuman kaya diububi. Dheweke wola-wali nye-mpal panging wreksa, dijojohake marang raseksa kang wani ny6dhaki' Para rasdksa rumangsa k6bipuhan lumawan Hanuman, amalga tanda-nge bang6t cukat pindha kiiat, kesit pindha tlaihit. Manarva dipr[p[ki ras6ksa, Hanuman mancolct tnenyang epanging wr6ksa; nanging yen ditututi dheweke tumuli anjiog ing burr,i. saya suwe para ras6l<'

Indrajit

saatinesayarnangkAllanawakesayak6siil'Bar6ngpararas'iksa wis katon sayah-lungkrah, prasasat tanpa kr6kat, Anilatmaja tumuli ny'dmpal eipanging wr'eksa gi:dhe, dipupuhake marang mungsuhe, akeh kang palasc.ra. Mangkono carane Anilatmaja wola-wali mrawasa ras6ksa, nganti mungsuhe iku akeh bang6't kalonge'

130

Rareng sltmurup rusaking wadyabalane, Indrajit jaja-llang mawinga-winga, enggal ngetap tttrangga, sumtimprtttrg, lakuning kreta prasasat ora ngambah bantala, suwaralle gumerit. la-ak clorot ! llanuman lin]pasan jemparing derring Indrajit, kena puptrne. Jemparing tumanceh, nanging ditogake hae, ore dijabr-rt, minangka cihna yen dheweke prauyata urahalvira (pahIarvan agung) kang banget takad (Indorresia : berhati talrah). lrkiulu kahananing mungsuhe kaya rnangkono, Indrajit saya ngigit-igit atine. I{anuntan tttnruli linepasan jenrparing Nagapasa (Walanda : slangenstrik = Indonesia : jerat trlai') kang g6dhene padha karo wit tal, dawane <rra k6na kirrira-kira, siyunge pating crclngat dawa, nringis katon untune kang landh6pe pindha bajra. Jemparing Nagapasa iku nggubed bahune l:lanuman, njepit iga-igane, nutup prpune tekan ing dhengkule. Mak brug ! Hanuman tiba ing bantala. Salugune, tibane Hanuman iku ora jalaran sirna kasektene dening ginubed ing Nagapasa, ora. Saupama dherveke n'edya t6rus lumawan ing yuda, Nagapasa dikirigake mdsthi tatas-rantas dening kasektene Hanuntan. llanuman njararr niba, supaya tumuli bisa ket6mu adu-ar6p karo Fawana. Sumurup mungsulre kegubed ing Nagapasa lan banjur tiba,

Indrajit sau.adyabalane tumuli padha mlayoni kanthi pangigitigiting ati. Para raseksa iku padha mrawasa Sang N{arutasuta kanthi cara 11'arna-\varna. Ana sing mbithi, ana kang nendhang, ana
sing nempang Isp. Nanging pamrawasane para raseksa iku ora ana sing agarve busiking kulite Sang I\rarutasuta, pepindhane kaya
riica rvdsi pinupuh ing palu timah.
Sang }leghananda prentah ngusung Hanuman menyang ngarsane Sri Raseksapati, supaya Sang Prabu priksa yen kekuwatane Nagapasa tanpa timbang.

Ketheh ala nistha-darna julig-culika, dipateni bae rali rttt'is, cliobortg rnengko. Gulune ditigos, getihe diornbe, endhsse clidheploh. ll'anara ala dtttane Raghawa ilti gauene nletna-

,,Hah

teni, sanq.ian raseksa sing tanpa dosa iya diprajaya". llangkono kandhane para rasdksa. Karo nguman-uman Hanuman, raseksa-raseksa iku sadhela-sadhela padha surak mawurahan, sulr'arane ngumandhang ing tawang.
131

Sapraptane ing kadhaton, Sang Bayusuta diaturake marang Sang Suraripunatha (Sura = dewa. Ripu = mungsuh' Natha = ratu-. suraripunatha = Ratuning mungsuhe dela, maksude': Raivana, basamuka). ,,Sinuwun, hawuningana ! Punilta uttjtLdiptrn \Yanaraseta ingkang ngobralz-abrik tsntan Asoka (Asokau'ano), .rnbrastha rJrijatta tin Katpataru. (Kalpa : iannn. Tartt : wrAhsa' rc'it' Kalpataru: wit peranganing uripe jagat)"-

Mangkono ature para raseksa kang ngusung Hanuman,

praptane ing kadhaton.

sa-

patenana !"' ,,Wanara dhustha ' candhala-julig-culika iku Mangkono ng6ndikane Sang Dasamuka, sau'ise midhanget
ature para rasiiksa.

Sang \Yibhisana ndulu Sang Bayulanaya kegub6d ing jirdt, bangilt k"amiwelasen, mulane banjur matr-tr trarang kadange lvredha (Rawana) : ,,Dhuh lzalza Prabu Dasawadarn ! llrtgi tuontina karsa padulea migatosak&r Dharmasastra (kitab sttci). Duta bot'dn hengiig dipun-prajay a, sanajatt atindak cligatra salru julig-culilta". Rawana : ,,Wanara ilzi, mangsa iya ltudtr luput ing pati' Ora hena ora dheweke hudu cliprajaya, sabab kajabo julig-culika, wa' nara iltu tuis mraiaya rosiksa aheh, lan banget panginane marang ingsun, nganti wani ngrabasa taman Udyanawana, nyirnahake I(ilpataru- lan Par.ijatha. Illanaua u)ong diina mdning bae, ana rnungsuh tika ditogahe bae, rttisthi sirna kab?g.iane"' ,,Yayi Wibhisana ! Geneya sira ngeman tnarang uripe wana' ra iki ? ! wanara iku rak haldbu iinise hewan. Apa iya keuan leang abudi candhala, digsura lan siya-kaniyaya, tumindah saw^nang' wenang, kttdu diuriPi ? !". Sang Mamti tumr:li mojar, suwarane gandklang n$rmandhang tawang : ,,Heh ratttning ras,ksa ! Tanpa guna rrtltringira iku, ing ora pant|s manawa dituiolzake marang wanara. Duta tanpa kanthi, mung siii thit, dtrcwek i'*prcn, tur ki)gubdcl ing iir7t, tzla kok ar6p Cipa-teni. Wctak'wanturrc Sang pi:eunjul jayeng prang' tiry{yt dirbe jAnAng ala, mulane ora harsa muring marang liyan, satindaktanduke hewan diapura. Ape maneh kang nduta ahu ihi Sung Ramadewa kang bang,t luhur ing budi lan tansah mmayu ayuning jagat, panggalihe ora wdngis lan ora siya'kaniyaya mamng mung ,ih, koli, ing rasa sijngit ngigit-igit. Adoh bang|t sungsate karo

732

lan ngumbar hAhar|pan".

howe kang tansah nguja angltara-murlta, nuruti diirehging ati

,,Il'lanawa ltorue hapengin ngalarni raltoyu-bcsrrl.,i, mOnitrana

dra, ldpasing bucline nyrantbahi bart'ana, mulane 1,en ltowe mentitran karo priyagung loro iltu mestlti tansal; ngolanti seneng lan tunffam-ayi)tn, kalis ing sombekala tansc.h ltarahayon, pittindhone haya rnawa so/iro Himau'an. Alg,rzrip ihtt ttTotlawa nggedheltalte kama aran nistha, yen nengi)nalte ivtha aran ntaclt,a, clene ,tantane ngg'eclhckna prmitran. (Katta = napslt esn1o.ra. Ai.tha. : rajobrana, dhuwit). ,,GAdhe bAbathene wong ntAntitran. A.ia gompang nzuring, atintu di sabor-sarelt lan ldmbah ntanah, aja ntelik ttarbeking liyan. Deui Sinta ofarna bali marang Sang Ramadeua, mdsttti di_ tampa hanthi rdnaning panggalih. Kang ltasusra ing 7'cgaf Sang Laksmana, rayine Sang Raghuptttra, luhur ing budi lan sudira ing rana, ora bakal lnggana nlanawa lzoajalt n'tontitran. Irlanawa

haro Sang Roghawa lan l{apinclro Sugritua. G6dhening /ras6'h_ tene Sang Roghuu'a lan Song Kap;nclra pepintlhune kqyo so,.to_

howe nungkul karananing atis ntarang sang Ramaclewa, ora hono ora howe mOsthi tansah kasinungan dharma, kama, artha. (Dharma = panggawe luhur, tttabuhan bcih)". ,,Sang Raghuttama iku dhanurdhara tanpa tandhing ing jagat. Dhanurdhara : lValanda : boogschutter : Jawa : satriva ahli njmparing pinunjut). Panjindngane kagungan j\mparing kang papindhane laaya Kalamrityu (Walanda : de god des Doods : Jawa : deuaning pati). Ya amarga kitaman j6mparing iku leang njalari patine Tathaka, k[, Yojanabahu (Drighabahu), KaraDusana, I\{arica lan Wiradha. Sanajan akeh gegddhuging wadya_ balamu sing sirna dening sang Ramadewa, aja njalari kowe tlarbe rasa sdngit ngigit-igit marang panjOn'dngane, sabab wadyabalamu kang dipoteni ileu padha awatak ala, nOdya mrajaya marang Sang Ramadewa. Pranyata luhur tindake Sang Ramadewa, antarga panjinOngane mbrastha rasikss candhala angkara-murka kang d ad i l-e 6 thb lzi n g b u m i, g 0 I ah -gA hh ing j ag a t ". Itlidhangiit t6t6mbungane Sang Bayutanaya sing isine nggunggUng kaluwihane Sang Raghuttamo, Rawana saya muntab panggalihe, netrane mrababak abang, polatane nj6nggur6ng m6m6deni, pangandikane : ,,Hah, bangsat-kZparat monyet digsura ting_ gal tata ! Kowe ngahu dadi duta, nanging leabeh pakartimu ora
I

133

gunggungn'tlt ntlt tlg oclh| tlhasor lta bar g e tlt o/;-lrl ft n r'. o ra alandh dsq n hanyatan. Sanyatane para roseleso hartg cliprajata dertittg si Roilc iltu kang akeh-aleeh ras?ksa jirih-ringkih ingah'ingih rvxli gtih, sing pantese kudtt diu'elasi. Raseltsa si Yojanabaltu (Drgabahu), hajaba ringtzih, dhewelze ihu cacad jasntoni pincang, hla koh si

kaya tindake duta. Korue ngrusalt tartnningstut Udyauarvana, nyirnahakg kalpataru /an parijatlta, apaclerte rrlro.io.r'c si 51'aksa hn rqsAltsa pirang-pirartg. Apa nrurtgliotto iltrt tirtdakirrg cluta ? Ruhtf pituttlang duta 6ndi kong hotunrt !". ,,Kowe nggunggutlg ltaluu'iltorte si Ronta. rtctrtgirtg pattg'
?

Rama nttntala mraiaya. Si Tathaka, iltu asipat u'aclon, raselisi tur tanpa teantlti, hla holt 1'a clipateni. V'o, battgsat-lteporat ! Ge' dhe banget closane si Rarna salta panggauene liartg sirturttttg clening watalte siya-haniy'ayQ, holis ing rasa u'elss, ntrajaya rnal:l-Lluk hang tanpa daYa".

,,Si \Yiradha rasbhsa hang lumaltu saratlo epeh-epehing ta' ngane tuntapah ing l6nzah, lan dlatttaltaning siliile tunlopah ing wit-ruitan, iltu poncen tealebu pahlaruan. Dheweke ora bakal ka' soran soltpanw pdrang-tandhing lumau:an si Ronta. Olehe osor ing yuda lan nganti tunteka ing pati, omarga si \Yiradha clikroyole dening si Rartta - Laksntona. Si Nlarica, halalte ltaro si Rorna anlorga soho cilihing atine. Pancen utis clacli tcatok-lage1'arte si l'larica, angger w|nfi murtgstth, enggal-enggol lttrrtat'tr nggenclring sipat-huping, ora u,ani nolih buri, leaya hiclartg sttl?Tltrup ttTocor^t. Song Bali, sany.atane pancen ora sahti. Saupartm sabtio, hla ralt jemparinge si Ranu ora bisa natoni dhadhane tbrus-tembtts ing rualikate. Kajaba saka iktt, si Ranw bisane nibmporing Snng Bali (Sttbali) nganti kdna ihtt rah omarga nglimpe, hla Laong nalilto samana Song Bali lagi perang-tantlhing ltrnmruan aclhine. Alie)riparing mungsuh $orano nglimpe, padha bae karo t?7raLL:asa mung suh hang mbineri logi nendro.. Apa ora asoring asor ? !
Saparipurnaning ngindika,re Sang Dasawadana, Hanuman kang olehe ngadg aj6'g mbr6gagah kanthi polatan panggah'ora owah, ge'nti mojar : ,,Kowe ngarani pakartiku ora lzaya pakartine cluta, anrurgtt aku ngobrak-abrik tarnan Asokawana lan rnroj,tyo raslksa. lYruhanamu ! Altu iki duta kang tinanggdnah ngupaya lan niimoni DewiSita. Ngobrah'abrik tamanmu ilzu cataning duta kang haya aku, sawijining rekadaya supaya kang dakgoleki bi'

L34

sa lebtintu. Alttt nfajal'c .si Syalisa lan ras?hsa liya-liyane, atnargo kabeh iltu padlrc nggapgglt altu sairone aleu lagi mbudidaya ngupaya dununge l)ewi Sit'.". ,,lllau koue mratelakahe, yen Sang Bali ihu sanyatane ora saleti. Kowe clokcritani, coba rungohna !" (Caritane Ilanuman ing ngisor iki salugune ny6rnoni (Indonesia : rnenvindir) marang
Sang Dasarrr'.rka)
:

Sawiiini.ng tlina ntb\nAri Sang Bali /ogi masandhya m' cipta ntunAmbah marttng Jaruata, clur'ndahan ona rnahltluh 16ngake tbka. Illakhlul: ihtt atangan akeh lraya yu)ru, ngrttbeda nnrang hang lagi nianungliu puia. (ll'lasandhya: ll/a-lsnda:lret gebed in de morgenschemering opzeggen : Inclonesia : mengucaphan seinbahyang fajar). Ittahitluk candhala lzang nAdya ngrubeda ileu dicek?l- deiine Sang Bali, clihempit ing canglelaltan, satAmah dhewetze jOrit-jrit ai,isambat nyuwun urip, kanthi aprajanii nddya nungkul lan ngestoleahe sadhatuuhe. Sapa sing durung tau ngrungu bab ihu ?!" (Kang dikar6pake ,,atangan akeh kaya yuyu" iku ora liya ya Sang Dasamuka, amarga manawa pinuju tirvikrama, kajaba amustaka 10, ABAHU 20, mulane ap6parab \I'INGSAttdafiU, t6g6se ; bahttne rong puluh). Awit saka il?.u, bang|t anggonku asung pamrayoga t?'tarang koue, cli sabar-sat'eh l6ntbahmanah tindalt-tandulltzu, aia nganti pautlayan karo Sang Ramaclewa, supaya bisa leasittungan Ltmur darua lan widada dadi Ratu ana ing lingtza. Sang Ramadewq luhurna, nyOntbaha nnrang panj)nlehgane, derui Sita anggAp?n leaya dewamu, aturna bali tnarang Sang Ragl-ttrltutra. llanowa horue nganti pasulayan lt'aro Sang Ramadeu'a, nagara Ldngha mdsthi lAbur-tumpur, howe sawidyabalamu lzabeh mAsthi sirna-g?mpang tumpes'tapis tanpa sisa". Kand.hane Sang Anilatmaja iku sanajan binungkus ing t6. t6mbungan alus lan olehe ngucapake kanthi alon, nanging surasane p6dhes bangdt, nganti agawe njar6m panggalihe Sang Rawana. Awit saka iku Sang Rawana tumuli dhawuh : ,,Heh para rasOhsa ! Supaya aia nginti kAbanjur saya ngandhar-andhar angbndhukur gunAme monyet ilzi, enggal talenana lan qrut-erutdn sing leOncing, baniur buntute obongOn"' ,,Se^ndika, slnditea /" N'Iangkono ature para rasiiksa karo padha ngad6g, banjur padha mblObdd buntute Hanuman sarana alang-alang garing, klikaning wit lan barang-barang tipis liya-liyane

InA

135

kang gan,pang mumbe, ditaleni sings6t sarana barang s6mb6t 196gombalan), Bar6ng pambl6b6de wis rampung, buntute Hanu;nan banjur-4isiram taila (\\'alanda : sesamolie = Indonesia : minyak bijan). Sawise mangkor-ro, para ras6ksa kang ny6t<Gt suluh banjur maju b6bar6ngan. tanpa darbe rasa rv6las padha nyum6d buntute Hanuman. BAl, b6l, b6l ! Buntute Hannman disumOd nganti pirang-pirang panggonan.

Bar6ng buntute wis murub, Sang Anilatmaja tumuli tiwi krama. NIak j6ngg6l6g ! sanalika gEclhening awake pindha gunung l\ileru, sat6mah Nagapasa kang nggub6d salirane tatas-rantas dadi satus. Sasirnane Nagapasa, Sang Bayuputra tumuli m6sat-mumbul ing g6gana, sanalika banjur ana angin g6dhe sumiyut bang6t bant6re, suwarane gurruubug ngg6girisi, njalari mul6k kum6luning l6bu. Jalaran kGtiyup ing sindhung-rirvut bayu-bajra, buntute llanuman kaya ingububan, saya mulad-mulad umbe. Abure Hanuman katon kaya bumi kobar nglayang ing akasa, g6nine murub makantar-kantar pindha Kalagni (Walanda : het vuur van een Doodsgod = Indonesia : api dewa Maut), dumunung ana ing sadhuwure Antahpura (Walanda : vrouwenvertrek = Jawa : kaputren) kang tanpa timbang endah-penine. Sawise kaputren kobar, Sang Pawanaputra banjur nglayang-nglayang ing g6gana karo wola-wali nibakake g6ni, nganti kabeh suyasa ing kukuban kadhaton LGngka padha k6tiban clahana, ora ana kang kliwatan, kobar b6bar6ngan. Kadhaton sapandhapane uga kobar, g6nine murubmulad prasasat sundhul ing wiyat. Tanpa rasa was-sum6lang, Sang Bayutarurya ndulu mangisor, sumurup para rasGksa padha bingung pating bilulung, para ras6ksi pating jlOrit karo mlayu rrrrana-mrene as6sambat, akeh kang padha k6puyuh-puyuh. Ing kabetr keblat prasasat k6b6kan g6ni muiadmulad pindha tin6mpuh ing l{alamr6tyu (Walanda : de god des Doods = Indonesia : dewa I\{aui). Soroting g6ni p6pindhane kaya ilate Kalamr'dtyu, kukuse kang mulEk-kumdlun pdpindhane rambuting sirahe Kalarnr6tyu kang ngombak banyu. Sumurup kahanan mangkono iku para ras6ksa-ras6ksi bang6t giris-mirising atine, padha pating.yl6rit rame. Puri Tripura katon murub pindha binasmi dening Bathara Iswara (Bathara Siwah). Suyasa-suyasa kancana kang saka-sakane pinatik manik-nawa-r6tna padha brastha. Para apsari padha wa136

yang-wuyungan apoyang'paying sumurup ing ng6'ndi-6ndi ana g6ni. Amarga saka suwene mlayu mrana-mrene, para apsari akeh kang sayah-lungkrah alake, paclha gondhelan tapihing cethine karo as6sambat. KaSeh tlaga ing kukuhan kaclhaton L6ngka bambinge padha pinatik candrakanta, banyttne katon b6ning nyarong akinclong-kinclong kaya kaca; nanging saiki bamhinge padha jugrug, banyune asat ngg6reng kaislrp dening panasing g6ni, lan t6ianriuran ing sakub6ngd tlaga pacll-ra garing makingking. i\{angkonc kaltanane kutha-krajan Ltngka kang kobar dening
dahana

Sawise nggawe kobare kulha-krajan L6ngka, Hanuman sorvan Dewi Sita maneh, pamitan, n6dya bali m6nyang I\{alyawan'

86. RA\{A NGIRID WADYAIiALA

NIENYANG LBNGKA,

KANDHAG TNG VIIUKIR I\,{AHBNDRA.

Saoncate saka ngarsane Dewi Sita, Sang Bayuputra banjur napak jttmant&ra, abure mangalor. Ana ing akasa Sang Bayttputra tiwikrama, arvake dadi sagunung anakan g6dheng, rikating abttre padha karo kBclaping cipta. Saka bant6ring abure, njalari anane angin g6dhe; sindhung-riwut sumiyut agawe kagete para dewa kang nalika samana lagi cangkrama ana ing antariksa; samodra kocak mangombak-ombak pinclha kin6bur, agawe giris-mirise iwak-iwak lan para naga. Lagi sak6dhep netra, abure Sang Anilatmaja wis t6kan ing papan-padunungane kanca-kancane kang padha ng6nteni ana ing pasisir. Anggada-NilaJambawan padha m6thukake tttmurune Sang Anilatmaja saka g6gana karo ngudarasa : ,,Dheu'eke mOsthi oleh gaue".

,,Aku kOtOnrrr Dewi Sita cna ing L?nglta. PonjAnAngane isih sug)ng". tlangkono kandhar-re Hanuman, sawise niyup ing bantala. Kanthi wola-wali nuduhake j6mparing kang tumanc6p ana ing pupune, Sang Parvanasuta nyaritakake kabeh kang dialami sajrone ana ing L6ngka. Sajrone ngrungokake caritane Sang Pawanasuta, Anggada-NilaJambawan tansah padha ndomblong, kagarva saka bang6ting gumun-ngungune.
137

,,Wis ayo nd.ang budhal, bah mAnyang It'4alyawan ! M6sthi' ne'ahu sahanca iki diar|p-arip bangit dening Sang raiaputm Ra' mad)wa". Mangkono kandhane Sang Bayuputra ing sarampunging
caritane.

Kanthi gambiraning ati amarga dinuta bisa mrantasi, Hanuman sakancane tumuli padha budhal ninggal pasisir. Lakune g& gancangan kaya dibalangake, ing sadalan<lalan padha r6rasan mangkene : ,,llfendah suka-r|naning panggalihe Song raiaputro Ramadewa, yen nt|ngko diaturi prihsa, manolL'a Deui Sita nyata
ana ing LAngka".

Kocap kang pinarak ana ing pasanggrahan l''Ialyawan, Sang Ramadewa lagi imbal wacaha karo Laksmana lan Kapindra Sugrirva. Pangandikane Sang Ramadewa : ,,Yayi Lahsmana lan Su' griwa ! Kapriye bahal kawusanane prakara iki ?! Dutaningsun kang lurnaku mnngalor, mangulon lan kang nnngetan, ]'arku si Satabali, Susena /an Winata padha mulih ngl?nthung, ora oleh garue. Illung kari duta kang lumaku mangidul, Hanuman sakanca' ne kang duntng mulih. X'lanawa Hanuman saksncane uga ora oleh

gawe,gekbaniurhaPriYe

.-..

".

Durung nganti rampung ng6ndikane Sang rajaputra Raghawa, k6saru sowane Hanuman dumrojog tanpa larapanSumurup Hanuman t6ka lan manjing ing pasanggrahan, para wadyabala wanara kang nalika samana lagi pating p6tnangkrong ana ing wit-witan, padha gumrudug milu lunldbu pasanggrahan, kapengin ngrungokake ature Hanuman marang Sang Ramadewa.

Hanuman maju, ny6dhak marang Sang Ramabhadra, ny6mbah, banjur ngaturake cudamani lan nawala saka Sang Maithili. (Cudanrani = Walanda : kruinjuweel = lndonesia : permata ubun' ubun, permata rnahkota = Jawa : cundhamanik).

Nalika prikm cundhamanik ag6m6 Sang }4aithili, Sang Narendraputra llatna pdpindhane kaya priksa iiwaning ltOkasih, sana' lika lipur panggalihe, sirna sungkawane.
,,Auilatmaja duta pinunjul, p6pindhane kaya CII.ITAI\'IANI kang bisa nganakake sawamaning p6penginane wong kang darbe panyuwun". Mangkono pangal6mbanane Sang F:ghuttama. (Cin'
138

tamani = Walanda : edelgesteente dat alles geeft wat men wenscht = Indonesia : permata yang'dapat mengadakan segala keinginan orang). Sawise ngiling-ilingi cundhamanik sawatara suwene, Sang rajaputra Raghawa banjr.u mhukak layang kang saka Sang Maithili, diwaos sinuksmeng wardaya, mangkene unine ; ,,SOmboh kart,ulo honjuk ing pado paCuha Prabu. Illugi wcntna kapar)nging panggalih paduka /rarso nupihsa (maos) s\rat kawula punilta, ittghang ungefipun ntinanglte ciltnc on6nging manah kawula. sahu cundhamanik punika rrLinangka llintunipun badan kawula marale saha mangastuti poda padilta. Wondene singsim utawi kalpika pOparing padulto, nangangg|p l;aruula hados nggambarak|n raosing panggalih paduba. Il[anawi ltawula ningali singsim (ngoko : ali-ali, krama : sdsupe. Pm) p|paring paduha punika, xnaliha kat6tangi s6dhih-kingkining manah kawula dening raos on6ng nawung brangta, amargi sampun lami boftn su' m|rOp paduha". Brangta = branta = \\ialanda : verward, in liefde gloed ontstoken = Indonesia : kusut pikiran, mabuk asmara). ,,Adhuh, Sri Narpati Ramadewa ! Wont)na kapar6ng paduha karsa mriltsani tangis kawula, saha s|tya'bateti kawula dhat)ng padulza. BotOn wont|n sones pOl\nging cipta hawula, ngimungakOn dhating paduka. Nantung paduha ingkang kawula hawulani, ngantos dumuginipun manjanma ingkang kaping sapta. Rumiyin (biyen), suglng paduha botdn kapirOng, saha pawartos paduka inggih botOn wont1n. Ciptaning manah kauula botn wontdn sanes, leajau'i namung tansoh hapengin p7iah, bot|n wontin pr|lunipun leauula l|stantun g6nng. Itfanjing ing latu murub mangaladalad utaui sorono njAgur ing santodra ingkang minangha margini' pun pOcating jiwa hau,ula. Kadospundi sag4d lzawula gadhah nta' nah tOguh-xntosa saho gambira, ntanawi tansah nawung sungkau:a tonpa **anasa ?". ,,Sada-r'o kasAnOngan lan Lzanihmatan ingkang dult runtiyin sampun kauula raosakOn, sapunika bot\n wontin inghang pinanggih malih. Ing tantan papan lzawula dipun-tawan, hathah sangAt sAhar inghong nAdhAng m|krok mbabar ganda amrik ntinging, nanging puniho boftn sagOd dados usada panglipuring onOng kawula. Sau'arnining pApiringan ingltang ngr\sApak|n, sadaya oncenoncen slkar ingkang arum ngambar-ambar, tanpa guna tumrap Txaytula. L'njukan maneka warni ingttang edi-mirasa, bot6n won'
139

t6n ingkang sag\d kbbAt ing gulu hau'ttls". ,,Sfrrrrruun, tlutL,un sett'tt J llanarci ltart'ulo hapar1ng ngoturi pantral'ogi dhat|ng padil:a, satttpLttl ngantos paduka ngl?lontur sttngltarua, supaclos sagdd atci-tnurni panggalifi paduka. Kautttla sanlpun ntangr/tos pl0ngins panggalih ltoclulta. -\4/6/onftri' strngltawa punilta bot|n wont|n poedahipun, tortpo girla". p ( lt d tt ). h att' u a k k a,, N a I ih a ntA n t as LLt inluto h a cl i1t tr n'- cl au ok lih sanzi ngalanti sulru-r|na ingkang tanpa upattti ag|ngipttn- Sau,arnining ltasAn\ngan saha haniltmatan bot|n kirartg- DhatOng caranipttn apOltasihan (lnclonesia : bercurnbtt-ctgrtbuan), podulza sohlangkung bbda. Dhat|ng katnasastra (Wolanda : leerboeh cler liefde = Inclonesia : buktt pelajaran percirttaart : Jott'o : loyang
I

;'

o sn'tarogo t t1o ), p

adu

ka

sa tl1p tt

tl

rtt tu

1t u n i

".

,,Pangai6ng-ai6ng saha panyuu'rtn ha'rulo. tt'tugi rL'ont?na napai,ng pactuha liursa ttuttuntin rqu,tth ihg L7ngko, ttlltntpttttg kawula tahsih gdsang. Rquana puniko saklattgkung artgkara' nturlea, ltolis ing panclant;l nntlya. Satttpt ,t ngatttos podulto tidha' tirlha anclon yttda ltunttrttg clhatdng L0nglt.a, supaclos enggal k0gayuh ancas paduka".

,,lllanawi paduka ngrau:ul'ri ltaLuula, boclltt' priltsa pLtttapa padilea ? Pongalartrun ltauula inghuttg sahlangkrotg ltau:los-arsa tt,ontin ing towananilttt, rn\ngsah, inghang l:qu'ulo bot?n nru' ngr|tos ltadospttndi badhe lncladosanipun ing. t?rnbe. Nomung ntanah slclhih-htngltin dening kanclltuhan brangta pasugatan ha' u,ula clhat?ng paduha; botdn uontin sanesiptnt nrulih ingkartg ntinanglto pahurnrutan lrangge nfiagekok?n ratult pacluha. PtttOking nwnah miwah luh inghang sampltrt suntintpan ing ntorong ninanglto cil"rnaning onqng lruwula. hatuintbulmn raos susah irtglzong nondhls ing tOl?nging manah. llakat?n puniha u'olti1run karuula pisati ltalil'att poduha, ialaran padul;a rttituruti patl\'uwLtn ltawula (natiba haruula nyuwLtn cliltun-c1pAngolt|n ltidang hn' cana), aLuit saleing liadule trsna paciuka dhat|ng hawula. hlanaui lruwula ing t|ntbe kapanggih malih kaliyan paduka, sampun ngantos paduka tansah nglihsanani panyuu'ttn hawula. Kau'ula punika namung abdi, badhe tansah nOt|pi kuwaiibanipun abdi,
ngestokok?n saday a d hawuh p aduka". Mangkono surasaning layange Dewi Sita. Amarga saka bang6te kasok t6sna lan on6nge marang Sang Dewi, sajrone maca

740

makhluk kang nGdh6ng on6ng amarga pisah karo k6kasih, mandamaruta rinasa kaya g6nine Sang Hyang Anangga kang njalari kobaring ati. (Anangga = Walanda : liefde, eigenlijk : lichaamloos = Indonesia : cinta-asmara, arti sebenarnya : tidak berbadan). Srdngenge wis surup, awart ginanti w6ngi. Ing ng6ncli-6ndi katon p0t6ng; atine manungsa kang lagi pisalr karo k6kasih iya banjur milu p0t6ng, amarga ora ana barang l'.ang katon sing bisa asung pangliptu. Awit saka iku, ing wayah bOrrgi on6nging panggalihe Sang Raghawa marang Sang I\laithili saya ngranuhi. W6ngi iku, Sang Raghawa sare ak6kadhar ana ing sikile gttnung Mahen' dra alemek godhorrg garing, tinur-rggon Laksmana. Nanging rrganti lingsir w6ngi panj6n6ngane ora bisa sare, rasanitrg panggalihe kaya wong kinunjara, tansah s6dhih-kingkin dening rlawttng asmara. Kang ginalih ora liya mung Sang l\{aithili; linali-lali datan bisa lali, malah saya katon r-rgalela. R6mbulan ndhadhari, katon sumunar endah ana ir"rg Udayadri (ardi Uclaya) kawistara kaya kapengin sttmttrup sipating asli Sang Raghawa kang bang6t nggatekake marang karaharjaning jagat. Ing ng6ndi-6ndi katon asri, kagawa saha akehe k6mbang kang nddhGng m6kal mbabar sari, p6pindhane kaya rvanita kang wis ngadi raga nOclya m6thukake t6kane priya kang dikawulani. Nalika maspadakake r6mlrulan, Sang Raghawa kttwur panggalihe, mulane banjur ng6ndika marang Sang ari mangkene : ,,Yayi Lalesmana ! )lara waspadahna, apa hae kang hoton sumunar ana ing gdgana ?! Panduganingsun, kae saniatane Song llyang Anangga. lYujude ha-ta panah, Luarnane endah. Illanungsa leang logi ngalami sddhih-bingkin amarga pisah haro h|hasih, m?sthi kontaha lzdtaman sanjatane Sang Hyang Anangga. Langite padhang suntilale tanpa mega, nanging panjOnnganingsun wola-uqli friksa kilat cumlorot kaya jintporinge Sang Hyang Anangga". (A = ora, tanpa, dudu, yen sumambung t6mbung apurwa aksara swara malih : an. Angga = awak. Anangga = tanpa awak, tanpa wujud, maksude: asmara). Ngnrngu ng6ndikane kadange wr6dha mangkono iku, Laksmana kang bang6t l6pas ing budi tumuli matur asung panglipur': ,,Dhuh Sang u,irotanta Raghuputra, p)pundhen leawula ! Iltugi paduka sampun ngontos k|hjing ngl)lantur panggalih ondng. Paduha puniha minangha pangayomoning jagat. Namung paduka ingkang dipun-ajdng-aj|ng dening jagat sag\d mbrastha sadayo
147

Lakune wadyabala wanara rikat kaya dibalangake. Sawise wola-wali r.nunggah gunung dhuwur mudhun jurang-c&ung, nasak g6gnimtrulan nrajang wadlias-parang, Iakune wadyabala wanara t6kan ing gunung X{ahendra. Gunung Xlahendra iku kahanane asri kaya ardi N{eru, dumunung ana ing sat6pining samodra ngungkang banyu, sajak kaya rumEksa samodra. Amarga nguwatirake jagat (dharatan) k6bl6bdk banyune samodra, gunung llahendra ngaddg mbrdgagah ana ing sac6dhake pasisir, sat6mah
banyu samodra ora bisa munggah. Ad6ge gunung N{ahendra, mangisore t6kan ing dhasaring bumi. Saka dhuwure gunung iku, puncake prasasat sundhul arviyat. Wit-witan ing gunung Alahendra maneka warna, kabeh mb6n6ri lagi mbiy6t wohe, nganti 6pang-6pange padha . rantiyungtum6lung kangsrah ing l6mah, agawe s6n6nging atilrt' para wanara. Ktmbang-kdmbang ing ardi Mahendra katon pating plolok nddhGng m6krok mbabar ganda, p6pindhane kaya para wanudya kang wis ngadi busana ngr6ngga salira, n6dya m6thuk lan asung pasugatan rnarang Sang Raghawa. Amarga saka akehe wit kalpawr6ksa (kalpataru), s6sotya maneka warna, manuk oceh-ocehan lan manuk jiwa-jiwa (Indonesia : burung dewata), kahanane wukir Mahendra prasasat ora beda karo Kaindran, bang6t asri anglam-lami. Ana ing lambung gunung Mahendra Sang Raghuttama priksa tlaga keb6kan tunjung, p6pindhane tlaga iku kaya asung pisungsung tunjung marang panjdn0ngane. Akeh kombang mibdrak6kit6r, banjur mencok ngrubung k6mbang tunjung ngalap sarine. Ndulu kahanan mangkono iku, kat6tangi on6nge Sang Raghut' tama marang Sang Maithili. Sang Rama - Laksmana sarta sagung wadyabala tvilnara ngaso sawatara suwene ana ing lambung gunung Ivlahendra iring kidul. Saka kcnc, pura L6ngka, kadhatone Rawana, katon lamat-larnat. Pata wanara padha nlawarrg mangidul maspadakake pura Ldngka, dituduhi dening Hanuman. Saka ing lambung gunung Mahendra Sang Ramadewa sawadyabalane tumurun mangidul, m6nyang pasisir. Sapraptane ing pasisir, para wanara bang6t suka amarwata suta sumurup aluning samodra sagunung-g'.rnung anakan g6dhene padha nySmpyok dharatan, suwarane gumuruh rame kaya mbagekake marang ra-

142

wuhe Sang Raghuttama. Umpluk-urnpluking banyu samodra putih m6mplak warnane, iku p6pindhane k6mbang kang dipisungsungake dening alun marang Sang Ramadewa, minangka
tandhaning pakurmatan marang panj6nArgane olehe n6dya nyirnakake l6l6th6king bumi g6lah-g6lahing jagat. Samodra iku kajaba akeh bang6t iwake g6dhe-crlik marieka warna, isi s6sotya-manik-nawa r6tna lan candrakanta. (Candrakanta = Walanda : fabelachtige steen, die in de maneschijn glanst en smelt = Indonesia : permata dalam dongeng (hanya khayal, rnustahil adanya) yang berkilau dan melcleh dibawah sinar bulan). Samodra k6na dipOpindhakake gunung Himawan (apuncak akeh); alune hang g6dhe-g6ahe p6pindhaning puncak-puncake, sawarnaning s6sotya-manik-nawa-r6tna lan candrakanta minangka 16r6nggane. Suraloka (kahyangan) kalah endah karo samodra. Ing sajrone samodra tin6mu ana gunung kang guwa-guwane di6nggoni baya lan ula. Makhluk (kewan) warna loro iku pGpindhane kaya rum6ksa r6r6ngganing samodra kang awujud sGsotyamanik-nawa-r6tna lan candrakanta. Sawdneh gunung ing sajroning samodra, ana sing dadi padunungane ula naga kang g6dhene kagilagila, yaiku kang sok diarani Nagabumi. Ya Nagabumi iku kang minangka pangayomane Pr6thiwi. Waraha (celeng) kang muncule ing w6ktu kiyamat, kalah sakti karo Nagabumi. Kajaba gunung l\Iahendra kang wis kas6but ing dhuwur, ing pasisire samodra ana gunung loro jejef padha gddhene, padha dhuwure, padha bund6ring wujude. Gunung loro iku p6pindhane susune pr6thiwi. Ing antarane gunung loro iku kanggo dalan ilining banyu, iku p6pindhane k6mb6n (tutup susu) kang mlorod. Alun kang wola-wali ndmpuh (ny6mpyok), p6pindhane kaya ngambung gunung kang ingupamakake susune pr6thiwi iku. Aluning samodra iku ana kang cilik prasasat mung sal6ng6n g6dhene, lan ana sing g6dhe nganti sagunung anakan dhuwure. Iku p6pindhane uriping manungsa kang ora aj6g kahanane, ngalami bungah-susah tansah gilir-gumanti. Samodra iku ing s6mu kaya asung p6peling marang para manungsa ,,aja tansah nggr8sahng6sah samangsa lagi nandhang susah, lan aja awatak ngenak-enak manawa lagi ngalami urip kapenak".

alon, mahanani rasa

Manda-maruta (Indonesia : angin sepoi-sepoi basa) sumilir s6g6r-any6s ny6n6ngake. Nanging tumrap

L43

mili' tarkaIayang. \vaspane Sang Raghawa tansah marall'a!'an akeh tulisane kang ilang' kdbus6k dl-rang tiba ing fuyu,rel ,"ta"-ul1 ing r'*'as1la. layang ihi ana kang ,.1rrf i l-ol:smana' nlrenea ! Tulisane tttlisatt kang h|busdlt ilang. Tttlungarta irtgsttn, hapril'e unine
&'

iki.

"

X{angkono ng6ndikane Sang R'aghawa karo ngiling-ilingi

nawala.
Sawise Laksmana tutnuli maju ny6dhaki Sang Raghawa' banjur matur : "Kahang' nrriksani narvala sak6plasan, Laksmana sattlpltn pamas Ragltou,a, hawttninp'ana ! Isirtipun s|rat lttrttilta ingltan^g icsl k|bu' clul:a waos snc/c1,o. nttb:" wont\n sratanipt,t punika' s)k wastrta padnln- Inghang ntinagka panutuping s|rat LGng' tutttttntp,n tutt'ttlt irrg haltang trtbolt ttgatttri p,ocluita, learsaa kat'. Ature Laksmana agawe lfuaning panggalihe Sang Ramade' Sang,"u. iot"it" pu"jO"a"gu,i. ttuton bingar pasuryane' paduhallaruti puni' lruluuningana ! tvl|ngsah matttr mangkene : ,'dusti, t'6nglia ppindhani' lta ltenging dipun-t'.r'paniniot'6" singa, prajapaduha dipun'tawan singa' Kdkasih pi,, *i"u" pandhOtittaning won' iontin ing LOngka' ppiiclnattipun latu mawa m6ngangah1' bayu' sindhung-rirvut clene padtika hengin'g clipun-ttpatnekak|n satntalt lattt ntawa la' ;;jt; ;,*rt" ns rgubuii lat'u ntatua punika, dalasan wananipun pi' ntbasttti singa iAii ,"u",b ntulacl'ntulacl
san ".

a:lu Sri Janahatntaja sa,,Rof i paclulto Sang ltttstunaning n-amttng paclulta ingkang tansah gumantung lrtnniirrri's ninAn kttng, ing padoning netra' siyang-'Jaltt tansah nTuwun' Jalaran bot|n makat|na' kltu' harsa rlltal"tar, saliranip-ttn lzurtt-ahirtg' Sanaja^n n6tya botn suda. Panguing' LLtltnging wadana sah'a nrunising ngirid ajtngipun Sang llloioint'i, *ugi paclttha harsaa tumunt|n praia [6ngka" ' wodyabata u)anam ngrabasa nolih ma' Sarampunging ature Hanur^ran, Sang Raghuputra tanggap ing sasmita' nim' rang Kapindra Sugriwa. Sang Kapindra yuda ngta' bali kabeh wanara didharvuh: tata-tata' siyaga andon wanara kumpul' Sang Baywat' ;;.; praja L6ngka. Sawise kabeh ianeo* minangka sasmita budhaling wadyabala.

^^i" (N6mbang = Kawi : nabuh)'

1.44

iarioins

yep ta psnga' ingleang adamOl rtuning bawana' Bot|n mungguh yonmning iagat ngantoi ngtOtantur sungkawa dening kandhuhan ;;""gt"."w\itroriig atur hiwula punilea, ialaran sinurung dening pin' sih-tr1sna dhatdng kadang wr;dha, bot6n awit saking

,ronih
tir

hawula'

Raghawa' .A'ture Laksmana njalari l6r6ming panggalihe Seng

sat6mah panj6n6ngane banjur bisa sare'

8?.
sa kang

R'\N4A NAIvIPA PASLTV/ITANE WIBHISANA'

I\{ar6ngidinaAnggaraKasih,isihesukwisnraewu-ewuras6k. lunlguh maUu"fun ana ing bangsal pasewak-an LGngka (ing p"afr"iLgrrl sin6but : Ngal6ngka), parandene ras6ksa kang t6ka lan manisih tansah ndlidir bae. Para ras6ksa iku padha s6tya-bakti padha seba kangiap pungu*ulane marang gustine; ing dina iku (Dasa;; ;;";" r6naning panggalihe ratune, ya Sang Rawana

il"f.i,-

Du*tyu' Dasasirsa, Dasagriwa' ^Dasawaktra' Lungguhe para ras6ksa iku miturut popangkatane, \yingsatibahu). ora worsuh. para rasaksa iku racake padha wasis ulah galaring baris, pinDasa'rvadan",

t6ral6ladiLannggawesdn6ngekangdikawulani'mulaneoranguciwarriolehepadhanindakakektrwajibaneabdikinasih.Cacade, para ras6ksa iku s6nGng agawe r6tuning jagat, arnb6k g6dhag-g6-

ifrig aaigo"g-gunGndhung, kalis ing rasa w6las-asih, digsura wuta ing"r"Uiritq tapi laku utama, awatak mutatuli siya-kaniyaya,

,a"a.g miko,tehize golongane lh3we, dh6m6n atindak rusuh-sling-

kuh, ruoni ing luPut u'6di ing b|n?r' NalikaSananaSangNindyamantriPrahasthakangkasusra lan surasakti mandraguna, putus ing babagan undhang-undhang panangpaprentahan, Iagi budhal saka dal6m Kapatihan m6nyang sawangiif"n (paservakan), didherekake para wadyabala kang ing ung,r**gun" padha iraton s6mbada gagah-prakosa' w6ruh gat -un?guh kang prayoga ditrapake- marang gustine' Wadyabala -nanastha iku ag6golongan, dhomas (800) cai*an"ir." pa6tr iahfu gQ6dhuge (Indonesia : pemukanya)' gunggung-kumpule

kabehanamayuta.yuta,mulanelakuningbarisendlidirkaya ilining banjir. *,ataiyan ing L6ngka luwih dening j6mbar agilargilar, pindha samoclra, gapurane kang ngedab-edabi p6pindhaning

145

meneritna tamu yang akan menghadap raja).

karange, Para kawula ras6ksa kang n6dya seba, kang lagi padha leren ana ing sajaban watangan (panangkilan) kadi mbludaging banjire kqli kang ora bisa mili. (Watangan = Indonesia ; tempai

Para prajurit kang n6dya manangkil padha asung pisungsung man6ka warna marang ratune (Sang Rarvana), ditata ana ing sajaban gapura. Barang-barang pisungsung kang awujud mas_ picis rajabrana lan peni-peni rajapeni guru-bakal gurudadi, kang elok alangka anane lan aneh-nyleneh wujude ora karulvan kehe, b6basan nganti ngu ndhu ng-undh ung kaya gunung. Gajah kang galake kagila-gila kang sab6n ana wong nyddhak m6sthi sirna. pinrawasa, iku pisungsunge pahlawan sakti kang l6bda marang Hastisiksa (Walanda : olifantenkennis = Indonesia : pengetahuan tentang gajah). Ana pahlawan kang sugih pangalaman ing babagan jaran, lbda marang Aswasiksa (Walanda : paardenkennis = Indonesia : pengetahuan tentang kuda), asung pisungsung jaran sing bant6ring playune pindha cloroting j6mparing, minangka t6tunggule kabeh jaran titihaning ratune- Ana pahlawan pinunjul, pisungsunge bang3t ngedab-edabi lan nggfuirisi, yaiku awujud singa, macan lan bruwang pirang-pirang diindhit saka sapuluh (sabdn ngindhit sapisan kehe 10) tanpa krangkeng, dadi panggawane pisungsung kewan galak wama tOlu iku mung kaya carane nggawa bulus bae. Ana pahlalvan salvatara kang sadurunge mangkat m6nyang panangkilan, luwih dhisik munggah mGnyang suwarga, ng6pung lan ngrabasa Kaindran. Apa kang tin6mu ana ing tamane Bathara Indra, dialap. l,ludhune saka suwilgfl, para pahlawan iku padha nggawa pisungsung wowohan maneka uiama sing rasane bang6t nikmat-mirasa prasasat amr6ta. (A = ora. Mr6ta = mati. Amr6ta = banyu kang njalari kalis ing pati, banyu panguripan). Ana uga pahlawan sing asung pisungsyrg parijatha asal saka Suralaya kang wrrjude bang3t endah ngr6s6pake. (Parijatha = arane wit kang godhonge, kGmbange lari wohe awujud barang-barang kang sarwa endah). Sajrone phra paitlarvan rasOksa iku padha njupuki isen-isening Suralaya, para derrrd padha ndhdlik ora wani mobah-mosik, annrga saka bangiting girismirise.
Sawise sawarnane pisungsung disamdktakake kanthi tumata ana ing sajaban gapura, para pahlawan banjur manjing ing pasewa-

kan (panangkilan), padha lungguh mabukuh ngdnteni miyose ra146

tune. Ora antara suwe Prabu Dasamuka miyos, pinarak ing ratna' singhasana(Walanda:metedelsteenenversierdetroon=Indotitgh"rutu bertatahkan ratna-mutu-manikam) salirane ""ri" ir6ng sumorot pindha Kalam6gha (Indonesia :. dewa lVtaut awarna yang berwarna hitam, seperti hitamnya mendung)' Ear6ng Prabu Dasamuka wis pinarak ing dhampar kaprabcn (singhasanaj, b6dhug tumuli ditabuh, Patih Prabastha enggal-enggal *u,iiing ing panangkilan. sapraptane ing sajrone panarrgkilan baniur maiu kanthi patrap kang bang6t susila anor-raga' Sawise ny6mbah, banjur l6nggah turnungkul amarik6lu ana ing ngarsane
Sang Prabu.

Sang Nindyamanbri Prahastha, para nayaka mantribupati Ian saguig wadyabala wis padha samOkta ana ing panangkilan' pij6r mung i."ri .u.,g WIBHISAI\iA dhewe kang durung sowan' Bathara Siwah' n6numaningku puja samadi man6mbah marang wun rahayuning bawana saisine kabeh' Pamuja samadine Wibhisana bang6t khusuk, panggalihe ora kalepetan r6r6g6d, polatane katon manis ngr6s6!ake' Hawanapsu ala kang ngr6g6di panggalihe sirna, ora kasinungan watak-wantu ras6ksa. panangSaparipurnaning muja-samadi, sadurunge sowan ing mralokake marak ingkang ibu,' kilan, wiutti*"u luwih dhisik

afe dening WiUtti*ru,

ngab6ktilannyuwunpangestu.Mangkonopadatankangditindaksaban n6dya ngadani 'pakaryan wigati' panj6n6"ga-nem6sthingab6ktilannyuwunpangestumarangingi."rrg b". Luhuring uuaine wibhisana lan pamundhi-mundhine marang wong-tuwa, pant6s sinudarsana' Sowane \Yibhisana agawe kar6naning panggalihe ^ingkang ibu(DewiSukesi).Deningingkangibu.Wibhisanadingandikani -J"u_u"u kang gQayutan karo tata_tontr6ming jagt lan kliruning tindak-tanduke Sang Rawana ! Rungo.kna' ing' ,,Putraningsun kang kasumbaga Wibhisana marang sira bab kang njalari sunghawaning ,un n'Adyo mraletakake panggalihingsun. Ingsun bangOt kamiwAhs)n lan ngeman ndulu karusakaning jagat. SamOn[ho iagat rdtu, sirna tata't1ntrdme, Koamarga sahi ktiruning tindake kadangira wrbdha sf Rawana. adigung-gum1ndhung, mutatuli, amb;kdr;;r, wr1dha iku iaduk siyi murka ngangsa-angsa, kalis ing panggalih w6las-asih. si Ra147

warna h 6na d ip 6p in dhalaola e WISA ha ng agau' e rCtuning bawana. Elingna lan wenehana pamrayoga, supaya kadaggiro wrdha iku darbe watah l6mh,ah-manah sabar-dmna, aja ngOdir-)diralze kas|kten lan panguwasane. Sira k\ns ingsun upantoltake A-\IRATA kang bis nguripi isining jagat-traya, sorana ngdndhahahe hardaning kamurhane si Rawana. Kajaba saka ihu, hadangira wr)dha si Rawana wenehana pamrayoga, supaJ'a gdle^m mundhimundhi marang Sang Raghawa, k?kasihe yaihn Dewi Sita hon|n ngaturahe mnrang panjn)ngane kanthi nguncupake asta (nymbah) stirta minta pangaksama. Mangkono iku bakal dadi usada kang mahanani sdn)ng, tata-tintAm hn rahayuning jagat".

,,Rawana kumawani ngrabaw Suralaya nyikn pam dewa. Tindake hadangira wradha kang agawe song*rene para deu'a ileu kdna ingupamak ak e wisa Kalakutha". ,,Sang Raghuttama ilzu p)pindhane Sang H1'ang Iswara (Bathara Siwah, Bathara Sangkara). Tartamtu kasoran lsn tumdka ing tiwas si Rawana, manawa lumawan panjiningane, lan rurgara Ldngka bakal sirna tanpa sisa. Ngelingana tantan Asoka (ing padhalangan sin|but taman Argasuka), saiki brastha, wit-witane padha rubuh kabarubuh tindmpuh wanaro dutane Raghawa. Wanara siji, hajaba bisa njahri sirnane tantan Asoka (Udyanawana), bisa mrajayo Bhathamantri LAngha pira-pira. lllulane pdnggak)n bakangira si Rawana, aja nganti leObanjur ngl|lantur laku dursila. Tltduhana rsine Dharmasastra (hitab suci), supaya dheweke abudi utama". Bhathamantri = Walanda :militaile hoofden = Indonesia : perwira tinggi). Mangkono piw6linge Dewi Sukesi marang \Vibhisana, ndikakake m6nggak tindake Rawana kang murang marga. Sang'Wibhisana ora lGnggana ngestokake dhawuhe ingkang ibu. Ancase pancen n6dya ngelingake marang tindake kadange wr6dha, nanging ng6nteni dhawuhe rerta. Saparipurnaning ng6ndikane Dewi Sukesi, Wibhisana nyungk6mi padane Sang Dewi, banjur madal pasilan, tumuh mangkat m0nyang panangkilan. Pangandikane ingkang ibu (Dewi Sukesi) njalari saya padhanging panggalihe Wibhisana, saya mantdp olehe n6dya m6nggak tindake kadange wr6dha. Sapraptane ing panangkilan, Wibhisana priksa ingkang raka (Bawana) wis pinarak ing singhasana, salirane awarna ir6ng lan

148

gilap kaya kukus, netrane abang pinciha g6ni mawa, lan tansah oUut. Uiturut pandmune, sawang-sawungane ingkang raka barrg6t
ngedab-edabi, ora beda karo ula nmwa wisa.

Sang Wibhisana maju ny6dhak, ny6mbah marang Sang Rawana, banjur ldnggah ana ing sac6dhake singhasana. Amarga -,rris ora ana kang kudu di6nteni, Sang Rawana tumuli wiwit nganclika : ,,Paman Patih Prahastha, para nayaka 'mantri'' bupati lan sugung wadyabala ! sira habeh iku padha surasaltti mandraguna, ora wAdi nmngsah yuda, hasudiranirc nisuwur ing jagut. Sabdn sna mungsuh kang kumautsni nyAdhahi Lngka, n$stiti h6na sira sirnakake sairone sak1dhep netra Hla sam|ngko padha sumurupq ana parangmuka kang bskal tdha ing LnghaSf Rama wis ana ing ardi l\{ahendra, meh nyabrang samodra, ngirid wadyabala wanara. Biyen, si Rama wis mrajaya pahlawan rasiksa sawatara. Tathaka - Wirada-Kara-f)usana. padha mati di' prajaya si Rama ana ing madyaning alas. Sanajan mangkonoa, sira padha ora darbe rasrl sdngit ngigit'igit marang si Ranta, amarga saka lumuhira pasulayan. Mitraningsun Sang Bali laang bangAt ingsun trisnani uga dipraiaya dening si Raghawa tanpa dosa. Patine atmajaningsun si Syaksa ora sira belani, lan kobare hutha-krajan lingka dalasn sakadhatone pisan ora agawe muntabing atinira. Iku kabeh sababe ora liya, amargd saka lumuhira poruloyrn. Isih akeh maneh pakartine si Rama kang isi pangina marang rasAkll;,. Hla saiki, xrehne si Rama sawadyabalane meh nyabrang samodra n)dya ngrabasa praja LOngka, ingsun mundhut pamrayogo marang sira kabeh, krdnah kapriye kang kudu ditindakake (Indonesia : tipu muslihat bagaimana), supaya dheweke aja nganti tAkan kene. Manawa dheweke mwadyabalane nganti bisa nyabrang lan munggah ing dharatan, mOsthi bakal agawe susah lan karusakan'i. Saparipurnaning pangandikane gustine, para ras6ksa padha ngad6g ngr6nggGp sanjataning ayuda. Ana sing nyandhak p6dhang utarva klervang, ana sing ny6k6l cakta, ana sing ngundha gada, ana sing ng6mbat-6mbat g6ndhewa, ana sing nyandhak kampak, lan liya-liyane. Karo ngr6ngg6p sanjataning ayuda, para ras6ksa padha pating br6ngok as6sumbar maciya-ciya. Patih Prahastha kang minangka pinituwane para ras6ksa, katon m6n6ng'ant6ng, ora milu ribut. Akeh rasOksa krodha kang banjur matur marang ratune mangkene : ,,Gusti, punapa pr)lunipun pun Rama sawadyaL49

m?mos hados ron luntbu. Rttnil,in,..nhritta ,groboro siraraya tumdwoe'Bathara Indra satuadyabalanipttn, poclttha tanpa munclhttt pamrayogi dhatong para kotuula. Hla holt saptrniko, nam,ng badhe kadhatangan mdng*h manungsa auadl,abara wanara, ndadak dipunrambag rante. Punopo paduka k|hitapan dhat\ng hadibyan'kanuraganipun para pahrawan raslksa ? ! sanajan srongenge "pisan, manawi kddah dipun-sirnakakAn, ltau,ula sogon ngimin dados wtus saldb|tipun sakodhep netra. l,lanawi rambilan kodah dipun-sirnakahan, kawula piyambak sagoh mangsa ngantos tdlas tanpa sisa. Manatui pr|ht dipun-ttntal utaui dipun-mannhmamah ngantos ajur-mumur kados bubur, pundi ingkang paduka karsakahdn, kawula sondika ngl|ksanani. Hla monawi para pahlawan rasaksa nantung lumatuan Rama lan para wanaro, rah bi"balyr,n ,,suwe mij6t wohing ranti,'. lVilanipun, badhe dhatingipun Rama lan para wanara bottn pralu dipun-prihatosak\n, joi'punika sanes mingwh inghang awrat sanggenipun. Gusti bot6n prolu tumut nyalirani mangsah yuda, wadyabala paduka sami sogah lan rumaos hiconggah numpAs R ama sawady abalanip tm,,. Sarampunging ature para ras6ksa, Wibhisana ng6ndika : ,,Heh para pahlawan kabeh ! Sira iku padha ngawula marang Sang P:abu. Aturira marang sang Prabu dhek mau ileu ntuh ban?r, iir sira kabeh iku pancen digadhang-gadhang saguh nyirnakake mungsuh, mand-ar samangsa prolu kudu rila ngurbanake jiua-raga hanggo kasugdnganing gustinira lan kaslarn\tane nagaia. Naiging sumurupa ! Manarua ora hliru panyurasaleu, mau sang prabu ndangu ing babagan ,fl a y a,,, tig1se : cara utawa rekadaya kang prayoga ditindakake. Hla sira wajib padha ngaturi pamrayoga. Mttpakat lan orane marang pamrayoganim, nyumanggahake karsane Sang Prabu. Hla rrtk aran aneh-nylendh, yen ptndangune Sang Prabu dhek mnu ilzu sira tanggapi sarona nyoidhok senja_ taning ayuda lan s1sumbar maciya-ciya. pancen b\nr ngndikine Sang Prabu, trnnawa Song Raghawa nganti prapta ing L?ngha, m|sthi njalari ribd lan ruwod hang tundone ogawe riasusahan lan harusakan. salagine dutane bae saktine ngedab-edabi. Biyen, nalihq d.utcne hang rnung stji thil nggawe kobcre kutha-hrajan L6ngka, sapa rasAhsa kang wani lumawan ?! para rasdhsa hang ngaku sura-sudira sakti mandraguna padha huwirangan, ngilang habeh, padha ndhAfik ora wani mobah-mosih". 150

pun citha sahlangkung ringhih ingah-ingih tanpa iaya,

balanipun ndadak dipun-rombag

Ir'lngsah poduka punile

sam-

ron$s-

Akeh lan warna-warna ng6ndikane Wibhisana sing surasane isi panyeda marang para ras6ksa. Sawise mangkono, panj6n6ngane banjur nggunggung kas6ktene Sang Raghawa kang tanpa timbang, lan ngalJmbana k6kuwatane wadyabala wanara. Wasanane Wibhisana ngelingake aja nganti kadange wr6dha m6mungsuhan karo Sang Raghawa, mandrr ngaturi pamrayoga supaya kadange wr6dha iku nungkul aris sarta ngaturake Dewi Sita marang panj6n6ngane.

Atur pamrayogane lllibhisana ora didhahar dening Sang Ralvana, mandar njalari dukane. Saka .bang6ting dukane, Sang Ravrana ola karsa paring wangsulan marang \Vibhisana. Bagawan Sumali, yaiku eyarrge Prabu Dasamuka, bar6ng priksa pamrayogane Wibhisana ora dipraduli, saka bang6te sihtr6sna lan bang6ting pangemane marang ingkang wayah, panj6n6ngane ng6ndika mangkene : ,,Putuningsun Rawana ! Nggugua parrtroyogane si Wibhisana, ir cture arinira iku pancen bdn?r. Aja tidha-titlha lan aja ewuh-pakewuh sira nganggo r|mbuge Wibhisana, sanajan dheu'eke luwih nom tinimbang sira".
,,ll'ruhanirq, Rawana I Ranwdewa ihu asaniata langhap lan jimporing sing ampuhe hagila-gila. Para raslhsa kang padha lumaLL,on panjAn6ngane, yaileu Tathaka-\Yirada-Kara-f)usana-Marica, ntatine iya anrurga h?taman j|mparing. Panj|n)ngane iku rOsile ntulus panggalihe, kabeh pangandiha lan tindak-tanduke sarroo nyata, dudu maya (dudu sulapan). Sumilanging panggalihingsun. tnanalt,a panjdnngane Sang Raghawa i/eu sranane para dewa; nlanungsa sattti kinarya lantaron jalaraning brasthane para rasihsiz; Bathara nganalzake kr)nah alus ora leasatmata, manungs:r awadyabala rvanara kang kasAktene tanpa tandhing. ing iagat. trIanawa panj|n)ngane prapta ing kene lan linawan ing pArang, sira sau,adyabalanira m\sthi sirna-gmpang. Mulane ngger, putuningsun Rawana ., Siro prayoga nungkula arjs, nydmbaha maraig Sang Ragharuo, Dewi Sita aturna marang panj6n6ngane. Wruhanira, panj\n|ngane iku panjanmane Bathara Wisnu". ,,Akeh l1lakon aneh leang ana gigayutane karo Bathara Wisnu, kang wis tau ingsun rungu.l\[ungsuhe Bathara Indra kang misuwur crcn Asura Wr6ta, iku dipraiaya sarana umpluk samodra kang kOponjingan hasOktene Bathsra Wisnu. Ing sadurunge ditamani umpluk samodra, dheweke dicoba dipraiaya sarana ilnjata bajra: nanging nganti wola-uali binaira dening Bathara Indra,
151

Asura Wr6ta ora gigrig wulune salamba. GOgaman liya-liyane kang ditibakake ing salirane rimuk kabeh, ora ano kang agau,e busiking kulite. Dening Bathara Indra, irtg wa-tah sandyakala dhewehe dibujuk dijak siram ing santodra. Ya ing u'6htu iku patine Asura lVr?ta ktaman umpluk samodra". kasipu. Ing jagat t|t|lu ora ana lzang nyundhul lzas?lztene Donawaraja Hiranyakasipu. Ka#ktene Song Danarcaraja ihu solea nrtgrahane Bathara Siwah, kang njalari dheweke ors bisa mati dening dewa, danawa, rasAhsa, yaksa, pisaca, manungsa lan dening kewan apa bae. BarAng darbe tzasAkten kang ngedob-edabi, Danawaraja Hiranyakasipu bang)t adigung-gum|ndhung, soya gdhe angkara-murhane, saya siya-kaniyayo watake. Ora ngr4gani marang para rlsi kaswargan lan para dewa, luwih-luwih mamng para manungsa bang7t olehe ngina. Awit saka iku para rAsi hn para dewa padha nyuwun pangayomon marang Bathara Wisnu, amarga panjAningane iku hang minanglza pangal'omaning Tribawana. PanjAn?ngane ora kasamaran yen Sang Danawaraja ora bisa palastra dening dewa, danawa, ras|ksa, yahsa, pisaca, manungsa lan sato-kewan. Awit saha iku Bathara Wisnu baniur mancala warna Narasinga. Dudu dewa, dudu manungsa, dudtt keuan, dudu danawa, dudu rasAksa, dudu yaksa lan dudu pisacq nanging sat6ngah manungs:r lan sat6ngah kewan. (Nara : manung*, Luong. Singa : jinising kewqn galak) Narasinga iku galahe kagila-gila, lon' dhAping kukune kaya baira. \Vasanane Danawaraia Hiranyaka' sipu palastra binAhh dhadhqne dening Narasinga". ,,Mangkono l1lahon aneh-nybneh nggumunake hang uis tau ingsun rungu, kang gdgayutan haro Bathara Wisnu". ,,Ngger, putuningsun Rawqna ! Kahancnira sarwt kontit yen katandhing karo Sang Raghau,a. Sira kalah wAweka, haloh wicahsana karo panj|n\rrgone. Kang sira esthi nrung rnOmungsuhan lan pOp|rangan. Sadguna (Walanda . zesuoudige stontskunsl Indonesia : ilmu kenegaraan enam mac.ain) sira liru'akake, ora sira 6cahake. Sira ora ngelingi kaagungane sih-tr6sna marang liyan (marartg bibrayan agung utawa masyarahat); uripira ora nulad tut a-ccrcning u rip e p ara sarj ar. a-suja na. tind ch ira gr usa-gri$u hdr|p kliru izang njalari asoring kahananira. Sang Raghawa ihu luhur ing budi, pant)s dihawulani lan pinundhi-pundhi, mulane pmyoga srra nungkul ayjrs marang panidnAngane. Nggugu-mituhua

,,Kang luwih nggumunake patine Danawaraja Hiranl'a-

152

marang r)mbuge Wibhisana, awit pancen mung pamrayoganc kadanlgira taruia ihu d\dalane sira nAmu -rahayu"' Mangkono ng6naltunu ingkang eyang Bagawan Sumali marang Prabu Dasamuka.

Sajrone Bagawan Sumali m6dhar sabda, Kumbakarna nglilir pananghiian' saka nendra, Ian banjur enggal-enggal manjing ing Sarampunging pangandikane Bagawan Sumali, Kumbakarna nyambungi : ,,Kalea Prabu Dasawadana ! Tanpa gma padha ngrdmmanawa Oug ,,rekidaya" ltcnggo rumOhsa'rchayune praia Lingka, wong wicaksana kang sttsii ie;mohi r;mbug b1cik, pamrayogane gih plngqlaman. pinas" tr;ng"ngo bisa datli adhrtt,. sorote rOm\iii" king anyds bisa dadi panos, nanging panggalihira kangkaku "bab*on" ora luntur dening pihrtur lan oraFasah ing w0kaya alu, **rh, babar-pisan ora k6na di-ar6p-arp bisa tinotbuka kang nialari banjur karsa nampa'rAmbug b^cik. wibhisana sanajan kadang taruna,'nanging wicaksana, sugih pangalaman lan mumpuni isine hitab iuci, iulane r)mbuge me^ntds lan pantqs digatekake. Nanging niio proiu ing simu wdgah nggugu-mituhu r&nbug rahayu' Hla mangka sing uwis-uwis, sabn ana bot-repot utawa rubedane praia, b;sie nonggulongi sarana migunahake pamrayoga utawa iguh'pra' dhAb Wibhbana. Nanging saiingko, ora ryung rdmbuge Wibhiiana "ir"i w1warihe kangi;ng eyang Sumali iya ora ,t*- ii.,ni, sira 6nggo, paribaxne, ,,ml6bu kuping kiwa, mGtu kuping t6ng6n". ,,Kaka Prabu ndhustha Dewi Sita, garwane Sang Raghawa, laku nbtha. Pasrahna sang Dewi marang Raghawa. Manawa ihu ,sira tAtip kapengin m;ngku Dewi Sita, sawise sira balehake lan wis ditampa dening Raghawa, dak-r|bute Sang Dewi sarana laku tttama, yaiku sarana kaPrawiran". Sawise kandha mangkono, Kumbakarna banjur oncat saka panangkilan, nuli mapan nendra maneh. Bagawan sumali, sawise prit *- watak-wantune Rawana ora bisa luntur dening pitutur, uga banjur kondur m6nyang padhepokane. Ing sapungkure Bagawan Sumali lan Kumbakarna, Wibhisana ngaturi pamrayoga maneh marang sang Rawana. Ya atur pamrayogaBe kang kapindhone iki kang njalari bangat dukane Ru*a.r". Kagawa saka bang6ting muntabe panggalihe, Rawana nganti mantala nandhang lan nundhung Wibhisana. (Mriksanana

iAi*i

bab 69 : Wibhisana). 153

Wibhisana pamitan lan ny6mbah marang Rawana, banjur miyos saka panangkilan, tindak mangalor didherekake para wadyabala kang padha s6tya-bakti marang panj6n6ngane. Tindake Wibhisana qg6n6r wukir A.fahendra, n6dya suu"ita marang Sang
Raghawa.

Praptane ing wukir Mahendra, Wibhisana dip6thukake Ha; nurnan. Kanthi dilarapake dening Hanuman, pasuwitane wibhisana ditampa b6cik dening Sang Raghuttama.

88. RAMA DHA$TUH

WADYABALA WANARA NAMBAK SAMODRA.

inc6ngake. Dumadakan gGndhevrane pin6nthang sakal'ange, katon sumorot murub bedhoring j6mparinge. ,,Samocira iki nAdya ingsun tibcni jmparing,;. I\{angkono ng6ndikane Sang Raghawa, kagawa saka put6t<-mfat6king pang_ galihe, ora bisa n6mu akal carane nyabrangi samo.lra. Sajrone Sang Raghawa m6nthang gandhewa, tuwuh garagara gora reh kagiri-giri. Bumi gonjang-ganjing, samodra kocak alembakJembak pindha kin0bur, gunung moyag-mayig, isine rasatala padha giris-miris nguwatirake t0kane w6ktu kiyamat. (Rasatala = Walanda : onderwereld = Jawa : dhasaring Lumi).
1,54

tindake. Ttrwuhe ddduka kanthi dadakan nglimputi panggalihe, mahanani rasa panas pindha panasing sorote srdngenge se-wu cacahe. G6ndhewane tansah ing6mbatmbat, lOmpaiinge diinc6rg-

dra, amarga diangg6p nggawe singsara, njalari ora bisa mbanjurake

Kocap Sang rajaputra Rama sarta para wan;ua ana ing pasi siring samodra, padha ndulu mangidul . maspadakake kadhaton Ldngka kang katon lamat-lamat. Sang raiaputra bang6t judh6gputOg panggalihe, rurnaos durung antuk w6wdngan, kapriye bisa_ ne t6kan L6ngka (Ngal6ngka) ngliwati samodra. R,_,*urrg*r,",.rmodra kang dadi p6palang, samodra kang ngalang_alangi tindake, samodrq kang njalari. kandhoging laku. B6n6r ng6ndikane sang minulya pandhita wr6dha kang rnratelakake yen rasa on6ng lan sih-tresna gampang nuwuhake pamuring-muring utawa a6auta. Sang Raghuputra oneng manggalih k6kasih, duka marang snmo-

Barang jamparing lumapas saka g6ndhewa, cumlorot tiba ing ,u*odtu, sanalika banyune samodra banjur panas pindha umob mawalikan, ora karuwan kehe isine samodra kan& mati. Iwak' iwak paus lan baya-baya padha klabakan nglangi mrana-mrene, ngupaya papan-panggonan kang any6s banyune. Ana.iwak lum' Ua-lurnba mancolot-mancolot lumayu, ana iwak bunt6k kap6t6k ing wal6d ora bisa m6tu. Ewon, l6ksan, k6then, yutan lan mawur-. da-wurda kehe iwak kang mati, bangkene padha kurnambang, njalari r6g6aing sarrlodra. ing kabeh keblat, lor-kidul-wetan-kulon padha ngganda bacin kaya gandane sarnarabhumi kang k6bak bangkene prajurit sing padha mati, bang6t njijiki lan ng6n6k6n6ti ati. (Samarabhumi = Waianda : slag.reld = Lrdonesia : medan perang).

J6mparing kang dildpasake dening Sang Raghawa bablas t0kan ing rasatala, ng6nani para naga' sat6mah akeh naga kang palastra. (Rasatala = Walanda : onderwereld = Jawa : dhasaring bumi). Saya suwe kahanane jdmparing iku saya sumorot ak6lapk6iap ngedabedabi, naga-naga kang ora mati padha bingung pating biluiung-. Naga Basuki kang dumunung ing indh6ning bumi (Indo"po.ot bumi), kang ingalambana kuwat ny6k6l jagat, amarga nesia : kddayan bangating panase j6mparing, katon gum6t6r wel-welan ,*uk". Jalaran para Nagendra padha lumayu kagegeran, samodra kaya kinocak, alune alembaklembak, bumi o169, puncaking wukir katon manggut-manggut, gumuruh ngg6girisi suwarane mega ing langit, titat-ttrattrit maliw6ran pindha soroting Kala (Indonesia : bagaikan sinar dewa Maut). samodra ngalami karusakan, swarane puti.rg gi6g6r rame dening polahe para naga kang pating tlosor ir,*"y,r-*t a padunungut ", u**ga giris-miris sumurup j6mparing sumorot k6lap -k6lap n gedab-edabi -

Kocap Sang Hyang Baruna kang nalika samana mb6n6ri lagi l6nggah ing singhasana s6sotya ana ing madyaning samodra, bang6t kaget kagarvokan, amarga palGnggahane tansah obah agonjangganjing. Priksa para naga padha ribut pating brubut nlosor saparani**, pu"ggalihe Bathara Baruna bangtt was-sum6lang. kan,,Apa iagat ardp kiyamat ?!" Mangkono pangudasmarane panj6n6ngane priksa j6mparing ttri panggaiilr, g6t6r. Dumadakan clorot-clorot sumorot madhangi nitala ing dhasaring bumi, gumabyaring sorote bangat mbal6rengi, ngluwihi soroting sr6ngenge
155

satus. Sang Bathara saya was-sum6lang panggalihe, mulane panj6n6ngane tumuli j6ngkar saka dhampar pal6nggahane, banjur miyos ing sajaban banyu. (Nitala = Walanda : naam van een hel = Indonesia : arahing sawijine nraka). Bardng mriksani pasisir lan wukir Mahendra, Bathara Baruna kaget wuninga wanara mal,utayuta. Warna-warna solah-bawane wanara, ana sing lagi g6guyon karo kancane, ana sing lagi r6butan wowohan, ana sing lagi m6thangkrong ing wit-witan, ana maneh sing lagi ngad& ana ing pdsisir ndulu iwak kang padha sumaput klabak-klabak. Kajaba priksa para wanara, Bathara Baruna uga priksa Sang Raghawa kang nalika samana isih ngasta gdndhewa, jum6n6ng ing sat6pining samodra.

,,We hla ! Dadi Sang Raghowa sing njntparing santodro". Mangkoho pangudasmarane Bathara Baruna karo ny6dhaki Sang Raghawa kang nalika samana lagi n6dh6ng-n6dh6nge nrurub panggalihe, kaya diubqbi d ukane. Bathara'Baruna jengleeng (Indonesia : berlutut) ana ing lumahing banyu samodra, salirane s6mu ngrungkuk mbungkuk, 4ydrnbah marang Sang Raghawa, banjur matur : ,,Sinuwun, kawilnlngona ! Karsa padulza ng1sat samodra sarona jdntparing pacluka, tdmtu wgd kaliltsanan. Nanging sasantpunipun santodra puniha asat, punapa laj|iq kenging dipun-atnbah pora Luanara rninangha marginipun dhatAng lingha ? Bot|n sinruuurt, bot4n. Jalaran sahing lzathahipun wal6d ingkang sahlanghung tdbdt saha sahing hathahipun. barang-barang inghang sahlangltung mbAbayani, wadya.bala wanara botdn badhe sagd ngambah dhasaring samodra. Kawuningana. Sinuwun ! Iitg samodra puniha kathah nwhhluhipun agdng-agdng inghang ngdd nguntal bumi, kathah harangipun ingkang ag6ng-ag0ng saha inggit-inggil tur lunyu, manawi dipun-ambah sagOd njalari clharuuh. Kajawi ltunika sinuwun, mugi paduka kagunganona panggalih w6las dhat)ng para mahhluh isiniputt samodra, sampu,t ngcntos nilaj?ng sami p/jah kddas,6n b dntering jiirn$ aring pcduka". ,,Jagat saisinipun puniha paCuha imgharrg ngwontdnahin, paduka ingkang kagungan, paduka ingkang rumAksa saha padukd inglzang nguwaosi. Puncpu inghang njalari li:utuuring panggclih paduha, ngantos paduka laj\ng kados k6kilapan dhotAr-g cncasing panjanma paduka inghang salzlanghung luhur-mw'lya ?! 'Padutea botdn ngrumaosi bilih panjanmaning Bathara Wisfiu, rnanjanma
156

I
i

padul?a ing marcapadu kanthi ancas nddya mAmayu ayuning ba' wana, rumOksa hawiluiinganipun para suci wha mbrastha para

murln-candhala ingleang adamil r)tuning iagat".

,,Sinuwun, nuwun sewu ! Manawi ruontin kapardng paduha horsa ndhahar otur lzawula, prcyoginipun para Luanara sami lzadha' uuhana ntindhh rdi nyatunggal sarta ngusungi sela ingkang agOng-agArry hangge NAMBAK SAI\IODRA punika. Manawi paduka dhawuh!, para Luanara tinttu sag\d nambalt samodra sarana 16di saha sela ag)ng-agAng, jalaran para wanara punika sami kAse' renan kashten pacuha. Bumi badhe mumbul (dhasaring sarnodra daclos mggil), ialaran dipun-urug r?di saha sela d.ening pcra wana' ra. Itlet-aui ngengOti hathahipun uta,Tyubalo Lucnara, samodra puniha pOpindhanipun kados lepen ingkang namung sakilan wiyaripun, t|nttu botin badhe ngantos dangu para Luanara anggenipurz-nambak santodra punika. Padulea tdnttu sagAd dumugi L|nS' -ka saha wasananipun ngalami jaya, rndngsah paduka sirna. Jmparing padulta ingkang ampuhiltun p|pindhanipun kados'Kalamr6tyu (Walanda : cte god des Doods = Jawa : dewaning pati), baclhe mbrastha paro rasAksa angkara-murha; para wadyabala uanara p|ltindhanipun hados kulauarganipun Sang Kalantaka (Watonda : de god uan de dood : Indonesia : dewa Maut) sami twnut nf irnakalt0n nt6ngsah paduka". I\,langkono ng6ndikane Sang Hyang Baruna. Amarga carane ngaturi pamrayoga Sang Hyang Baruna kanthi ngaji-aji, Sang Raghawa bangOt kar6nan ing panggalih, lan dukane tumuli lilih. Panj6n6ngane banjur nglOpasake j6mparing panulak, kanggo nggawe adl'r6me j6mparing dahana kang sumusup ing t6l6nging samodra lan rasatala (dhasaring bumi). Sasir6pe j6mparing dahana, para naga-bumi padha s6n6ng, para makhluk samodra padha g6mbira; kabeh kang mati dening Saragni padha waluya-jati kaya winginguni. (Saragni = Walanda : pijlvuur =.Jawa : j6mparing dahana).
Sang rajaputra Ramadewa banjur ndhawuhi para wadyabala tvanara, ndikakake ngusung gunung lan watu g6dhe-g6dhe kanggo nambak samodra. Kanthi gambiraning ati para wanara paqha mangkat pating b16b6r, lakune ng6n6r gunung. Ana sing mangalor, mangulon utawa mangetan, suwarane luwih -dening rarne' amarga parzr wanara olehe tumandang ing gawe karo mdre-m6re, njalari giris-mirise kewan-kewan alasan. Singa-singa kang padha ndhElik ing guwa akeh kang m6tu, padha lumayu. Kewan-kewan L57

kang kurang tr6sna nurang anake kang lagi nusu padha lumayu ngg6ndring sipat kuping, nusup-nusup ing puncaking gunung I'Ianimaya (Walanda : uit juwelen of }.oistallen gevormd = [ndonesia : terdiri dari intan dan hablur): Gajah-gajah iung lagi adus ana ing tlaga, bar6ng ngmngu swarane wanara masinghanada, enggal-enggal padha m6ntas ing dharatan, banjur lumayu asalang-tr.injang. Jalaran kuwatir k6tunjang gajah, celeng-celeng padha ndhisiki m6tu saka suclhunge, nuli lumayu m6nyang puncaking gunung. Sajrone kewan-kewan padha ribut pating brubut lumayu ngupaya pangayolruln, para wanara padha b6bar6ngan ndhungkari gunung, p6pindhane kaya singa sewu paripaksa ngrabasa gajen' dra (ratuning gajah), n6dya diprajaya. Ana pahlawan wanara kang epek-epeke bangGt atossantosa pindha bajra, iku minangka sanjata dijojoh-jojohake ing lambung gunung, sadhela bae gunung iku wis tug6l kaya cinakra. Tug6lan gunung iku banjur digawa mabur, katone ana ing akasa kaya manuk alap-alap nggondhol ni6mangsan jarahan (oleh-olehane ngr6 but saka alap-alap liya). Tugdlan gunung iku katone entheng bae

digawa dening wanara, sinangga

pGpindhane.

ing

epek-epeke, kaya kapuk

Ana pahlawan wanara kang kasdktene kagila-gila, lambening guwa-gunung dikawil sarana epek-epeke. Amarga saka g6dhening k6kuwatane, gunung iku j6bol k6b6dhol nganti t6kan ing perangan

kang dumunung ing sajroning bumi. Tilas dununge gunung iku awujud luwangan kang j6rone ngedabedabi, manawa diungak katon p6t6ng ngg6girisi, ing ngisor katon ana barang kang luwih dening aneh-nyl6neh sumunar mbal6r6ngi, iku culane Sang Hyang Anantaboga (naga kang nyangga bumi). Ana wanara kang n6ndhang watu g6dhe. \fatu iku p6cah, lan m6tu gdnine, suwarane k6pr.rngu nganti sayoiana dohe, sdru kaya g6lap ngampar, njalari akeh margasatwa kang tiba kapidharaAna g6mpalaning watu leter ambane sewu dh6pa, iku disawatake dening pahlawair rvanara m6nyang g6gana t6kan ing sr6ngenge, sat6mah para dewa padha ribut kagegeran. ,,Apa kang haton irdng kaya Asura Rahu hoe ?" I{ang}<ono ng6ndikane para dewa priksa watu kang disawatake tnau, kato padha samdkta n6dya pindhah m6nyang planit liya. Para wadya158

Lala wanara padha ngusung gunung loro-loro, t6lu-t6lu, papat-papat, lima-lima utawa n6n6m-n6n6m b6bar6ngan, katone kaya Garudha nglayang nggawa mabur Bathara Purusottama. (Bathara
Wisnu).

Ing antarane para pahlawan wanara ana sing uncal-uncalan gunung anakan. Wanara sing ana rng ngisor mb6dhol gunung anakan, banjur diuncalake mandhuwu: kaya bal, cra r6kasa. lVanara kang ana ing g6gana nampani gunung analian iku, katon prig3l Ian patitis. Pangangg6pe, gunung anakan iku g6dhene mung padha karo wiji sawi bae. Ana wanara kang d6d6g-piad6ge g6clhe-dhuvrur tur gaiake kagila-gila, watake bang6t angkulr-sum6ngguh, ora g6lBm ditulungi dening wanara liya. Dheweke n6mpuh lambung gunung 96dhe, wit-witane pinupuh padha rubuh kabarubuh, watu-watune padha b6lah-p6cah pating glasah. Sawise mangkono, gunung iku banjur dirangkul, tindake sarwa k6susu agrusa-grusu, kaya patrape priya nonoman kang ora bisa atindak sareh - pakoleh. Gunung p6pindhane k6nya (gadis), kaya nangis amarga rinodapaksa (Indonesia : diperkosa). Tlaga-tlaga ing gunung iku banyune kocak alembaklembak, iku p6pindhaning 6luhe k6nya kang rinodapaksa. Angin bant6r kumrusuk lum6bu ing guwa j6ro, iku pGpindhaning napase gunung kang rinangkul dening wanara. I\ttega ing lambung gunung kabur katiyup ing samirana, iku p6pindhaning panganggone k6nya kang mlotrok, satdmah k6nya iku banjur ngl6g6na (wuda). Sawise para wanara padha ngusung gunung. ditumpuk diundhung-undhung karo watu-watu kang g6dhene prasasat sagununggunung }{eru, Sang misuwur wanara N a I a, atmajane Bathara I4'iswakarma kang mumpuni ing babagan bangunan iirg kalangane para wanara, banjur wiwit ngrakit gunung-gunung lan watuwatu iku diGnggo nambak samodra. Dhisike gunung-gunung kang gdhe ditibikake ing samodra, dadi gunung-gunung kang g6dhe iku dumunung ana ing ngisor. Sawise mangkono, binjur gununggunung anakan ditata ana ing sadhuwure gunung sing g6dhe-g6dhe, nuli watu-watu ditata aldlarikan lan sap-sapan. Iku banjur diurug l6mah nganti rata, nuli diurug w6dhi. Sawise kabeh iku krak6tk6ket, tambak iku k6na diarani wis dadi. Tambak iku katon l6nc6ng, lumahe tambak (permukaan tambak) rata-, bdcik lan r6sik; watu-watu kang tumemplek ing sauruting pinggiie,'tumempleke
159

kukuh bakuh, warnane gilap kaya watu manila (marmdr), pasire kang awarna irdng sumorot akil6ng-kil6ng. Tambak iku wis sam6kta dadi dalan kang b6cik, d6dalane kam6nangan lan kamulyan kang bakal kagayuh. Ukurane, diukur miturut ukuran ,,yojana',, dawane mangidule (dohe) ana satus yojana. (L yojana = Bahusastra J.F.C. Gericke - T. Roorda : 16.000 elo, sau'6neh ana sing ngarani 32.000 elo. Sab6n 1 elo = kurang.luwih ? dm). Kahanane tambak iku ora ana kang pr6lu dikuwatirake; sanva tOguh-santosa, babar-pisan ora gonjing. Wah ! Nyata pant6s ingaldmbana kurvasisane Sang NaIa ing babagan bangunan, bisa nambak samodra. Sawise Setubandha (Walanda : dambouw = Indonesia : bangunan pengempang) paripuma, pawarta ,,Rama nambak samodra" kapiyarsa dening Sang Dasamuka. Panj6ndngane bang6t gumun-ngungune, ingatase samodra amba lan j6rone ngggirisi, kok k6na binudidaya tinambak dening wadyabalane Sang Raghawa. Sang Raghuttama, Laksmana lan Kapindra Sugriwa bang6t kar6nan lan kagawokan mriksani. kahanane Setubandha, padha mangal6mbana marang kaluwihane Sang Nala. Sang Kapindra tumuli nimbali kabeh wanara, ndikakake padha kumpul lan tatatata, n6dya budhal mGnyang L6ngka. Sawise sam6kta, wadyabala wanira budhal diirid Sang Raghuttama. Laksmana lan Kapindra Sugriwa, kang minangka cucuking baris Sang Anilatmaja. Saka akehe wadyabala wanara, Setubanrlha kang dawane satus yojana kebdkan wanara nganti jdjdl-riy6l tanpa s6la, lran kang isih kari, lagi mangkat saka pasisir tansah ndlidir bae. Kagawa saka g6mbiraning atine meh t6kan ing IGngka, pil& wanara padha masinghanada, mdre-m6re luwih dening rame, padha ngajap tumuli campuh yuda. Bar6ng wis t6kan ing pasisire samodra laladan lngka, Sang Raghawa sawadyabalane padha munggah ing dharatan. Saka ing pasisir, Sang Raghuttama n6rusake tindake didherekake sagung wadyabala wanara t6kan ing g'.rnung STIWELA (Suwelagri.), durnunung ing saBlore kadhaton Gngka. Ya ana ing gunung Suwela iku Sarrg Raghaua lan para wadyabala wanara olehe masanggrahan.

Suwelagiri iku gunung kang bang6t asri anglam-lami, alase bang6t n6ngs6make, kahanane kaya patarnanune Bqtha;-a Indra. Vtatu-watune awujud s6sotya-manik lan jum6rut, lambunge gunung (ereng-erenge) slaka gilap, puncake 6mas, kang minangka w6dhine
160

manik-mutyara, sdsotyane matumpuk-tumpuk kaya ing ardi Me_ Suwela para dewa, para gandharwa fiuru ngidung ing kahyangane Bathara Indra), carana (uga juru ngidung ing kahyangan), para apsari (widadari) lan para kinnara-kinnari (Indonesia : makhluk ajaib), padha nyuling, ngidung, ngunekake k6capi utawa cl6gnpung. Wah I asrine gunung Su-

ru. Kang padha ad6dunung ing ardi

wela prasasat madhani sLlwarga.

nesia : jinising s6sotya), manili-sphar,ika-candrakanta. (Sphatika = : bergkristal = Indonesia : mestika gunung. candrakanta = V'alanda : fabelachtige steen, die in cle maneschijn glanst en smelt = Indonesia : permata dalam dongeng (hanya khayal) yang bersinar dan meleleh dibawah sinar bulan). Ing guwa_guwa iku dadi padunungane para dewata; ana sing lagi nabuh gam6lan sang_ gani, ana kang lagi ngarang kidung, ana kang lagi suka_suka pari_ suka, ana sing lagi p6pasihan karo k6kasihe (Indonesia : sedang bercumbu-cumbuan), saw6neh ana kang lagi cangkrama. .Suwelagiri p6pindhane kaya Amarawati tumurun ing marcapada (Amarawati = kutha-krajane Kaindran). Utawa k6na dip6_ pindhakake samodra lan Himawan, ialaran akeh s6sotyane maneka warna, ora beda karo Alakawati (kutha-krajaning kahyangane Ba_ thara Kuwera. Pm). Apa.bae kang dipengini dening m"r.,.rgsa, ing Suwelagiri ana, dadi p6pindhane kaya Cintamani (Walanda : edelgesteente dat alles geeft wat men wenscht = Indonesia : s6sotya kang bisa minangkani sawarnaning panjaluke manungsa). Kahanane suwelacala (gunung suwela) o^ra kalah endah karo kahyangane Bathara Kama.
wala-nda

Guwa-guvrane gunung Suwela amba-arr.ba, ing j6rone jdmbar ka.ya alun-alune Bathara Indra, ian padhang-sumunar, amaiga ing kono akeh suryahanta (walanda : soort van edergesteente = Indo-

Tindake Sang Raghawa saya mandhuwur saya kar6nan ing panggalih, amarga kahanane ardi Suwela saya asri anglam_lami. Wit-witane endah-endah, gilap, wohe mbiy6t bang6t, mat6ng_ mat6rig. Ana uga kang lagi nyadham lan kang isih awujud p6ntil, mandar k6mbang-k6mbange kang n6dh6ng m6krok mbabar gan_ da iya akeh. mandara k6mbang-k6mbange katon pating plolok n6pdpindhane kaya wanurlya kang wis ngadi busana m6thukake rarvuhe sang B.aghuttama. wit rtewandaru fiinise wit pinus, wujude kaya c6mara) asri ngganda wangi, kagawa saka ba\f

a!6"g m6krok,

it

161

ng6ting tuwane, rungkad ng6bruki suryakanta kang katone kaya tansah kumukus pindha asung pasugatan marang kang lagi prapta (Sang Raghawa): Wit hapurborus ngganda s6dh6p, saka klikaning wite 5n6tu tlutuhe putih tumetes ing suryakanta, satdmah kukuse suryakanta ngganda kaya dupa, p6pindhane kaya mangayubarya nurang rawuhe Sang Raghawa. Ing sapinggire dalan kang diliwati Sang rajaputra akeh wit cdngkeh kang mbGneri k6mbang, p6pindhane kaya wis padha sam6lrba n6dya nyaosi ganda s6dhtp-arum tumrap tutuk (nyaosi mut-mutan kang njalari tutuk ngganda s& dh6p-arum).' Ttaga la ng dumunung ing lambung gunung katon amba lan r6sik, banyune katon bdning nyamng kinclong-kinclong, pdpindhane kaya ngar6Par6p rawuhe rajaputra Raghuttama, n6dya diaturi siram lan ngunjuk. Kudhuping k6mbang trate kang n6dh6ng med6m, iku pOpindhane tangane tlaga (nguncupake asta) n6dya mangab6kti (ny6mbah) marang Sang raja-putra. Ing sapinggire tlaga akeh wit tal g6dhe-g6dhe katon tumata jejer-jeje-r k6r6p, wohe padha tiba, iku p6pindhane wit-wit tal iku padha n6psu nyawati gajah-gajah.kang-padha adus ing tlaga kang agawe rusaking k6mbang trate. Saya manduwur tindake R,ajaputra Raghawa, saya akeh witwitan asri ing Suwelagiri kang diwuningani. ,,Mung sapixn iki lzowe dirawuhi dening kang minulya Sang Raghuttamo". N/tangkono kandhane wit-witan marang kanca-kancane. Kabeh wit-witan iku nalika samana lagi padha mangsane k6mbang, kayata wit punaga, fijuna, k6mbang sr6ngenge, eampaka, angsana, k6mbang bakung basantatilaka (Walanda : tilakabloem in de lente = Indonesia : bunga tilaka pada musim bunga), lan liya-liyane. Sing ndulu k6mbang maneka warna iku ing s6mu kasinungan ras, w)di i.ng gOni, gni asmara kang murub makantarkantar, nganti agewe kobaring atine wong kang lagi pisah karo k6kasih. Wo, asmara-furc (Indonesia : asmara-cinta) bisa nggawe sangmraning jagat, l6bda m6nthang langkap kanggo nglEpasake panah (panaf, asmara) kang agarve giris-mtrise wong i<ang lagi pi' sah karo k6kasih. Banyu kang m6tu saka watu katon b6ning ar6sik, rasane (tumamane ing awak) s0g6r lan any6s. Nanging tumrap wong kang n6dh6ng nandhang ondng marang k6kasih, banyu mangkono iku saya amimbuhi panasing ati. Sawarnaning pambudidaya ora ana sing bisa nyirip (Indonesia : yang dapat memadamkan)

162

sadhih-kingkining atine wong kang kataman j6mparing asmara -kagila-gila. Glara kang amarga k6taman panah tang h"ai6pe or*iro iku madal tamba, ora ana usada sing bisa marasake. T\rmrap wong kang lagi nawung gandrung-wuyung nah6n kung, kawicaksanan ora ndayani apa-apa, sawamaning kagunan tanpa guna, ora. ana karrg bisa ngilarrgi rasalara'asmara kang wis manjing I"g tata"ging atlsanubari. Iku kang njalari Sang Raghuputra baora ,rg-6t ttu*rt g sungkawa, panggalihb tansair kuwur, nganti sur[e
ngdndika marang Laksmana.

,,suuelagiri iki bangt'asri, rneh kabeh papan'panggonan aha ingsO*inn. I'langing ernane kok saiak tunpa rasa isin-wirang tumurune asmara ana ing kene, ny,bar wiii hang nialari wong kang lagi pisah haro hahasih kat,tangi onnging ofi". I\trangkono pangudadmarane Sang Raghawa

pa-

Katrongan.

pr6lu diwuningani, t6mbang g6'dhe ing Kakawin Ramayana (Ramayana abasa Jawa-kuna) kang nyandra kaha+ane gunung k6r6p ir*eti ana 1 padeswara (1 bait utawa 1 couplet) kangpurwa' k6prungu dilagokake dhalang ana ing pagdtaran wlyang t<anggo-'sulukan path6t *oiyuro iigag utawa di6nggo path6t *".r]rr* wantah, yaiku kang kas6but ing R'antayana Bab XVI kaca tl1 sloka angka 31, j6n6nge t6mbang Bh ramarawilasifc (t6g6se : kombang ora t6ntr6m), unine mangkene :

t.:tr::.x:T:'N##fiW'. '#A-:e@iiffi
ct&- sz

d &v"grurw^s /- -- 4.,J
3^-^(--n,A.tSrEDl ,2 tu7G"e.tDV7

4J2 youqueexr?2\

l,.eb

*-,1-r*

l*-

nila,

V w?Ydv'

TW

Sloka-sloka ing sabanjure (sawise sloka angka 81 iku) isih akeh kang nyaritakake kahanane gunung Suu,ela. mangkene -: K6mbang Surabhi kang n6dh6ng m6kar, gandane ndul6g bang6t. Amarga katiyup manttamanda (angin sumilir alon, Indonesia : angin sepoi-sepoi basa) k6mbang iku tansah obah-obah. Akeh kombang kang marani k6mbang surabhi padha mencok lan n6s6p madune. Ndulu kombang-kombang mangkono iku, saya kat6tangi ondnging panggalihe Sang Raghawa marang kGkasihe (Dewi Sita). Gadhung kang k6mbange n6dhGng m6kar mbabar ngganda wangi, katon rumambat nggub6d-mul6d ing wit padhali (padhanten), p6pindhane kaya wanita kang ngrangkul sikile guru-lakine, kagawa saka bang6ting sih-trdsnane. Ana wite kmba ng manguning kang uga nggub6d-mu16d'ing wit padhali, akeh k6mbange klng tiba ing bantala, iku pGpindhaning wanita kang nolak pangajahing guru-Iakine kang moyuh rnarang dheweke. K6mbang m)nur uga n6dh6ng m6kar mbabar ganda, br6marabr6mara padha katon ora t|nffAm m6ncok lan s6n6ng-s6nGng n6sdp rnadune kdmbang iku. Ndulu kahanane kombang-kombang kaya mangkono iku, Sang Raghuttama saya bangdt onEnging panggalihe marang Sang \'taithili. Sanajan olehe mid6r-mid6r ana ing gunung Suwela nganti suwe, Sang Ramadewa sawadyabalane durung rumangsa kdsGl, k6slimur ing sdsawangan endah maneka warna. Bar6ng lakune td kan ing c6dhak puncak, akeh bang6t wit-witan kang nddh6ng mbiy6t lan mat6ng-mat6ng wohe, nganti 6pang6pange padha mantiyung-tumdlung kangsrah ing l6mah dening kabotan woh. Sumurup wowohan maneka warna kang wis mat6ng-mat0ng, para waru[a padha ribut pating brubut mlayoni karo m0re-m6re, suwarane gumuruh kaya giudtrug in-g nmngsa kasanga, agalve giris-girise kewan-kewan alasan. IVTanuk-manuk padha mabur pating bldb6.r, kewan g&ihe-g6dhe padha m6tu saka pandh6likane, padha lrrrnayu asalang-tunjang m0 nyan g pun cak gunun g.

tangit; bulusipun kumambang, (bundaring badanipun bulus punika) papindhanipun kados bunddring rGmbulan (ingkang^ngl6r6si purnamasidi), Lintang-liniani lingkang an;ratr ing langit) pSpindhanipun kados s?kar sari-saiinipun s6'tr" (t"iorJJ ,'t"p,rrgsarinya) sumdbar kados mega,

tdg6sipun s?kar Bhramaraw.lasita (pethikan saking s6rat Ramayana Jawi-kina). Toyanipun (tlaga ing r6di Suwela) baning, (jimbaripun) tlaga (ngilak-itak) kados

"r-"*.r,

L64

Kagawa saka bang6te k6s6l lan ng6lak-ng6lih, para wanara Kang bangOt tritr'rt ot"tte padha r6butan lan mangan wowohan' para sujanma kang darbe ora milu r6butan pangan, pGpindhane gaguy"t u" sotya-k6ncana, yaiku g6gayuhan luhur' apamb6gan puruirit" (walanda : het welzijn van anderen beharbigend = Jawa : nggatekake kaslam6taning liyan)'

89.

DEWI SINTA INGAPUSKRAI\4A RAWANA SARANA AJI KPJ\4AYAN.

Saduruhge nganrlharake apuskramane Rawana sarana aji ka' mayan, prayoga dipratelaltake dhisik silsilahe Dewi Sinta' iViturut layang Kanda, Dewi Sinta iku putrane Prabu Dasa' muka Ratu Ngal6nlka, miyos saka.,garwa Prameswari (Dewi Ka' nung. Pm). iabang-bayi winadh"ll! kandhaga, banjur dilabuh "narmada, *arana.,e dit6mu kawula l\/tantili dicaosake marang ing x)' fr"aUu Janaka. (l\{riksanana bab 71 : Indrajit)' Miturut Kakawin F,amayana lan layang-layang liya-liyane' Dewi sinta iku pancen putrane Prabu Janaka Ratu ing }{ithila' mulane Sang Dewi uga apOparab Janaki (t6g6se : putrane Prabu Janaka) tan-ltaitfrm itag6se : putri Mithila). Iku salaras karo De' wi Kr6sna kang uga sin6but Dropadi (t6g6se : putrane Prabu Drupada) lan Phncali (t0g6se : putri Pancala)' lVondene asal-usule Dewi sinta kaya kang kapratelakake ing
ngisor

iki

*)

Carita padhalangan Yogyakarta kang adh8dhasar layang Kanda'

165

SILSILAH

XI

DEWI SI}.ITA

(Mitumt layang Arjunasasrabahu)

Batharadi Wdja

Batharadi Wfia

Dewi Sukesi kegarwa

Wisrawa

a Ratu Man.

tili

t4erre
crndn

Dewi t\rniungbinr

Risi Winru-

Dewi Marawa kagarwa Banapati Ratu Alodya

Bagawan

Ravthea

Banapuha Ratu Ayodya

p6[q
Dewi Raghu (Sukasalya)
kagarwa Prabu Dasarats

Jrneke Ratu

Mantili

Kusa

(habu Kusiya)

Iava (Ranra Batlawa)

166

kapirangu ?rabu Dasamuka kang bang6t gandrung-gandrung liya. mung tansah ora marang newi-Sinta, p6l6nging panggalihe gumanbewi.-Mung Dewi sinta kang tansah tumuju *"*;;-d;;; rudah-ng grdsah F anggalihe bangot tun g ing t" r;;"";;; p* ggdin". tcntiem' kagawa saka bang6te na$'ung asma' gorJh-Jng"t-"tI ti*

ra-turida.Hki:ekuwur,orakarsadhahar,prasasatorataubisa pin6l6ng ing cipta'

sar.e.

Ora tryu *t"tg Dewi Sinta kang tansah Wo!asmara.t..*1"1.,ao',esia:asrnara-cirrta)bangGtagawelara, ppindhanekayawisakangorak6natinulaksaranaginawefawa tawar)' lindonesia : dengan dibuat Dewi Kanthi maksud supaya salirane agawe kayungyune Sinta,FrabuO"tu-"ft"ngadibusanasaranaab6borehan'akam;anurrf 6nlur, marya kalpika (ali-ali) amripat puh endah il"I; liyaliyane kang pating 916ssotya sumorot, lan mawa roronggan Prabu Dabyar sunare. Sawise mangkono' t*uttu aji kamayane' - Laksmana Mangsarruka nganakake p6p6than mustakane Fama pa"i'6t'-6"g""e nandukake apus-krama (Lrdonesja kono kapadhan rng sih' "r*n" tipu-muslih"il -*"*g {"*i.Si*u' supaya bisa Dewi Sinta kang sin6dva' amarga saka Mulunging ;G;it#
Dewi' bang6te t<anatrutran brangta marang Sang n6moni DeSapraptane ing taman Asoka' Prabu Dasamuka - Laksmana' pangandikamustakane R'ama wi Sinta f.aro
sirah loro iki ! Ihi rak ,,Yayi Dewi Janahi, mara waspadahna wis padha tumOha simhe si Rama karo Laksmana' ta ? ! Sakarone jaluhi piing pati. sapi sa*i sing isih sira ar6p.-arp bakal sira matulungan uio*o pongoyo^on ?! Sira bangdt mangalmbana J,bul nyatane' rang"kas,kt"nn ,i Raghawa, ora ana sing madhani' madhani jirihe lan asoring watake, tandha' -f"taian dheweke ,i oro siig ing p6rang' nalika ingsun-tigas janggane"' y A h tine,,t-p" hay a bu' Rama-Laksina' tanpa k ,kiwatan, aw ake humur-kumur hulite si bur. Isih triii *rioa godhong lumbu.tinimbang karosi Rama' g7tuni patine Rama-Lahsmarur. Mulaie yayi, aia sira madhani kahananingsun. sira kelangan j6r dheweki tnu om anyahrasi Rama, "risiii banjur antuk lliru ingsun' Ratu agunggiris-miris para Ratu sura-whti padha wati kasusraiiiiosoit oya. padha nungkul harananing marang naszptJn'iissun, st^mah banjur aris.Dala,g,n"tnu'ulrndtabangOtolehengluhurahemaranging. mar|m' rnanawa sira dusun. Nangiig, p'nggolihingsun durung L61

ne:

""aufrake

rung sinunggL-sungga dening para Ratu lan para dewa bdbar^ngan karo ingsun".

meswarine Bathara Indra).

endah ing warna padha a6ladi marang sira,,. (Bathari Soci = pra-

turut lw nggugu-mituhu marang karsaningann, sanajan Bathari saci m?sthi klahon seba marang sira, para opsari-widadari kang

,,Dhuh maskwari, hOkosihingsun

trIanouq sira

manut_mi_

bakai ingsun Eksanani. IVlanawa sira ttQt puguh lumuh nglanggati karsani.ngsun, adhuh ! Aluwung matiu bae ingsun, yayi,,.

,,Manewe sira kapengin munjung (nyaosi) rajabrana kang awujud apa bae marang Prabu Janaka, msthi karakone. Dhawuha para abdi m|nyang Mithila (ing padhalangan sindbut : J.Iantili) nggawa sdsotya-kancano ing sakarsanira lan keuan u)arnawarna, hayata : gajah, jaran,utarak, ntacan, singa, kidang, m6njangan lan liya-liyane kang prayoga dipisung-sttngake mara4g Prabu Janaha. Il[onghono uga poftt abd.i dhawuhana nggawa sa_ warnaning iwak samodra, kayata : timinggilo (iutah paus), hiyu, lumba-lumba, kakap lan liyaliyane: monawa mitttrut pan\munira iwak-iwah sing saihi uis ana isih kurang akeh, Bathara Baruna dewaning samodra saisine, bakal ingsun undang lan ingsun prentahi nggawa kabeh isine samodra m|nyang illithita. Inn aja lali yayi, Prabu Janaka caosana manuk Garudha kang gdhene kagilagila ana ing kurungan hancana, Naga gOdhe ana ing sajrone jdnbangan pinatik sdsotya, ruif parijathq ratnapangkaja sahasrapatra lan sawarnane wowohan saka kadewatan". (Ratna = s6sotya. langkaja, asline katulis : pakaja = kang lair utawa tuwuh ing wal6d yaiku trate. Paka = wal6d. Ja = lair. Sahasrapatra = godhong sewu. Ratnapangkaja sahasraptra = trate sEsotya agodhong sewu). ,,Dhuh yayi Janaki ! Wdlasa rwrang ingsun yayi, tulunga marang ingsun. Ingsun bang|t no,wung sungkawa dening lara as mara. Manut-mituruta marang ingsun yayi, idr apa ing sakarsanira

Mangkonc pambujuke Prabu Dammuka, kagawa saka bangEte gandrung-gandrung kaprangu marang Dewi Sinta.
Sang Janakatmaja (Sinta) kang binujuk n6dya kagarwa, ba_ r6ng prikm t6tironing mustakane Sang Ramabhadra, ngira manawa kakunge wis seda t6in6nan, rnuliane bangGt nawung sungkawa Panggalihe p6p6s-ngdn6s, 6ntek pangarEp-ar6pe (nglokro), kang kacipta ora liya mung n6dya milu palastra. panj6n6ngane mu168

wun k6lataJara, waspane tansah mili carocosan, salirane panas lan ndhrodhog, wasanane dhawah kapidhara. Bar6ng wis eling
purwa-duksina, Sang Dewi as6sambat ngr6ngih angrdrintih bang6t kawlas-asih, karo nyawang mustakane Sang rajaputra Raghawa.

,,Dhuh-dhuh adhuh Bathara Ramabhadra ! Punapa inghang njalari seda paduks ? ! Pa(iuka panjanntoning Bathara Purusottarrra (Wisnu), panjanma paduka ing marcapacla leanthi ancas luhur nddya mmayu ayuntng bq,wana. Paduha puni.lta bloharaja sinaltti raiuning jagat, kasudirart lan hadibyan pcduha tanpo timbang. Saklangkung nnokal-andupara yen ta poduka ngantos lzaso:"an Iumau,an rasksa candhala, j)r rasOksa puniha makhluk inghang botdn sakti. Kala rumiyiry para Rctu inglzang sarni nglOb\ti sayimbara rt,Iithila, sint|n ingkang kasdhtenipun nyunclhul kas)kten paduka ?! Namungpaduhainghang ltuwawi m|nthang langkap pusaka lttithila. Lajng Sang Ri-si Ramabhargawa (parasurama, Ramaparasu) ngadhang saha nantang paduka wont)n ing margi, wasananipun Sang Rdsi kasoran dening padulza".

,,Kala rumiyin, para ltlaharsi ing mad,yaning wana ingkang sami paduka ayomi, sami ngndihakahon bilih paduka punitza inghang nguwoosi rYiloka (iagat fttiga), amargi pacluka sag6d mbrastha mdngsahipun jagat, inggih punitza para angltara-*uiko ingkang adamol rdtuning bawana. Paduka pongayomanipun para suci, ing tdmbe wontOn ing jaman halangg1ngan (ing kahyangan) paduka badhe jumdnAng EKACATRA (Ratu mandhiri, Ind.onesia : Ra_ ja tunggal), ngayomi saindAnging jagat. para daitya_danawa_rasak_sa llthoking bumi gahh-gahhing jagat sami paduka sirnahakOn. Il,lakaftn pangandikanipun para ltfoharsi, igl*ngkara yen ta pangandikanipun punilza dora; milanipun seda paduka nuwuhakin pangina".

gi

nampuh Rawana saha nucuk bahunipun ngantos tatu awrat mili ludira. sanajan dipun-wa6s pinarang candrasa ngantos tugal suwiwinipun kiwa, Jathayu botn pojah. trfilanipun kawula babarpisan botdn ngintan bilih paduka sag\d hasoran ngantos dumugi ing seda lumawan Rawana. Punapa langhap paduka ingkang ke_ nging kangge nyirnakahAn THpura sapunika tanpa guna ?!,,. ,,Anggen kawula *gdd sabar-taw|hal ngalami panandhang, jalamn kawula ngAntosi rawuh paduka. Somanghe, msampunipun
169

l,Kados ingkang sampun paduka pirng, Sang Jathayt),amarleamiwAlasAn dhatdng kawula, hala rumiyin asung- pitrlurg

paduha seda, botOn wontn matih ingkang hawula ai6ng11Ang, i"ii"i' ii*uto 1ntosi;milanipury kqk1nc7nganing tekad hlawula ,i*uig badhe nusul paduka dhatdng Aribawana"' Mangkoncf,"sambat-s6bute Dewi sinta karo nungkuli mustakane Sa=ng Raghawa. Amarga ngira yen Sang R4ghawa wis seda t6m6nan, Dewi Sinta k6wiyos panguman-umane marang dewa, ngarani yen dewa iku ora adil. luhur ! Kawula ,,Dhuh Sang Astamurti, dewa ingkang maha jalaran paduha botdn adil, botn nggan' ,o"oi dhotAng paduka, jar dhatng titin hskang gadhah t1hbAtun utami, saha botn mi' "dana

dhatang ingkang atindah juti. Rawana inghang asor ing budi, murha ,rndholo, paduha wOnangak4n unggul ing yuda' Kosohwangsulipun Sang Raghuttama inghang sahlangkung luhur ing budi saha susila, tanwh ngdstokahAn dhatAng piwulang suci isinipun Manawagarna, paduka damd asor yudanipun Mahatdn prntho dados ,or4716-yAhfi bitih paduka asih dhatAng fitah ingkang botn iuiur, ingkang awatih iutig'culiho, tngkang adamZl rtintng iagat. (Astamurti : Walandb : de acht uormet\ waarin penge' Stwa zici openbaan : Indonesia : delapan rncam bentuh : Walanda : wetboelz uan Manu jawantahan Siwah. Manawagama ': Ind.onesia : kitab huhum karungane Bathara Manu)!' ,,Dhuh ariningsun Lahsmana kang luhur ing budi ! Kamuring sa' sidani,i,ra tulus'mulus ing tAbnging panggalihira, mulane tumuntur tut uturl parane Sang Raghuttama, sira tansh bis 'Nangtng ahi pribadi amarga ora suci, cAmAr bn i6mbAr' ora bisa ftstari ndkerekahe tindabe kakangmas Ramd"' iki ! (Pra' ,,Heh Prajadhipati Ratnana, piyarsakna handhahu : raianya : Walanda : uorst -der uolhen : Indonesia jadhipati 'ranyit). Dharmaning wanudya hang haye aku ihi ora liya *u,ng tansah sdtya mnrang patibratadharma (Walanda: de plicht uan huweliihstrouw = Indonesia : hewaiiban setia hepada perhawinan = Jdua : kuwajiban sltya rnarang guru'!ak!)' Awit saha ihu. heh Dosamuha ! mAnAnga, lan aia maneL'maneh sira handlrc mbobuith ahu haya dlrch mau. Kowe Ratu sshti anyahrawati, hasudirunmu ora ona sing madlnni, panguwasdmu ngedab'edabl .rtrylalapa nyawai<v sarT'na Mulane mungguh bang\t yen ta. kowe namahake suduhmu (curigamu) ing guluhu. Manawa mangkono' kowe mdsthi baniur misuwur sinabut titah kang enthengan asung pitulung, l\labuha.nmu sonlpurna ngebOhi Triloka Manawa howe
1?O

gdl6m mateni aku ggamanmu, pmnyata kowe Ratu panga_ _sarana yomaning jagat. Wondene manawa kowe darbe panganggAp gaga_ manmu bahal r^gid sawise dinggo mrajaya oni, p"riyZ7sone ahu patenana sarana binasmi ing g6ni. Apa bae nans ko'-an:ggi mrajaya ahu, ora kna ora ahu mosthi baiar tokan ing priya

"ii&r"

na.

_ Ngrungu pangandikane Dewi sinta mangkono i[.:n, prabu Dasamuka bangOt gumun-ngungune, pangancliki ne : ,,Apa pr6lu_ ne yayi, sim ngantapi-patibrzta (s6tya marang guru-taki) ran banjur kapengin palast.ra. be.la-pati marang st Riia ? ! Atuwung t_ ftp_a ldstari urip mukti-wibawa ngrasakike scwa"nnning iitn*oton bbaror,gan haro ingsun, yayi Ingsun iki rak aatu airn'i binathara ing jagat. Kabeh kang_ ingsun s6dya mlsthi t"ioiZ, irig ,ngru, harsakake msthi karoksnan. Minawa ingsun t *inii,i', masthi klahon onc Sinta sewu ftha ing Ldngka iairone *i,Oaiip Muhne yayi, manut-mituruta *oror| ingsun. Gawanin nntro. iirahe si Rama, buwimgdn, uncalna ing jamban;,. . Mangkono ng6ndikane Sang Rawana kanthi ngasih_asih ngr6_ r6pa, kag.awa saka.bang6te gand"rung_*ry,rng marang Dewi Sinta. {marSa bra kapadh.u" Lg Jif-,, Su"g-nawana banjur kondur anga_ --J- -'.-'rss dhaton kanthi kagoling panggalih. Ing sapungkure. prabu Dasamuka, Dewi sinta ng6ndika marang Tlijatha yen n6dya _manjing dahana, bela-paii ,i"r".,g Su.,g Ramabhadra kang wis palastra liuro.r, ing yuda 1.,*u**i'R"*u_
Ng6ndikane Sang Dewi mangkono iku agawe h6nyuhing ati_

ne Ttijatha.

,,Gusti, sang Mahadewi ! sampun ks6sa pitados dhatng ngdndihanipun uwa prabu Dasamika. sintn mangrotos punika namung satunggaling apus-}irama supados paduha b,ih har* nglanggati dhatdng karmnipun uwa prabu.'Bab pii*-r'iroyoe, dipun'nyatahakan rumiyin. Kapar\nga hawura nyuwun pamit dhat,ng r6di suwela sowan baps pr;rh, b,aiie ;;;;;; prihsa, punapa y,ktos gusti Sang Naranata Rama sampun palastra, ffnigas jangganipun dening uwa prabu Dasamuka,'.
Sawise matur mangkono, Tlijatha tumuli mangkat mdnyang ardi -Suwela. Sapraptane ing panggonan kang ait_"uju, iriiatha marak sang wibhisana. Bar6ng wis dingdndikan-i

t;;b;dii"-"-

171

waras-wiris s6g6r-bug6r ora kurang Laksmana isih sug6ng kanthi De,t*tt",a iuniuti bali m6nvang taman Asoka' marak

;fi;;;

wi Sinta maneh.

I Srf Narendra Ranta talzsih ,,Gusti Mahadewi, kawuningano. Song Laksntana' ,usari;;o-"iii t"e ardi sttweli' dipun-adh|p pahlau'an ll'anara saha para Kapindra Sugriwa, Sang Bayutana)ta ';;;;;;";";,*". rOng;anrpun bapa ka:outa boftn tabih katb'nn sami gladhi ulah para pahla*on *onoli' Para wadyabala wanara posanggrahan' sab' ing sajawining ftridhaning pArang wontOn swant\nipun. sora masinghanada' ing sdhap-sak\dhap k)pirlng manguh yuda -eiio mu saiak somr uoi6i iabar, tzapengin .tnmunt|n uadvabata waponuioi slsOdhugins *angunl pratt'ira nara punika smi ,u'ol-*titi nnndraguna' tdguh'tanggon Narpati Ra' dhdteng sang ing yuda, ,ono *niiniiiie sltva-baiti Sang Narpati Rama dipun-esma. Sad.aya anawin-Ttmaitanipun toiann ianthi tulus'mulusing manah"' praiurit Luanara lzuwawi mtbOdhol ,,Satunggal-xtttnggalipun pamb\dholipun kati' -ir,i"'t' kai\ne agOng *rnois;o saniatanlyg avudo' ioda\"1*'t glagah kematuon' lVonngal gampit, no*un] mutdr wit salzlanqlzunq tdn g*gOdhusirg p''ii't'it *ano'o ingkang -i w atanda : o o, rt o, mi na n gk a ga da' Battaspati.( a i"arie iia iTsi i" : ingkang dumunung..ing uit ttoschduiuet, maonesia : ii't* hutin) puniha ngannaaainot. saking airihipun. banaspati i;;ii"-irlit io,s dhawah kantaha (sumaPut)"' dereng nate.sum|.r\p w!11!.in fnS' -rott*bong ,,SaiOg-iumlAg kawuta nir\an hasahtenipun praiurit wakang kasaktenipun ngoi'to' -jaduha hagungan pa'nggalih kunara. Milantpun **iii sunghawa' Gusti Srinau)atos, ,ono **p'u"[-"io'"1it ngiA-l-antur kadhartaduka' ^Kawula rendra Rama *nb"eniig onin! dhatOng manggak p aduha, I ntr iiii, ndihik alz an gusti' sumang' w uhart t ttmu ntan'' ;;;;;" sahing punika sampun ngantos "giui""u"tufta' Atuit mbirat sunghawa ga karwa padukalurnunftn surycn saha karsaa k|bah-raos suka-wi' ingkang sardtta nglillipur po,iiotin' W\iaa minangka gantosipun paduka sampun bawa ingatasipun "AhU'

;';*;;;

w Ah

dal naw ung sungk awa'

Midhang6b ature

Tlijatha, Dewi Sinta bangOt suk'a amarwata muja samadi' planging cipsuta. Panj6nangar," U^"3t" assaji lan Sang Raghawa' ta tumuju marang ungguling yudane
772

,,Dhuh Song Hutasana (Walanda : offer etend, uuur = yang memakan saiian, api), Jawata inghang sahlanghung agdng pangu' waosipun, inggih Song Dewawaktra (W. : mond der goden : mulut dewa). Paduha puniha Bhaktawatsala (W. : uersot op eten : suha sekali rnahan), inggih Bathara Gunawidhi (Jawa : dewcning hasaenan. Pm), ingkang nguwaosi r6di, bumi wha ialadri. Padtiiza deaa linangkung Siwagni (Siwa + agni : api). Paduka Astamurti (W. : de aeht uormen, waarin Siwa zich openbaart: delapan macam bent,-tlt pengeiawantalmn Siwu), inggih Dewa' tasakala (Indonesia : dewata dalam segala hcl : Jqwa : dewaning santulzawis), linangkung sal,uirtng hagunan wha sagd nguuraosi (mcngreh) Triguna (W. : de drie grondeigenschappen : : satu)a, rajah, tamah : tiga watak dassr : satwa napsu baik. Raiah : napsu ketnginan hati. Tamah : napsu loba, rakus, iahat)- Paduka sahlangkung ulas-asih saha satwika (W. : waarheid-lieuend = suka akan lzebenaran). Paduka ingkang minangha tuh-ing has6n1ngan saha kasaenan. Paduka ingkang murugak|n para titah sami mangr)tos dhating Aji (W. : heilige schrift:kitab suci) saha inghang njalari para titah sagOd dumugi fng moksapada (W. : plaats uan uerlossing : tempat kelepasan : Jawa : papan kamuk'
san)".

,,Dhuh Dewa, ratuning Tribawana ! Dhuh Sang Dahana ! Dhuh Bathara ingkang maha wAhs ! Mugi wontAna kapar?ng paduka karsa ngtdksanani dhatAng panyuwun kawula. SANG RAMABHADRA PINARENGNA UNGGUL ING YUDA, fttAPmantdpa sih-trsna dhat|ng kawula, saha sagdda kawula pinanggih matih lzaliyan panjin)nganipun kanthi ngalami suka-wibaw0.".

Nlangkono panuwune Dewi Sinta

90.

NASfiTSA SUKASRANA TaLIKE DASAI\{UKA NITIPRIKSA RAI\{A SAV"ADYABALANE.

Kocap habu Dasamuka, wiwit miyarsa pawarta yen Sang Raghawa sawadyabalane wis masanggrahan ana ing ardi Suwela, panggalihe tansah goreh-rongeh, ora tau t6ntr6m, nguwatirake bakal kasoran yudane. Awit saka iku, panj6n6ngane kapengin nguningani kahanane Sang Raghawa'sawadyabalane, sapira k6-

t73

kuwatane, ana ing ng6ndi dununging karingkihane, lan sarana ,rsiasat" kapriye carane ngasorake yudane. Sawise manggalih ras6ksa kang prayoga dinuta minangka t6lik, Sang Rawana tumuli nimbali ras6ksa Sukasrana. Sukasrana iku pahlawan rasOksa sura-sakti mandraguna lan bisa mancala \4,arna. Dheweke didhawuhi dadi t6lik dening Sang Rawana, ndikakake manjing lan ndlajahi ardi Suwela ngetung cacahe wadyabala wanara, nitipriksa kas6kten lan k6kuwatane, nyumurupi para pahlawan wanara sing lair-batin sOtya marang Sang Raghawa lan sing ora. Mangkono uga Sang Kapi. raja (Sugriwa) kudu dititipriksa 96tya lan orane marang Sang Raghawa; apa dheweke bisa uga g6l6m pininta-sraya mrajaya Sang Raghawa. Olehe ndherek marang Sang Raghawa, jalaran mulung saka atine dhewe, apd amarga dip6ksa. Iku kqbei \udu dititipriksa dening ras6ksa Sukasrana. Mangkono dhawuhe Sang
Dasawadana.

Sawise matur s6ndika, Suliasrana banjur mangkat m6nyang gunung Suwela. Sat6kane ing gunung Suwela, sadurunge manjing ing pasanggrahane Sang Raghawa, Sukasrana mancala warna wanara, maksude supaya bisa nindakake dhawuhing gustine kanthi BamPmg, lan ora konangan dening mungsuh. Nanging lagi bae m6ntas man' cala warna wanara, durung nganti nglGksanani.ayahaning gustine, Sukasrana wis k6priksan dening Wibhisana. ,,Heh Suhasrana ! Ana gawemu apa howe tdka ing ganung

Suwela ?! T|hamu ing hene kanthi mancala warna warnro, iku bangOt nyala-wadi, mracihnani yen howe darbe sddya ala, nddya laku dursila". Ngrungu ng6ndikane Wibhisana mangkono iku, Sukasrana nrdn6ng bae, sak0cap ora mangsllli. Polatane klicutan, jalaran kuwirangan. Dheweke tumuli dic6k0l dening wanara sawatara, disik6p banjur dibancla, nuli disorvanake marang Sang Raghuputra. Bar6ng priksa wanara pinusara (dibanda), Sang Raghuputra enggal-enggal ndangu marang Wibhisana, paugandikane : ,,Yayi Wibhisana ! Wanam apa ihu, misahahe tdmAn, pinusara- Apa dosane ? ! Bangtt ora rAnane panggalihingsun, prihx wanara dihaniyaya".

\74

Wanara punika sapuniha rasdksa t6likipun Sang Dasasya, namanipun Sukasrana. Anggenipun mancala warni ,Janara, tujuanipun supados gampil nanduhah4n piawonipun. Botdn sanes, hawula namung nynyadhang dhawuh padulta. Kadospundi kapar|ng paduha, badhe kapatrapan pidana punapa pun Sukasrana puniha. TAUV (Indonesia : mata-mata), sampun sa_

Atu6

Wibhisana

nes golonganipun abdi paduha. Salugunipun

: ,,Gusti, hawuningana !

mA

sth inip un d ip u.n-p idana".

Dhawuh-pangandikane Sang Raghawa : ,,yayi Wibhisana ! Rasahs ilzu ora k|na diprajaya, mandcr luwaranc, ! Dhewehe kudu asung pawarta (iaporan) marang gustine, kabeh hang disumurupi ana ing Suwelagiri. Enggal uculana bandane, supaya dheweke bisa tumuli bali-mulih sowan maneh marang ratune, laporant'.

Mangkono ng6ndikane Srinarendrd Rama. Sawise diuculi bandane, rasdksa Sukasrana banjur ny6dhaki Sang Raghuttama, ny6mbah, nuli nyuwun pamit mulih m6nyang Ldngka. Lakune Sukasrana g6gancangan, atine s6n6ng, amarga ora pinidana. Ing batin bangdt mangalGmbana marang trrtr,rri.rg panggalihe Sang Ramabhadra. Sat6kane ing kadhaton L6ngka, S,rta_ srana t6rus marak Sang Rawanadhiraja (Maharaja Rawana), ngaturake kabeh kang disumurupi lan kang dialami ana ing Suwela_ giri.

,,Gusti, Sri Maharaja ! Kawuningana, dhawuh paduka sampun kawula estohakOn. Kawula Eampun dhat)ng ing pasanggrahanipun mOngsah paduha Sang Ramabhadra ing rddi Suwela. Ka_ wuningana, gusti ! ROdi Suwela punika wiwit sahing ereng-ereng_ ipun ngontos dumugi ing ngandhap (ing suhuning r6di) iebkan wadyabala tDanara, iijdl-riydl prasasat tanpa sela. Kasktenipun para wannm saklangkung nggAgirisi, sami kuwawi nug)h r6di inghang agdngipun kados ardi Meru. Wont\n wohing pindamAfipun wadyabala wanara inghang mhlangkung ngedab-edabi ngantos adamil gumun-ngunguning jagat, inggih punika anggenipun ndamd tambak-samodra. Para wanara sagd njalart r6dl dados hados lepen utawi jurang-cArung, samodra dados kados pareden
inggil. Awit uking agAnging kashtenipun, bot6n wontAn padainghang angel utawi awrat tumrap para tranara,,. ,,Sadaya pmjurit u)anara xmi sOtya-bakti kanthi tulusing manah dhatOng Sang Ramabhadra. Pawanatmala saha Anggadi

mihn

L75

ung sity a- tuhu saha aj rih -asih dhatAng p ani 6 nO nganipun. Itlakatbn ..igi pat:a wanata sanes-sanesipun', hadosto : Gawa, Gawaya,'Ci*o*i, Jambawan, Nala, Nila, Susena, K1sari, Sarabq Wresba, Indraianu, Kumuda, Darimulza, Gandamadana' Dwiwin' da, Panasa, Bhimawaktra, Tara, Winata, Subodara, Kalawaktrq Druma, Satabali, Puthahsa, IVlainda, Druwa, Sadanurdara, Dama lan Mattahasti. Ingkang kawula sbatak,n punika para manggala gage-dhuging prajurit wanara inghang hawont;nanipun^ sahlang\i"e go-tot nioiin-airini, pOpindhanipun kados Kalamr6tyu (l7olania-: de god des Doods = Indonesia : dewa Maut), polatan lan p amOrenipu n ngung' t andang- gray ang ipun ngedab-ed ab i, soraning g\laP". k uli sw ant|ning .,,Kawula meh lzemawon hapatrapan pidana awrat, dipunkisas, jalaran kAcOp\ng. Sang llibhisana ingkang ngancam kawula makat-dn punika. Nanging Sang Raghawa panggalihipun suci luhur ing budi, boftn marAngakAn kawula dipun'prajaya Sang Raghawa inghang dhawuh nggtxngi kawula, gusti"' tim,,Gusti, sayiktos k\kiyatanipun wadyabala wanara tanpa jagat, uah malih-sAQa-baktinipun dhatdng Sang Raghu' bang"ing putia. xklangkung agOng, ialaran pitados bilih Sang Raghuputra 'puniha wisnu. Awit sahing puniha gustt, -manawi panjannwning Bathara paduka karsa ndhahar atur kawula, kaworntOn haparAng parOnga kawula ngaturi pamrayogi halih warni' Sapisn: wontdna 'napaiOng paduha harsa guyub-ruhun ammitran haliyan Sang p R ighawi, iup ad o s p ad,uha lO stantun ngalami suh a'w ib aw a' Ka ing Dewi sinta dhatan{ panianngnaun : Karsaa paduha masrahakan anipun, iOr Sang Dewi puniha inghang dodos tuk-ing pasulayan' An'ggen kawula kamipurun cumanthaha ngaturi pamrayogi makatOi punika, supados jaduha sagOd wid.adt mukti-wibawa ium;n;ng Maiaraia i,ng LOngha. Kawuh babar'pisan botn gdhah manah nadya druhaka, j6r kawula puniha abdi poduha ingkang sahlcngkung sltya." (Druhaka = Walanda : verraderlijk = Indonesia : bersahlangk

khianat). Mangkono atur pamrayogane Sukasrana sing surasane m6ng' gak Sang Rawana aja nganti m6mungsuhan lumawan Sang Ragha' iva, kagiwa saka bang6ting pangernne marang ratune' Nanging Sang Rawana kliru hmpa, ature Sukasrana dianggdp pangina, *rrlure banget dukane, pangandikane i ,,Heh Suhasrana ! Bang' sat-kOparat,-El6thAhing bumi gAbh'g^lahing iagat- Atimu bangat

t76

cOm\r bn imb\r, rashsa jirih-ringkih ingah-ingih wddi gOt*, mulane ganpang giris-miris ntarang mungsuh- Kowe ngatag ingsun supaya nunghul aris ntarang si Rama. Wo ! ora idhOp isin kowe lturui- Dttdu dewa dudu danawa mungsuh kang tln, mung alaning watak lan ciiihing atimu, kowe baniu,r enggal-enggal
manungsa nistha-danta awadyabala Luanara. Nanging kagawa
salza

nAdya rnalik tingal, niyot ngawula marang rnttngsuh. Biyen houe niisuwur takad-kuwat sugih k.uwanen, nanging sl;Jhi kowe dadi ntalt.l'tlult tanpa guna, sirna kasdkfun lan leuuanennTu, tutuuh uatakntu nistha-crlndhala, saguh dadi gdibaling mungsuh, nildya ngayom m.arang si Raina". ,,Heh Sukasrana, minggata ! Ngungsio mcrang mungath, milua si Wibhisana, njaluka pangayoman marang st Ranta".
kagawa saka bangdting w6dine, enggal-enggal ny6mbah karo ma' tur ngr6r6pa mangkene : ,,Gttsti, ntugi nAbihna sagunging d|duha !

Ngrungu pangandikane gustine mangkono iku, Sukasrana,

Tanpa nyum?r|pi brAs-Gpating atur, kawula kala wau ngaturi pamrayogi dhatAng paduka, jalaran sinurung dening raos pangeman saha awit saking s|Ua-baleti kawula dhatAng paduka. Ananging manawi haparng paduka ngrdsakalen dumadosipun pArang 16r\mpon lumowan &ng Raghawa, lzawula sagah piiah ing madya' ning rana ndhdpani pmja Lingka. Sampun samAsthinipun kawula ngurbanah|n jiwa-raga minangka piwal?s kawula dhatAng sih'wi' lax paduka. Kawula s|ndiha nandukakdn sandi-upaya punapa laemawon (Indonesia : tipu-muslihat) dhatdng mAngsah, kangge ng gant p ilalt A n so d ay a in gkang p ad ulz a k ar sakah 6 n ". Itlidhangdt ature Sukasrana mangkono iku, sanalika larutmirut dukane Sang Rawana.

91.

ANGGADA DINUTA RAI\{A NGANTOP TEKADE DASAI\{UKA.

Kocap Sang rajaputra Rama, ing sapungkure t6lik Sukasrana, panj6n6ngane banjur imbal-wacana karo Kapindra Sugxiwa, Laksmana, Wibhisana lan Hanuman, ngr6mbug rancangan lan rekadaya kang prayoga ditindakake. P6puntoning r6mbug, luwih dhisik Sang Raghawa n6dya matah duta m6nyang kadhaton L6ngka. Anggada kang pinatah dadi duta, ndikakake ngant6p tekade Da'

L71

samuka, milih dumadine p6rang, apa aluwung nungkul aris masrahake Dewi Sinta. Kajapa saka iku, Anggada didhawuhi ngelingake maralg. Rawana, manawa nganti dumadi pdrang, nagara lfngka

(Ngal6iigka) m6sthi dadi karang-abang Rawana sawadyabalane

bakal sirna g6mpang.

Anggada bang6t suka amarwatasuta tinangg6nah dadi duta, amarga rumangsa tampa kapracayan g6dhe mka gustine. Kagawa saka bang6ting baktine marang Sang Raghawa, kanthi mantdp lan tumdm6n anggone nindakake dhawuhe, tanpa ati tidha-tidhaSawise sam6kta, Anggada tumuli mangkat m6nyang kadhaton L6ngka, napak jumantara. Abure rikat prasasat kilat, nganti nu-

wuhake angin g6dhe ing saind6ngng pura L6ngka. Amarga k6tamp6k sumiyuting angin g6dhe, dhandhaning umbul-umbul kadhaton Ldngka nganti padha putung, l6bu mul6k kumElun njalari p6t6nging kahanan, sat6mah akeh ras6ksa kang padha bingung pating bilulung. Ora antara suwe p6p6tng sirna, l6bu mari mul6k kum6lun, pratandha Anggada wis niyup ing bantala. Nalika sarrrzrna Prabu Dasamuka mb6n6ri siniwaka, ingadh6p Nindyamantri (Patih), para nayaka, Mantri-bupati lan pam manggalaning wadyabala. Kanthi dhadhag-tatag tanpa rdringa, Anggada manjing ing pasewakan dumrojog tanpa larapan. Sawis0 lungguh ana ing ngarsane Sang Rawana, Anggada banjur kandha t6rus t6rang, suwarane gandhang, kaprungu c6tha dening kang padha seba : ,,Heh Prabu Dasanana, piyarsahna kandhaku ! Ahu iki Baliputra, pdparabku Anggada, misuwur ing jagat. Wruhanira ! Bathara Raghuputra iku Ratu tng saindnging jagat. Tdkaku ing kene iki diutus dening panjdndngane, ndikahake nlkahake dhawuh-timbalane ffnrang sira. Dhawuhe gustiku Nararwta Ramabhadra, ffmnawa sira kapengin listari urip lan fttAp ngratoni nagcra L?ngka, supayo nungkul aris nrurang panjn\ngane. Sirc ian paru kauulanira kabeh nydmbaha marang gustiku Sang Ra. madewa. Kabeh barang kang g6c)he pangajine ing hadt'ntonirq suu)srnane se'sotya-rdtna lan peni-peni raja-peni coaEna marung gustiku Sang Ramabhadra, bbarngan karo masrahahe Dewi Sinta murang panjndnglne. Manawa sira ora nungkul aris funthi caos bulu-bAkti, wegoh maninft ah marang panjdndngane, l7nggana masrahahe Sang Maithili, bilahi m|sthi bakal sira alami Sang Narpati Ramabhadra m|sthi bakal nyirnakake sira. Ora bdna ora. sira sawadyabalanira mdsthi bahal tumpAs-tapis tanpa sisa Wruhanira ! panj)nAngane Sang Ramabhadra iku pahlawaning jagat kang
bangt kinawasa". 178

,,Wo, Prabu Rawana ! Watak-wantunira kang ambdk-siya murka-k6thaha mahanani kusut-kuwuring pikiriru, niul*i sira tumindak mutatuli g6l6m melik bojoning liyan. ora k6na ora, sira m6sthi bakal ngundhuh wohing panggawenira. Minangka pitukuning panggawenira, sira m6sthi bakal sirna dening sanjatane gustiku sang Ramabhadra. wrurranira ! J6mparing" gurtiLu iku hebat kaliwatJiwat, landhCpe _kagila-gila, yaiku kang bakal kanggo nguntapake sira m6nyang Yamaloka (iagade Bathara yama = nraka)". Mangkono kandhane Anggada, asung peling marang Sang Rawana, supaya aja pisan-pisan rvani lumau,an Sang Raghuputra.. Midhang6t kandrrane Anggada kang bangEt p6dh6s mangkono iku, pasuryane sang Dasamuka mrababarr abang,.ulir"n" g6t6r werwelan, kagawa saka bangEting dukane. palarapane nj6ngk6rut, imbane t6pung, netrane mandOng manth6l6ng marang-Anggada, nudingi karo ng6ndika s6r6ng-sora : ,,Bcbo, babo, OaOo t Kthek naruthuk tharuthukan, murang sarale digsura atinggat tata. Wo, Anggada, Anggada ! Kobang?ton asoring wataltmu lan olehmu ora wdnth ing isin. Kowe nuduhahe g)dhening tekadmu, amarga ngrumangssni atmajane Sang Bali, lan ngandhakake kawiryan hasantikanmu- Kabeh gunommu itzu, kajaba narak sarak uga dacli tandha y|kti asoring watak lan tindah-tanduhrnu. Elinga, sapa sing mra.iaya sudarmamu ?! Si Ranta ! Dadi, si Ranta mlungsuhe sudarmamu. rlanaua kowe kasinungan watsrt pahrawan, i\stnr wani mbelani sudarmamu, mrajaya si Rama. Nanging nyatane, koue ngrilakahe bae nnrang patine sudarntarnu, diiraiba"denins si Rama. Atimu tanpa sOrile-runtik, mand,ar sm 6an1ui ngayom marang mungsuhe sudarmamu. o, tanpa msa isin-wirang ! Tindakmu mangkono ilzu rzariwat-liwat g\dhening dosomu, padha bae haro kowe nglahoni dosa ,,gurudroha,, lWalanda :' ie leeraar beleedigend : Jotua : ngina utawa nydperehatee marang Guru),,. ,,Heh Anggada kang bang\t adigung-gumOndhung ! Apa ingsun kokira ros|ksa leumpra-humprung mudha_punglung, g6l6tn nggugu-mituhu ujarntu ?! Mendah guyuning jagat, manaia ingsun eh-elu nggltgu lzandharnu, Anggada ! rzou,e tunturi muliha, matura marang gustimu yen ingsun ora n)dya r|rukunan learo mungsult. Ratumu kon|n enggal mranata gAhring baris, lan kon6n tumuli ngtoni pArang. Aja n.taneh mung Rama siji rngsun wOdia, sanajan anaa Rama sewu cocoft e bAbarngan tha iig kene, ingsun oro ulap".

779

ngllman-uman Nlangkono wangsulane Sang Ralvana' sawise

Anggada.

Sang Baliputra kang ing sakawit lungguh tumuli -ngaddg Pro' : mattr6ntli6ng (malang-k6ril;, uanlur mangzuli's6r6ng "Heh buRawana!Bakqtsi-rnanirasau'atlyabalanirodbningSangRa. ghuttama w k katon gaw ang-gou'angan"' bali m6nyang Su*pasat'ggruhut' Sawise kandha mangkono, Anggada banjur S"*ula' Anggada t6rus maing welagiri. Sapraptane rak dang Raghuputra, ngaturake sarehing dinuta'

92.

SAWISE SA},(OKTA,WADYABALA RASoXSA'WANANA

TUMULI WIWIT CAMPUH YUDA.

abdboPara rasdksa padha dandan ulanganggo kaprajuritan' lan mawa r6rnggan k6mbang' ,.ir"n,-"U.rra*u k6r,"una-s6sotya ilil padha nyandhak gogamaning ayuda. Ana sing asanjata culiya-liyane' ,igrl tori, mr*ia, parasu, suligi, n6nggala, trisula lanlceta padha p15a ras6ksa kang nOdya awahana Sl*ire m4ngkono, *u.""g dwaia ing-Iiretane dhewe-dhewe, kang n6dya awahana di: baju zirada utawa turangga'padha ng6trapi kawaca (Indonesia

rah) ing tunggangane dhewedhewe' banjur dhaSawise sam6kta ing sakabehe, Prabu Dasamuka Wiruwuh marang Patih Prihastha, IUahaparswa' Ghathodara' Jampaksa, Wilohitaksa, Yupaksa, Mintragna, Pragasa' Prajangg' para [rr-arrgti, Asanipraba, Dumraksa, Akampana, Bajramu,sthi' Narantaka' ,u:up"ti, putrane Sang Rawa"l ylikY Dewantaka' lan Trisirah, Trikaya, para putrane Kutnbakarna yhiku Nikumba -ndikakakl ngdtoni p0rang sawadyabalane' Kumb a, padha tarldha Sarampunge iihawuhe Prabu Dasamttka' minangka rabudhale *uOyoUuto LOngka, slompret-slomprete wadya-bala

s6ksakangmai0ksa.l6ksacacahetumulimunibinarungunining ngallti tumUrr-gong-b6ndhe-beri, swarane gumuruh mavrurahan onde'rweo"r3glng bumi t6kan ing saptapatala (W' = zeven "lJ*f = tujutr dasar bumi),. iatEmah samodra kocak mawalikan ;;il;"

;i"d;;
180

kindbur, jagat kaya b6lah-balaha' langit kava ng6ndh6longngdndh6longa.

Ngrungu unine t6tabuhan maneka warna srng suwarane prasasat suwarane mega ing w6ktu kiyamat, para wadyabala ras6ksa katon bangot g6mbira, luwih-luwih para pahlawane saya kattangi kasudirane. Para pahlawan iku padha mumpuni marang dhanurwedasastra (W. = leerboek der boogschietkunst = Jawa : buku piwulang nj6mparing), kang padha awahana ciirada l6bda marang hastisiksa (1V. = olifantenkennis = pengetahuan tentang gajah), kang padha nunggang jaran wasis ing babagan salihotra ( = aswasiksa = \\'. paardenkennis = pengetahuan tentang kuda).
Panganggone wadyabala ras6ksa manca warna. Saw6neh ana sing pangarrggone ,,luar biasa", yaiku panganggo kang diarani ,rswangga", wujude rasksa sing manganggo kaya mangkono banjur mirib singa, nggdgirisi. Sanajan Bathara Kala pisan, giris-miris yen ndulu rasOksa sing ngangeo kaya mangkono'

Kang lumaku ana ing ngarGp para ras6ksa sinakti aklambi k6re-rv6si (Indonesia : baju zirah besi). Saka akehe wadyabala raspksa, dalan kang diliwati nganti sQsak, kala-kala lakune barisan ora bisa maju, satOmah pangg6dhene k6p6ksa wola-wali ngabani ,,I\{laku, mlaku ! ilIaju, maju l" Kang njalari r6ndh6ting lakune, i<ajaba sdsak dalane, akeh ras6ksa sing mandhi sanjata kampak 96' dhe kang dawane nganti 5 dh6pa, ing mangka kampak iku landhOpe kagila-gila.

Para rasGksi bojone pahlawan ras6ksa padha nguntapake lakune wadyabala L6ngka t6kan sajaban w6w6ngkon kadhaton, ing batin bang6t mongkog (Indonesia : merasa bangga) sumurup
guru-lakine ng6toni p6rang. ,,Kakangmas, garu-laki kula ! Sumangga kula aturi mangsah ;-uda kantl'ri au'qs lan utaspada, mugi-rnugi jdngandiha sagAd ndamAl Ehbdtan utami dhatOng gusti saha nagari, unggul ing yuda". Mangkono kandhane para ras6ksi marang bojone dhewEdhewe, savuise olehe nguntabake t6kan sajaban w6w6ngkon kadhaton. Nanging akeh uga ras6ksi kang nangis, nalika nguntapake bojone kang n6dya mangsah yuda, luwih-luwih rasEksi kang isih pangant6n anyar utawa kang lagi nggarbini. Para ras6ksi kang mangkono iku njalari kun'uring pikire guruJaki. Para pahlawan rasdksa sing padha ditangisi dening rabine sadurunge mangkat pdrang, olehe nglipur rabine mangkene : ,,Yayi, kAhasihku saiati ! Ak-u iki kabbu dadi prajurit. Praiurit maiu p0' rang, iku wis dadi huwajibane. Manawa praiurit wdgah mangsah
181

yuda, amarga wOdi mati, ing tdmbe manawa mati ntOsthi manjing (ing.padhalangan sinAbut hawah Canrytraka,'ginodhog ing kawah dradimuka)". ,,Wruhanira, yayi / P6rang, ingatase prajttrit. hasombttt ing madyaning rana apa unggul ing yuda, salugune padha bae, lire padhadene bakal ngalomi lt.asinAngan. Manauts kqwmbut ing yuda (mati), munggah ing Aribawana (suwarga hahyangane Ba' thara Ari); yen unggrl ing yuda antuk kamisuwuran, uripe ing sa' banjure huncara, sinungga-sungga. Mulane aja susah dahtinggal mangsah yuda lumawan mungsuh. Ingatase titah lzang haya kowe, sing wigati g)dhening kasAtyanmu marang guru-laki. Bojo kang kurang s,tya, m^sthi balzal pisah kato guru-lakine, lan bakal kAcbmplung nraka, ora bisa k&Amu guru'lakine ana ing ddlahan' C\hak-cukupe, nwngkene yayi : Manawa kowA titdp s|tya marang aku, saupaffn ahu mati ing madyaning rano, ing t|mbe sira bakal katut munggah suu)arga (manjing ing Aribawana); yen aku unggul ing yuda, lzowe bakal milu ngrasakake.urip mulya-huncara
sinungga-sungga".

Kocap bar6ng Sang Raghuttama miyarsa warta yen Sang Rawana wis mbudhalake wadyabalane m6nyang pabaratan, panjdn6ngane noleh marang Laksmana lan Kapindra Sugriwa. Kang tinoleh padha tanggap ing sasmita, mulane tumuli nimbali kabeh wanara, didhawuhi ngumpul. Kang dumunung ana ing ngardp para wanara kang pinunjul kas6ktene, kang minangka g6g6dhuging wadyabala, yaiku : Hanuman, Anggada, Susena, Nila, Nala, Jam' bawan, Sahasra, Mainda, Hari, Bhimamuka, Mattahasti, Gaja, Gawaksa, Winata, Indrajanu, Saraba, Sampati, Satabali, Druwa, Drawidha, Dumra, Tara, Praba, Sabodara, Karalawaktra, Kumuda, Pralambodara, Wisangkatha, Puthaksi, Wresaba, Kr6sna, Singhanana, Dariwadana, Gandawadana, Dhanurdara lan Krandhana. Ing saburine pala gfu6dhuging wadyabala iku sinambttngan
para wanara mayuta-yuta kehe. Sawise dingOndikani dening Iaksmana (lan Sang Kapindra), sagung wadyabaia wanara banget g6mbiraning atine, padha m6re' mEre masinghanada lan surak-surak mawrirahan, nuli padha mamerake kaluwihane, ndhungkari gunung-gunung anakan, puncake gunung Suwela dij6bol b0bar6ngan. Minangka sanjataning ayuda,

para rvanara padha ndhungkari silatala (watu leter arata) kang sagunung anakan g6dhene, utawa mb6dhol wr6ksa kang pirang182

pirang prangkul g6dhene. Priksa para wanara padha sam6kta asanjata silatala lan wr6ksa, Sang Raghawa bangdt kar6'nan.ing pangsalih. Panj6n6ngane m6muja marang satarudra (Rudra satus), nyuwun idi-pangestu. Ana Astasata manggalastawa, iku arane pujian kanggo rum6ksa kasarasan, yaiku kanggo rum6ksa Sang Rama nalika isih timur. Pujian Astasata manggalastawa iku g6dhe sawabe (g6dhe dayane), njalari jaya lan panjang yuswa. (Astasata = 800. Manggala_stawa = Walanda : gelukvoorspellende loftuiging = pujian yang menyatakan ramalan bahagia). Pujian iku winatdk (diucapake) dening Sang Raghawa, banjur dhawuh budhal wadyabala wanara. Dumadakan burni o169 lan udan g6tih ing saCalan-dalan, mracihnani yen Sang Raghuttama bakal unggul ing yuda. Dalandalan kang diambah wadyabala wanara katon ngr6s6pake, ocehe manuk-manuk kaprungu 'n6ngs6make. Sadhela-sadhela katon ana kidang lumayu nyabrang dalan mangiwa. Kajaba iku ana ndaru tiba ana ing ngarsane Sang Raghuttama, lan akeh asu-ajag kang mbaung mdthuk panj6n6ngane. Kabeh kang katon lan kang kapiyarsa iku salugune ngalamat b6cik, nanging durung ngyakinake panggalihe Sang Ramabhadra, mulane panj6n6ngane panggalihe isih tidha-tidha lan ngandhut kuwatir. Wibhisana kang l6bda ing kawruh ing babagan ngalamat, matur mangkene : ,,Gusti, Sri Narendraputra Raghuttama ! Sadaya ngalamat ingkang katingal lan kapiyarsa punika Earwasartai *e, botn uontdn bab ingkrtng prlu dipun-kuwatosak|n. Paduha ttmtu badhe unggul ing yuda, mngsah paduka timtu
badhe sirna".

Ature Wibhisana agawe l6jaring panggalihe Sang Raghuputra lan s6n6nging atine para wanara. Para wadyabala wanara saya ora sabar atine, sawise ngrungu ng6ndikane Wibhisana anane ngalamat kang sarwa bAcik, kapengin tumuli n6mpuh mungsuh, ngrabasa
para ras6ksa.

Sat6kane ing sapinggire kutha-krajan L6ngka, para wadyabala wanara padha masinghanada (W. = een krijgsgeschreeuw aanheffen = memulai dengan teriak perjuangan), suwarane prasasat man6ngkdr wiyat. Yen cinandra kahanane para wanara iku p6pindhane kaya para Yamakingkara n6dya njabuti nyawane

tosa, siyunge katon landhOp mingid-mingid. (Yamakingkara

para ras6ksa Mripate manth6l6ng sumorot, kukune k6ras-akas san=

183

Walanda : dienaar van den Doodsgod = hamba Dewa Maut). Barisan wadyabala wanara kang wis tdkan ing pabaratan prasasat tanpa wilangan, sing lagi lumaku utawa lagi mangkat saka gunung Suwela :isih ndlidir bae ora ana p6dhote, mandar kang lakune lagi t6kan ing tambak samodra utawa kang isih ana ing gunung l\{ahendra uga akeh bang6t, malCksaldksa mak6thi-kathi,

mayuta-yuta cacahe. Kapindra Sugriwa wis ding6ndikani dening Sang Ramabhadra ing babagan kautamane wong p6rang, aja nganti n6mpuh mungsuh luwih dhisik. Ya pangandikane Sang Ramabhadra mangkono iku kang njalari Sang Kapindra kasinungan sabar-drana ora k6susu kumudu-kudu tumuli ngrabasa praja L6ngk4 ngEnteni pan6mpuhe mungsuh. Ananging kagawa saka wataklvantune wanara kang dhasare pancen ora bisa ngEndhaleni marang adrdnging atine, sadhela bae wis ilang sabar-dranane Sang Kapindra, banjur m6re-mdre masinghanada, ngajap supaya Sang Dasamuka tumuli ngdtohi yuda n6mpuh wadyabala wanara. Pangajape Sang Kapindra iku dianggdp panantang dening Sang Rawana, sat6mah panggalihe kang wis isi rasa giris dadi saya miris, ananging giris-mirise iku sinimp6n primp6n, ora ding6ndikakake marang para kawula L6ngka. Olehe mangkono iku, amarga Sang Rawana ngelingi sipating Ratu. Kabeh kang njalari ruwEding panggalih, rasa giris-miris, kuwatir lan pikir kuwur m6sthi kudu winadi, para kawula ora kdna ngr6ti. Bar6ng ngrungu pangajape Sang Kapindra, kang kaloka Sang I{egananda (Indrajit), t6tunggule para pahlawan ras6ksa tumuli ngabani wadyabalane supaya wiwit ngrabasa wadyabala wanaraAjune para ras6ksa karo ngg6ro-ngg6ro, dipOthukake para wanara karo m6re-m6re luwih dening sora, tandang-grayange katon galak. ng6l6girisi kaya- Kalantaka (dewaning pati) tumurun ing bumi n& dya njabuti nyawane para ras6ksa. Campuhe wadyabala wanara lumawan rasdksa ngor6gake japt. Polahe wadyabala kaya gabah den int&i, njalari mui6kkum6hming lSbu kang agawe p6t6nging pabaratan, sat6mah kang padha pErang ora bisa sumurup 6ndi mungsuh Ondi rowang, akeh k ang mrawasa /mrajay a kancane dh ewe. ,,Heh wpa ihi ?! Rasihsa opa wanara ?! Aku rasAksa, hlako' we flpa ?! Ahu iya ras?hsa, aja hopil,-tra ! Aku u)anara, nOdya mrajaya rasiksa. Hla howe wanara apa rasihsa ? !".
184

Mangkono suwara kang kaprungu ing pabaratan, jalaran saka bang6ting p6t6nge kahanan. Ing saj6g-juml6g durung tau ana paprangan kang kaya mangkono ramene. Bantala nganti kaya ng6ndh6long-ng6ndh6longa kambah para prajurit kang campuh yuda. Suwarane tambur, gong, beri lan kaiasangka, t6mpuk lan nang6tnpreting dirada sarta pamb6ngingehing turangga, apadene s6sumbare para prajurit kang bisa mrawasa/mrajaya mungsuh, kaya mb6lah-mbdlahna langit. Sambate para prajurit kang k6laran dening k6taton bangOt ng6r6s-6r6si ati. Ana sing assambat pru thul tangane, ana sing mb6ngok puturlg sikiie, ana sing alok p6rung kupinge, ana sing s6sambat grumpung irunge, ana sing tulungtulung pdcah dhadhane utawa b6dhah w6t6nge ian modhol-mocihol ususe. Warna-warna pisambate para wadyabala kang paciha nandhang brana kang sarwa nr6nyuhake. Saka akehe prajurit kang palastra, ing paprangan prasasat banjir g6tih asarah bangke.

Amarga bantala k6siram ludira, lbu mari m6l6k kum6lun, sat6mah pabaratan katon padhang sumorot abang. Bar6ng pabaratan katon sumilak padhang, pirang-pirang pahlawan ras6ksa kang nrambul 5'p6u ngudani warastra para wanara, hla mangka gandhewane para pahlawan ras6ksa iku racak-racake g6dhene padha karo wit tal (saprangkul), g6dhening panahe padha karo wit jambe, ambaning bedhore nganti sadh6pa lan landh6pe ngluwihi siyunge Bathara Kala. Awit saka iku, akeh wanara kang s6mpalkaparapal bahune utarva njungk6l k6t6ngg6l c6ng6le dening j6mparinge pahlarn'an ras6ksa kang nrambul yuda, pirang-pirang kang palastra lan kang nandhang tatu abot. Para wanara kang nandhang tatu Entheng padha t6rus lumawan ras6ksa, nanging atine kaya siniksa, amarga lumawan mungsuh karo nandhang lara. Jalaran sumurup kanca-kancane akeh kang palastra lan kang nandhang brana (tatu), saya suwe tandange para kapibala saya k6ndho, grfuEt-saute saya kurang, wasanane banjui padha lumayu asalang-tunjang. Bar6ng sumurup wadyabala wanara k6s6s6r, para ras6ksa padha surak mawurahan karo ngoyak-oyak mungsuhe. Er-rdi kang k6candhak diprajaya.. Bar6ng nguningani mawirting wadyabala wanara, Hanuman kang pinatah dening Kapindra Sugriwa ndikakake nGnangi kasudirane kanca-kancane, enggal-enggal ngelingake para wanara kang padha ngucira ing yuda : ,,Heh kanca'hancaktt para wanara kabeh ! Kapriye dene kou'e padha mblenjani ianiimu ing ngani ?!
185

Janjimu, kowe nildya nuntpAs msAksa-diytq jSbul saihi katon giris-mirismu ffnrang mungsuh. Apa kowe padha lali, yen p|rdng ileu ingatase prajurit dadi didalane antuk kab6gjan lan kamulyan ing donya lan ing dOlahan ?! Prajurit hang unggttl ing yuda, uripe ''i'ng sabanjure ana ing donya ngalami bAgja lan ntulya, sinubasuba dening sapodha-padha, hajen-keriigan sinAbut pahlauan u'irotama. Prajurit kang mati ing madyaning rana, antult hamulyon lan lzabdgjan ing dAhhan, munggah suwargo. cliwAnangalze Inanjing ing Wisnupada (Walanda : gebied, hentel uan Wisnu : Indonesia : daerah, kahx*ansane Bathara Wisnu), ntanunggal learo para dewa. Nanging prajurit leang ngucira ing yuda, kang apambdgan ,,wani wirang, wOdi mati", kang tinggal glanggang acolong playu nubras-nubras ngungsi urip, yen ta bisaa bstari urip, uripe m|sthi aji godhong jati aking, tur ing ftmbe yen mati ntAsthi k?cAmptung Yamani (nratzo). (Jtamane prajurit, mati ana ing ntady'aning paprangan. Ala dulune, ffnnalua prajurit mati ana ing paturon ing sajroning omahe dhewe. Mulane, andhAmana pambdgane praiu' rit wirotama ,,w6di wirang, wani mati". Sirnakna ntungsuhrnu
para rasAksa nganti tump4s-tapis tanpa sisa".

Ngrungu t0t6mbungane Hanuman mangkono

iku,

para

wanara padha katEtangi kasudirane. Kabeh padha bali m6nyang pabaratan maneh kanthi mandhi wr6ksa gddhe adaw4 utawa mbopong watu sagunung anakan g6dhene minangka sanjataning ayuda. Sapraptane ing pabaratan, para wanara padha ngamuk punggung sura tan taha nirbaya nirwikara, pirang-pirang ras6ksa kang mati k6pupuh ing gada wr6ksa utawa dibruki rvatu kang g6dhene kagila-gila. Nanging ora antara suwe banjur k6tungka tdkane w6ngi kang kayadene nyapih nurang kang padha p6rang; wadyabala wanara lan ras6ksa padha bali m6nyang padunungane dhewe-dhewe.

93. PATINE RASfiKSA PRAJANGGA, PUTHADAKSI,

PRA.

TAPANAKSI, JAI{BUI\{ALI, MITRAGI'IA, PRAGASA,

BAJRAMT]STHI, SYANIKUIVIBHA, WIRUPAKSA, ASA. NIPRABA.
Esuke ing wayah pl6thet<ing surya, wadyabala wanara lan ras6ksa wis padha sam6kta ing yuda. G6g6dhuging wadyabala ras6ksa kang aran PRAJANGGA tumuli mangsah yuda.
186

sa Prajangga iku t6dhak-turune pahlawan, wujuding pawakane g6dhedhuwur tur sarwa santosa, bahune atos pindha gada, k6mpole prasasat bajra lan galake kagila-gila, mulane sing uwis-uwis mungsuh kang tin6rrrp'uh mdstiri sirna. Krodhane rasksa Prajangga dipAthukake dening pahlawan wanara aran Sampati. Kapi Samirati iku sudira ing rana lan wis gOdhe lOlabuhane (besar jasanya). Majurre Sang Sampati karo ngundha gada-wr6ksa kang tanpa tirnbang gSdhene, lakune ulah maju-mundur. Yen nuju rnundur, gadane wr6ksa kinarya nangkis sanjataning mungsuhe. I\{anawa pinuju maju, buntute molah katon luw6s.
Campuhe Sampati lumawan Prajangga bang6t rarne, katon padha wasise ulah sanjataning ayuda. Sakarone padhadene angon limpening mungsuhe; n6dya nyidra, nanging aja nganti k6na cinidra. Sampati tandange luwih cukat, endhane manawa pinrawasa luwih rikat. Prajangga waspada, sab6n pinupuh gada-wr6ksa lumumpat endha, banjur oyak-oyakan karo mungsuhe, padhadene angon limpe. Suwe-suwe Prajangga katon sayah thele-thele, wasanane kdlimpe, k6na sinondong gada-wr6ksa nganti kontal sawatara dh6pa dohe. Tibane Prajangga ditututi Sampati, dikdpruk sirahe, muncrat g6tih lan ut6ke, njalari patine. Sapatine Prajangga, pahlawan rasGksa aran PUTHADAKSI kang wis kondhang ing babagan ulah kriclhaning perang, tumuli ng6toni jurit b6bar6ngan karo ras6ksa Pratapanaksi. Rasdksa loro iku m6mitran sabaya-pati, mripate padhadene sumorot abang mbal0r6ngi, mungsuh kang pinand6ng m6sthi g6s6ng. pirang-pirang wanara kang kobar pating prakitik awake utawa murub rambute, wasanane tumOka ing pati, amarga pinand6ng dening Puthadaksi utawa Pratapanaksi. Bar6ng sumurup kanca-kancane akeh kang kobar awake, para wanara padha giris-miris atine, sat6mah banjur padha lumayu asalan g-tunjang. Sumurup rvadyabala wanara o169 kagegeran, pah.lawan wanara aran NALA enggal-enggal mangsah yuda n6dya lumawan puthadaksi lan Pratapanaksi. Wanara kang n6dya m6thukake ras6ksa loro iku dumadi saka g6ni, mulane ap6parab Nala. (Nala = Walanda : vuur = Jawa : g6ni). Kanthi kObat-cukat prasasat kilat, Nala ngoyak Puthadaksi. Bardng k6candhak, Puthadaksi sinik6p,
18?

Prajangga iku prawira ing yuda, sakti mandraguna lan kulina pdrang dharat, tanpa wahana rata,, dirada utawa turangga. Ras6k-

tumuli tin6pak mukane, dadi lan patine. sawise mrajaya Puthadaksi, Nala banjur ngoyak Pratapanaksi kang oncat m6nyang awiyat. suwe-suwe, Pratapanaksi k6candhak, sikile karo pisan sinik6p dening Nala,'b-anjur disungsang (sirahe ana'ing ngisor), tumuli diti
bakake ing bantala, mati padha sanalika. Bar6ng ana pahlawan ras6ksa kang tEguh-tanggon sudira ing

rana palastra, kang olehe lumawan mungsuh tanpa tidha-tidha mracihnani pahlawan sajati, sanalika suwarga gonjangganjing lan tumuli m6nga lawange. Para kinnara-kinnari sarta widadara-widadari padha b6bar6ngan mathuk lum6bune pahlawan ing suwarga karo nggawa pasugatan maneka wama kang sarwa edi-mirasa. (Kinnara = walanda : mysthisch wezen = Indonesia : makhluk ajaib. Widyadhara = Walanda : soort van luchtgeest, hemelbewoner = Indonesia : sejenis rokh angkasa, penghuni langit). Para dewa lan para r6si kaswargan kang padha mriksani campuhe wanara-rasaksa saka antariksa, kayata sang Tamburu lan -sang Gotama kang dipangarsani R6si Narada, bang6t suka amarwatasuta ndulu kang padha abanda yuda. (Tamburu, ing padhalangan sin'ebut Hyang T6mboro. Gotama, miturut l\rahabharata kang ap6putra Kr6pi-Krapa, iktt wis asalira dewa. Ivtiturut layang Arjunasasrabahu : Gotama pandhita ing wukir sukendr4 garwane widadari asma Dewi windradi, paputra Anjani, Subali lan sugriwa).

Ing sapatine Puthadaksi lan Pratapanaksi, Sang JAMBUI\'IALI ling pJafrai*gu' sin6but Jambumangli), pahlawan ras6ksa kang ora tau ngucira ing yuda, enggal-enggal ngdtoni jurit asanjata suduk lan tr6tata. Krodhane Jambumali dipathukake dening sang L{aruti (Hanuman), wasanarre pahlawan rasoksa iku palastra di bruki arga, saciurunge bisa nandukake sanjatane. Bar6ng sumurup Janrbumali palastra, ras6ksa N{itragna kang kaloka t6gutr-ti-mUul sudira ing rana tumuli ng6toni yuda asanjata gada, dipathukake dening sang wibhisana. Nganti suwe wibhisana - Mitragna olehe p6rang-tandhing rok-bandawala pati, gadaginacla. wasanane Mitragna kdna kacidra, katibarr ga(ane wibhisana, sanalika ambruk njr6babah ndh6pani bantala- Sumurup Wibhisana unggul ing yuda, para wanara surak mawurahan" Ras6ksa Pragasa, pahlawan kang l6bda alaku cidra lan s6pi irig rasa w6di, ba,'6ng sumurup Mitragna kasambut madyaning rc mangsah y.rdu t *o ngundha dh6ndha, dip6,rul "nggut-enggal
1BB

thukake Kapindra Sugriwa. Sawise dh6ndha-dhinGndha sawatara suwene, dh6ndhane Sang Kapindra lan Pragasa putung bar6'ng, mulane banjur dumadi p6rang lugasan tanpa g6gaman. Padha cdngkah-cin6ngkah, jangkah-jinangkah, t6ndhang-tin6ndhang, bithi-binithi. Wasanane rihadhane Pragasa k6na binithi dening Sang Kapindra, sanalika ambruk t6rus palastra. Para dewa lan para r6si kaswargan kang padha mriksani kang tandhing ayuda saka akasa, bar6ng wuninga I(apindra Sugriwa bisa ngasorake pahlawan rasOksa gagah-prakosa, padha ngucap ,,jaya-jaya" karo nyawurake k6mbang lan boreh kang ngambar wangi. Ya ntangkono iku carane para Cewa-r6si ngurmati pahlav,'an unggul ing yuda. Kajaba saka iku, para devra-r6si bang6t olehe ngaji-aji marang prajurit kang mati jalaran lumawan p6rang, amarga mangkono iku dianggdp patining pahlawan. Ya pakurmatan lan pangaji-aji mangkono iku kang njalari sing tandhing ayuda ora ana kang n6dya ngucira, padha ngant6pi tekad ,,unglgul ing yuda buncara sinuba-suba, mati ing madyaning rana ntunggah suluarga". Sapatine Pragasa, rasdksa Bajrarnusthi kang murah gruyune tumuli ng6toni jurit karo ngguyu cukakakan, ing s6mu ras6ksa kang wujude kaya Bathara Kala iku sajak ngina marang para wanara. Sing uwis-uwis (ing wdktu-wdktu kang wis kapungkur), mungsuh kang nganti k6bithi Bajramusthi ora njaluk banyu, mati padha sanalika. Sumurup ras6ksa kang tandange sajak ngewakewakake, kapi IUainda jajabang mawinga-winga. Sawise cancut taliwanda, kapi IUainda tumuli ngrangsang Bajramusthi kanthi's6r6ng kapati. Ras6ksa iku dic6k6l c6ng6le, banjur diuntir sirahe, pothol. Karo nyangking sirahe mungsuhe, kapi Mainda ng;6blas, kumpul maneh karo kanca-kancane. Sang Syanikumbha, pahlawan ras6ksa kang n6dh6ng tumaruna, bar6ng w6ruh mustakane Bajramusthi dipothol mungsuh, kaya diububi muntabing atine, enggal-enggal m6tu ing pabaratan n6dya p6pulih. Krodhane Syanikumbha dipOthukake dening kapi Nila. Kagawa saka bangGting pracayane marang g6dhening k6kuwatane, majune kapi Nila n6dya lumawan ras6ksa Syanikumbha tanpa nggawa apa-apa minangka sanjataning ayuda. T6kane kapi Nila ing ngar6pe Syanikumbha, mungsuhe iku wis ngundha gada, tumuli pinupuhake ing anggane Nila. K6taman gadane Syanikumbha kang g6dhene kagila-gila, kapi Nila tansah panggah mbr6gaSah ora obah, mbdg0g6g m6g6g-m6g6g pindha tugu sinukarta. Sawise wqla-wali panggadane, Syanikumbha k6na sinik6p denin'g
189

kapi Nila, gulune dicakot, Pilhot. Pahlawan rasksa sang !f irupaksa kang wis samakta ing yuda ng6nteni ana ing srijabAn pura L6ngka, bar6ng miyarsa surake wadyabala wanara, ngira yen Syanikumbha kapracondhang ing madyaning rana, mulane er,ggal-er-rggal lumumpat m6sat m6nyang madyaning rananggana. Praptane \\'irupaksa dipthukake Sang l,atsmana karo ngiwa langkap kang rvis pinasangan warastra. Durung nganti bisa mrawasa murrgsnh, wirupaksa u'is linopasan jAmiaring dening Sang Sumitraputra (Laksmana), k6na dhadhane i6rus-t6mbus ing rvalikate, ngg6blag ing bantala t6rus palastra Ing sapatine Wirupaksa, pahlawan ras6ksa kang ap6parab Asanipraba mangsah yuda, wasanane mati dening kapi Drawidha Para pahlawan rasaksa kang wis padha palastra iku budhale saka ing kutha manyang pabaratan diirid dening sang Indrajit' minangfa senapatine. i\lulane sirnane para ,ahlawan iku bangdt agawe muntabe Sang Rawanaputra (Indrajit), atine kaya mumb muruba. Awit saka iku, dheweke tumuli ngataP kuda pangiriding kretane, satamah kuda lumayu sum6mPrung, kretane nyuvrara gumerit, rodhane prasasat ora ngambah l6mah. Ana ing sajrone kreta, Indrajit wola-wali ngundha gada diagagake marang para wanzlra. Ndulu solah-bawane Indrajit kang rujut unigung-gum6ndhung mangkono iku, Anggada katon ewa, n,rlunu *ggui-"nggal mb6dhol wr6ksa kang kagila-gila g6dhene minangka sanjataning ayuda, banjur m6thukake krodhane sang Rawanlaputra. Kuda lan kretane Sang rajaputra l,6ngka iku pinupuh ing gada wrOksa. Indrajit endha, mancolot m6nyang sajaban kreta. Amarga k6t6ngg6l gada wr6ksa, jarane Indrajit mati, kretane r6muk. priksa tandange Anggada kang bang6t kdbat-cukat trongginastrampil, Sang Raghuttama, Sang Laksmana lan Sang Kapindra padha o*.rgu1A-bana lan mangayubagya : ,;Dirglahayu, sang pi' nunjul Baliputra". Sang Wibhisana mes6m, kagawokan ndulu kaluwihane Anggada; wcndene para wanara, kagawa saka. bangdting s6n6ng, P4iftu tAptok-k6piok sarta surak-surak mawurahan' Ing gdgana, umyang-gumuruh srrwarane para dewata kang padha ngucap,"Toyo-joyi', bardng priksa patine jaran lan rGmuking kretane Sang
RawanaPutra.

190

Indrajit ing saj6g-juml6g durung tau kasoran p6rang. Sanajan Sang Hyang Indra pisan, ora bisa ngasorake yudane Sang Rawanaputra. Jaran pangiriding kretane Indraj;1 wis g6dhe lElabuhane.
Biyen-biyen, sab6n Indrajit mangsah yuda awahana rata, akeh mungsuh r6bal-r kasulayah k6tujah dening jarane. IIla kok saiki, mnng amarga pinrawa.sa dening wanara, jarane nganti mati b6bar6ngan karo r6muking kretane. Amarga rumangsa nandhang wirang, Indrajit tumuli oncat saka pabaratan bal! mOnyang kasatriyane kanthi pangigit-igiting atine.

94.

RA]\{A SA\YADYABALANE XECUEEN.IfrUPANruC NAGAPASA.

Kocap Sang F.awanaputra Megananda (Indrajit), saya nggardsnandh6s pangigit-igiting atine ngrasakake sirnaning jarane lan 16muking kretane pinupuh dening mungsuh. Awit saka iku, ing wayah b6ngi sarvise s6pi, Indrajit manjing ing padewaharan (Walanda : tempel = Indonesia : kuil, candi), m6muja j6mparinge Sarpas trapasa (lYalanda : pijl slangenstrik = Indonesia : panah jerat ular). (Sarpa = ula * astra = panah + pasa = jir6t). Sawise Sarpastrapasa pinuja-mantra, Indrajit banjur mat6k sihir, sanalila salirane banjur dadi cilik bang6t, prasasat ora kasatmripat, pdpindhane mung sa6ndh6g qmun-amun g6dhene, luwih dening }Ombut tan kna jinumput. (Endhdg amun-amun = bl6dug ing awang-awang/ombaking hawa kang katon ing panasan). Amarga saka dayaning mantra-sihir, Indrajit bisa ndulu, ii*grng ora kadulu. Saparipurnane nindakake yoga, Indrajit mes6m, ing batin yakin yen bakal unggul ing yuda. Sawise nydndhak gandhewane kang sauwit tal gOdhene (saprangkul), sarta panahe kang adhapur t6tunggule dewaning Nagq Indrajit tumuli mangkat m6nyang pabaratan. Bar6ng wis tdkan ing pabaratan, Indrajit mangkrak-krodha masinghanada, p6tak as6sumbar maciya-ciya, suwarane pindha gludhug ing mangsa kasanga. Bumi o169 gonjang-ganjing, ing jagat prasasat gara-gara. Amarga suwarane bisa agawe gara-gara iku kang njalari Sang I\regananda (Indrajit) kasusra ing ing jagat-traya. Krungu suwara gora-gurnita tanpa mpa (amarga kang nyuwara ora katon), para wanara padha bingung pating bilulung, pa191

ting jlGrit lumayu saparan-paran, akeh wanara kang tiba tabrakan

karo kancane. Sajrone w4dyabala wana.ra pating jlGrit kagegeran, Indrajit wola-wali hglOpasake j6mparing NAGAPASA diinc6ngake m6nyang pasanggrahan Suwela. Sawise Iumdpas saka g6ndherva, jmparingj6mparing NAGAPASA iku padha malih ULA NAGA g6dhe adawa, cangkAme amba ngg6girisi, culane sttmotot m6m6deni, mripate

sumunar mbal6r0ngi, wisane tansah sumGmbtu saka cangk6me. Adhuh ! bang6t ngg6g6t6ri r.r'ujude Bhujanggaprayata (Walanda : voortsluipende slangen, naam van een versmaat = Indonesia : ular' ular yang melata, nama irama syair). [Jla naga gOdheg&lhe ma' lihane j6mparing-j6mparing Nagapasa kang cacahe l6ksan-k6then iku padha nggubOd awake rvadyabala lvanara siji-siji. tarkadhang ulia naga siji ana kang nggub6d wanara nganti loro, t6iu utawa luwih. Sang rajaputra Rama - Laksmana uga k6gub6d sings6t ula naga salirane sakojur, wiwit saka pamidhangane nganti t6kan samparane, sat6mah l0sah-lungkrah salirane, sitna k6kuwatane lir linolosan bObalunge.

Kang ora k6taman ing panangsayane Nagapasa mung \Vibhisana lan Kapindra Sugtiwa. Nanging sakarone ora bisa asung pitulung Inarang Sang rajaputra Rama-Laksmana lan para rvadyabala wanar1 amarga manawa kang kOgub6d ing Nagapasa ana kang n&ya at6tulung ngluwari, panggubEde Nagapasa mandar saya s6rdt asings6t. Awit saka iku, nalika samana Sang Kapindra mung tansah ng6p6l-ng6p6l asta karo ngawOt lathi, kagawa saka bang6ting pangigit-igite panggalihe. Arya Wibhisana tum6nga ing akasa karo ngusap-usap netra, bisa priksa Indrajit kanthi c6tha welawela. Panj6n6ngane tumuli ngasta sula (jinising l6mbing), ditlorongake m6nyang g6gana. Sumurup klebating parnane, Indrajit ngg6blas rnulih m6nyang praja, ngaturi priksa nurang ingkang rama kahanane Sang Raghawa
sawadyabalane.

pating glasah, jaiaran h|kiman j|mparing Nagapasa RaghatuaLahsmnna saklangkung ringkih ingch-ingih, botdn kasinungan ha'
langkungan punapc-p uncpa,
b

,,Kangj1ng rama, huwtLningana ! L'I)ngiah samDun sami pdiah tdn sakti".

Midhang6t ature Indrajit mangkono iku, Sang Rawana bang6t suka amarwatasuta. Kanthi suka-sukuring panggalih, panj 6nGngane k6wiyos pangalOmbanane marang Indrajit mangkene : ,,Wah !pu' traningsun kang asipat anak anung anindita ! Pant)s sira sintbut

192

Prawiralatita". (Prawira = Walanda : groote held = pahlawan b6sar. Lalita = Walanda : liefelijk, bevallig = manis juita, menyenangkan). Kagawa saka suka-r6naning panggalihe Sang Dasawaktra, In-

clrajit dirangkul, dikdk6p-k6k6p sarta diarasi mustakane.

PanjE-

ndngane pracaya marang g6dhening kas6ktene Sang Megananda, mulane iya pracaya marang kabeh atttre, pracaya bang6t yen Sang Raghawa sawadyabalarre wis sirna. Kango ngr6gani gddhening 16-

labuhane, Indrajit pinaringan ganjaran maneka warna kang 96dire bangGt pangajine.

B6ngine, Irrdrajit nganakake bojana-andrawina kanggo para wadyabalane, kanthi t6tabuhan maneka warna, kanggo meng6ti ungguling yudane. Sawarnane pOpanganan kang sarwa edi-mirasa, kabeh kang dipengini dening para wadyabala, sarwa ana tur kabehkabeh sanva akeh, nganti turah-turah. Saw6ngi natas Indrajit sawadyabalane padha ora nendra, tansah padha suka-suka parisuka, ropyan-ropyan aj6jogedan. Sigdg. Kocap Sang Sri Janakatmaja (Dewi Sita), saka dhawuhe Sang Dasamuka, Sang Dewi diunggahake ing kreta pinatik s6sotya digawa m6nyang sac6dhake pasanggraJ-ran Suwela, supaya wuninga kahanane Sang Ragharva sawadyabalane. Maksude, supaya Sang Dewi 6ntek pangarBp-ar6pe marang Sang Raghawa, lan banjur manut-miturut ing sakarsane Sang Rawana. Bar6ng priksa Sang Raghawa ginub6d Nagapasa bang6t sings6t lan katone kaya u'is meh palastra, Sang I'{aithili nj6rit t6rus dhawah kantaka gumuling ing jrambahing kreta. Ndulu kahanane Sang Dewi kaya mangkono iku, TYijatha njOrit lan nangis k6laralara, pikire bingung. Sang Dewi tumuli dibopong, digawa oncat bali m6nyang taman Asoka, disarekake ana ing ratnaparyang\a (Walanda : juweelen rustbank = Indonesia : balai-balai bertatahkan ratna-mutu-manikam = Jawa : kanthil pinatik manik-nawar6tna). Sang Dewi dipulasara dening Trijatha, salirane dioyogoyog lirih supaya eling, pasuryane kang d6mekane wis krasa any6s lan prasasat rvis tanpa bayu diusap-usap, digagap-gagap p6n6ring panggalihe, dip0t6ki jajane. Amarga salirane Sang Dewi sajak wis rada kaku, saya sora panjdrit Ian panangise Trijatha'

,,Gusti Sang llahadewi, karsaa mrihsani dhaftng lzawula, gustL Kawuh atui eng|t, gusti, dipun sabar-tawOkal panggalih paduha. Dhuh cleua, dhuh bathara' ! Mugi wontdna kaparing
193

padulza harsa paring pitulungan dhatng Sang Deui; panjdnAnganipun kapidhara, padulza Luungu, ltoduha tangeltakOn. Sirnq rdbahpokah wringin pangayorrwn kawula, ntanaui Sang trlaithili hdlajAng seda".

Sri Noranata Raghowa seda ? Wingi-nguni, telzadku kapengin mati salugune ya wis gddhe, nanging sarehning panjdndngane isih sugng, dak-nteni rawuhe. Dadi olehku ora tumuli nganyut tutuuh, affnrga isih darbe pangarAp-ar|p ngdfieni panjAn?ngone. Hla samAngko sing paring pangayoturn lan paring tuntunan, Sang Arya Raghuttama, wis ora ana. Saiki, tGtalining urip lzang nggandheng alzu karo panj|ndngane wis pddhot, uriplttt banjur tanpa pangayoffMn lan tanpa tuntunan. Sapira g1dhening hatrinanhu n?arang uripku lan gidhening kasdnAngan kang dalz-alqmi, ora satimbang karo gOdhening rudah-sush lan papa-sangsara kang dahsandhang. Mulane, heh awak, awak ! kowe bdcik matia bae. Heh nyawo, .nyawa ! bAcih tumuli mdtua xka raga hang tansah hOtuta-tula kAtuh iki. Nanging yayi, yayi Trijatha ! Supaya bdcik kawusananing patiku, supaya kAtrima olehku bela-pati marang Sang Naranata Raghaua, aku nAdya manjing dahana murub. Atuit salea ihu yayi, tumuli cAthika gAni, kanggo mungkasi uriphu".

Sita eling purwa-duksina. Astane obah krug0t-krug6t, nangrng netrane isih m6r6m, ng6ndikane lirih, mung kl6sik-kl6sik : ,,Bahal nglantur lawas s)dhih-hinglzinhu, ffnnawo altu listari urip, mulane luuih bcik aku tumuli mati. Apa ta prAlune aku urip, sawise Sang

Amarga kaget dening panj6rit lan panangise Ttijatha, Dewi

Ngrungu ng6ndikane Sang Maithili kang sajak wis kanthi panggalih golong-g6ldng-gilig n6dya manjing dahana, Trijattra atine nratab, netrane kum6mb6ng, ature alot pddhot-p6dhot : ,,Adhuh gusti, gusti ! Ifiangke ta manglee gustt, sampun h|s|sa kapengin ngimnsi. Kaparnga kawula nyuwun pamit dhatZng pa"sanggrahon Suwelagtxi sowan bapa kawula, bodhe nyuwun priksa hadospundi badhe wasananipu;t bla:npaltan punika. Ilfano.wi kapara nyata Sang Naranata Rama bcttdn henging dipun-aj?ngajOng sugAngipun, harsa peduku badhe nglalu antaka sarsild rnanj ing dahana hawula sumanggulwh|n". ,,Mugi ha*^uningana, gusti ! Punapa kemawon inghcng badhe paduka tindalzahdry dhatOng pundi kemawon tindah paduka, kawuh tanwh badhe ndherelz. Aginging sih-trisna saha styabahti kawula dhatOng yayah-rena sampun dumunung wontdn ing paduka. Paduka prawwt ronn-ibu hawula, ugi prasasat dewa
194

kau,;rla. Padulia pipindhanipun kados Cintamani saha minangka roit dununging gsang luwula. Paduka pdpundhen kawula, ugi pangayoman kawula- Awit shing punika, lzawula tansah badhe tutttttntur tut-wingking paduha. Sanajan dumugi ing dilah:n pisan. leoruula wAgah pisah haliyan paduka. Illakatdn ugi, saupami pndultc ngant<ts ngloltt antaha sarana ambyur samodra utawi manjing dalmna, kawula bot4n badhe pitrun kantun". (Cintamani = \ValanCa : edelgesteente dat alles geeft wat men wenscht = Indonesia : permata yang dapat memenuhi segala keinginan orang = Jawa : s6sotya kang bisa minangkarli kabeh p6penginane wong). Sawise mattu mangkono, Tri;atha banjur nrangkat, mSnyang pasanggrah:tn Srtwela. Sapraptane irlg pasanggrahan, Trijatha t6rus marak Sang Wibhisana. Sawise ngandharake kahanane Sang trIaithili, Trijatha banjur nyuwun priksa bakal kawusanane Sang Naranata Raghuttama, bisa waluyajati lan orane.
Wangsulane Sang Wibhisana : ,,Sumurupa, nini ! Saupama Srinarendra Roma h|banjur tumdka ing seda amarga kgubd Nagapasa, ora bisa waluyajati kadi wingi-nguni, Tribawana mdsthi baltal ldbur-turnpur. Mangkono uga manawa panjOningane nganti asor ing yuda lumawan sapa bae. Jagat luwih dening cilaka ntincit, manalua Sang Naranata Ramabhadra nganti k2na kap1ajaya dening mungsult. Sumurupa ! PanjAndngane iku panjanmaning Purusottama leang bangAt luhur, kinawasq lan wicaksana, sarta ahli njAmparing hang .tanpa timbang ing saindinging jagat. (Purusottama : lltalanda : hoogste geest, bijnaam uan Wisnu : Indonesia : jirua tertinggi, julukan Wisnu). Di bdcik anggonmu rttnthsa lan oliladi tnqrang Song Janaki, wasanane ing timbe kowe m1sthi balzal ngalami s?nAng, mulane aja was-sumAhng atimu. (Janaki : Janakatanaya, Janakatmaja, Janahasuta, Janahaputri : dochter uan Janaka : Jawa : putrane putri Prabu Janalza, yaiku Sang Maithili utawo Dewi Sinta). Alang-alangana, aja nganti Sang Dewi nyiksa mlirane dhewe. Manawa panjOndngane nganti seda (nglalu antaka), Sang Narendra Rama msthi banjur ngalami ruudd panggalihe. Hlq yen Sang Narpati Rama nganti seda, jagat saisine mOsthi sirna. PanjanAngane iku satuhu kang mAmayu ayuning jagat, ya kang nggawe biciking bAbrayan agung utawa masyat'ah.at, mulane doklulttti,ahu ndherek ana ing kene. Wis nini, kou,e tumuli ntuliho, kabeh kandhaku mau protelakna marang
Sang

Deui".

195

Saparipurnaning ng6ndikane Sang Wibhisana, Trijatha ny6mbah, banjur pamitan mulih m6nyang taman Asoka (Ing padhalangan sin6but taman Argasuka). Sapraptane ing taman, kabeh ngGndikane Sang Wibhisana dipratelakake marang Sang i\Iaithili, satdmah panggalihe Sang Dewi banjur l6jar, pasuryane katon rada
bingar.

Kacarita Sang Raghuttama, amarga saka sings6ting panggubdde Nagapasa, panj6nGngane nganti kapidhara, tan 6ng6t purwa-duksina. Salirane panas lan prasasat r6mak-r6mpu dening sdrdting panggub6de Bhujagapasa. (Bhujagapas = Nagapasa = Sarpapasa = Walanda : slangenstrik, Indonesia : jerat ular)Jalaran kasiliran mandamaruta (Walanda : zachte wind =

Indonesia : angin sepoi-sepoi basa), Sang Raghuttama eling punvaduksina; mangkono uga Sang Laksmana kang gumuling ana ing sac6dhake, iya banjur eling. Nanging, sanajan panggalihe wis eling, salirane ora bisa obah, amarga panggubae Bhujagapasa babarpisan ora ng6ndhoni. Bar6ng Sang Ramabhadra wis eling, Sang Wibhisana lan Sang Kapindra tumu li ny Odhalq nyadhong dh awuh-p angandika. Marang Sang Laksmapa, Sang Ragharva ngGndika : ,,Yayi Lahsmnna kang luhuring budi lan s,tya-balztine marong hodang wreclha pantds sinudarsana ! Kanthi l;ga-rilo.ning panggalihira, sira tansah tumuntur tut-wuri ing saparaningsrot, lan tansah agawe sAning sarta mnrAming panggalihingsun. Kabeh kang ingsun sandhang, panas-pOrih lara-lapa, sira milu ngalami tanpa ngr^su' la". ,,Dhuh ariningsun Laksmana ! Illungguh bang?t sira dadi' hadangingsun tarunq. Aiuit saha luhuring budinira, om abot sira ngurbanake iiwa-raga ktnggo kadangira wrOdha. O, ariningsun ! dirung ana plwalAsingsun habAcih-an marang sira, ngAmungake kasusahan lan hascngsaran bae pawewehingsun marang sira Wo, kadangtru wr\dha iki murtg arane bae kaltrdnah tuwe, nanging nyatane ora bisa asung kas,nangan morarTg sira, mandar ulasanane njclari sfro kasangsaya ginubdd ing Ncgapcsa". ,,Yayi Laksmana ! Sai\g-iuml|g ingsun durung tau prihsa satriya kang satimbang kcro sira ing babagan g)dhening tekade, tzosidirane, lzautanwne, sabar-taw|kale, kawicaksanane, gadhe' ning tOlabuhane, kasusilane, kaprigdlane, mndat'm?ntuling pang' gau-ne hn kasauane. Kabeh wicara lan tindah-tanduhira mracih'
196

nani manawa sira ihu satuhu hitapriya (Walanda : een uriend uan het goede : Indonesia : mhabat segala sesuatu yang baik)". ,,O, yayi, kabAcikanira manang ingsun hehe lan warno-warnane ora kAna dietung, pdpindhaning gOdhene ngluwihi gunung Malaya, suci-murniring habOcihanira (urrarga anggonira gawe h,ab6cikan spi ing pamrih) pdpindhane /aayo c6ndhana, ngganda arury. &iya-bahtinira marang hadang wrdha (marang ingsun) ora bdda haro stya-baktine abdi marang bdndara. Ilzu kang njalori ingsun saya runiangsa kapotangan gdhe marang sira. Manawa ingsun prihsa sim sewaha lungguh makidhupuh ana ing ngarsantngsun, suka-rdnaningsun tanpa upama, gddhening panggalihingsun sagunung l\'teru".

,,Yayi Laksmana ! GAdhene lan warna-warnane utangingsun habdcikan marcng sira, ora bahal bis sah (ora bahal bisn lunas), manaua ingsun sahuri ing sajrone sewu taun". Wasananing pangandikane Sang Raghuttama marang Laksmana, kasEbut ana ing Ramayana abasa Jawakuna bab XXI kaca 230 sloka angka 102, surasane mangkene : ,, Janji-kasaguhaningsun mara,ng sim yayi, manaus ing tdmbe (ingsun lan sira) manjanma maneh ing marcapada (Walanda : reincantatie, Indonesia : mengalami perputaran hidup kembali : Jawa : ngalami nyahra manggilingan), sira titdpa dadi kadangingsun, aja pisah karo ingsun. Nanging sira dadia kang kapr6nah TUWA; ingsun kang kaprGnah TARUNA, supaya ingsun bisa m.b6kteni sira minangha p iw ab singsun habAcikan marang s ira ". ,,Yayi Wibhisana
Banjuring carita, Sang Raghawa ng6'ndika marang Wibhisana : ! Oncatim wha Ldngha ninggal kadang-hadeyani-

'

Katrangan.
Karsane Sang Raghawa ing panjanman candhake kapengin dadi kang kaprdnah taruna lan Laksmana kang kapr6nah wr6dha, bisa kalEksanan t6m6nan. Sawise Rama-Laksmana seda asalira dewa, manjanmane maneh ing marcapada padhadene dadi putrane Prabu Basudewa Ratu ing Mandura. Bama dadi Krdsna, Laksmana dadi Baladewa. Kr6sna kapr6nah taruna, Baladewa kapr6nah wr6dha, mulane pany6bute Kr6sna marang Baladewa ,,Kaha Prabu
Baladewa".

19?

het welzijn uan anderen behartigend = Indonesia : mem' perhatihan keselamatan/kebahagionn orang lain). Sira om ru-nungsa abot, tanpa rafi ernn lan tanpa ngro,so susah pixh haro kadang-kadeyan lan garwa-putra, arnrga xka bangOte anggonira manggalih Jagaddhita (Walanda : het heil der wereld = Indone' sia : kebahagiaan dunia). Sira mangrti yen hasindngan lan ka' nikmatan ing mayapada iki ilange bangAt rihat pindha gdbyaring ( Mayapada : alam donya). hilat". ,,Anane wong ngupaya pangayorwn, lumrahe supaya bisa nyirnakahe mungsuh lan didnggo nggayuh hawibawan- Manawa ancase manghono iku om kallksanan, adate baniur ninggal pangayoffnne. Anggonira ngayom marang ingsun ora ana wohe, tanpa pakoleh, atutrga wka bangdte papa'sangsaraningsun- Wo, k4parat si Rama, bangdt asor tanpa pangaii lan tuna ing budi",,Yayi Sugriwa, apadene Pawanasuta lan Anggada ! Ingsun pamit palastra rwrang sira habeh. Aia padha nswung sungkawo, sira padha maliha m|nyang Kiskindha. Sira wis padha gawe lllabuhan gAdhe ffnrang ingsun. Anggonira ngupaya yayi I\{aithili kanthi nalasah u)unawasa nusuknt'.sup g1gruntbulan nraiang b0bondhotan, ngarnbah alas gung liwang'liwung, munggah gunung tumu,run ing jurang-c|rung tanpa ngelingi r?kasaning laku sartc g1dhening pringga-baya. Sawise yayi Dewi kitAmu finawan Rawa na ana ing taman Asoha LAngka, sirc mandor banjur scya wuwuh r\hasa nambak sarrbdra. Sawise kabksanan bisa ftkan ing laiadan pruja LAngka rnffinggrahan ing crdi Suwela' sira lan ffigung wadya' bala wanara padha mangsah yud.a lumnwaiT para rasihsa hanthi ngAbg hasudiran lan numplah kAhuwatan. G)dhening ldlabuhanira nurang tngsun tanpa pdpindhan. Hta samdngho, sim aia mbadal dhawuhingsun, padha muliha minyang Kishindhq lan tumuli manghata !".
Walanda

ra kanthi ancas nAdya ngupaya pangoyoman. Jbul antulz panga' yoran kang ngaciwani, pangayoman lzang ora bisa ngayomi. Ing mangkq siTa ihu pancene pantds ingasihary jalaran luhur ing budi lan lunawan, wani ing b\nbr u?di ing luput. Sira singsdm ulah kabdcikan lan rahayu ing budi, adoh ing wicara goroh. Nanging habOcihanira ora bisr agawe suka-rAnaning panggalihira, lan ora bisa mbrastha sawarnaning panggawe ala-candhala kang dadi mmalaning jagad. Marang hadangira wrddha Sang Dasanana sira ora trtsna, affnrga saka bang|tira nAngnake marang parahita" /ragana xha kapenginira milu nggawe sAnAnging iagat. (Parahita :

198

Ngrungu ng6ndikane Sang Raghawa mangkono iku, bang6t kar6rantan panggalihe Prabu Sugriwa, waspane tansah ma.rawayan mili.

,,Adhuh gusti, pipundhen kawula ! lltont1na kapar)ng paduleo karsa ng?ntosi kauula, sampun hislsa seda. Kau,ula tansch badhe ndherekak|n paduka, sanajan dumugi ing aOlahan'pimn.
Langhung rurniyin kqwula badhe rryirnakak1n mngsah paduka Manuui kdkiyatanipun me^ngsah langkung agAng tinimbang hasAhten tzawula saiadyabala u)anara, kawulu boftn badtte ngundtri yuda. Alt wung p61ah mbrigagah lumawan m7ngsah tinilnbang ngucira ing yuda. Sasampunipun kcwulo saha sadaya waciyabala wanara sirna, padulea satuOg mungguh manggalih seda pariuka. Manawi kawula tinilar kantun, liripun padulza seda, kawula l6stantun gsang mukti-wibawa wont|n ing Kiskindha, mendah alokipun jagat anggnipun sami nacad dhating kawula : ,,Wo, hiparat ! Si Sugtitua pranyata wanara kumprung-kumprd nisthacandhala, om u,ani nglabuhi gusti nganti tumAka ing pati".

,,Awit salzing punika gusti, hihAncnganing tekad kawula, bohenging botin, leawula kdah mbrastha mingsah paduka. Sasampunipun mAngsah paduka kawula sapu ngantos sirna g1rapang tanpa sisa, kawula lajng badhe ndherekakn paduka manjing suwarga. Banghenipun Rawana minangka pisungsung kawula dhatdng paduka. Katuuls botin sag6d pisah'tbih saking pada paduka, sonajan ngantos haping pintn lzemawon panjanma paduka ing marcapada".

fin

Sang Raghuttama olehe ngdndikan karo Kapindra Sugriwa nganti ing wayah lingsir rv6ngi. Ing w6ktu iku angine sumilir, agawe tibane bun-bun kang padha tumemplek ing g6godhongan, p6pindhane kaya 6luhing w6ngi kang milu susah sumurup sang rajaputra Rama-Laksmana ginubEd ing Nagapasa. Ndungkap wayah rahina, manuk-manuk padha tangi, suryarane rarne, esthane kaya padha nangis mbelani kang lagi nawung sungkawa. Dumadakan ing g6gana k6prungu suwarane para rEsigana bang6t rame, ngelingake marang Sang Raghuttama, nggunggung kas6ktene lan mangal6mbana kaprawirane. (R6sigana = Walanda : zienersschaar = Indonesia : rombongan para makhluk awas).

,,Heh ltladhuzudana ! Di sabar-tawihal, budidayandn amrih kal|hsananing sidyanira, aja banjur nglokro manghono. Apa sira
199

lali, manawa sira ilzu salugune panjanmane Bathara Wisnu ? (lla' dhusudana : Walsnda : Madhu-dooder : Indonesia : pdntbunuh Asura Madhu, pdparabe Bathara Wisnu). Sira iku Wisnu, 1'o Sang Punrsottamottama (Wqlanda : alld'rhoogste geest, bijnaant uan Wisnu : Indonesia : jiwa yang sangat tertinggi, iultthan lYisnu). Sira ngalanii kAbingungan lan panggalih ltuwur, amarga hau'asesa dening rajoli-tamah. Siro ruis wola-u'ali manjantna ing ntarcaltadoPanjanmanira sing biyen-biyen, ora ana hang nganti ngalanti ximohita (Walanda : uerward, uerbijsterd, bewusteloos, in zinsuerbiistering : Indonesia : kalut, kusut, bingang, pingwn, dalam kelzusutan pikiran)". ,,Biyen, kang dhisih dhewe sira manianma dadi mina (iwalz), banjur manjanma awuiud bulus, nuli manjanma awuiud lvaraha (celeng), sawise iku baniur manjanma awujud Narasingha (ntanung' sa amustaka singa), baniur manjanma awujud wong cebol (wong bajang), nuli awujud Maharsi Jamadagni, hla manianmanira sing saiki awujud Rama apdparab Raghawa (ftgdse : putrane Dewi Raghu). Panjanmonira ing marcapada ihu tansah leasinungan pom' bgan parahita (Walanda : het welzijn uan anderen behartigend : Indonesia ; memperhatihan heselamatan/kebahagiaan orang lain). Ing panjanmanira besuh, sira iya m)sthi hasinungan kawicaksanan kaya panjanmnnira saiki. (Bestth bakal manianma awuiud Krisna. Pm). Dadi, sira manianma ing marcapada wola-wali, kanthi maujud gonta-ganti. Kandhaku iki Abka-suta tanpa warana: sira ilzu ratu' ning jagad, iiwane sagung dunwdi". ,,Ing antarane kabeh kang mawa sorot, sira ihu pApindhane Surya $rlngenge), tansah sumunar. Yen ing antarane kitab suci sira ihu Samaweda. Yen ing antarane para dewa sira ilzu Bathara Indra. Yen ing antarane golongan indria sira ihu ati. Yen ing antarane paru Rudm sira iku Bathara Sangkara (Batharc Siwah). Yen ing antarcne para yaizsa-rasZksc sira ihu Dhanapa. (Dhanapa = D hanada, D hanad ip a, D hanap a t i, D h ane ndra, D h an e sru ar a, W aisrau)ana, ihu habeh ftluluhe Buthara Kuwera, dewaning rajabrana utawa dewaning kasugihan). Yen ing antarane para mcnungsa sira ihu Puat;tr hang kasusra ing iagad. Yen ing antarane gunung hang dhuaur-dhuu'ur sira iku Himawan (Himalaya). Yen ing anta' rane sawarnane barang hang isi banyu sira ihu samodra. \'en ing antarane kAhayon utawa wit-witan sira iku urif bodhi (Walanda : boom der kennis = Indonesia : pohon pengetahuan). Yen ing an' tarane hewan rajahaya sira ihu l6mbu hang bisa minangkani pd200

penginane wong sing ngingu, yaiku L6mbu Nandini. Yen ing an' tarane satoJtewan hang bisa mahawan gdg,ana (kang bisa mabur) sira ihu Wainateya. (Wainateya : putrane Dewi Winata, maksude yaileu Garudha; padha bae learo tdg|se Kuntheya : putrane l)ewi Kunthi, yaihu : Yudhisthira, Bhima, Ariuna). Yen ing antarane kewan-clasan sira ihu singa. Yen ing antarane paru nxga sira ihu Anantabhoga, Yen ing antarane sakabehe ula sira ilau Naga Ba' suki. Yen ing antarane kali leang gdhe'gdhe sira llau Jahnawi (bngcwan Gangga). Yen ing bab rikating lakune sira iktt p6pin' dhane Pau'ana (ongin). Yen ing antarane para leang addg nagara sirs ihu Dhatre (Dhatre : Dhota, Dhatar :'Walenda : schepper : Ir';donesia : Tuhan, Penciptu alam semesia). Yen ing antarune arwahe para l1luhur sira ihu Aryama, yaiku arwah pinuniul hang ksran Pitriwara (Walanda : uoortreffeliikste de manes : Indone' sia : arwah yang terutama). Yen ing antarane sawarnane sdsaii sira iktr Japayaga (Walanda : gebedoffer, preueloffer= Indonesia : sajian pada u,ahtu berkomat-hamit mendoa); lan sira i/au ,,Ong" ing pocapan sarta muiudake aksara ,,a" ing sajrone abiad. Yen in| anturane Caturasrama (pratapan taarna papat) sira p?pindhane Grehasthasrama (Walanda : het tiidperk uan hu'isuader : Indonesia : masa untuh meniadi ltopo^ yaitu menjadi hepala keluarga).

Katrangan.
Kang sin6but Caturasrama (pratapan warna papat), yaiku cari, 2 Gr6hastha, 3 WanaPrastha, 4 Sanyasin.

1 Brahma-

1.

Brahmacari. lVong kang wis diwasa, sawise nglakoni pacoban (yen cara mahasiswa wis ngalami p6rploncoan), banjur ngawula (purohita) ma' rang sawijining brahmina. Manawa wis ditampa purohitane dening brahmana, diarani brahmacari utawa muride brahmana. Uripe kudu n6tpi pranatan k6nc6ng, kas6n6ngane diwatdsi, mangane dikudokake sarana p6priman kang lumrahe diarani ,,bhik". T6mbung ,,bhiksu",t6g6se : muride brahnrana kang mangane saka olehe p6priman. Gr6hastha. Sawise rampung pasinaone, brahmacari banjur kdna omahomah lan dadi k6pala somah, diarani Gr6hastha. Gr6ha = griha = griya. Stha = mad6g. Gr6hastha = mad68 k6pala somah). Nindakake b6brayan urip kanthi nglakoni kab6cikan, dh6m6n asung pitulung lan sapanunggalane.

2.

20t

Banjure suwara ing langit (pangandikane para R6sigana) 'i ,,Yen ta ingupanwleake t6mbang, sira ilzu tdmbang Gayatri hang pinunjul dhewe, kang dilagolta.ke dening Sang pu_ jangga. Yen ing halangqne poro Gajendra (ratttning Sajin) sira iku scng Airawana (gajah'"ing kaswargan titihane Batiaro'Indra). yen ing halangane kewan galak sira ilar.r sardura (macan). yen ing kalangane para pahlawan bangsa wrasni sira iku Kr6sna hang bakat mrajaya daitya Kangsa. Yen ing antarane para panclau,a iira ileu ppindhane Arjuna; Duryodhana hang abudi asor-canciltala kang bahal sira prajaya (lumantar Bhima sarana ginada untise kiwo. Pm)". ,,Mangkono kahananing wujude saliranira anggonira ruola_ wali manjanma ing marcapada, beda-bedo wujude, ianging satu_ gune ora ana bedane, amarga salugune sira ihu mung siji, nanging kahananira ngdboki (nglimputi) ing Triloka, jar siia rkrr jirvane sagung dumadi".
mangkene

Kajaba suwara pangal6mbanane para R6sigana marang Sang Raghuttama, ing antariksa uga kapiyarsa suwarane para dewa, para siddha (sat6ngah dewa) lan para cararla 0uru ngidung kaswargan) kang padha ngucap ,jaya-jaya,, karo nyawurake utkatha (kulit kayu kang ngganda wangi), k6mbang sarta boreh saka antariksa ing sadhuwure sang Raghusuta. Dening dayaning sabda-pangal6mbanane para R6sigana sarta suwarane para dewa, para iiaata tan para_ carana kang padha nyabdakake ,jaya - jaya',, dumadakan Kag6ndra GARUDHA kang uga sin6bul WainaLya prapta mawa prabawa sindhung-riwut sumiyut, njalari tatas-rantase kabeh Nagapasa kang nggub6d salirane Sang Rama-Laksmana lan para wa_ nara- LGt sakGdhep neha Garudha niyup ing bantala, nyddhak lan

,
4.

Wanaprastha. Manawa wis tuwa, Gr6hastha sakloron (iarrang-wadon) tinggal kamukten, urip ana ing sajroning alas, diarani Wanaprastha.

Sanyasin. Yen wis ngrasa ny6dhaki patine. Wanaprastha banjur tinggal kadonyan lan ngumbara ing saparan-paran, n6dya nggayuh kasampurnaning pati, iku diarani manjing dadi Sanyasin.

202

nydmbah marang sang Faghawa, nuli ngr6siki l6bu kang tumemplek ing samparane. Sanalika Sang rajaputra sakarone (Rama-Lak' smanal-watuyajati, kakuwatane pulih kadi wingi-nguni, sirna l6sahlungkrahing salirane. sawise mangkono, Kagandra Garudha banjur pamitan.madal pasilan, nuli mulih mEnyang padununganb' Para vradya.bala wanara padha pat'ing j6nggelek tangi kanthi gdmbiranin g ati, luwih-luwih bar6ng sumurup'Sang Faghuttama wis wAuyaJati, bang6t suka amarwata suta. Para wanara padha sumurup yen kang asung pitulung r,jalari tatas-rantasing Bhuja' gapasa (Nagapasa) iku Kagdndra Garudha, lan padlta pracaya maiawa praptane Sang Wainateya iku arvi'" saka g6dhenitrg prabawane
Sang B.amadewa.

,,Pranyata panjdn)ngane ihu panjanmaning Bathara Wisnu' song Ganrdadhwaja manianma awuiud sri Naranata Rama. (Garudaihwaia : 1juluke Bathara Wisnu). Ora prlu disum)langake, habeh mmalaning iagad tan ldl6th0hing bumi mdsthi babql laburtumpur dening paninOngane". M'angkono kandhane para kapibala.

95.

PATTNE DUII{RAKSA LAN AKAIVIPANA.

m6ntas ngalami panandhang ginubEd Nagapasa saka panggawene mungsuh, para kapibala nganti lingsir w6ngi lagi bisa nendra, amarg" piiOt puanu nggun6m kapengine tumuli campuh yuda n6dya namakake piwalds marrng para ras6ksa. Esuke, sawise sam6kta, wadyabala wanara enggal-enggal budhal ng6nar kutha-krajan l6ngka. Sat6kane ing sajaban kuthakrajan (Indonesia : ibu n6g6ri), para wanara surak mawurahan, suwarane n gumandhang in g awang-awan g. Miyarsa suwara gora-gurnita surake wadyabala wanara, Sang Dasamuka bang6t k6jot panggalihe. Apa maneh barEng diaturi priksa dening tlik rasoksa bab tokane barisan wanara, panggalihe tit gr.rg, pikire kuwur kaworan giris-miris, wola-wali unjal napas dawa. Wasanane panjdn6ngane dhawuh marang Dumraksa, pahlawan rasaksa kang kondhang kaonang-onang g6dhe tekade lan t6guh-tanggon watake. Sawise sam6kta, Dumraksa sawadyabalane enggal-enggal budhal n6dya lumawan barisan wanara. Dumraksa awahana rata 243

Ing wayah b6ngi, kagawa saka bang6ting pangigit-igite atine

kang kagiri-giri g6dhene aran Singhasya, kuda pangiriding kretane aran Wrdkasya, bang6t ngg6girisi. (Singha = Walanda ; leeuw. Asya = mond, gezicht = Indonesia : mulut, roman muka. Singhasya = Jawa : atutuk sinp, arai iinga;.

Lagi bae Dumraksa m6tu saka beteng, dumadakan ana manuk gagak nyambEr-nyamb6r karo muni sora, dwaja kang pinasang ing kreta Singhasya kabur kabuncang maruta. Sumurup ngalamat ala mangkono iku Dumraksa s6pi ing rasa wddi, amarga atine wis
atekad pati.

pembuat hamngan bunga. Apsari malini kdmbang)".

Mangk ono panggraitane Dumraksa.

,,Apa kang dakw1deni ?! Wis samAsthine ahu labuh lara-pati mamng gusti, amarga wis lawos aku ginawe muhti. Kabeh kdkar?pan lan ppenginanhu diparAngahe dening Sang Prabu. Aku diuja ing xsdnAnghu, uripku tanxh ngalami mahmur jibar-jibur mubramubru blabur mndu, pinaringan sandhangan mawa rdrdnggan ssotya-ritna, hasinungan kawibawan, dixdhiyanr apsari malini luwih saha sqf. (Malini : Walanda : kransulechtster : Indonesia :

widadari ahli nggubah

Campuhe wadyabala wanara lumawan para ras6ksa wadyabalane Dumraksa nganti ngor6gake bumi. Saka akehe wanara lan rasEksa kang campuh yuda, ing pabaratan nganti katon pt6ng pindha kEsaput ing mGndhung ang6ndhanu, kumitiring p6dhangklewang lan g6gaman liyaliyane kang diobat-abitake para ras6ksa katon kaya widyutmala (Walanda : kronkelende bliksemlijnen = Indonesia : sinar halilintar yang berkelok-kelok). Para wanara kaya wuru.pangamuke. Kagawa saka k6nd6le p6rang lan liwunging tandange, akeh wanara kang ora mraduli lan ora krasa s0mpal bahune pinrawasa mungsuh. Saw6neh wanara ana- kang meh mrawasa mungsuh, nanging banjur kddhisikan tin6mpuh ras6ksa, tiba kalGnggak lan nandhang brana, gdtihe pating dlewer tumetes ing bantala. Pirang-pirang wanara kang nandhang tatu abot k6cubl6s sanjata lancip, kOganthol, k6tiban limpung utawa k0taman dh6ndha, k6pidak-pidak dirada utawa k6tujah turangga. Sumump kanca-kancane akeh kang nandhang brana (k6taton), para g6g6dhuging wanara enggal-enggal nrambul yuda. Para pahlawan wanara .iku sing akeh-akeh durung tau kEtaman san-

204

jataning mungsuh. Iranawa pinrawasa mungsuh bisa endha utawa nangkis sarana gada wr6ksa, nangiug yen mrawasa ras6ksa m6sthi kdna. Akeh ras6ksa kang awake r6mak-r6mpu pinupuh gada wrEksa dening pi.rlar,,'an wanara, pirang-pirang kang bahune s6mpal kaparapal k6tiban watr. gddhe, dadi lan patine. Para pahlawan wanara padha liwung tandange, kagalva saka pangigit-igiting atine kelingan nalika padha k6gub0d jir6t Nagapasa awake. Tanpa bisa iral6s mrawasa, wadyabala rasEksa k6dh6s6k mundur, linud dening
I)ara v.'anara.

Nduiu rusake wadyabala ras6ksa, Durnraksa enggal-enggal ng6tap kuda Wr6kasya, sat6mah kuda lumayu sumdmprung, glrrn6rii ngeclabedabi suwaraning lakune kreta Singhasya, rodhane
prasasat ora ngambah bantala. Ana ing sajroning kreta kang ban' t6ring lakune kaya sumiyuting angin, Dumraksa wola-wali ngundha gada disawatake marang mungsuhe kang kumawani ny6dhaki.

Wadyabala wanara kagegeran, pirang-pirang kang mati k6tiban gadane Dumraksa, k6gil6s rodhaning kreta Singhasya utawa k6tujah kuda Wr6kasya. Sumurup mawuting wadyabala wanara, Sang Pawanaputra (Hanuman) enggal-enggal m6thukake krodhane Dumraksa karo nggawa watu-itm kang sagunung anakan g6dhene, diumbul-umbulake (kinarya onclang) saka tangan t6ng6n ditampani tangan kiwa lan kosok-baline. Ndulu Sang Maruti ng6toni jurit, para wanara bangEt suka amarwatasuta, p6pindhane kaya Mattamayura n6mu ula. (Mattamayura =.-Walanda : uitgelaten pauwen; naam van een versmaat = Indonesia : merak-merak yang bersuka-ria; nama irama syair). Ndulu solahe Hanuman kang tansah ngumbul-umbulake watu it6m karo ny6dhaki kreta Singhasya, Dumraksa babar-pisan ora ulap, mandar muntabing atine kaya cliububi. Dheweke tumuli mancolot mudhun saka kreta, nggada Sang Anilatmaja sakayange, banjur munggah mdnyang kreta maneh. Amarga kang ginada ora gigrig wulune salamba, Dumraksa ewa, mudhun maneh saka kreta, nuli nggada Sang Itaruti wola-wali. Nanging kang ginada malah tadhah, tansah panggah mbr6gagah ora obah, mandar nuduhake dhadhane supaya ginada dening Dumraksa. N{aksude Sang l\{aruti olehe njarag supaya ginada dhadhane, ora liya karGben misuwur jdnnge. Solahe Sang Anilatmaja kang bangOt ngewak-ewakake mangkono iku agawe saya ngigit-igiting 31ins Dumraksa. Pahlawan rasdksa iku agahan munggah m6nyang kreta maneh karo ngobat205

abitake gadane kanggo ngawekani supaya mungsuhe ora bisa mal6s mrawasa. Amarga durung ana kalodhangan kanggo mal6s mrawasa, Sang Pawanaputra banjur api-api mundur, satEmah Dumraksa ngira yen mungsuhe ngucira ing yuda. Nanging, dumadakan ... mak brabat ! Kanthi cukat prasasat kilat Hanuman ngangs6g maju; watu-it6m kang wis diumbul-umbulake suwe dik6prukake nurang mungsuhe. Dumraksa mancolot endha, mulane mung kreta lan jarane bae kang sirna.

Kanthi asanjata gada, Dumraksa t6rus lumarvan yuda, p6rang dharat. Dheweke kumudu-kudu tumuli ngrampungi Sang lIaruti. Kagawa saka bang6te kumropoking atine, Dumraksa kirig'kirig karo ngg6rdng, nuli wola-wali nggada Sang N{aruti. Nanging kang
ginada malah tadhah dhadha.

hla ! Manawa raslhsa iki dak-uia bae ing salzarAp-karpe, paprangan iki bakal suwe rampunge". Sawise nggagas mangkono, Hanuman banjur nyik6p sikile mungsuhe karo pisan. Dumraksa diglandhang, dilarak'larak. Bar6ng Hanuman sumurup watu gdhe, Dumraksa diangkat lan disungsang, banjur dig6jrotake ing watu iku. Sirahe Dumraksa p6cah, uwange r6muk, ut6ke muncrat, gdtihe sumamburat m6tu saka ing tutuke, dadi lan patine. Sapatining senapatine, wadyabala ras6ksa padha lumayu asaiang-tunjang, padha ngungsi urip dhewe-dhewe; ana sawatara kang lumayu mGnyang pura, ngaturi priksa patinG Dumraksa marang gustine. I\{iyarsa pawarta mangkono iku, Prabu Dasamuka sa' ya kar0rantan panggalihe, ninging s6dhih-kingkine ora dituduhake marangsapa bae. Panj6n6ngane banjur dhawuh marang pahlawan ras6ksa Akampana ndikakake ng6toni yuda, lan ora dipar6ngake mrilih, manawa ora bisa rr,brastha wadyabala wanara.
,,We

dening wadyabale wanara". Nlangkcnb prasdtyane

,,llfiingsah brastha dening kawula, utawi bauula ingliang sirne pahlawan Akampana marang ratune. Sawise nyiimbah nrinangka tandhanrng pangaji-ajine marang gpstine, Akampana mangkat awahana rata ngirid warlyabala ras6ksa mayuta-yuta. Ing sajrouing kretane kang bang6t gSdhe lan santosa isi j6mparing matumpuk-tumpuk lan g6ndhewa sawatara. G6ndhewane Akampana iku dawane 5 dh6pa, g6dhene saprangkul, taline gdndhewa gddhene padha karo wit jambe.

206

Lagi bae mangkat, bahune Akampana kang kiwa k6dut6n,lan dumadakan banjur ana angin sindhung-riwut sumiyut, sarta ana wong edan ngamuk m6thukake asu ajag pirang-pirang parlha njdgog b6bar6ngan. I\rangkono kahanane ngalamat ala kang dinulu Akampana. .A.nanging ngalamat ala warna-warna iku onr agawe ulaping atine Aka.mpana, kagawa saka adigung-gurn6ndhunging watake lan amarga saka bang6ting boclhone. Sat6kane in g pabaratan, Akampana ngudani j6mparin g marang para wanara. Saka akehe jGmparing kang lum6pas saka g6ndhewane Akampana, langit nganti kaion p6t6ng kaya k6tutupan jdmparing. Akeh wanara kang tatu arang-lcanjang awake dening j6mparinge Akarrrpana kang lurr6pase saka g6nrihewa mbarubul anarawata.

Sumurup wadyabala wanara akeh kang nandhang brana, Sang Maruti krodha tan sipi, enggal-enggal mb6dhol wit tal g6dhe kinarya gada, banjur maju ny6dhaki mungsuhe. Akampana tumuli ngudani j6mparing marang Sang Anilatmaja, nanging ora ana j6mparinge siji-sijia kang nganti ngGnani salirane pahlawan wanara

iku. Kabeh jEmparinge Akampana bali kabalik tinangkis ing gada

wr6ksa dening Sang I\{arutasuta. Karo ngobat-abitake gada wr6ksa, Hanuman nyddhaki Akampana. Bar6ng wis c6dhik, Akampana ji-

nojoh ing gada wr6ksa, tiba, nuli pinupuh wola-wali nganti mati. Dhadhane Akampana p6cah, g6tihe muncrat, bahune s6mpal. Bar6ng Akampana mati, wadyabala rasGksa bubar pating sl6'bar, binujung-bujung dening para wanara. Saka giris-mirise marang mungsuh, ras0ksa-ras6ksa iku p6pindhane kaya kidang-mGnjangan sumurup singa utarva macan, padha lumayu rdbut-dhucung asalang tunjang. Ana rasOksa sawatara kang lumayu m6nyang dhatulaya, ngaturi priksa patine Akampana marang Prabu Dasamuka. NSungu palapurane ras6ksa mangkono iku, Sang F,awana nganti tripandurat datan ng6ndika. (Tti pandurat = t6lung k6dheping netra). Panjdn6ngane ngrumangsani bakal ngalami bGbaya g6dhe kang ora k6na ditanggulangi. Wingi-nguni, panj6n6ngane bangdt ambdk g6dhag-g6dhig ujubriya-kibir, .k6r6p ngungasake kasudiran lan kas6ktene. Nanging saiki, c6p-klak6p ora tau ngdndikakake kaluwihane. Panggalihe goreh-rongeh, ldnggahe ora j6nak. Panj6n6ngane j6ngkar saka ratnasinghasana (Walanda : met edelsteenen versierde troon = Indonesia : kursi kerajaan yang bertatahkan ratna-mutu-manikam), banjur miyos ing sajaban dhatulaya, ing s6mu manggalih ,,sapa kang nddya didhawuhi mangsah yuda, kong sahira bim nyimakake Sang Raghawa sawadyabalane".
207

96.

PATINE PATIH PRAHASTHA.

Sawise manggalih sawatara suwene milih pahlawan kang ndya kadhawuhan nyirnakake Sang Raghawa sadadyabalane, Prabu Dasamuka banjur utusan nimbali PATIH PRAHASTHA. Kanthi gugup-gurawalan, Patih Prahastha tumuli sowan ing dhatulayajurit, ma,,Paman Prahastha ! Jingandiha hula aturi ngAdali pun hasusra t|guh-tanggon sudira ing rana, sugih pangalaman ing 'babagan p1rang, wasis ulah-gAhring bais saha l|bda nandukakn sawarnining *niata. Pangaidng'ajng kula paman, hanthi wadya'
Rama sawadyabalanipun". Mangkono ng6ndikane Prabu
muka.
Dasa-

dOg senapalt,

nindhihi wadyabala ra*ks pdpilihan inghang sam'

bala inghang kawontAnanipun kados makatdn punika, mugi-mugi jdngandiha sagdd munghasi paprangan puniha sarana mrajaya pun

Ature Nindyamantri Prahastha : ,,Anak Prabu Buminata Lingha ! Miturut pamawas kawula, wiwit dumadosipw paprangan prniko, ing smu anqk Prabu saiah hagvngan panggalih was-sumd'
lang.' Sadaya kawula saha wadyabala Ldngka sami rumhsa hasu' gdngan paduka kanthi s|tya saha tulusing manah, sami sagah lab?t jiwa-raga dhat)ng Sri Maharaia, bot)n badhe ngucira ing yuda ang' genipun *mi ndh)pani praia lumawan parangmuha. Sagung wa'

dyabala rasOhsa sampun sami tuwuk nampi h|kucah paduka, mi' lanipun bot\n pr|lu dipun-kuwatosahAn hastyanipttn; sadaya sami sumanggm nindahak|n dhawuh paduha, kakarsahna mangsah yuda sawanci-wanci, s\ndilaa. Milanipun sampun ngantos paduka ngl|lantur panggalih sungkawa, boftn'botdnipun wadyabah pa' duha ngantos asor ing yuda lumawan pun Rama scwadyabalanipun". ,,Kawula nyuwun pamit ngddati iurit, ndCya scroh'amuk d.hat1ng mAngsah paduha. Kawula prasitya, rila-l1gawa piiah ing maclyaning rana, ffnnawi ngantos botn sag&i nyapu m6ngsah
ingh an g
n

gr ab osa LO n gh

a".

-picii
208

Mangkono ature Patih hahastha. Sadurunge budhal nguid wadyabala m6nyang pabaratan, $ang Patih asung pisungsung marang para brahmana, para p6ndhita lan para tapa awujud masiajabrana peni-peni rajapeni guru-bakal gurudadi kang kehe

b6basan nganti ngundhung-undhung kaya dening para asung pisu"ngsung, Patih Prahastha banjur binr6kahan slamOt" dening Dang urrtrirun" irt"-ain*rgtahani,,pandonga slam6t Iiv""g ;t t""i lp6ndhita), supaya -ngalami sluman-slumuniku' Pajaya' Kajaba.saka irrg madyaning rana kanthi ngalami "nu prahastha ninuja-mantra dening para trahmana lan para p6ntih j6mparinge Sang Patih clhita ana ing sangar6pe g6ni s6saji' manclar

gunung' Sapari-purnane

earta sanjata-sanjata

jiyu-tiyut'" uga pinuja-mantra' supaya k6na

cli6nggo mbrastha Sang Raghawa sawadyabalane'

Patih sawise man6mbah rnarang sang Hyang waiswanara,(Waiswanara = \[1iswaPrahastha tumuli budhal sawadyabalane' prasasat sagunala = Bathara Agni)- Sang Patih nitih kreta kang abusana kawaca ,"* *iqn gddiene, l6higahe ngddhangkrang' R6r6ngganing makusin6puh kancana, cahyane sumunar an6lahi' thane kang awujud kancana-mutyara-s6sotya sarta tapu-tapu "zeker hoofdsieraarl = Indonesia : nama perhiasan kelWur*au : pAu) t"-"nar pating gl6byar, p6pindhane kaya sr0ngenge ing puncaking ardi UdaYa.

Patih Prahastha katon bang6t g6mbira nguid wadyabala rainq sls6ksa p6pilihan kang prasasat tanpa wilangan kehe' kang mawurahan' suwarane gpmumh dalanialan tansah iurak-surak pindha suwaraning samodra kindbur' Dwaja-dwaja lan panjip*ji"" para wadyabala katon pating klebet pindha aluning sarno&u, sakehing dirada lan kuda p6pindhane kaya iwak lumbalumba, sanjata-sanjatu net U p6plnanane kaya iwak hiu ap6pul6tan. Dumadakan ana asu-ajag pirang-pirang m6thukake Pailh prurr*tha lan banjur ngub6ngi kretane karo ngalup sora' nuli bumi ordg kaya ana iitaft" b6bar6ngan karo udan g6tih' banjur putunge dhanana angin sindhung-riwut sumiyut kang njalari Iku kabeh, ngalamat ala kang if,"ni"i dwajane pitifr nanastha. patih Prahastha. Llangrng nganyasmiiani bakal asorirrg yudane lamat warna-warna iku ora agawe gris-mirise Sang Patih kang sek6k6nc6nganing tekacl lan kayakinane mangkene : " Utamane pinulung Jawata napati mati ing paprangan; matine mati muksa, minjing ing w15,,'1oka, ngalami mulya"' nata baBar6ng ndungkap t6kan pabaratan, Patih Prahastha risan wadyabala ras6isa ag6lar Artlrlhacanrlra (awangun sat6ngah

iLrnn"r*i; dene galaring

barise wadyabala wanara aran sangkirna

(Walanda : gemengd = Indonesia : bercampur)'

209

Wadyabala rong golongan iku tumuli campuh yuda, pupuhpinupuh, mrawasa-pinrawasa, padha asilih ungkih g6nti unggul g6nti k6lindhih. Wadyabala rasOksa namakake sanjata maneka .warna; ana sing nyakra, numbak, nggada, mddhang utawa m6rang saranahlewang, lan liya-liyane. Para wanara ngg6bug utawa nyondong sarana gada wr6ksa, ng6pruk sarana watu, mbithi, nyik6p lan mbanting, nggraut, nyakot. P6range wadyabala wanara lumawan para ras6ksa pdpindhane kaya g6gulungane singa lumawan para ratuning naga, padha galake lan padha sudirane. Para ras6ksa kang awake padha b6lang-b6lang lan galak polatane, tandange kaya Bathara Kala, bang6t ngg6girisi. Para wanara mGnang luwih sakti tinimbang piua ras6ksa,luwih k6bat-cukat lan luwih awas lan waspada, angel k6nane pinrawasa dening mungsuhe. Kosok-baline manawa wanara rnal6s rnrawasa marang mungsuhe k6na dip6sthekake k6nane, pramsat ora tau luput, amarga para ras0ksa kurang k6bat-cukat endhane lan kurang wasis nangkis sanjataning wanara kang awujud watu lan gada wr6ksa. Awit saka iku, akeh bangdt kalonge wadyabala ras6ksa. Ndulu wadyabala ras6ksa akeh kang palastra, Patih Prahastha jaja-bang mawinga-winga, enggal-enggal ngOtap kuda pangiridins kreta. Sumiyut kaya dibalangake lakuning kretane, suwarane gum6rit ngg0girisi. Saka ing sajroning kreta, Patih Prahastha ngl6pasake j6mparing diinc6ngake marang mungsuhe. I\4barubul anarawata lum6pasing j6mparinge Sang Prahastha saka g6ndhewa, akeh kang ngdnani wanara, pirang-pirang wanara kang palastra utawa nandhang brana. Ana sing tompral uwange, ana kang s6mpal kaparapal bahune, ana sing dhedhel-dhuwel dhadhane, ana kang b6dhah wdt6nge lan modhol-modhol ususe, ana kang sigar wangkonge, lan ana kang kample-kample tangane. Saya akeh maneh wanara karrg palastra lan nandhang brana, barOng Sang hahastha nglEpasake jGmparing sing bisa nak-kumanak, jdmparing sijr bisa dadi sattrs utawa luwih, paCha ng6nani mungsuhe. Para wanara sing rnati, bangke-bangkene padha k6bak panah nganti pating crongat kaya landhak kang pinuju njdgrag wulurre. Bar6ng priksa rusake wadyabala wanara, Sang Piawagaraja dhawuh Nila, ndikakake nandhirrgi krodhane Patih Prahastha. (Plawagaraja = Kapindra = ratuning vr'anara yaiku Sugriwa. Plawaga = plawangga; palwaga, prawaga = wanara, kathek). Ta'npa ati ,mhngiu;rnangu, Sang Nila tumuli maju, ngalap gada wit randhu-alas kang saprangkul ge-dhene lan sapuluh dh6pa dawa270

ne, tumuli mr6p6ki Pratrastha kang ora k6ndhat ngudani j6mparing marang para wanara. Sumurup krodhane dip6thukake dening Nila karo ngundha gada wr6ksa kang gadhene kagila-gila, Prahastha saya muntab atine, pangincEnging panj6mparinge ditujokake marang clheweke. Nanging sanajan prasasat tanpa wilangan cacahing j6mpating kang lurn6pas saka gandhe'arane Prahastha, siji bae ora ana kang nganti nganani salirane Nila, kabeh k6na tinangkis sarana gada wr6ksa. J6mbare pabaratan ngilak-ilak kaya samodra, panahpanahe Prahastha kang prasasat tanpa wilangan kehe p6pindhaning banyune, kapi }.lila kang nalika samana raine mangar-mangar abang-rnbranang papindhane Rodrabahni (Walanda : het vuur van wildheid = Indonesia : api kebuasan). Landh6p lan panasing j6mparinge Prahastha kaya gdni kiyamat; gadane- wr8ksa kapi Nila kang tansah mobat-mabit p6pinrlhane udan kang nyiram g6ni kiyamat. Panj6mparinge Prahastha marang pahlawan Nila nganti ambal kaping s6wu, ing mang-ka sab6n saambalan maatus-atus j6mparing kang lumEpas saka g6ndhewane. Sanajan mangkonoa, siji bae ora ana j6mparing kang ngg6pok salirane Nila, saka wasis-titising dheweke olehe nangkis. Gadane wr6ksa tansah kumitir mubOng, saka bant6ring ub6nge nganti katon kaya tameng bund6r, lan tangane Sang Nila ora k6na dititeni obahe. \Yah ! pranyata nggumunake kaprig6lane Sang Nila molahake gacla rvr6ksa. Saya suwe Prahastha saya k6ndho panjdmparinge, salirane katon sayah alungkrah. Nanging kapi Nila katon saya gumrdgut tanclange, mandar saya ny6dhaki mungsuhe. f)umadakan mak blas ! Kanthi tandang kang bang6t cukat prasasat kilat, Sang Nila nyand6r Prahasiha, nuli mupuhake gadane wrdksa. Prahastha manculat oncat saka kreta, mulane mung jarane bae kang mati b6bar6ngan karo r6muking kretane. Sanajan jaran lan kretane wis sirna, Prahastha babar-pisan ora ulap atine, kagawa saka santosaningf tekade lan g6dhening kasudirane. Sang Nila - Prahasiha banjur ayun-ayunan, p6rang dharat. Sang Nila asanjata gada wr6ksa, Patih Prahastha asanjata musala. Nganti su\ye olehe padha pupuh-pinupuh, mrawasa-pinrawasa, nangtng ora ana kang nandhang brana (k6taton). Patih Prahastha mawa karvaca (\\'alanda : pantser, wapenhemd = Indonesia : baju zirah = Jawa : klambi k6re) kang ora bisa p6cah pinupuh gada wr6ksa, mung m6ndat bae. Wondene Sang Nila p6pindhaning
2]-7

atose awake kaya w6si, ora obah pinupuh mungsuh sarana musala. Sakarone padha t6guh-timbule, padha sudirane. Sajrone pupuh-pinupuh mrawasa-pinrawasa, Frahastha bola-bali nggar6ng karo ngeeclruAake sikile, Sang Nila wola-wali m6re-m6re sora. 'Tarkadhang sakarone padhadene ngangs6g ny6dhaki mungsuhe, tarkadhang ngOdohi, tarkadhang kdkitr ub6ng-ub6ngan. Saka bantGre olehe ub6ng-ub6ngan, njalari anane angin sumil'ut, sat6mah kleyang-kleyang lan l6bu padha kabur katut milu mub6ng, agawe p6t6nging jagat.
Sang NiIa tansah ngangkah lenaning mungsuhe. I\'tanawa pinuju ana ing papan dhuwur, dioyak Prahastha, Sang Nila mangisor; yen pinuju ana ing ngisor, dioyak, dheweke mandhuwur; dadi banjur kaya yun-yunan kang munggah-mudhun bant6r. Nalika Sang Nila pinuju ana ing dhuwur, dumadakan sumurup u,atuitEm g6dhe. Kanthi tandang kang bang6t cukat prasasat kilat, watu iku diangkat dik6prukake marang mungsuhe. Sanalika hahastha ambruk ing bantala; gulune putung, sirahe p6cah, ut6ke muncrat, g6tihe sumamburat abang kaya dhatu (gincu). Bar6ng Patih Prahastha palastra, wadyabala ras6ksa o169 kagegeran, padha lumayu r6butdhucung pating bilulung, dioyakoyak para wanara, kang k6candhak diprajaya.

97.

PATINE KUMBAKARNA.
dhAl6g-dhalag,

tha kasambut madyaning rana, Prabu Dasamuka

Bar6ng diaturi priksa dening wadya ras6ksa yen Patih Prahas-

panggalihe jib6g-put6g, nganti sawatara suwene jum6n6ng ana ing

Katrangan.

Miturut layang Arjunasasrabahu, sedane Patih Prahastha dening Sang Nila, atnarga dikGpmk TUGU - I?ATU malihane widadari Dewi IVINDRADI, garlvane RGsi Gotama. Bar6ng dik6prukake ing dhadhane Patih Prahastha (dening Sang Nila), tugu-u,atu iku badhar dadi widadari Dewi Windradi, banjur kondur m6nyang karang Kawidadaren. (Mriksanana jilid II iki angka ?0 lan Silsilah Wayang Purwa mawa carita jilid I angka 47 : R6si Gotama). 212

gapuraning pura tanpa ng6ndika. wasanane panj6nOngane dhawuh mangkene : ,,Heh bocah buta kabeh ! sira padha nggugaha arining-

sun si Kumbakarna, dheweke lagi hapati nenclra,;bpindhane kaya kabo. atine ka\mputan ing tamah (walanda : duiiternts, uerblinding, zinnelijltheid, geestelijhe blindheid, uraatzucht : Indonesia : kegelapan, hesilauan, hawa-ncpsu, buta hati, napsu rakus atau lo_
ba).

Para ras6'ksa kang tampa clhawuh padha tumuli mangkat m6_ nyang padunungane Kunrbakarna. (iVliturut carita padhalangan kasatriyane Kumbakerna ing Pangl6burgangsa). Sapraptane ing padunu;rgane Kumbakarna, para rasoksa padha ngunekake t6tabuhan warna-wzlrna; ana sing nabuh b6dhug, tambur, b6ndhe, gong, beri, ana sing nabuh gam6lan, ana sing nydbul kalasangka (slompret), suwarane bang6t rame binarung gumuruhing surake p*" *.6t * kang pindha suwarane gludhug ing mangsa kasanga. Nanging suw-ara mangkono iku ora kOprungu dening Kumbakarna, mandar g6^g6dhuging ras6ksa iku saya kapati olehl nendra, pij6r ngorok ass6ngguran. sawise tita yen Kumbakarna ora bisa tangi ginugatr sarana gumuruhing suwara, para ras6ksa banjur padha migunakake akal r+'arna-rvarna, miturut pan6mune dhewe-dhewe. Ana sing nggugah Kumbakama sarana ngoyog-oyog awake, ana sing .uru.ri nyakot kupinge, ana sing sarana neyoti pupune, ana sing sarana njiwiti bahune. Nanging kabeh iku tanpa gawe,lire ora bisa njalari tangine Kumbakarna.

Sawise ginugah sarana cara kasdbut ing dhuwur iku Kumba_ karna ora ta'gi, banjur ana pahrawan ras6ksa sawatara awahana turangga munggah ing anggane Kumbakarna, dadi g6g6dhuging rasoksa iku diidak-idak turangga sawatara kang tinunlgi.gu.r"pul ra pahlar.ran, padha ac6congklangan lan nyirig-nyirig u"u lrrg anu_ dhane, suprandene Kumbakarna m6ksa ora nglisik olehe nendra. Kagawa saka bang6ting g6mpunge kang padha nggugah, banjur padha nuntun gajah 500 diunggahake ing dhadhane. Nanging sanajan dhadhane diidak dening gajah samono kehe, tttunggutLg rastksa kang g6dhening awake sagunung anakan iku m6ksa"6ra tangi, mandar saj'a sora pangoroke, gumuruh ngor6gake bantala.
Para rasdksa kang tinanggEnah nggugah padha rumangsa k6n_ tekan akal, mulane banjur padha m6n6ng bae, padha lungguh ana ing sac6dhake kang lagi kapati nendra. suwe-suwe xumf,atarna tangi saka kar6pe dhewe, tanpa ginugah. (pa1g.-dhalang sing akeh akeh nyaritakake tangine Kumbakarna antirga dinuuut wulu-

2L3

puhune, yaiku wulu kang dumunung ing j6'mpoling sikile). Sawise uc6k-uc6k netra sawatara suwene, Kumbakarna tumuli lingak-li ngrik noleh kiwa-tdng6n. Bar6ng sumurup ras6ksa pirang-pirang .padha l6lungguhan ana ing sac6dhake, Kumbakarna at6tanya : ,,Ana gawe parigawe apa ltowe padha mrene ?!". Wangsulane para ras6ksa : ,,Kawuningana ! Dhat|ngipun parangmuka ing LAngka, Rama sawadyabalanipun, satnpun adomdl 'pdp\ph hathah, mandar Sang Patih wrOdha (Patih Prahastha) inggih sampun palostra kasambut madyaning rana. Paduka hatimbalan dening raka paduka Sang Sri Naranata, kadhawuhan manjing dhatulaya". Sawise ngrungu wangsulane para ras6ksa, Kumbakarna banjur raup, nuli manganggo kaprajuritan. Ora antara suwe ana ras6ksi pirang-pirang padha nyam6ktakake s6ga lan l6lawuhan maneka warna, kanggo sarapane kang mdntas tangi nendra. T\rmp6ng g6anegadhe pirang-pirang ewu, lGlawuhan saka daging gajah, daging singa, daging babi lan k6bo-sapi nganti ngundhung-undhung kaya gunung; kabeh iku 6ntek sa6ndh6gan, banjur ngombe pirang-pirang atus guci.
Sal6bare sarapan, Kumbakarna tumuli mangkat mEnyang dhatulayd, sowan kadange wr6dha (Prabu Dasamuka).

Banjuring caritane mangkene : Sapraptane ing dhatulaya, Kumbakarna k6temu kadange wr6dha kang sawang-sawungane bang6t nawung sungkawa, panggalihe sajak rada was-sum6lang, pasuryane puc6t, pangandikane alon lan

Kairangan.,mratapa ana
Kumbakarna yen nendra nganti sewu warsa ranpa nglilir, amarga nalika

ing Gokarno (Cohkarna) pinaringan nugraha Cirakalasup+-a

utawa Cirakalanidra dening Bathara Brahma. Cira = Indonesia : panjang. Kala = waktu. Supta (nidra) = tidur. Cirakalasupta = Cirakalanid'a = tidur waktu lama. (Mriksana:ra bab 64). I{angkono caritane, miturut kang kas6but ing buku Uttarakanda.

Miturut carita padhalangan, sababe Kumbakarna bisa mandan b6panganan kang nganti agEgunungan kehe, amarga kasinungan aji GGdhongrn6nga.
214

lirih :-,,Ariningsun Kumbakarna ! K?bangtAn anggonira ora mraduli marang hahanane praja, pii6r ngenak-enak nendra, nganti ora
ngrtt t|hane mungsuhira, si Rama ngirid wadyabala toanara mayuta-yuta. Wrukanira ! lilis akeh g1g)dhuging wadyabala ras|hsa sing mati ing madyaning rana. Mintragna, Dumraksa, Wirupaksa, Akampana lan Pragaw, kabeh iku pahlawan pinunjul kang surasahti mandraguna, wis padha mati hasambut madyaning rana; mandar paman Patih Prahastha iya wis seda ing rananggana. Sailti andil-anitiiing praja Iirrgta mung kdri sira, yayi. Sira hang mirrangka pangayonutnings'trt, kang kuwuwa nanggulangi parangmuha, ndhpani praja lingha. Sirnah.na habeh mungsuhira nganti tumpds-tapis tanpa sisa. Rampungana si Rama, patenana LaksmanaSugriwa ! GCdhening l|labuhanira marang praia L?ngha lan sihtrsnanira mamng kadang wrddha (marang ingsun) bahal saya kacihna, sawise sira mbrastha si Rama sawadyabalane. Kasudiraniro bakal saya hasusra ing jagat, lan asmanira bahal saya kondhang haonnng-onang. Dasarati (ftgAse atmajane Dasarata yaihu Rama) mZsthi bahal kasomn lumawan sira, j|r sai6g-iuml6g sira tansah ngalami jaya. Dalaxn para dewa kasoran lumawan sira, apa maneh si Rama hang bangit ringhih ingah-ingih lan para wanara oraa 16bur-tumpur dening sira sajrone sah1dhep netra". Saparipurnaning ng6ndikane Prabu Dasamuka, Kumbakarna mangsuli : ,,Kaka Prabu Dasawadana ! Aku ora ngrdti, apa kang lzudu dahprutelakahe marang sira. Aku tumarlgsa wis hintekan akat, h|ntekan frmbug. Pihirhu judhbg-put1g, ora sumurup apa
kang hudu daktindakahe kanggo rumdksa kasugZngane kaha Prabu.

Biyen wb aheh rimbug bOcih hang bisa'dadi d\dalane rahay'u,

nanging kaha Prabu wAgah nggugu-mituhu. Ing mangka sawarnane r|mbug bOcik biyen kae, tujuane mung murih rahayune kaka Prabu dalaxn para kadang-kadeyan, sumrambahe marang para

kawula lingha kabeh. Ahehe para pahlawan lhngha hang palgstra, sababe ora liya, amargd saha hliruning tindahe kaha Prabu. Natika rimbugan ana ing panangkilan, kaka Prabu babar-pisan ora karsa ndhahar atur pamrayoga. Kabeh hang mdnggah karsane halia habu dianggdp hliru, diuring-uring, sing atur pamrayoga cineda. Biyen, arinira si Wtbhisana sing dhisik dhewe ngetingake marang sira gddhening bibaya hang bakal tumdka, manawa sira w?gah masrahahe Dewi Sinta marang Scng Raghawa. Nanging pOpeling lan pamrayogane Wibhisana ora sira tampa. Eyang Bigawan Sumali uga ng)ndihani marang sira, pangan2L5

dikane iya ora sira gatehahe. Eman bangdt, pituture eyang Bagawan tumanduhe marang sira mung fumdbu ing kuping tAigin, mAtu ing kuping hiwa. Sanaian dinnggipa kurang pint|r, kurang libda marang isine sas:rna (buku piwulang), ora patut yen rAmbuge wong-tuwa ora diturut. Wong hang kaya eyang

Bagawan iku waspada pandulune, prih* marang hasunyatan, mulane pantbs linuhurake, hudu ginugu rCmbuge, diturut pituture. Manawa ngaurip ngremehahe pituture para wrddha, ora ngrdgani r|mbuge wong wicaksana hang koya si Wibhisana, hla ya haya manghene iki wasanane, nAmu sangsara, ngalami bAbaya, pOpindhane kaya hlm ing *modra. Ya manghene iki undhuh' undhuhane ngaurip haduh adigang-gumdndhung, ambh kumawosa, sdpa sira sapa ingsun. Angham'murhanira babar-pixn ora ana rnAndhane, p|pindhane hoya aluning samodra ag?galungan mawalihan,. hawa-napsunira pindha ombak alembak-lembak, gAdhening pamuring-muringira haya sinrlhung-riwut bayu-bajra, pOtOnging pihirira pindha m6ndhung ang6ndhanu irlng nggamang, hasaring pangandikamu p1pindhane iurala hiyu, watakira kang haduh drOngki pApindhane iwak samodra kang mawa wisa, ang' gonira gampang hAtuwuhan raw meri (Indonesia : iri hati) p6pindhane haya makara galak kang tansah mangap-mangap nOdya m\mangsa, dh\m|nira ngina marang liyan p?pindhane kaya l6m' pay, galah lan hasaring tindak-tandukira pApindhaning praune, g\dhening hawa-napsumu @Apenginanmu) pApindhane lunasing pral^ kang wis b|jad, ldlabuhanira marang b?brayan agung (masya' rahat) pApindhanne sakaning layar prau hang putung, solah'ba' wanira haya humlebeting layare prau hang wis suwek rowah' raweh, hasAganmu lzaya k6mudhining prau kang kendhang, dharmanira pipindhane momotaning prau hang ilang, sih-trisna' nira marang liyan sirna hdcZmpfung ing gini nralza, mitra-haruh lan rowang-rowangm.u habeh padha awatak siya-haniyaya agawe rtituning jagad". (Makara = Walanda : zeemonster = Indc,nesia : jenis naga laut. L6mpay = Walanda : zekere vergiftige slang = Indonesia : jenis ular laut berbisa). -- ; ,,Kajaba saha ihu haha habu, ingatase Ratu, oro ana pang' gawenira hang tumuju hanggo tata-tAntAming jagat, mulane sira, ing t?mbe mOsthi hd&mplung ing nraka. Hardaning panggalihira tansh inguja, para mantri-nayahanira padha xgawe onaring iagat, sdndng midana wong k,ang ora doq. Wong utama hcng pancene hudu sinungga-sungga, diuman-uman lan diala-ala, dialap raia'
2L6

branane. DhdniSn nTarang wong hang s6n6ng marang panggawe ll

dudu, sOngit ngigit-igit marang hang abudi rahayu. Wong-wong suci luhur ing budi kang bAn?re kudu dipund.hi-pundhi, mandar padha diina, diremehake. Nanging manawa lumawan ipg yuda, para mantri-nayakanira ora kina dt\nd1tahe kaprawirane. Watakutantune hang alu lan tindah-tanrluke kang murang rlarga, ora tau sira ceda, mandar sira milu ngombyongi. Hla saihi wohe habeh panggcwenira ala, wis mangsane t?hq. Ora mung sirc dhewe
hang ngalami cilaha h|tOrah b|baya, nanging uga habeh kadanghadeyanira sarta para hawula L|ngha. Aja siro. g|tuni lan aia sira susahahe patine para gAgAdhuging raslksa, sabab salugane sirc dhewe sing dadi unclGraning luput, kang dadi tuk-ing kcsangsaran. Amarga sira ora bim ngdndhaleni hawa-napsu nGm warna kang ngrdridhu-nggodha panggalihira, samdngho sira nawung sungkawa, panggalihira hdduwung, pikirira bingung. Manawa rasa. susah, ati kAduwung lan pihir bingung hObaijur ngr)bda ngambraambra, sanajan dewa pisan, mAsthi banjur ngalami kantEdhan,'. Midhanglt ature Kumbakarna mangkono iku, prabu Dasamuka krodha tan sipi, pangandikane s6reng-sora karo nudingi : ,,Heh bangsat-kOparat si candhala ing budi ! Aturira marang ingsun haduh digsuro murang-krama, nArah hasusilan, nggoteki alaning liyan, metani kliruning tindakingsun. Manawa sira pancen wani nAdya lumawan ingsun, amuhdn ingsun, aja mung kandhAg ana ing pamuring-muing bae. Sira iku sinAbut pahlawan lan mahasenapati praja lingka. Ingatase pahlawan, mung has1hten lan kaprawiran kang hudu. tansh dipitongtonahe, dudu mulukmutuking gun\m lan gdhening suwarane kang dipamerake. Sira mdnggah marang karmningsun ? ! Wo, apa siri lagi ngtindur, isih nendra ?!".

mangkat mOnyang pabaratan tanpa wadyabala. Sajrone lumaksana, Kumbakarna wola-wali ngg6r6ng lan masinghanarta (Walanda : een krijgsgeschreeuw aanheffen = Indonesia : memulai dengan triak perjuangan), suwarane gumludhug ngumandhang ing antariksa, nuwuhake gara-gara gora reh kagiri-giri. Suralaya o169 kagegeran, pzra dewa padha bingung pating bilrlung, pur" widadari padha poyang-paying lumayu akontrang-kantring, akeh kang nganti k6puyuh-puyfr, kagawa saka bang6ting giris-mirise. Sajrone Kumbakarna lumaksana m6nyang rananggana, bumi gon217

tumuli ngad6g, banjur mak klepat m6tu saka dhatulaya,

Tanpa mangsuli ng6ndikane Prabu Dasamuka, Kumbakama

t6rus

jang-ganjing, ardi Sumeru moyag-mayig, samodra kocak mawalikan pindha kin6bur, agawe kagete para naga, padha w6weka-waspada mbokmanawa ana bdbaya tdka. Kumbakarna kang ing w6ktu iku wis.ngrasuk busana kaprajuritan, mawa klambi k6re (Indonesia : berbaju zirah) sin6puh 6mas, sumunar pindha wukir kawlagar (gunung kobar), bang6t mbal6r6ngi, dalasan Sang Hyang Surya kasoran sorote. Yen ing babagan w6ngis lan galake, Kumbakarna iku p6pindhane kaya Sang Hyang Iswara (jdjuluke Bathara Siwah), bang6t ngg6girisi. Yen ing bab g6dhedhuwure prasasat padha karo ardi l\{eru. Netrane p6pindhane kaya sr6ngenge ing w6ktu kiyamat, pan:rse ngedabcdabi. S6sipatane Kumbakarna kaya Kalamrtyu (Walanda : de god des Doods = Indonesia : Dewa N4aut), ngg6girisi bang6t. Bolonganing irunge amba bang6t, katon p6t6ng lan j6ro kaya guwa. Napase (amb6kane) k6prungu kumrusuk kaya zumiyuting sindhung-riwut, nganti njalari putung, pungg6l, sol, rubuh kabarubuh lan sGmpal kaparapaling wit-witan, sa6mah kewankewan g6dhe ing sajroning alas padha pating bradhat luma5ru, kewan-kewan cilik padha nan6Ut.

Ngalamat kang katon lan kang kapiyarsa nalika sarnana, kayata : mega ing sadhuwure dalan kang diliwati Kumbakarna katon abang mbranang, udan g6tih kaworan daging lan usus, akeh gagak mib6r pating sliw6r karo nyuwara bantEr lan nyambdr-nyamb&, ndaru-ndaru pating clorot padha tiba, netra lan bahune kiwa Kumbakarna k6dut6n. Iku kabeh mracihnani yen Kumbakarna bakal kasambut ing madyaning rana. Nanging sanajan sumurup ngalamat ala warna-warna, Kumbakarna babar-pisan ora ulap atine, mandar saya makantar-kantar sEmangate, kaya diububi kasudirane.

Sapraptane ing pabaratan, Kumbakarna dikrubut lvanara kang prasasat tanpa wilangan kehe. Ana sing nyik6p kempole, ana sing ngpngkul pupune; pirang-pirang wanara kang menek salirane Kumbakarna banjur nrathongkrong ana ing makuthane, utawa ana ing pok-ing itur,ge, ana ing godhohing kupinge; maatus-atus wanara kang padha ng6nciki pundhake Kumbakarna. Warna-warna carane para wanara olehe paciha rnrawasa Krrnrbakarna. Ana sing mbandh6m watu-it6m sagajah g6dhene, ana sing nyawat sarana gunung anakan, ana sing mupuh utawa njojoh sarana gada wr6ksa, ana sing mdnthung, ana sing mbithi dhadha utawa njotos irung, an4 kang ndugang, ana kang n6ndhang, ana sing ndudut-ndudut 218

kupinge, ana sing nyakot, ana sing nyubl6s-nyubr6s w6t6nge Kumbakarna sarana kukune_kang randh6p arancip, sawdneh ina sing nddya nyukil netrane. Nanging kabeh iku ori ana kang njalari tatune Kumbakarna, mandar watu-it6m kang ng6nani sarirane banjur p6cah, gunung anakan kang ngg6pok salirane banjur b6ngkah, gada-gada wr6ksa kang kinaryu rrrru-*"iu padha pokah. sawise para wanara padha mrawasa miturut carane dhewedhe*e, I(umbakarna banjur mal6s. Tangane kiwa-t6ng6n Kumbakarna, sikile karc pisan lan tutuke padha nyirnakake ivanara dhewe-dhewe. Maewrr'-ewu wanara kang dir6m0t-r6rrr6t sarana tangane kiwa-t6'g6n nganti ajur-m?m6t: utawa di6a,-kumba;-;i; p6cah sirahe lan muncrat ut6ke, bangkene banjur disawat-sawatake mangalor-mangidul-mangetan_mangulon utawa mandhuw-rr, pa_ ting krosak pating g6d6bug tibane. pirang-pirang wanara kang mati diidak-idak nganti gepeng-pendeng kuwandane. Maatus-atus wanara kang dis6rot dening Kumbakarna kal6bu ing tutuke, ban_ (dimangsa tanpa dimamah). iy.!r::,, wanara'wanara kang kar6bu Manawa wis karasa **ag wetenge, ing tutuke ora diuru, mung. dik6mah-k6mah banjur dil6iehake; nariging v.n *ata"g"'kuru." suda wardge iya banjur mangsa wanara maneh. Akeh bang6t wanara -kang sirna binanting Kumbakarna sarana ing dh6ngkule, kang sin6mpal-sdmpal bahune, t dilandh6sJke p;;1t potheng utawa dij6juwing awake, kang dibEdtrrn "rrg "rg_ an"udr,u"e banjur dikokop g6tihe, kang disuwek w6t6nge nganti modhor-modhol ususe, kang dit6kak gulune lan kang dib6thot"buntute. Saya suw_e saya kagila-gila galake Kumbakarna, saya liwung pangamuke, p6pindhane kaya Kilagni kang g6nine U".** p".rrru n6dya mbrastha sakabehe wanara. iX"tugi I Kd" + Walanda : het vuur van Doodsgod; verdelgend vuur = m"aonesia "-glri'= : api dewa Nlau-t, api yang membinasat<an1. famangsane marang para wanara p6pindhane kaya Bathara Kala kang ,iung* r"r*o"bhuta ing w6kasane jaman (ing w6ktu kiyamat)l uj6j;;;;" *u ing Smasanq akuthah getih lan ut6k, ususe *u.ruo-p6pindhane Brahmasutra kang min_1ngka r6r6ngganing Mahakala ,ifuru igrau", jagat. (Sarwabhuta = waranda : alre wezens = Indonesia : semua makhluk. smasana = praats waar lijken verbrand worden; kerkhof = tempat pembakaran mayat, makam. Brahmasutra = brahmanensnoer = tali brahma). Amarga grrbras g6titre para wanara kang awarna abang mbra_

2t9
lr!-*{'-1. "' ''i -

nang kaya gincu, tutuke Kumbakama kang ambane kagilagila pindha wiwaraning guwa katon nggdgirisi bang6t.
Sumurup tanpa wilangan kehe wanara kang diprajaya dening Kumb{<arna Ian kang dimangsa, para wanara kang isih urip padha lumayu bubar asarsaran ngupaya pangungsen (pandh6likan) dhewedhewe. Ana sing munggah ing puncaking gunung, ana sing tumurun ing jurang-c6rung, ana sing menek ing wit gddhe adhuwur kang agodhong ngr6mbuyung. \Vit-wit kang puncake di6nggo ndhIik para wanara padha oyag mobat-mabit, p6pindhane kaya 6moh ngayomi para prajurit kang asor ing budi ngucira ing yuda. Amarga wit-wit kang dilungguhi Gpang-Opange tansah oyag moyag-mayig, para wanara kang ndh6lik ana ing kono padha goreh-rongeh atine, mulane wola-rvali padha oncat lumumpat saka 6pang siji pindhah m6nyang sijine. Nanging m6nyang ng6ndi bae pindhahe, para wanara tansah ngandhut kuwatir lan k6limputan ing rasa giris-miris. Saw6neh'wanara ana sing menek lan ndh6lik ana ing wit aren (Indonesia : pohon enau), awake binungkus ing tsduk, atine Gntr6m-ay6m ora bakal kawruhan mungsuhe. Nanging jalaran awake krasa gat6l dening k6cocog-cocog unusing duk; wanara iku suwe-suwe ora b6tah ndh6tik ana ing kono, banjur pindhah ndh6lik ana ing liya panggonan. Pirang-pirang wanara kang ngungsi m6nyang ardi Suwela, m6nyang Setubandha, mandar akeh uga sing pangungsine nganti t6kan ing wukir Mahendra, padha rumangsa t6ntr6m ay6m ndh6lik ana ing sajroning guwa, ora rv6di karo macan utawa singa. Para wanara sing singidan ana ing sat6ngah-t6ngahe pring ori, padha ordg-usr6g ngupaya dalane m6tu ora k6t6mu, sat6mah padha nandhang tatu k6rendhet'rendhet ing 6ri. Wo ! napsu kapengin urip pranyata mahanani susah marang makhluk kang kaduk s6n6ng marang kanikmataning kadonyan. Bar6ng sumurup para wanara bubar padba lumayu saparanparan ngupaya pandh6likan kaya polarhe waraha (celeng) sumurup singa, A.nggada enggal+r,ggal ngr:wuh sora, mittrturi para v/anara alandh6san dharma (piwulang suci), aja nganii kObanjur atindak asor ngucira ing yuda. Sawise digddhekake atine lan dirv6'rvani dening Anggada, kasudirane tumuli tangi, atine muntab kaya g6ni diububi. Kabeh padha bali m6nyang pabaratan i-r6dya luma wan yuda nraneh kanthi gumr6g,-rt ora w6di mati. Sang Nila, Arsabha, Ga.rdamadana, Dhanurdhara, Gawa, Qawaya, Tara, Krandana, Indrajanu, Satabali, Winata, Dhumara,

220

Gawaksa, Bhimamuka, Mainda, Sarabha, Wr6sabha, Sampati lan f)arimuka, kabeh iku g6g6dhuging wadyabala wanara, padha bdbar6ngan maju nOdya p6pulih. Ajune ana kang karo mbopong gunung, ana kang karo manggul watu g6dhe, di6tutake wanara rucah mayuta-yuta cacahe, padha asanjata gada wr6ksa. Gada-gada wr6ksa sanjatane para wanara iku tansah obah mobat-nrabit k6tiyup ing angin kang m6tu saka imnge Kumbakarna. Sat6kane ing pabaratan. para wanara padha b6bar6ngan ng6byuki Kumbakarna, padha mrawasa kanthi ng6tog k6kuwatan. Ana sirrg ng6bruki gunung, ana sing mbandh6nt watu-it6rn, ana sing mupuh gada wr6ksa. Nanging sanajan tin6mpuh lan prnrawasa saka kabeh keblat (Indonesia : diserang dari sega.la jurusan), Kumbakalna tansah panggah mbr6gagah ora obah, pamrawasane para wanzua ora agawe busiking kulite. Bar6ng Kumbakarna mal6s mrawasa, tandange pindha dirada m6ta, lirvung pangamuke. Akeh bang6t wanara kang pendenggepeng diidak-idak, maewu-ewu wanara kang dir6m6t-r6m6t saka pitu-pitu utawa wolu-wolu, lan kang dit6kuk-t6kuk awake utawa dir6muk sirahe nganti manculat mripate, pirang-pirang wanara kang kontal k6buncang ing angin kang m6tu saka granane Kumbakarna,lan ora sathithik wanara kang mati k6tiban upile. ,,Kaya sulung al6bu g6ni". Mangkono p6pindhane kehing pdpati wanara, bangke-bangkene nganti n gundhung-undhung kaya gunung. Sumurup kehe wanara kang mati lan kang sirna dimangsa Kumbakarna, para wanara kang isih urip padha mundur, lumayu ngddohi mungsuhe karo nggraita : ,,Duclu raslksa kang sabaene Kumbaharna, nanging Asuraraja tukang ngrampas nyawa". Bar6ng ndulu wadyabala wanara mawut maneh kaya sadurunge diw6rvani Anggada, Wibhisana banjur matur marang Sang Raghuputra ; ,,Gusti, mugi wontOna kapar|ng paduka harsa manggalih liwunging pangamukipun Kumbakarna, sampun ngantos paduha togakdn hemawon. Wadyabala u)anara tartamtu badhe sirna tanpa sisa, manawi Kumbakarna bot?n tumuntdn padulza llpasi sanjata. Roksa Kumbakarna punika kasusra pinunjut ing Tribawana jaya ing yuda. Dalasan Sang Hyang Indra sampun nate kasoran lumauan pi-vambakipun, mahatdn ugi Bathara Baruna, Bathara Waisrawana (Kuwera) saha BathLara Yama. pdpindhaning hasAktunipun Kumbakarna kados sindhung-riwut bayu-bajra ing wAkdal htyamat. saltlangkung ngedab-edabi, sirna gdmpang sadaya inglzang katrajang".

,r1

Sawise midhang6take ature Wibhisana, Sang Srinaranata Rama banjur dhawuh marang sang wanararaja (sugrina). ndikakake mangsah yuda nanggrrlangi krodhane Kumbakarna. Sang Kapindra kang dhasare kapengin darbe l6labuhan g6dhe, bangdt suka amarwata suta kadhawuhan" mangsah 5,uda, enggal+nggal 'mb6dhol wr6ksa g6ahe satus dhdpa darvane, kang atose prasasat bajra. Banaspati (Walanda : boschduivel = Indonesia : iblis hutan) kang ana ing wr6ksa iku katut kab6dhol, katon pucOt bangt, kagarva saka bang6ting giris-mirise. trVr6ksa kang ngedab-edabi iku wujude (p6pindhane) kaya Nagaraja Taksaka. Oyode p6pindhaning ilate, tambine kang amba p6pindhaning tuhrke, klikane p6pindhaning sisike, l6bu kang katut ing oyode wrdksa iku katon kumObul mul6k kum6lun, iku p6pindhaning napase Sang Nagaraja (ambkane) kang mawa wisa. (Nagaraja Taksaka = Naga kang nyakot Prabu Parik6sit Ratu Hastina nganti tum6ka ing seda).

Kanthi ng6tog t6naga, Kapindra Sugriwa mupuhake sanjata gada-wr6laa ing anggane Kumbakarna, pOpindhaning pamupuhe kaya Garudha mbanting (nyabGtake) naga ing lambung gunung, sadurunge naga iku dimangsa. (Garudha = ratuning manuk titihane Bathara Wisnu, iku putrane Maharsi Kasyapa patutan saka Dewi Winata. Sang Garudha iku kar6m mangs naga). Sang Kapindra p6pindhane Bathara Indra, gada-wrEksa p6pindhane sanjata bajra, Kumbakarna pdpindhane ardi Meru kang bang6t teguhsantosa, sanajan pinrawasa marambah-rambah tansah panggah mbr6fagah ora obah, malah wr6ksa kang kinarya rnrawasa wasanane banjur ajur-mumur. Sang Sugriwa wola-wali mbdhol wrGksa dipupuhake ing anggane Kumbakarna, nanging kang pinupuh ora gigrig wulune salamba.
Amarga wola-wali pinupuh gada wr6ksa, sanajan ora krasa

lara, suwe-suwe Kumbakarna tuwuh muringe, mulane banjur ngr6ngg6p kunta landhOp.-Kunta w6si sinOlut kancana kang bobote ewon-l6ksan-k6then kilogram. iKrrnta = Walanda : lans, speer, werpspies = Indonesia : seligi, lembing, senjata yang dilemparkan). L?landh0pe kunta iku pindha bajra, manawa ditlorongake katon murub pindha siyunge Bathara Kala rikalane njogeri kalo mangap kaya n6dya nguntal jagad. Saya gumGbyar mbal6r6ngi sumunare kawaca sin6puh kancana anggon-anggone Kumbakarna' k6taman sorote kunta, p6pindhane kaya ardi Meru kGtaman so'

222

roting dwadacacata sur]rya (sr6ngenge satus roras) ing wGkasaning jaman (ing w6ktu kiyamat). Kanthi strEng lan w6ngis Kumbakarna nlorongake kunta iku tumuju marang sang winarawararaja (ratunrng wanara pinunjul yaiku sugriwa). Kanthi tandang kang kaliwat cukat prasasat kilat, Hanuman m6sat ing awiyat, nyaut ku-nta kang meh tumiba ing lambunge sang Kapindra. i.nr.g".rka bangGting g6dhe lan abote, kunta iku pinangku dening sang Bayuputra (Hanuman) digawa mabur, wasanane banjur diputung_ putung ana. ing antariksa sarana dilandh0sake dh6ngkut". rua,.rl, lekase Hanuman mangkono ikrr para wanara padha iurak mawrrrahan, kagawa saka s6n6nging atine. Umyang-gurrruruh suwarane para dewa lan siddhaw.ara ing antariksa, padha mangaldmbana mnrang Sang Maruti (Hanuman) karo ngucapake jaya_jaya. (Sid_ dhawara = walanda : voortrefferijkste der siddhas I L:rdonesia : yang terutama diantara para siddha/setengah dewa). surake para wanara agawc muntabing atine sang kalawira (pahlawan rasGksa yaiku Kumbakarna). saka ngigit-igiiing atine, Kumbakarna nug6l gunung, disawatake marang mungsuhe. Ja_ laran kotiban tugGlan gunung, wanararaja sugriwa tibJ kantaka, tan engdt purwa-duksina- sajrone ragi kantaka, sang wanararaja dibopong dening Kumbakarna, digawa mlayu. Sumurup ratune kapidhara dibopong mungsuhe digawa lumayu, para wanara kagegeran, padha bingung pating bilulung lu_ mayu saparan-paran; atine nglokro, Gntek pangar6p_ar6pe, pidha mesthekake yen sang Kapindra bakar tumGka ing palastra diprajaya dening Kumbakama. Nanging nyatane ora mangkono. Bar6ng kasiliran samirana, Kapindra sugriwa ering puria-duksina (lrdonesia : sadar kembali, sadar dari pingsan), nanging api_api isih sumaput, isih 3r6rGm bae. Sajrone api-api -urrg"koio,-Sang Kapindra nggagas, kapriye carane oncat saka- dhadhining mungsuhe karo [rrawasa. Dumadakan . . . . mak c6g I prol ! blas ! sang Kapindra nyaut irunging mungsuhe, aiu6ttrot mak prol karo mancal dhadhane, t6ms ,ggautas oncat. Dadi oncate Sang Kapindra saka ing dhadha karo nggawa irunge mungsuhe kang g6dhene pindha canthiking baita. Kumba-karna kang banjur ngalami cacad jasmani grumpung tanpa imng, wis ora nyipta kapengin urip. ,,Aluwung mati aku, tinimbang urip nandhang wirang grumpung tanpa irung !".
9<>e

Mangkono kandhane. Awit saka iku, Kumbakarna banjur ngamuk-punggung sura tan taha nirbaya nirwikara. Tanpa wi_ langan kehe wanara kang diprajaya lan dimanpa. Hareng priksa Kumbakama raine kuthah ludira lan liwung pangamuke, wibhisana enggal-enggal matur marang sang Raghut tama .' ,,Gusti ! Sayiktos badhe tumpds-tapis tanpa siia wadya_ bala wanara, manawi pangamukipun Kumbakarna pad.uha-togaiin kemawon. Awit sahing punika gusti, Kumbakarna prayogi tumuntdn paduka rampungi". Tanpa mangsuli ahrr-pamrayogane Wibhisana, Sang RamaLaksmana tumuli jum6n6ng karo ngiwa rangkap, banjur *r"rarrgan ngincGngake j6mparing. Kang lum6p* arri"il. sarawara kagungane sang Laksmana. (sarawara = walanda : voortreffelijkste der pijlen = Lndonesia : panah terutama, yang terbaik). Jalaran kBtaman j6mparinge Laksmana, kawacane Kumbakarna rusak, makuthane 6mas tiba lan p6cah, sat6mah saya liwung pangamukg Kumbakarna, saya ora w6di mati. Bar6ng priksa Kumbakama wis tanpa kawaca lan tanpa makutha, Sang Raghuttama tumuli ngl6pasake j6mparing Amogha sanjata kang duk ing nguni kinarya mrajaya rasksa xara, rrisiratr lan-Dusana. (Amogha sanjata = g6gaman kang kasinunlan daya kasGkten sing njalari ora tau ruputLmangsa ditamakake iig mungsuh). Thal ! Kemp.ole Kumbakarna loro pisan tug6t k6t6ngg6t i6m_ paring Amo gha sai-riata.

. Mak t6dh6pr6k ! sasirnaning kempole, Kumbakarna jeng_ keng, olehe ngad6g lan lumaku sarana dh6ngkule, bokonge kang_ srah l6mah, ewadene durung m6ndha pangamuke. Dheweke tu_ rnuli ngundha gada-wEsi kang tanpa p6pindhan gOdhene lan bobcin. Nanging lagi bae n6dya nyawatake gada kan[ diundha, Kumpa_l<arna jin6mparing cangklakane dening SanS Raghawa. ThGl ! bahune Kunrbakarna kang t6ngiln tug6l, dadi mun! ka:i bairune kiwa sing isih. sarana tangane kiwa, Kumbakarna -naalot wr6ksa saprangkul g6dhene i<inarya sanjata garla. Nanging sadurunge namakake gada-wr0ksa, mak thar ! ba.hune kiwa [ug6l k6t6lngg6t j6mparing, sat6mah Kumbakama mung kari awuj"ua g6lnUurrg karo sirah bae. sanajan ma-ngkonoa, dheweke m6Lsa iiirr'gaat< kahanane. Mripate tanpa kodhep, mlolo-mandOlo sumorot kaya g6ni murub, siyunge kumilat-sumirat, tutuke mangap-mangap
224

nyuwara nggdg6t6ri, p6pindhane kaya bhuta, kubhanda utawa putana,' bang& ngg6giriSi. (Bhuta = Walanda : monster, daemon, booze geest = Indonesia : makhluk yang dahsyad, gandarwaraksasa, ruh jahat. Kubhanda = soort van daemonisch wezen = sebangsa gandarwa-raksasa. Putana = een soort van spoken = sebangsa haniu). Nalika Kumbakarna mb6n6ri mangap amba. jin6mparing derring Sang Raghawa nganti tutuke k6bak j6mparing, sat6mah ora bisa nyuwara, itrmuli disusuli j6mparing pamungkas kang ampuhe kagila-gila. laak c6prot ! j6mpa.ring pa.mungkas tumancab ing pulung-atine Kumbakarna (l6gokan ing sangisor dhadha kang p6nGr.jantung),. sanalika Mahasenapati L6ngka iku ambruk grrmuling ing bantala. Ambruke Kumbakarna ing bantala mahanani orging bumi, suwarane kaya jugruging puncak gunung kang sinamb6r ing g6lap. Para Jawata ing antariksa, yaiku Bathara Wisnu, Bathara Hara (Siwah), Bathara Yama, Bathara Baruna, Bathara Dhanada (Kuwera), lan Bathara Niriti (Dewa Maut) padha surak mawurahan, mangal6mbana kas6ktene Sang Raghuputra. Para r6si kaswargan padha kar6nan ndulu patine t6tungguling ras6ksa kang k6r6p nggawe r6tuning bawana, mulane padha nyawurake puspa saka antariksa karo ngucap ,jaya-jaya". Bumi obah kaya milu bungah, samodra kocak alembak-lembak kaya njoged jalaran saka s6n?nge, kombak-kombuling alune p6pindhane kaya obahing
tangane wong kang n6dh6ng suka-suka parisuka.

98. PATINE PARiI

PTJ,TRANE DASAtr{I.,IKA

LAN PUTRANE

KUMBAKARNA. Prabu Dasamuka, nalika midhang6t yen Kumbakarna kdsambut madyaning rana, sanalika banjur muwun, kagawa saka
bang6te nawung sungkawa. Panggalihe p6pGs, salirane l6m6s lir linolosan b6balunge, sambat-s6bute : ,,Adhuh ariningsun Kumbakarna ! Kasiktenira kasusra ing Tribawana, bisa ngasoralee ratuning dewa. Babar-pisan ora ngira, manawa siratbisa hasoran lumawan si Rama-Inksmana, nganti palastra". Kanggo ngg6dtrekat<e panggalihe sudarma,,fndrajit prentah mzuang Ttisirah, Narantaka, Tlikaya lan Dewatantaka supaya tumuli mangsah yuda nyirnakake Sang Rama-Laksmana sawadyabalane. Rajaputra papat iku (Tiisirah, Narantaka, Trikaya,

9rx

Dewatantaka) putrane Prabu Dasamuka, mahaprawira tur n6dh6ng tumaruna, majune ing rananggana kanthi diayomi rasdksa loro kang bangEt t6guh-tanggon sudira ing yuda, aran Mattaka lan Samaramatta. Sapraptane ing pabaratan, rajaputra papat lan rasEksa Mattaka sarta Samaramatta padha soroh amuk b6bar6ngan, smah kapibala kagegeran Sumurup mawuting wadyabala wanara, Anggada enggalenggal mb6dhol wrdksa, nuli mrdp6ki mungsuhe. Narantaka pinupuh wrdksa, mati padha sanalika. Ndu lu k adan ge p alastra, Trisirah-Tlikaya-Dewatantaka padha p6pulih, b6bar6ngan ngrubut Anggada- Sanajan dikrubut t6lu, Sang Baliputra m6ksa bisa ngendhani pamrawasaning mungsuheSumurup Balipuha (Anggada) sajak kewran lumawan pahlawan ras6ksa t6lu, kapi Nila lan Hanuman tumuli at6tulung mallgsah yuda b6bar6ngan. Lum6bune Hanuman ing pabaratan dip6thukake Dewatantaka, wondene Nila ditanggulangi dening rai6ksa Samaramattaka. Wasanane Dewatantaka mati dibithi dening Maruti (Hanuman), Samaramattaka sirna dibmki girisr&gga dening kapi Nila. (Girisr0ngga = girisikara = Walanda : berglop = Indonesia : puncak gunung). Rajaputra Trisirah lan Trikaya (Atikaya) sarta ras6ksa MaL taka liwung pa4gamuke. Wasanane Ttisirah mati pinupuh gadawr6ksa dening Sang Anilatmaja (Hanuman), lan Mattaka sirna dening kapi Saraba. Kari siji rajaputra Trikaya (Atikaya). Bar6ng sumurup kadange t6lu lan ras6ksa loro kang minangka pangayomane wis padha palastra, TYikaya ngamuk-punggung sura tan taha nirbaya nirwikara, wola-wali ngudani j6mparing marang wadyabala wanara. Krodhane Ttikaya dltanggulangi dening Sang Laksmana. Sakarone padhadene wasis-titis nj6mparing, ntulane Sang Laksmana - T!ikaya banjur padha alancaran warastra. (Warastra = parrah). JGnrparing-j6mparinge kang m6ntas lum6pas Saka g6ndhewa padha tdmpuk-gathuk utawa gesrekan ana ing akasa, a-keh kahg putung utawa g6s6ng bar6ng.'Ana j6mparing sing aran Sora, MahOndrasa' yaka, isika, Pawakasara lan liya-liyane.. (Mahendrasiyaka = Waianda : dc pijl vau den grooten Inclra = Irrdonesia : panah Indra yang besar. Pawakasara - Walanda : vuurpijl = Indonesia : panah api). Wasanane Laksmana ngl6pasake j6mparing pamungkas kang aran Kamalajastra $urawijaya. Clorot, thal ! Gulune Ttikaya tu226

e6l

= Kamalaja + astra = V/alanda : nijl van Kamalaja = Indonesia : panah dari Kamalaja, yaitu dari Bathara Brahma. =
kemenangan pahlawan.

_k6t6ngg6l

j6mparing Kamatajastra Qurawiiaya. (Kamalqiastra $urawrjaya

Sasirnaning putrane papat lan ras6ksa loro kang minangka pangaj/omane, Prabu Dasarnuka 6ntek pangar6p_ar6pe, nglokro panggalihe. Y/is ngrasa yen bakal kasoran-ing'yuda, ian ngrumangsani yerr mdsthi bakal ngornasi. put.ane kang-isih urip ,irng kari siri thil, yaiku kang apGparab Inrtrajir utawa l{eghanarl'a. ,,Putraningsun, lndralit ! Mcnawa mungsuh nganti unggttl ing yuda, ramanira ihi msthi paiastru. Nangirry ti,ngeh lamttn ingsun ngantia asor ing yuda. Ingsun kuwawa lumalwan Fam.a sewu cacahe, ingsun r6m|t_r6mAt nganti ajur_mAmOt. Ingsun ora rAkasa mbrastha u)anara mayuta-yuta. Aja maneh sing mung as-ipgt manungsa lan wanara, sanajan gunung pisan, jugrug iono*o k0gpok astaningsun". p-andhitan. Nanging y^en ta sin|buta p6ndhita, ahewZne ihu ,,nOnanttu", ,,p6ndhita antiga',, putihe mung ing jabta bae, ing 1113 ! Jerone aworna kuning. Ing lair katon suci, nanging ,oiugun" abudi siya candhala, sining m|mateni. (Antlu: antiga: Anato1i.,,

,,Wruhanira, Indrajit

Si Rama ilzu jarene

sAngsAm

uhh

ha_

badhe ny irnnhakdn F.ama-Laksmana iawadyabalanipun,,.

Saparipumaning pangandikane prabu Dasamuka, Indrajit : ,,KangjAng rama ! Sampun ngantos paduka mangsah yuda. Kawula aturi ldnggah'kemawon wontOn ing dha_ tulaya, dhahar-nganjurz kanthi panggarih sakeca. Kawura i.igkang

matur mangkene

- l'idhang6t kasaguhane Indrajit, prabu Dasamuka sirna sungkawane lan banjur turvuh
ing yuda.
maneh pangar6p-ar6p"

uut"i ui*

""ggr
;16_

mat6k aji Adr6syatantra, yaiku mantra panglimunan t<ang n;atari bisa ngilang, ora katon ing liyan. jur m6nthang langkap ngrEpasakeSawise mangkono, marfrit Uan_ j6mparing' IVimoha"*iru,nanyang padunungane mungsuh ing pasarrggrahan Suwela. ($/imohanastra = wimohana + astra = Watandi: verbijsterenae pi;t :
227

ngenge wis surup, ing ng6ndi-6ndi wis katon p616ng. Bar6ng naungkap t6kan ing pabaratan, Indrajit ng6ningakl cinta, ndnuirn ,ru_ rang- dewa (?) supaya ,,bisa nrlulu, nanging ora kadulu;', bu.rjr'r,

Sadurunge mangkat pabaratan, ing wayah -mE-1V_anS kala Indrajit nganakake s6saji. Irrangkate m6nyan-g p;;;;,

sanrtya_

Indonesia : panah yang dahsyat). Jalaran k6taman prabawane sanjata l\iimohanastra kang mbarubul 4narawata lum6pas saka g6ndhewane Indrajit, Sang Raghawa sawadyabalane padha k'antaka kaya wis padha palastra, k6kuwatane sirna. Sawise wuninga Sang Rama-Laksmana lan kabeh \r,anara kantaka, Indrajit tumuli luma5ru mulih, jalaran s'6di konangan ingkang paman (Wibhisana) kang ora pasah dening prabau,ane
sanjata Mohanasara (Wimohan6stra).

,,Dipasanjata" araning aji hang bisa ngasomke dayane Wimohanasara (Wimohanastra). Aji iku kadarbe dening \\ribhisana. Nalika ngrasa kahanane pasanggrahan Suwela bang6t s6pi-sonya, \\'ibhisana ngira yen mahakalana Indrajit alaku cidra ngl6pasake sanjata Wimohanastra. (Mahakalana = Walanda : groote reus = Indonesia : raksasa besar). Avvit saka iku, Wibhisana tumuli ng6ningake cipta mat0k aji Dipasanjata. (Dipa = padhang, sorot, obor). LEt sakEdhep netra, mak byar ! Ing pasanggrahan Survelagiri lan sakiwa-t6ng6ne padhang sumilak, sat6mah Sang Ragharva sawadyabalane katon pating glasah ana ing l6mah. Sang Rama-Laksmana diwungu dening Wibhisana; sawise eling purwaduksina, banjur diaturi suryan. Kapindra Sugriwa, Sang Marutasuta (Hanuman), Nila lan Anggada uga padha ginugah dening Wibhisana. Sarvise kabelr iku padha raup, pandulune bisa pramana, padha bisa sumurup para wanara kang dununge adoh karo Sang Raghuttama pating glasah ana ing 16mah, prasasat wis padha palastra. Priksa wadyabala wanara padha kantaka, Sang Raghuttama bang6t tr6nyuh panggalihe. Panj6n6ngane tumuli nimbali Sang Maruti (Hanuman), didhawuhi m6nyang ing puncake Himagiri (gunung Hima, Himawan, Himalaya) njupuk l4ahosadhamrGtamaya ba-kal diCnggo ngusadani para wanara kang padha kantaka. (Mahosadham.r6tamaya = ma.ha + osadha + amr6ta + ma]'a. Mahe sadha = Walanda : voornaam geneesmiddel = Indorresia : obat manjttr. Arnr6tama},a = Walanda : uit nectar bestaande = Indonesia : terdiri dari aA penghitiupan = Jawa : dumacii saka banyu pangrripan). MahosadhamrCtamaya kang uga karan Pararr.amahcsadhi (Jawa : tamba kang bang6t mustajab) iku awujud t6tuwuhan' rambat kang diarani Mahosadhilata utawa Osadhilata (kang dialap di6nggo tamba godhonge, ing padhalangan sin6but ,,godhong sandilata". Mahosadhi = Walanda : voornaam geneesmiddel, wonder 228

an).

kruid = Indonesia : obat manjur, tumbuhanlrempah-rempah yang = obat, Jawa : usada. Lata = Walanda : slingerplant = Jawa : wit-rambat). Kang kudu diupaya (dijupuk) dening Hanuman, ya kang uga karan I\{r6kjiwani branitasandhini kang h.rwuh ana ing Himagiri ing papan kang karan Wisalyakarini. (1\ttr6tajiwani = \r/alanda : dooclen opwekkend = Indorresia : membangunkan yang sudah mati. Branitasandhini = walanda : gewonden genezen = Ind.nesia : menyembuhkan lukaluka. wisalyakarini = \d/alanda : genezing bewerkend, Dozrm Vdrr n kruid = Indonesia : penlrgmSralian penyakit, nama tumbuh_
ajaib-mengagumkan. Osadhi

an.

Sang lrarutsuta (Hanuura.) matur s6ndika, tumuli ma,gkat mahawan glgana (mabur). Sat6kane ing puncaking Himagiri, Hanuman kuwur atine, nganti suwe pij6r lingak-linguk, ora ngr6ti 6ndi kang kudu dijupuk, amarga durung ngr6ti kang diarani go_ tlhong Osadhilata utawa Mahosadhilata. Wasanane gunung Hima (Himalaya) iku banjur ditug6l, puncake digawa mabur m6nyang pasanggrahan Suwela; sawarnaning wit-witan (t6tuwuhane) ora ana kang cicir, katut kEgawa kabeh. Sapraptane ing plataran pasanggrahan, godhong Mahosadhilata (Osadhilata, ing padhahnfan sin6but- sandilata). dipEthiki dhewe dening sang Raghawa, diw6ny6t-w6ny6t -nganti ajur-mumur, banyune ditetesake marang para wanara- Bardng kotetesan banyune r,Iahosadhilata, para wanara tumuli pating j6ngg6l6k padha tangr, rumangsane pian, mEntas tangi saka nendra. wanara-wanara sing sawise tangi isih ngantuk th6klak-th6kluk, padha didhawuhi ndilat banyune osadhilata, sanalika padha sirna lOsu-lungkrahing awake, pulih k6kuwatane. Bar6ng kabeh wanara wis waluyajati kadi wingi-nguni, nuli padha dicritani dening wibhisana yen mEntas padha kanLka saka panggawene mungsuh kang bang6t julig culika. Ngrungu caritane Wibhisana mangkono iku, para wanara padha bang6t pangigit _ igite marang ras6ksa, mulane padha mangkrak-krodiia m6re-m6re masinghanada, kapengin tumuli campuh yuda maneh. Kagawa saka bang6ting pangigit-igite, para wanara padha nggawe kobaring suyasa'suyasa ing kukuban kraton karo surak-surak mawurah-

- Priksa suyasa akeh kang kobar, prabu Dasamuka kaget lan g6t6r panggalihe, para ras6ksa padha bingung pating bilulung, Indtajit katon aclum cahyane, puc6t kaya terong dikulub. (Dikuh-rb = digodhog).

229

Ana g6g6dhuging rasdksa loro sasadulur, aran Kumba lan Nikumba, atmajane Kumbakarna, tinangg6nah mangsah jurit dening Indrajit. Ras6ksa loro iku wujuding arvake kaya gunung k6mbar, bang6t g6dhe-dhuwur, ing saj6g-juml6g durung tau ana'kang kuwawa lumawan ing yuda. Majune Kumba lan Nikumba ing rananggana jinangkung ras6ksa lima kang minangka pangayomane, yaiku Kampana, Akampana, Prajanggha, lYilohitaksa lan Dhrvajaksa. Pan6mpuhe ras6ksa pitu iku kanthi ng6tokake prabarva panas pindha urubing Antahagni mbrastha kapibala. (Antakagni = antaka + agni = Walanda : vuur van de dood = Indonesia : api maut). Para wanara kang katrajang pating glimpang, agawe girismirise wanara liya-liyane. Wadyabala wanara o169 kagegeran,
wasanane banjur bubar asar-saran.

Priksa bosah-basihing wadyabala wanara, Sang Ramabhadra dhawuh marang Anggada ndikakake mangsah yuda. Sang Baliputra (Anggada) kang wis sin6ngkakake ing aluhur jinunjung dadi Yuwaraja bang6t dr6dha-bakti marang Sang Ramabhadra, tansah ngestokake sadhawuhe. (Yuwaraja = Walanda : kroonprins, mederegent = Indonesia : putera mahkota, raja muda = Jawa : Pangeranpati, Prabu Anom. Dr6dha-bhakti = Walanda : vast in zijn trouw = Indonesia : t6guh s6tia). Papan paprangan dianggdp kayadene r6ca s6sotya dening Anggada, lan Sang Raghuttama diangg6p kayadene r6ca sEsotya kang bangEt pinuja-puja ana ing sajrone Parhyangan (Walanda : heiligdom, bedehuis = Indonesia : tempat suci, tempat bersembahyang). Ing sakawit, Anggada lumawan rasGksa Akampana. Sawise rasGlsa iku palastra, Anggada ngoyak Kampana. Bar6ng k6candhak, Kampana disik6p, nuli dibanting ing watu-itm, mati padha sanalika. Sawise mangkono, Anggada banjur mburu Prajanggha, dibithi nganti pendeng-11epeng irunge lan p6cah uwange, dadi lan patine. Sasirnane Prajanggha, Anggada banjur m6thukake laodhane Dhwajaksa kang manggul dhwaja adharrdhan santosa. f-lhwaja dirdbut dening Anggada, dhandhane dipupuhake ing sirahe Dhwajaksa, njalari patine. (Dhwaja = \.Valanda : vaandel, vlag, banier = Indonesia : panji-panji, tunggul, sebangsa behdera). Ras6ksa papat kang diprajaya dening Anggada. Kari siji rasdksa kang rninangka oangayorrrne Kumba larr Nikumba, yaiku kang apii, parab Wilohitaksa, linawan dening kapi Dwiwidha. Wasanane ras6ksa Wilohitaksa uga palastra pinupuh gada-wr6lsa dening kapi Dwiwidha.
230

Kapi Mainda milu mangsah yuda, lumawan pahlawan Kum' nanging ora kuwawa, amorga tansah diudani warastra. Sumuba, rup pamane kang wis kaduk yuswa k6s6s6r i:,g yuda, Anggada enggalenggal t6tulung, maju karo mbopong puncak gunung dikGprukake ing siraire si Kumba. Nanging puncak gunung iku banjur mbalek tumuju marang Anggada marreh, amarga ditanggulangi dening Kumba sarana jin6mparing Praharana - pratipa (jdmparing panulak kang bisa mahyakake angin g6dhe. Praharana = Walanda : wapen = Jawa : g6gaman. Pratipa = angin lesus). Puncak gunung iku ditampani dening Anggada, tumuli ciik6prukake maneh ing sirahe si Kumba. Mangkono wola'wali, puncak gunung iku haya di6nggo dolanan Anggada - Kumba. Amarga wola-u'ali nampani lan banjur nyawatake maneh puncak gunung iku, suwe-suwe tangane Anggada banjurjimpe, sat6mah saya k6ndho tandange. Bardng priksa putrane kuwalon saya suda gumr6guting yudane, Kapindra Sugtiwa enggal-enggal t6tulung; si Kumba tumuli dipr6p6ki, banjur dibithi, mati. Sumurup kadange palastra, Nikumba muntab-krodha, ngungada kang g6dhene kagila-gila, disawatake tumuju Sang Kadha pindra. Kanthi k6bat-cukat prasasat alap-alap, gadane Nikumba disaut dening Sang Anilatmaja (Hanuman), banjur diputung-putung ana ing akasa. Sawise ngrusak gada, Sang Anilatmaja banjur nyaut gulune Nikumba kang gddhene ngluwihi gulu dirada, sirahe dipuntir nganti pothol. Wo ! bang6t m6m6las patine si Nikumba.

Ing sapatine Kumba - Nikumba lan ras6ksrlima kang minangka pangayomane, Indrajit tumuli ng6toni jurit, ngirid wadyabala kang l6bda nandukake sawarnaning sanjata. Para rabine Indrajit, widadari pitu kang tanpa timbang sulistyaning warnane, padha milu mangsah yuda. Kajaba mbuktekake s6tyane marang gurulaki nganGpi patibrata, Pila widadari iku kapengln tumuli balimulih m6nyang Indraloka.(Patibrata = Walanda ; huwelUkstrouw; trouw aan haren echtgenoot = Indonesia : kesetiaan kepada perkawinan; setia kepada suami).

Para wadyabalane Indrajit iku pidha t6guh-timbul sudira ing rana, ora ana kang g6l6m ngucta ing yuda. Awake padha mawa b6lang-b6lang lan mawawok, sikile bakikul6n. (Wok = Walanda : kinbaard = Jawa : jenggot).
237

Campuhe wadyabala wanara lumawan rasdksa agawe girismirise para dewa lan r6sigana kang padha ndulu saka antariksa.
Tandange para rasdksa kaya dirada m6ta, para wanara kaya ban-

theng k6taton, padhadene li'wung panuawasane-. marang mungsuhe. Sanajan sumurup -liinca-kancane akeh kang mati, ora ana
wanara utawa ras6ksa kang n6dya ngunduri yuda.

- . Amarga kapengin enggal bisa mbrastha mungzuh nganti sirn4 tanpa sisa, Indrajit tumuli ngawaki yuda ngudani jdmparing marai-rg wadyabala wanara. Krodhane Indrajit dip6thukake Sang tiksmana, satGmah rajaputra loro iku (Indrajit - Laksmana) banjur padha ngadu t5zasa alancaran warastra. Sakarone padhadene ahli njmparing, padhadene wasis-titis nglGpasake warastra maneka warna. rl-_ . I Laksmana m6nthang g6ndhewa kang wis pinasangan j6mpaxing Bamnastra-salilamaya (Walanda : pijl van Baruna uit water bestaande = Indonesia : panah Baruna terjadi dari air). Bar6ng Barunastra-salilamaya lum6pas, sanalika pabaratan malih warna dadi sadiodra, wadyabalane Indrajit akeh kang mati k6blabak ing banyu. Pamal6se Indrajit sarana ngl6pasake Saragni (Sara + agni = Walanda : vuurpijl = Indonesia : panah api). Bar6ng lum6pas saka gdndhewa, Saragni murub mangalad-alad prasasat sundhul awiyat.*Amarga sin6s6p dahana, bany,1 kang ngilak-ilak pindha samodr} wasanane sirna tanpa sisa. Sasirnane ban5ru, Indrajit ng!6pasake Asurastra (j6mparing Asura). Sawise lum6pas saka g6ndhewa, Asurastra ng6tokake sanjata maneka warna. Ana musala (Walanda : knots = Indonesia : sebangsa gada),parasu (Walanda : bijl = wadung, kampak), trisula (Walanda : drietand = senjata bermata tiga),lvugari (Walanda : werptuig = alat pelempar) lan liyaliyane tanpa wilangan kehe, kabeh padha mawa g6ni kang kagila-gila panase, sat6mah akeh wanara kang mati amarga kobar sandhangane lan rambute.
Laksmana enggal-enggai nyam6ktakake Maheswarasara irrg s6ndh6nging g6ndhewane, yaiku jOmpanng kang k6na di6nggo nulak sawamaning sanjatane mrrngsuh. (Maheswarasara = Maheswara + sara = j6mparing saka Bathara Maheswa.ra. Sira = panah. Maheswara = jGjuluke Bathara Siwah). BarBng Maheswarasara lum6pas saka g6ndhewa, maklap ! sirna tanpa sisa sawarnaning sanjata-

ne L:drajit kang pinangkane saka j6mparing Asurastra. Sawise mangkono, Indrajit kang nalika samana katon ng6dhangkrang
232

munggwing rata, jin6mparing Indrasara dening Laksmana. Indra-

malumpat-oncat ngendhani, sat6mah mung kreta lan jarane bae sing sirna. Indrajit n6dya mal6s ngudani jEmparing marang mungsuhe, nanging k6dhisikan lin6pasan B.uclrasara dening Laksmana. Mak th6l ! gulune Indrajit tug0l k6t6ngg6l Rudrasara (i6mparing kang pinangkane saka Bathara Rudra. Indrasara = j6mparing saka Bathara Indra). Rabine Indrajit widaclari pitu, kabeh padha bela-pati guru-laki sarana suduk-salfua, n6t6pi patlbraia. Ndulu kas6tyane para widadari marang guru-laki, p*, d"*ru lan r6sigana ing antariksa bangot suka-r6na, mulane padha nyawurake kombang tumiba ing layone Ing sapatine Indrajit, ing g6gana kaprungu rame suwarane kang padha mangayubagya ,jaya - jaya", n[al6mbana marang Laksmana karo nyawurake puspa.

jit

99.

PATINE DASAMUKA.

Nalika midhang6t yen Indrajit kasambut madyaning rana, Prabu Dasamuka bang6t ing pamuwune; panggalihe p6p6s_ng6n6s, sun gkawane n ggar6s-nandh6s t6kan t6l6nging sanubarine. pangar6par6pe bakal bisa lOstari urip wis ora ana; apa maneh pangarEp_ ar6p bakal unggul ing yuda, babar-pisan ora ana. p6pindhane uwit, Prabu Dasamuka iku mung kari d6l6ge; 6pang-6pange wis 6ntek ditutuhi, godhong-godhonge wis dirontogi, m6sthi bakal tumuli ambruk utawa mati. Nganti sawatara suwene prabu Dasamuka pij6r^dh6l6gdh6l6g bae, nggagas p6p6sthening uripe. panggalihe judh6g-put6g, pikire bingung. Dumadakan tuwr.th k6k6nc6npning tekade prabu Dasamuka mangkene : ,,Tinimbang mati mringhus, tuwih becik mati mbrgagah. Mendah guyuning jagat, manawa sawise para pahlawan gdgg_ Chuging rasiksa sima, ingsun banjur nungkul marang si Rama. ora hana ora ingsun mosthi kudu ngamuk, sanajan wa-sanane nga/ami samaramarana (Walanda : sneuuelen tn d.en strijd : Indone_ sia : gugur didalam peperangan)".
Sawise nggagas mangkono, sirna sungkawane prabu Dasa_ muka; panggalihe dadi g6dhe, tuwuh kasudirane, ngant6pi t6kad ,,w6di wirang, wani mati"- Panj6n6ngane tumuli -u.rJing ing Qiwasabha, yaiku sangtfi oam6l6ngan papan-panggonane Sang dawana mujasamadi, n6nuwun marang dewa. Saparipurnane muja samadi, panj6n6ngane nimbali para Paramagurugraipuru-ugur., * ugra = 233

voortreffelijkste leeraar = Indonesia : Guru pinunjul, llahaguru, Dwijawara), didhawuhi as6saji lan ngucapake japamantra panulaking b6baya sarta nugrahani r6stu-pangestu marang
Walanda
Prabu Dasamuka, supaya tansah basuki-raharja ana ing madyaning rananggana. Sawise mangkono, sawarnane gamdlan padha ditabuh, kabeh tambur, b6dhug, gubar, b6ndhe lan beri padha dinnekake, slompret-slompret padha sinEbul, kanggo ngurmati Sang Dasasya olehe n6dya mangsah yuda. Wasanane para Paramagurugra padha m6muji ,jaya-jaya" marang Sang Dasawadana. (Dasarvadana = Dasasya, Dasagriwa, Dasasirsa, Dasawaktra, Dasanana, Wingsatibahu, Rawana, Dasamuka). Sawise asung pisungsung maneka warna marang para Paramagurugra, Sang Rawana banjur ngrasuk busana kaprajuritan, nuli miyos saka dhatulayaPara wadyabala kang wis suwe ng6nteni ana ing sajaban dhatulaya sangk6p sanjataning ayuda, barGng sumurup ratune miyos, enggalcnggal padha tata-baris, tumuli budhal m6nyang pabaratan. Prabu Dasamuka nitih kreta k6ncana kang g6dhene pindha puncaking ardi NIem, ingurung-urung sagung wadyabala. Dhwajadhwaja lan ubar-abir (\\talanda : vlaggetje, wimpel = Indonesia : bendera kecil, pita hiasan pada puncak bendera) kang ginawa para rasEksa katon pindha wangkawa (Walanda : regenboog = Indonesia : bianglala, pelangi = Jawa : kluwung). G6gamane wa-

dyabala ras6ksa maneka warna, kabeh sarwa ngg6girisi; j6mparingj6mparinge padha mawa wisa, manawa ng6nani (tumamane ing
awAk) nuwuhake rasa panaskumranyas.

T6kane wadyabala ras6ksa ing rananggana tumuli campuh karo wadyabala wanara, padha pupuh-pinupuh mrawasa-pinrawasa tanpa darbe rasa w6di. Saka liwunging tandange lan s6r6rrg-w6ngise olehe padha nuawasa-pinrawasa, bumi nganti kaya ng6ndh6lcngng6ndh6longa kambah kang padha pancakara. LEbu mu!6k kum6lun agawe p6t6nging pabaratan, sat6nrah kang campuh yuda ora wEruh 6ncii rowang 6ndi mungsuh. Wanara lan ras6ksa worsuh, sapa bae kang ana ing sacfihake tumuli dipupuh; 6mbuh wanara
6mbuh ras6ksa, pinrawasa.

.,Aku uJanara, aja hopilara !". ,,Aku si Anu, hla howe sapa ?! Aku rasdhsa, ayomana !" Mangkono suwara kang k6r6p kapiyarsa, amarga saka pdt6nge rananggana. Sambate wadyabala kang nandhang brana warnawalna, ana sing alok s6mpal bahune, putung pupune, buntung
234

buntute, pruthul tangane, p6cah dhadhane, b6dhah w6t6nge, saw6neh ras6ksa ana sing b6ngok-b6ngok as6samhat, amarga k6gubda buntut wanara gulune. Wadyabala lvanara lan rasdksa padhadene ngalami karusakan g6dhe, a}:eir kang mati, b6bathang pating glinrpang. Jalaran sainwadya-

lan pabaratan dadi padhang. Bar6ng pabaratan padhang,

d6nging pabaratan kEsaput rng g6tih, l6hu mari mul6k kum6lun,

bala ras6ksa gampang kdtaman j6mparinge Sang Raghuttama. I\[aatus-atus maewu-ewu mal6ksa-l6ksa kehe rasdksa kang mati dening j6mpalinge Sang Raghuttama kang lumEpase saka g6ndhewa mbarubul anaravrata. Sumurup kanca-kancane akeh kang mati, para rasdksa kang isih urip buba: pating slEbar ngupaya pangungsen dhervedhewe.
Priksa mawuting wadyabala ras6ksa, Prabu Dasamuka tumuli ndhawuhi Wirupaksa ndikakake pGpulih. Kanthi asanjata limpung arvahana dirada, Wirupaksa mangsah yuda; nanging durung nganti namakake sanjatane, dheweke mati pinrawasa dening Sang Kapindra.

pdpulih, wasanane ras6ksa iku uga mati dening Sang Kapindra, sinawat ing watu-it6m kang kagiri-giri gEdhene.
Sang l\'{ahodara, g6g6dhuging ras6ksa kang kapengin darbe lOlabuhan g6dhe supaya misuwur j6n6nge, manjing ing pabarirtan lan banjur soroh amuk ngobat-abitake gadane kang bing6t 96dhene. \r.'asanane l/rahodara palastra pinupuh gada-wr6ksa dening
Anggada. Sasirnane ras6ksa tdlu iku, Sang f)asanana enggal-enggal dhawuh ngdtap kuda pangiriding kreta; kuda lumayu sum6mprung, lakuning kreta prasasat ora ngambah bantala, suwarane gumdrit nggdgirisi. Dumadakan ana sindhung-riwut sumiyut b6bar6ngan

Sapatine \Virupaksa, Dl'.umraksa maju ing rananggana n6dya

karo t6kane manuk gagak pating bl6b6r nyamb6r-nyamb6r, mracihnani yen Sang Dasawadana bakal asor ing yuda. priksa ngalamat ala rong warna iku Sang l)asasya babar-pisan ora ulap panggalihe, mandar kaya diububi kasudirane, saya kagila-gila galake. Ifaewuewu wanuua kang mati k6slt6s kretane lan k6tujah jarane. Bar6ng priksa kahanane Rawana pindha Kalamr6tyu (Walanda : de god des Doods = Indonesia : dewa Maut), Sang Raghuttama banjur mangsah yuda karo Rgasta gdndhewa, didherek235

ake Laksmana lan wibhisana. Majune priyagung t6lu iku ing ragoden : nanggana pOpindhane kaya Ttipurusa (Walanda : de drie : Brahma-Wisnugrahta-Wisnu-Qiwa = Indonesia : kdtiga dewa Siwah), p6pindhaning murube panggalihe kaya Sang Hyang TO"'d-,i (f.ri + agni = Walanda : de drie vuren = Indonesia : ketiga upi)."Uart., priyagung t6lu kang b6bardngan maju, sang amb6k #4"9r rcngtcaifripa (Ratu L6ngka) ora ng6dhap panggalihe' iku. amarga rumangsa ora bakal kewran lumawan mungsuh t6lu Jamparinge Sang Dasanana luwih dening hebat kaliwat-lirvat, j6mparing Asura t<an"g barAng lum6pas saka gOndhewa banjur ng& iot ut. slnga, sardula (macin) lan naga kang galake kagila-gila' Agni iurg n"ghi*" mal6s nglEpasake Agneyastra (Walanda : door derva panah hadiah dari g".Jho.rk", wapen = Indonesia : senjata

lstti),

jGmparing g6ni kang a$awe sirnane sato galak lvarna-warna t u'"g'prti"g bruUui m6tu saka j6mparinge Sang Rawana' j6mparing maneh' jEm-paring Sang Dasasya tumuli nglOpasake kang pin-angkane saka Bathara Rudra, bang6t nggOgirisi' Sawise i;'Ap;; safa g6ndhewa, j6mparing iku ng6tokake s6njata musala-

irir"fr-matah mul6k ng6b6ki g6gana. Kanggo nangkis

sanjata

maneka warna iku, sandlika sirna jOmparinge Sang Dasasya kang pinangkane saka Bathara Rudra. Sang Dasanana saya riwut tandange' Dumadakan dhan16dhaning |anji-panjinu pr'rt,.,g, lan l6t sak6dhep netra kretane j6mparinge Sang Raghawa' *"f., f.'"tit iu" jura"e mati kGtaman panj6-n6ngane .,u.rging Sang Rawana ora nandhang brana, amarga panggalih ngigit-igit, Sang Daman"coiot onlat saka kreta. Kanthi ,u*uaunu ngasta limpung ditlorongake marang mungsuhe' Nanging sadurunge ng6nani Sang Raghawa, limpung iku tug6l ana i;? ;iut" r<at6 n"ge6r J6 mp arin ge Laks m ana' Sava mun tab pan ggalih e pranu Dasamuka, nyandhak kutrta ingambat-ambat ing asta karo nguwuh sora : ,,,ftin, Rama ! Ayomana arinira si Lahsmana ! pipindhane Mongla wurunga muti,Jheweke kdtiban kunta ihi kang araning sanjahane Frabu na,yi syamogi'o." (Syamogha, salugune Bagadatta Ratu ing Bahlika). Ora luput pangincdnge Sang Dasasya, kunta ngEnani lambungeLaksmanangantibuhrl,sai6mahrajaputraikukapidharagu. *"ii"g i"g bantala. hiksa Sang Sumitrapuha (Laksmana) kantaka' -S;; R"ghawa bang6t nawuFrg sungkawa lan ng6mb6ng waspa'

sang Ramabhadra nglapasake Gandharwastra,

Sang Khpindra nj6rit, para siddha (satGngah dewa) lan para r6siga_ na ing antariksa padha tr6nyuh lan kamiw6las6n. Wibhisana enggalenggal atEtulung, Laksmana dibopong digawa mundur saka pabaratan; kunta ftang tumancdb ing lambunge dilolos, tatune diusadani sarana ditetesi banyune osadhilata; sanalika tatune Laksmana ilang, lan dheweke banjur eling purwa-dul<sina. Sumurup Sang Sumitraputra wis waluyajati, Sang Kapindra la.n sagung wadyaba.la wanara bang6t suka amarwatasuta. Sang Raghawa, kagawa saka bangGte suka-r6naning pangealihe, engqalenggal ny6dhaki sang ari. Laksmana dirangkul, mustakane cliarasi. Prabu Dasamuka, sawise nglOpasake san3ata kunta ng6nani Laksmana, banjur mundur, ngawe ras6ksa didhawuhi nyam6k_ takake kreta kans luwih dening toguh-santosa darasan turanggane pisan, kanthi kusir pinunjul kang bang6t l6bda mangreh turangga. Sawise kreta samkta, Sang Dasawadana tumuli nitih; kuda ki n6tap mlayu sumGmprung, gum6rit lakuning kreta ng6n6r clununge Sang Raghuttama. Buku Ramayana abasa Jawa-kuna bab XXIV kaca 2TB sloka angka 13 mratelakake mangkorr' :

e.n A,d^* l""rr'*Aa&

5"^erlraA* r"'*"^.h

*ir

lrbr,-*

ttv+Uf tU

,Irytt**

ry

a.'Ol/.

w
237

Tdg6se kurang-luwih mangkene

Was-sum6lang panggalihe Bathara Indra, nguwatirake Sang Rama bakal asor ing yuda. Kanggo ngawekani (aja nganti Rama kasoran), pani6n6ngane maringi -jGmparing GUHYAWIJAYA, (yaiku) Brahmastra fi6mparing kang pinangkane saka Bathara Brahma) lan kreta-p6rang; ora liya kusir MATALI kang didhawuhi tansah rumdksa (karahayone Rama). Sang Raghuputra munggah ing kreta-s6sotya endah karo sang ari (Laksmana).

Katrangan.

1. 2.

Sang Matali iku dewa, kusire Bathara Indra. Ing carita,,Bagawan Ciptaning", Arjuna munggah m6nyang Kahyangan (ditimbali Bathara Indra) nitih kreta kaswargan, sing ngusiri kreta iku iya Sang Matali.

Sadurunge p6rang-tandhing lumawan Dasamuka, Sang Rama durung kagungan j6mparing GUHYAWIJAYA. Mulane ora b6n6r yen saw6neh dhalang nyaritakake ,,patine Subali jin6mparing GUTilAWIJAYA denrng Rama", sabab nalika mrajaya Subali, Rama durung kagungan j6mparing Guwawijaya.

3.

T6mbung ,,Guwawijaya"

iku salugune kliru, tanpa tEgds; b6n6re ,,Guhyawijaya", wondene t6g6se, miturut Oudjavaansch-Nederlandsche Woordenlijst door Dr. H.H. Juynbol! : Guhya = te verbergen, geheim, geheimzinnig (untuk disembunyikan, rahasia, dengan diam-diam).
Guhyanama.= geheime naam (.nama samaran, Jawa : j6n6ng sOsinglon). Guhydgastra = geheim leerboek (kitab pelajaran yang dirahasiakan).
Dadi, t6mbung, ,,Guhya','ringk6se at6gs : wadi (w6ra-adi, rahasia). Wijaya = overwinning, zcgevierend (kamSnangan, kejayaan).

Guhya',vijava = kemenangan (ke.;ayaan) kang winarii, kamGnangan

(kejayaan) gaib.

4.

Ing carita padhalangan, kreta-p6rang titihane Rama nalika p6rang-iairdhirrg lumawan Dasamuka, sinEbut kreta Jatisura. Sal6bare p6rang, kreta Jatisura ditinggal ana ing Ngal6ngka rin6ksa Prabu Wibhisana. Pamburine, kreta Jatisura iku rin6ksa Prabu Bisawarna (Dintawilukra-

ma), yaiku, putrane .Wjbhisana kang.gumanti jumen6ng Ratu Ngal6ngka, kang wiwit nalika samar--d nagara, Ngal6ngka banjur sinEbut nagara SINGGELA.

238

gapasa.

Banjuring caritane mangkene : Bar6ng Sang Raghuputra wis ana ing sajroning kreta kang kinusiran sang }aatali, para dewa lan rOsigana ing antariksa padha nyawurake gandhakusuma (walanda : welriekende bloem = Indonesia : bunga yang berbau harum). sang Raghuputra tumuli alancaran warastra maneh rurnawan sang Dasawaktra. Kang rinEpasa-ke dhisik dening sang Raghawa j6mparing Pazupatapasa, yaiku j6mparing ka'g bisa'ng6totrk" sula (walanda : werpspies = rembing) tanpa wilangan kehe rnurCk ing akasa. Sang Dasawaclana enggalenggal ngl6pasake j6mparing Bhujagapasa (walanda : siangenstrik = jerat utar. nnulaga = ular. Pasa = jerat). Sula-sula kang m6tu saka jOmparinge Sang Raghut_ tama sirna diuntal ula-ura kang pating brubur m6tu sala Bhuja-

Bar6ng priksa sanjatane sirna, Sang Ramabhadra jaja_bang marvinga-winga, tumuli nglEpasake j6mparing sing m6tune saka g6ndhewa mbarubul a.r*u*it"; ana siji sing ng6nani dhadhane sang Rawana, njalari Ratu L6ngka iku dhawah-kantaka ana ing sajroning kreta. sumurup ratune ambruk kapidhara, kusire enggal-enggal mancolot saka kreta t6rus lumayu, nOciya nzupaya pangayoman. Nanging, durung sapira dohe playuning kusir, Sang Rawana eling punvaduksina, jum6n6ng ana ing kreta. Kusir di_ u'uh, didhawuhi bali m6nyang kreta. Kagawa saka bang6ting w6dine marang gustine, kusir tumuli bali, banjur munggah m6nyang kreta maneh.

kabeh- sawise mangkono, Rama - Rawana banjur ngeiokate i6mparing__liya-liyane, g6ntig6nti lin6pasake. Ana j6mparing kang di arani Yamastra (pinangkane saka Bathara yama), ivrirclrrm 1ruka gandharwa), Barunasbra (saka Bathara Baruna), Guhyakastra

kang aran Indrakulisa = palu-godam Indra. pm). Bar6ng limpung iktr dil6pasake dening Sang Raghawa, ana ing ai<asa tOmlpuk karo Tlisula, wasanane sanjata warna loro iku g6s6ng bar6ng, dadi awu

Ana sanjatane Rarvana kang ampuhe kagila-gila, awujud Ttisula (lValanda : drietand = senjata bermata tiga), p6paringe Bathara. sanjata Ttisula iku dil6pasake dening surg'ir**"na tumuju marang Sang Raghawa. Kanggo nanggulangi sanjata Tlisula, Sang Ragharva enggal-enggal ngasta limpung minantran Indra_ kulisa (Dimantrani supaya ampuh kaya sanjatane Bathara Indra

239

(saka Guhyaka = jinising dewa), Asurastra (panah Asura) lan.liya-

Iiyane.

Amarga padhadene ngangs6g-mr6p6ki, dununge Rama - Rawana saya c6dhak antarane, tansah padha ub6ng-ub6ngan--kaya rodha, utawa kaya sapu sumorot kang pinut6r-put6r. Saka bantdre olehe ub6ng-ub6ngan, kang tandhing yuda ora katon c6tha, mung katon bund6r mubdng ak6kalangan, kaya kalangane Bathara Yama karo Kalamr6tyu llnaonesia : dewa l\,Iaut) kang pinuju k6t6mu, banjur p6rang-tandhing ub6ng-ub6ngan mangun
bund6ran.

Kagawa saka bang6ting bant6re kreta-p6rang loro titihane Rama - Rawana olehe tansah ub6ng-ub6ngan, bumi nganti kaya ar6p mings6d pindhah panggonan, tansah agonjang-ganjing. Sang Girindra (Walanda : de vorst der bergen = rajanya gunung, gelar Bathara Siwah) gondhelan puncaking gunung kang kaya ar6p jugrug-jugruga. Suwara kang k6prungu ing w6ktu iku gumuruh pindha gludhug, samodra kocak mawalikan pindha kin6bur. Ing g6gana para dewa lan r6sigana padha gondhelan planit, amargi kuwatir tiba k6jungkir sumurup jagat, planit-planit lan liya-liyane padha gonjangganjing.
Amarga di6nteni nganti suwe Sang Raghuttama ora ngl6pasngl6pasake sanjata pamungkas, Sang Matali banjur matur mangkene : ,,Sinuwun, mugi wOlasa dhat|ng jagat, sampun ngantos jagat saisinipun kAhj|ng risak dening paprangan puniha. Ing simu paduka nganggp entheng dhat)ng m|ngsah paduka, botdn mbbayani. Sampun makatdn, sinuwun. Prayoginipun pun Raruana tumuntin paduha lipasi sanjata pamungkas. Manawi pun Rawana bot1n enggal-enggal paduka sirnakakAn, sag1d ugi dangu-dangu piyambakipqn manggih apus-kr-ama julig-culika (Indonesia : tipumuslihat licikJihai) ingkang leenging kangge ngasorak|n paduka. Piy amb alz ip un p unika aw atak c ulika-p o ra cid ro, sagdd nglela-ngle la m|ngsah (Indonesia : menina bobokkan). Scmangsa padulza katingal ueya-ppelzu, piyambo.kipun lajdng ng*cakahn apus-hrama nlurih unggul ing yuda".

,,Damar inghang meh pOjah jalaran tilas lisahipun, manawi dipun-sip?t, hatirrgal muntb sagAbyomn. Mahat|n paindhanipun p angamukip un D asamuk a, sahlangku ng mbdbay ani dh at| ng sin ft n hemawon ingkang cAhk kaliyan piyambahipun. Awit saking punika sinuwun, karsaa paduka tumuntdn mungkasi yuda mrajaya Rawana, supados ndam)l asr)pipun sadaya inglzang sami nandhang
240

b1nter. J\mparing GUHYAWIJAYA tumunt8n padulta pigunakakdn. J|mparing punika tanpa p|pindhan ampuhipun, jalaran dumados sahing pOdnut ingkang saklangkung alus, hanging wauratipun prosasat sami kaliyan ardi Windya utawi Himawan. Wujuding jOntparing sumorot kados surya. bedhoripun bayu-bajia (Wolanda : oruuteersst<trrn = Indo,rcsia : angin dan petirihalilintar), nr-Ony|pipun (utuluning j\ntparing) \laripun (]aruclha, lon Bothara Rttdra dumunung ing Dungka - nipun". (Pungka = \/alanda : gleuf = Jav,'a : l6gokan. L6gokaning panah. Pm).
Saparipurnaning ature Sang I\aatali, Sang arya Raghawa tunyam6ktakake jdmparing Guhyawijaya pinasang ing s6ndh6nging g6ndhewa. L6t sak6dhep netra, mak clorot ! Thal ! Janggane Dasamuka sapuluh pisan tug6l k6t6ngg6l j6mparing Guhyawijaya, tiba ing bantala b6bar6ngan karo ambruke g6mbunge.

lnuli

Bar6ng sumurup Dasamuka palastra, para kapibala padha surak-surak karo k6plok-k6plok lan jingklak-jingklak, mangalEmbana kadibyane Sang Raghawa. Sanalika banjur ana mandamaruta sumilir (angin sepoi-sepoi basa), jagat dadi tintrim, boreh-wangi sumawur b6barengan karo tibane agaru (c6ndhana) lan guguladhupa (ukupdupa) kang tansah kumukus. Para suragana (rombongan dewa), para R6sigana, para siddha (sat6ngah dewa) lan para makhluk TAR PAGATA (Walanda : lichaamloos = Indonesia : tak berbadan) padha as6santi ,jaya-jaya" karo nyawurake k6mbang saka antariksa. Sedane habu Dasamuka agawe p6p6s-angl6s lan tr6nyuhing panggalihe Wibhisana, salirane l6m6s lir linolosarqb6balunge. Saka

bangGte nawung sungkawa lan tr6nyuhe, prasasat ajur-mumur panggalihe \4iibhisana, waspane tansah carocosan. Sawise nyawurake k6mbang ing s.rmparane sang kaka (Dasamuka), Wibhisana ny6mbah, nuli l6nggah ana ing dagane, banjur matur mingkene : ,,Dhuh kakang Dasanana, dhuh kaka Prabu pCpundhen kawula ! Ivlugi kar*a paduka mriksani dhatdng hawula, saha kapar|nga paduka paring pangaksama dhat|ng kawula ingkang kalis ing panandhang, jalaran hawula. sumingkir saking ngarsa paduka saha laj|ng suwita dhaftng sang PARARTHA - PARAI{ARTHA, inggih sang sarjana-sujana abudi luhur ingkang mdmayu ayuning bawana. (Parartha : Walanda : een anders belang behartigend; het heil uan anderen zoekend : memperhatikan hepentingan orang lain; un-

247

hoogste waarheid = hebenaran yang tertinggi).

tttlz membahagiakan orang lain- Paramartha Walonda

de

,,saklangkung awon, manawi tiyang. tilar kadang ingkang lajOng ngAmpali darjana, inghang tanpa ancas luhur anggenipun tilar kadang; makatdn punika nama atindak durako. Kauulo ngru' maosi darbe kuu'ajibon tumut rum?ksa ayttning batt'ana, ntilani' pun kAncAng tukad kotoula, kOpaksa kCdah pisah haliyan paduka. Wondene ingkang murugalzOn sttsahing manah ltawula. amargi seda paduha sanes seda utami. Seda padttka ingkang makatn puni' ka, saha sirnanipun para kadang'hadeyan punapadene para uadyabala, puniha,,undhuh-undhuhaning wohipun pandam6l paduka wont6n ing donya", inggih inglzang kawastanan ,'karmaphala" (wohing pindsmOl). Paduka tansah nggAga rdmbag ingkang l6pat' rAmbagipun para nayaka mnntri-bupati ingkang sugih pamrih, inghang namung tansah iumurung wha nggunggung (mangaGmbana) dhatAng karsa Paduka". Nalika sami wawan-rmbag wontdn ing pasewalzan, manah hawula kOcuwan saha g\h, amargi bot)n wontn pamrayogi uta' mi inglzang padulea tanggapi. Mbolzmanaui anggen paduka botOn karsa ndhahar atur pamrayogi kawula, jalaran hawula kaprAnah kadang taruna. Nanging punapaa pangandikanipun eyang Baga' wan Sumali ugi bot|n paduka praduli. Sabda rahayu, saking pinisApuh ingkang Dbda ing kawruh, boten paduha pituhu'' namung paduka angg|p kados suwantOning groiogan sewu": ,,sapuniha leanyatan ftrAsing pangintdn-intin hawula, bi' lih tiyang inghang namung tansah tumindalz sakaingipun piy amb alz, sirna h arahay onip u n, uasananip un lai6 ng ngalami P ATI -- PATAKA. (Pataka : Walanda : misdaad, zonde, misdadig, uerderf, ueruloekt : Indonesia : keiahatan, dosa, iahat, lzehancuran, terkututt. Pati-pataka : mati terkutuk karena berdosa besar). Adhuh hcha Prabu, haha Prabu ! Makatn hawont)nan pa' tluka, sahlangkung agdng cacad paduha". Mangkono samba",-s6bute Wibhisana. Ndulu Wibhisana kang wis sawatara suwene pij6r rnacaudrasa (muwun) katon nalangsa k6ranta-ranta, Sang Raghuttama kamiw6las6n, mulane oanjur uglOlipur mangkcne : ,, Yoyi W'iblti' sana ! Wis ta, biratAn sunghawanira. Aia sira susahake patine Sang Da:asya, j|r patine hadangira wr1dha iku mati utama. Dheweke pantls ingal|mbans, amarga ing nguni rlfs mbangun tapa, mulane
242

q
a

hasusra cakrawartting jagat. (calzrawartti = walanda : wererdheerscher = yang memerintah jagat, raja dunia). Dheweke aran mati utama, amarga ora ngtcira ing yuda. Sing mpa mati ngamuk ing madyaning rana, matine sinbut moksatmak a. (Moksa + atmaka : Walanda : wien.s ziel uerlost wordt : helepasan jiwa, yang jiwanya mengala;ni kebebasan). Dadi, patine Sang Dasawadana kol)bu patinirtg pahlawan, mulane aja sira susahake. wondene sira, samdngho gumantia jumAn|ng Ratu, amarga prabawaning kaagunganira suci-murni. Nagara L|ngka pulihna ran ayomana; sira pantos siniwaha para rasoksa. udinon supa),a pera durjana padha mratobat, bima padha kasinungan.ati wning pincha kaca (partgilon), ngSlilut piwulang suci, ngrungkdbi agama,,.

Katrangan.
Kas6but ana ing layang Lagu Jawi jilid Iv, dhawuhe sang Raghuttama marang lYibhisana kamot ing t6mban-g gddhe patrasuratma lampah 1?, p6dhotan 4 - 6 - 7, laras pelog path6t n6nGm. Mangkene.;

243

a,Q

-7*\'0 n'wB 7*\r0 ,t,

2,1 cln
q7,

,-,-'8.&j'E.juijj uy

n2eSrter
Fi f!

?.1. @ s. e & o:ii,i Ag.. fi, eO n\ ,W, eO7 $/,

19,' t{,

ry|f

w a
AJ,

1L?,!93

tfie
tg?
-

L trz, 3 4 t 5 7{a g"i.iE.iffies-r .t" 3 Vr:i o D*-rotn q, ,7r7 G

\ OaO /d

erts?EFGTsazi-sa 2.1
ng E?

/rO?\

nV re AA 53- z.t, sEs oiiti, liila6 ls *tfi-ri sE s 3 3 56

n-a, cD
-_rJ

?.1.

tr5

rFE 3 E iiiTsEEi tr
\__

"i'3
\d

TN';

e-0 U\ "0; H7 oil.i FlEesT U@ @q c frla+ tr A -- ?a, ern un dt,si rg,

"0
-

rr-rr-J

ns?

.r.653
t

lz E-. L, & E Tt 6 o Y.: m

23 tr nl, r. t e, L z^4 ttt, tr Nt \ /.u E o q, alt n0 yg s, ry d ]

arr)
cl
a

s&ffiieprrr.

BUKU PELAJARAN BAHASA JAWA.

"

t v -

Buku-buku baru Penerbitan C.V. ,,CITRA JAYA" yang telah dinyatakan lulus oleh Tim Peneiiri Kanwil Departemen P dan K Propinsi Jawa Jimur, menurut Surat No.: 516/1 04. liC 16 80 - tanggal 1 Agustus 1980
adalah sebagai berikut:
ItJlemetri Basa Jawi

Memetri Easa Jawi Mernetri Basa Jawr

Untuk SMP,
Burat Sari

SPG

iilid l. (S. Padmosoekotjo) iilid ll. (S. Padnroscekotio) iilid lll. (S. Padmosoekotio)
RP

l'350,-

| (S. Prawirodiharcijo) ll (S. Prawirodihardio) Burat Sari Untuk sPG

iilid iilid
Silsilah Wayang Purwa iilid Untuk SMP, Silsilah V/ayang Purwa jilid Untuk SMP, Silsilah Wayang Purwa iilid Untuk SMP, Silsilah Wayang Purwa lilid Untuk SMP, SPG

RP 750,RP 1.500,-

SPG

l. ll.

(S. Padmosoekotio)

(S' Padmosoekotio) Rp 1.500,(S. Padmosoekotio)

SPG SPG

lll.
lV.

Rp '1.750,(S. Padmosoekotio)

Rp '1.500,-

Urip Baharia (M. Samoed Sastrowardoyo) Untuk SD, SMP .

Pepali Kiageng

BP

300,-

Untuk

SPG
di Toko-toko buku di
Surabaya,

&lo

(R.M. Soetardi Soeryohoedoyo)

RP 650,-

Bisa dibeli

atau langsung kePada PenerbitnYa:

C.V. "CITRA JAYA"

Jl.

Penghela

2 (atas)

Telpun: 41 169 - 25974

Surabaya.

MINGGoN

,,lfapa T8aya"

fy'
tI

\'lanawa panjenengan kagungan kawigaten marang bab-bab kang gegayutan karo kabudayan lan kagunan Jawa kang adi luhung, panggonane ora ana maneh kajaba kalawarti ,,Jaya Baya" sing jenenge wis kondhang wiwit taun 1945. Ora ngemungake kabudayan lan kagunan kuna tinggalane para leluhur lan para pujangga kang wis kasusra, nanging kalebu uga kadubayan, lan kagur"ran Jawa anyar kang wis kalarasake karo kamajuaning jaman. Kajaba saka iku panjenengan iya saged maos andharanandharan kang gegayutan karo prakara pulitik, ekonomi, lan kawruh-kawruh liyane kang dibeber kanthi cetha lan gampang dingerteni. Isih katambahan maneh waosan-waosan panglipur wuyung kayadene : crita - cekak, crita sarnbung-sinambung, crita - gambar lan sapanunggalane.'
Cekake isine pepak, mentes lan mirasa.

Metu saben dina Minggu, kandele 52 kaca, mawa samak

rinen gga gambar manca-warna. Regane langganan sesasi mung Rp 1.

l(X).-

'

Mundhuta dadi langganan saiki uga.

T.U. Jaya Baya Jln. Penghela 2 ( atas ),

Kotakpos
Surabaya.

25O,
a

I
.

BABAD TANAH JAWI

Agar supaya Kesusastraan claerah clapat dikenal dan dirrikmati seluruh bangsa, yang beiarti jtrga menrpererat kesatuan dan persatuan buclaya Nasional, Dr. Soervito Santoso berkenan menyuguhkan Babad Tanah Jawi dalam bahasa Indonesia.

Berisi cerita rakyat muiai jaman kerajaan Galuh, Pejajaran, Jakarta, L{ajapahit, Pajang, Petrgging, Demak sampai
ke jaman lUataram..

Babad Tanah Jawi memang br-tltan sejarah dalam arti yang lazim, tetapi juga bukan sekedar legenda atau dongengan belaka. Barangkali benar apa yang tertulis dalam Ensiklopedia Indonesia (Van Hoeve, Bandung 1953) bahwa babad "melukiskan cara pandangan-pandangan bangsa Jawa terhadap sejarahnya di waktu lamPau". .Yang jelas, babad merupakan sttatu karya sastra Jawa yang tinggi nilainya. Tidak sedikit episode-episode dari Babad Tanah Jawi telah diangkat ke pentas teater tradisional Jawa karena keindahan dan nilai-nilai dramatik ceriteranya. Versi oseli Babad Tanah./au.,i tertulis dengan huruf Jawa rlalam bentuk.puisi mocopat. Kini karya besar tersebut diceritakan kembali dalam Rahasa Indonesia huruf Latin oleh seorang ahli Kesusastraan Jawa, Dr. Soewito Santosa. Kalau anda ingin mengenal kearifan, kebijakan dan keadiluhung-an Jawa, bacalah buku ini. Ukuran buku : L4 X 72 cm, tebal : 282 halaman, cetak offset, kertas HVS. Harga Rp 2.500,-.

l
j

.--*---

ctcaRau

DAFTAR KAPUSTAKAN ( BIBLIOGRAFIE ). pANGRIpTANIPUN BUKU "SILSILAH wAYANG PURWA MA\IA CARITA'"

1. Ramayana abasa Jawi-kina - 6-p, Yogisrvara ? 2. Uttarakanda abasa Jarvi-kina 3. Hariwangsa abasa Jawi-kina - Q-o" Panuluh. 4. Bharatayuddha abasa Jawi-kina - Empu S6dah. 5. Tantu Pangg6taran 6. Adiparwa abasa Jau'i-kina - Parwa I ing lVlahabharataParwa II 7. Sabhaparwa abasa Jawi-kina - Panva IVing tr{ahabhirataing lvlahabharata8. Wirataparwa abasa Jawi-kina Parwa V ing Mahalha14ta. Ud-yogaparwa abasa Jawi-kina 9. 10. Bhismaparwa abasa Jawi-kina - Parwa VI ing Mahabharata' 11 . Asramawasanaparwa abasa Jawi kina - Parwa XV ing Mahabharata. irz. Mosalaparwa abasa Jawi-kina - Parwa XVI ing Mahabharata' 13. Prastanikaparwa abasa Jarvi-kina - Parwa XVII ing Mahabharata. 74. Swargarohanapan/yaJawi-kina -ParwaXVIIIingMahabharata 15. Mahabharata mawa sastra Jawi - R. Ng- Djajapoespita. 16. Mahabharata abasa Indonesia - Njoman S. Pendit. surakarta. Pakampalan Theosofi 17. Mahabharata (kalawarti) 18. Bhagawadgita abasa Indonesia - oleh ,,Romo". 19. Kalawarti Padhalangan H,B.S. - Himpunan Budaya Surakarta 20. Kalawarti Padhalangan Panjangmas - YogyakartaR. 21. S6rat Rama - R. Ng.Yasadipura I.I' Ng. Yasadipura Bratayuda 22. S6rat 29. Sdrat Lokapala - R. Ng. Yasadipura II' 24. S6rat Dewaruci - R. Ng. Yasadipura II. 25. S6rat Wiwahajarwa - R. Ng- Yasadipura II' Pustakaraja 26. S6rat - R. Ng- Ranggawarsita' 27. S&at Paramayoga - R. Ng. Ranggawarsita' jarwa s6kar I\{acapat - R. Ng. Ranggawarsita' 28. S6rat Bratayuda R. Ng. Ranggawarsita' 29. SSrat Wedhapurwaka M. Mintaraga gancaran 30. S6rat - Dr. Ng.Priyohutomo' Sindoesastra' 31. S6rat Arjunasasrabahu ( 6 jilid ) - R. *. NH: Sindoesastra. Partakrama 32. S6rat 33. S6rat Sumbadralarttng - R- Ng- Sindoesash;a. g4. S6rat Srikandhi maguru manah - R. Ng- Sindoesastra' 35. S6rat .Iagalabilawa - K.P.A. Koescemadilaga' K.P.A. Koesoemadilaga' njantur 36. S6rat S6mar R.M. Sasradiwirya' 37. S6'rat Pr6giwa - IVi' Soekir' 38 S6rat Abirranyukerem ig. S6rat tuntunan natah lan nyungging ringgit - R. Bagoes Soelardi' ;0. S6rat f"prrttakan Jawi - Prof. Dr' R' Ng' Poerbatjaraki
*r.*

t
,