GS 1S Cao ng Nguyn Chuong 1 M U I. Khi qut chung v protein 11 Nb J"c tt cbo c%o bm cb!t ptotel - V mt s luong, n chim khng dui 50% trong luong kh ca t bo. -V thnh phn cu trc, protein duoc tao thnh ch yu t cc amino acid qua lin kt peptide. - Cho dn nay ngui ta d thu duoc nhiu loai protein dang sach cao c th kt tinh duoc v d xc djnh duoc thnh phn cc nguyn t ho hoc, thng thung trong cu trc ca chng gm bn nguyn t chnh l C H O N vi t l C 50%, H 7%, O 23% v N 16%. c bit t l N trong protein kh n djnh. - Nh tnh cht ny d djnh luong protein theo phuong php Kjeldahl, ngui ta tnh luong N ri nhn vi h s 6,25. - Ngoi ra trong protein cn gp mt s nguyn t khc nhu S 0-3% v P, Fe, Zn, Cu... Khi luong phn t, k hiu l Mr (duoc tnh bng Dalton)* ca cc loai protein thay di trong nhng gii han rt rng, thng thung t hng trm cho dn hng triu. V du: insulin c khi luong phn t bng 5,733. glutamat-ehydrogengenase trong gan b c khi luong phn t bng 1.000.000 (bng 1.1). 1.2. ngha khoa hc v thc tin c%a nhm ch!t protein T lu, d bit rng protein tham gia moi hoat dng sng trong co th sinh vt, t vic tham gia xy dung t bo, m, dn tham gia hoat dng xc tc v nhiu chc nng khc v.v... II. Phn Ioai protein - Protein gm hng trm, hng ngn amino acid ni vi nhau bng lin kt peptide tao nn mt hay nhiu chui polypeptide c cu trc rt phc tap. - Cn c su c mt hay vng mt ca mt s thnh phn c bn cht khng phi protein m ngui ta chia protein thnh hai nhm ln: 2.1. Protein don gin Protein don gin l nhng phn t m thnh phn cu tao ca n gm hon ton amino acid. Th du mt s enzyme ca tuy b nhu ribonuclease gm hon ton amino acid ni vi nhau thnh mt chui polypeptide duy nht (c 124 gc amino acid, khi luong phn t 12.640), chymotripsin gm ton amino acid ni vi nhau thnh chui polypeptide (c 241 gc amino acid, khi luong phn t 22.600)v.v... Dua theo kh nng ho tan trong nuc hoc trong dung djch dm mui, kim hoc dung mi hu co ngui ta c th chia cc protein don gin ra mt s nhm nh nhu: -Albumin: tan trong nuc, bj kt ta nng d mui (NH 4 ) 2 SO 4 kh cao (70-100%). -Globulin: khng tan hoc tan t trong nuc, tan trong dung djch mui long ca mt s mui trung tnh nhu NaCl, KCl, a 2 SO 4 ..., v bj kt ta nng d mui (NH 4 ) 2 SO 4 bn bo ho. -Prolamin: khng tan trong nuc hoc dung djch mui long, tan trong ethanol, isopanol 70-80%. -Glutein: chi tan trong dung djch kim hoc acid long. -Histon: l protein c tnh kim d tan trong nuc, khng tan trong dung djch amoniac long. 2.2. Protein phc tp Protein phc tap l nhng protein m thnh phn phn t ca n ngoi cc -- amino acid nhu protein don gin cn c thm thnh phn khc c bn cht khng phi l protein cn goi l nhm thm (nhm ngoai). Tuy thuc vo bn cht ca nhm ngoai, ngui ta chia cc protein phc tap ra cc nhm nh v thung goi tn cc protein d theo bn cht nhm ngoai: -Lipoprotein: nhm ngoai l lipide. -Nucleoprotein: nhm ngoai l acid nucleic. -Glycoprotein: nhm ngoai l carbohydrate v dn xut ca n. -Phosphoprotein: nhm ngoai l acid phosphoric. -Cromoprotein: nhm ngoai l hop cht c mu. Tuy theo tnh cht ca tng nhm ngoai m c nhng mu sc khc nhau nhu d ( hemoglobin), vng ( flavoprotein)... III. Chc nng sinh hc ca protein .1. Xc tc v enzyme 3.1.1. Quan dim v xc tc enzyme Hu ht tt c cc phn ng xy ra trong co th du do cc protein dc bit dng vai tr xc tc, nhng protein d duoc goi l cc enzyme. Mc d gn dy ngui ta d pht hin duoc mt loai RNA c kh nng xc tc qu trnh chuyn ho tin RNA thng tin (pre-mRNA) thnh RNA thng tin (mRNA), ngha l enzyme khng nht thit phi l protein. Nhng enzyme xc tc sinh hoc c bn cht l acid nucleic duoc goi l ribozyme. Nhung djnh ngha c tnh cht kinh din: enzyme l nhng protein c kh nng xc tc dc hiu cho cc phn ng ho hoc, l cht xc tc sinh hoc vn c ngha dc bit quan trong. Hin nay ngui ta bit duoc khong 3.500 enzyme khc nhau, nhiu enzyme d duoc tinh sach, kt tinh v nghin cu cu trc. 3.1.2. Nhng khc bit v dc tnh xc tc, gia xc tc v co v xc tc enzyme. Enzyme l cht xc tc sinh hoc, ngoi kh nng xc tc ging nhu cht xc tc v co bnh thung n cn th hin mt s tnh cht sau dy: a) Hiu sut xc tc rt ln. Su chuyn ho co cht khi s dung emzyme xc tc ln hon nhiu so vi cht xc tc v co thng thung. V du: 1mol Fe 3+ chi xc tc phn ly duoc 10 -6 mol H 2 O 2 /pht. Trong khi d mt phn t catalase c mt nguyn t Fe xc tc phn ly 5.10 6 mol H 2 O 2 /pht;1 gam pepsin trong 2 gi thu phn duoc 5 kg protein trng luc nhit d bnh thung. Tuong tu 1gam phn t .-amilase sau 1 giy c th phn gii 4.000 lin kt glucoside trong phn t tinh bt, cao hon nhiu so vi xc tc bng cht v co. b) Tnh dc hiu cao. Tnh dc hiu cao l mt trong nhng khc bit ch yu gia xc tc bng enzyme v xc tc bng cc cht v co khc. Mi enzyme chi xc tc cho su chuyn ho mt hay mt s cht nht djnh, theo mt kiu phn ng nht djnh. Dua vo su tc dung c tnh chon loc, ngui ta c th chia ra mt s kiu dc hiu sau: - c hiu kiu phn ng. c hiu ny th hin ch mi enzyme chi xc tc cho mt trong cc kiu phn ng chuyn ho mt cht nht djnh. V du: phn ng oxy ho kh, chuyn vj, thu phn, v.v... - c hiu co cht. L kh nng kt hop ca co cht vo trung tm hoat dng ca enzyme v bj chuyn ho dui tc dng ca chng. Dua vo mc d dc hiu ngui ta lai chia ra mt s kiu nhu: dc hiu tuyt di, l enzyme chi tc dung trn mt co cht duy nht 3.1.4. Su phn b enzyme trong t bo. Trong co th enzyme c mt moi m, moi t bo. Nhung ty theo chc nng ca m m cc t bo trong m thung c nhng h thng enzyme ring bit. - Trong nhn c cc enzyme nhu ATP-ase, nucleosidase, nicotinic-mononucleotide adenylyltransferase, 5 ' -nucleotidase. - Trong ty lap th c cc enzyme lin quan dn qu trnh chuyn ho nng luong nhu h enzyme ca chui h hp t bo v qu trnh phosphoryl ho tao ATP, cc enzyme ca chu trnh Krebs,v.v... -Trong lysosome c cha nhiu enzyme thu phn (hydrolase). -Trong ribosome c cha cc enzyme cho qu trnh tng hop protein. - Trong bo tuong cha nhiu loai enzyme, dc bit c tt c cc enzyme ca qu trnh dung phn. - Trn mng t bo cng nhu mng ca nhiu bo quan c nhng loai enzyme gip cho su vn chuyn mt s cht qua mng v mt s hoat dng khc ca mng. .2. Isozyme 3.2.1. c tnh phn t soyme l cc dang phn t khc nhau ca cng mt enzyme, xc tc cho mt phn ng sinh ha. Mc d cng xc tc cho cng mt loai phn ng sinh ho, nhung do su tn tai cc dang phn t khc nhau nn c mt s tnh cht l, ho v min djch khc nhau. V du: lactatdehydrogengenase (LDH) l enzyme kh hydrogen thun nghjch gia lactate v pyruvate c khi luong phn t 130.-140.KDa, cu trc gm 4 tiu don vj (subunit), cc tiu don vj ny duoc djch m t 2 gene khc nhau duoc k hiu l H v M (t ch ting Anh H- Heart v M-Muscle). Hai loai chui polypeptide d tao nn 5 dang phn t khc nhau l: LDH 1 : HHHH LDH 2 : HHHM LDH 3 : HHMM LDH 4 : HMMM LDH 5 : MMMM Trong din di theo chiu t m sang duong th th LDH 1 chay nhanh nht ri dn LDH 2 , LDH 3 , LDH 4 v LDH 5 chay chm nht.
3.2.2. Vai tr chc nng ca cc isozyme. T l cc dang isozyme c th thay di tuy theo tui tc, trang thi sinh l v bnh l. Su tn tai ca nhiu dang phn t khc nhau ca cng mt enzyme l mt hin tuong sinh hoc rt quan trong c v mt l lun v thuc tin. Chng han su phn b khc nhau v LDH trong co th ca cc loi c xuong sng, loai chui H ch yu tm thy co tim v loai M ch yu tm thy co xuong. Bi v loai chui H thung bj c ch bi pyruvat vi nng d qu tha. Nhung acid pyruvic trong m tim duoc oxy ho hiu kh mt cch du dn trong ty th d cung cp nng luong cho m ny, v thng thung khng c su dong ca acid pyruvic. Tri lai tuy m co xuong c rt nhiu LDH dang M v m ny c nhiu hoat dng bt thung gy nn nhng dong pyruvat nht thi, nhung dang M lai khng bj c ch bi acid pyruvic. .. Cc enzyme di lp th (allosteric enzyme) v phc h enzyme (multienzyme). Trong co th sng cn gp nhng enzyme ngoi trung tm hoat dng xc tc cn c mt loai trung tm khc lm nhim vu diu chinh hoat tnh ca enzyme cn goi l enzyme di lp th. Tuy trung tm diu chinh v trung tm xc tc c tc dung h tro nhau, nhung l hai loai cu trc khc bit nhau. Trong nhiu trung hop c th "kho trung tm dj lp th m vn gi duoc hoat dng xc tc ca trung tm hoat dng. Cc enzyme ny thung duoc cu tao t cc don vj nh kt hop vi nhau bng cc lin kt yu , nn rt mm do c th tn tai dui nhiu dang khc nhau v c th bin di thun nghjch t trang thi ny sang trang thi khc mt cch d dng. Ngoi enzyme di lp th cn gp phc h da enzyme (multienzyme). l nhng phc hop gm nhiu enzyme c lin quan dn nhau trong mt qu trnh chuyn ho nht djnh. V du phc hop enzyme trong qu trnh tao acetyl-CoA t acid puruvic duoc goi l phc h pyruvatedehydrogenase. Phc hop ny gm ba loai enzyme l pyruvate dehydrogengenase, dihydrolipoyl transacetylase v dihydrolipoyl - dehydrogenase. .4. Nhng quan dim y hc v protein 3.4.1. Protein l nhng phn chc nng ca co th. Ngoi vai tr l thnh phn chnh trong cu trc ca t bo v m, protein cn c nhiu chc nng khc quyt djnh nhng dc dim co bn ca su sng nhu su truyn dat thng tin di truyn, su chuyn ho cc cht d l cc enzyme, cc khng th chng lai bnh tt, cc hormon dn truyn cc tn hiu trong t bo v.v... du c bn cht l cc protein. 3.4.2. Hnh thnh chc nng mi trn co s cu trc protein. Su pht trin ca sinh hoc phn t dua trn l thuyt trung tm "DNA F RNA F Protein. Nhu vy, su bin di DNA s dn dn su bin di cu trc ca phn t protein v do d chc nng sinh hoc ca n s bj bin di ko theo nhng thay di c lin quan dn ton b co th. Trong qu trnh tin ho ca sinh vt su hnh thnh v thch nghi mt chc nng mi din ra mt giai doan ljch s lu di. Su xut hin mt protein mi bin dang thung lun di km bnh tt. 3.4.3. Su xut hin cc protein bnh l. Y hoc l ngnh khoa hoc v su sng, ngy nay vi tin b ca khoa hoc, nhng hiu bit v bnh l mc d phn t d vuot ra khi gii han ca gii phu t bo hoc co quan. Sinh hoc phn t ra di d tao ra cuc cch mang trong cc quan nim v bnh. T d, su pht trin ca bnh hoc phn t lun lun di km vi sinh hoc phn t. Su bin di cu trc ca mt protein hay su xut hin cc enzyme c cu trc bt thung du do yu t di truyn gy nn. '/ Bnh prion Prion (Proteinaceous Infectious particle on l phn t protein v khng cha mt loai acide nucleic no hoc nu c th cng qu ngn d m ha bt ky mt protein no m prion c. Trong co th bnh thung c th c sn prion nhung chng khng gy bnh. Trong mt diu kin no d prion c th thay di cu trc v gy bnh. Prion gy nhiu bnh nguy him dng vt v ngui, gy thoi ha h thn kinh trung uong v gim st tr tu nhu bnh b din, bnh kuru ngui. Cc bnh thuc nhm prion duoc phn loai khoa hoc v CD 10 l A81 v CD-9 l 046. Tt c bnh do prion duoc bit c nh hung ln cu trc ca no hoc m thn kinh khc, tt c du hin khng th diu trj v lun dn dn t vong. Ni chung, prion duoc hiu theo ngha l mt don vi nhim v mt l thuyt, song ch gii khoa hoc, th PrP C ngh l mt dang prion protein (PrP) ni sinh, diu ny thy trong v s m co quan, trong khi PrP Sc ngh theo hung dang gp np ca PrP, chju trch nhim trong hnh thnh cc mng amyloid v ging ha thn kinh. Isoforms Loai protein m prions lm nn (PrP) tm thy khp co th, trn ngui khe manh v c cc dng vt. Tuy nhin, PrP tm thy trong cc mu nhim c cu trc khc nhau v d khng vi cc enzyme protease, cc enzyme ny trong co th bnh thung c th phn hy cc protein. Dang protein bnh thung goi l PrP C , trong khi dang protein nhim trng goi l PrP Sc ch C ngha l t bo (cellular) hoc (common) PrP, Sc ngha l 'scrapie', mt bnh do prion trn cu. Trong khi PrP C c cu trc xc djnh r rng th PrP Sc l cc polydisperse chc chn v xc djnh chua r rng. PrP c th do gp cun nhiu hay t ln ca dang isoforms d duoc xc djnh r trn in vitro PrP C PrP C l mt protein bnh thung tm thy trn cc mng t bo. N c 209 amino acids ( ngui), mt cu ni disulfide, c trong luong phn t 35-36 kDa v ch yu l cu trc xon alpha. Mt vi dang topological cn tn tai; mt dang trn b mt t bo hnh m neo qua glycolipid v 2 th xuyn mng PrP c vai tr quan trong trong qu trnh kt dnh t bo vi t bo, truyn tn hiu ni bo trong diu kin in vivo, do d c th lin quan dn truyn tn hiu gia cc t bo no vi nhau. PrP Sc Cc isoform c tnh nhim ca PrP, duoc bit nhu l PrP Sc , c th chuyn thnh dang bnh thung ca PrP C proteins thnh isoform nhim nh vo su thch ng hoc hnh dng; nguoc lai, su thay di con dung ca cc protein l lin kt vi nhau. Mc d cu trc chnh xc 3D ca PrP Sc chua bit, nhung c mt t l cao hon v cu trc -sheet vj tr bnh thung ca cu trc d-helix Su kt tp ca cc isoform bt thung ny c cu trc dang amyloid soi, v t d tch tu thnh tng mng. iu ny chua r rng nu su kt tp ny gy ra tn thuong t bo hoc cc phn ng phu dui cc dng ca bnh l sn c. Chi c nhng phn t PrP c cu trc sp sp cc a.a ging ht nhau vi PrP Sc mang tnh nhim mi hop thnh t chc soi pht trin. Dua theo cc biu hin di truyn ngui ta chia cc protein bnh l ra lm hai loai ln: a) Nhng bin di v s luong ca protein: l su thay di do su tng hoc gim protein no d. Nhng protein ny vn c cu trc bnh thung v nhu vy khng c bin di ca gene. M do ri loan qu trnh diu ho sinh tng hop protein Trong trung hop l protein enzyme th nhng lch lac v s luong enzyme s dn dn nhng ri loan dy chuyn chuyn ho. b) Nhng bin di v cht luong protein: l nhng ri loan v cu trc protein do gene bi bin di, dn dn cu trc protein thay di ko theo su thay di chc nng sinh hoc ca protein d. V du, su bin di cu trc ca hemoglobin (Hb) l protein c chc nng vn chuyn oxygen trong mu dn dn bnh thiu mu, hay nhu bnh thiu mu do hng cu hnh lui lim... 3.4.4. Cu trc v chc nng ca protein min djch. Tham gia vo h thng min djch c nhiu co quan, nhiu loai t bo v dc bit nhiu loai protein thuc hin cc chc nng ring bit tao nn hiu qu min djch dc hiu v khng dc hiu. Cc protein min duoc nhc dn nhiu hon c l cc khng th, b th v cc cytokine. a) Cc khng th (antibody). Tt c cc phn t khng th d duoc chng minh l cc globulin c chc nng min djch (vit tt l g: mmunoglobulin) v c bn cht l glycoprotein. Cc khng th duoc chia thnh 5 lp. Tuy theo cu trc v chc nng min djch l gG, gA, gM, gD, gE. Cu trc ca phn t khng th duoc hnh thnh t hai loai chui polypeptide l chui nng (k hiu: H=Heavy chain) c khi luong phn t t 53-59 kDa v chui nhe (k hiu:L=Light chain) c khi luong phn t 22-26 kDa. C bn chui duoc gn vi nhau bng cu disunfid (S-S). Trung tm hoat dng l phn lin kit vi khng nguyn (hnh 1.2) nm vng tn cng N ca chui nng v chui nhe c cu trc chi khong 8-10 amino acid. H Knh 1.2 Cu trc chung cua phn tu khng th (Ig) b) B th (complement). L nhng protein huyt tuong phn ng vi nhau nhm tn cng cc dang tc nhn gy bnh. H thng b th bao gm khong 40 protein c chc nng dp ng min djch, chng vi sinh vt v dp ng vim. V chc nng, cc khng th tuong tc dc hiu vi tc nhn truyn nhim bnh, cn h thng b th duoc c djnh ln tt c cc khng th d thuc hin chc nng min djch. Cc thnh phn ca b th tuong tc gia chng vi nhau v cc yu t khc ca h thng min djch. c) Cc cytokine. L ton b cc phn t duoc tit ra bi cc t bo ca h thng min djch, tham gia vo hoat dng tn hiu gia cc t bo trong hoat dng dp ng min djch. Tt c cc cytokine du c bn cht protein hay glycoprotein v duoc phn loai nhu sau: - Cc interferons (FN): c cc dang --FN, .-FN v - FN, c chc nng ngn nga ca mt s virus gy bnh. - Cc interleukin (L): c cc dang t L1 dn L 13, chng c nhiu chc nng, nhung ch yu l kim tra su bit ho v sinh sn t bo. - Cc yu t kch thch qun lac (CSF): c chc nng kim tra su phn chia v sinh sn ca cc t bo ngun v cc t bo mu so khai. - Cc cht dn truyn sinh hoc (mediator): l nhng protein ca giai doai dp ng min djch cp tnh. W 3.4.5. Cu trc v chc nng ca protein vn chuyn. W Trong co th c nhng protein lm nhim vu vn chuyn nhu hemoglobin, mioglobin, hemocianin vn chuyn O 2, CO 2 v H + di khp cc m, cc co quan trong co th. Ngoi ra cn c nhiu protein khc nhu lipoprotein vn chuyn lipid, ceruloplasmin vn chuyn dng (Cu) trong mu v.v...Mt trong nhng protein lm nhim vu vn chuyn duoc nhc dn nhiu nht d l hemoglobin. Phn t duoc cu tao t bn tiu don vj (subunit), hai tiu don vj - v hai tiu don vj .. W W HKnh 1.3 Cu trc ca phn t hemogIobin W Mi tiu don vj ni vi mt heme bng lin kt khng phi cng ho trj. Khi so snh vi protein cng chc nng nhu myoglobin co v leghemoglobin thuc vt l nhng protein c cu trc chi mt tiu don vj (monomer) thy rng cc tiu don vj cu trc kh ging nhau 3.4.6. Cu trc chc nng v vai tr ca lectin. Lectin l nhng protein hay glycoprotein khng phi ngun gc min djch, lectin c kh nng ngung kt vi nhiu loai t bo, cng nhu nhiu loai dung hoc cc hop cht cha dung c tnh cht chon loc. Hu ht lectin c cu trc bc 4, vi khi luong phn t giao dng trong pham vi kh rng t hng ngn cho dn hng trm ngn Dalton. V du: lectin t r cy &rtica dioica (ho gai &rticaceae) c Mr=8,5 KDa trong khi d loi sam bin chu (Tachypleus tridentatus) c Mr=700.KDa. V chc nng, ngui ta thy rng mc d lectin khng phi l khng th chng lai tc nhn gy bnh nhung chng c vai tr bo v co th nh tuong tc vi mng t bo v gy ngung kt t bo ca chng. 3.4.7. Nhng chc nng khc ca protein Trong co th ngoi cc protein dm nhn chc nng xc tc nhu enzyme, chc nng vn chuyn nhu hemoglobin, mioglobin, lipoprotein, v chc nng bo v nhu cc khng th min djch, cc protein dc t nhu enzyme noc rn, lectin v.v..., protein cn tham gia nhiu chc nng quan trong khc nhu: - Cc protein lm nhim vu kch thch diu ho qu trnh trao di cht nhu cc hormon - Cc protein lm nhim vu cu trc nhu v virus, mng t bo, colagen da, fibrolin to - Cc protein lm nhim vu co rt nhu myosin, actin soi co - Cc protein lm nhim vu du tr nhu casein ca sa, ovalbumin ca trng, v.v...