ROKETLER UZAYDA NASIL UUYOR?

Roketler uzayda Newtonun her etkiye kar eit ve zt bir tepki vardr yasasna uygun ekilde hareket eder. Uzay aracnn minik roketinden gaz karken ara da gazn zt ynnde hareket eder. Ara bylece yavalatlr, hzlandrlr veya istenilen yne dndrlr. Kat yaktl roketler Kat yaktl roket yaktn ateleyince oluan scak gazlar, eksozdan (lle) karken bir etki oluturur. Newton yasasna gre oluan tepki de zt ynde roketi hareket ettirir. K olimpiyatndaki bir kayak tfeiyle yere yatmadan ayakta ate etse kayaklar geriye kayar. Uzayda yer ekimi olmad iin bir astronot tfekle ate etse, tepki nedeniyle kendisi uzayn derinliklerine itilir. Kat yaktl roketlerde, yanc madde ve oksijen yaktn iinde birlikte bulunur. Yakt atelenince scaklk artar ve yaktn iindeki oksijen ieren madde bozunur ve saf oksijen gaz brakr. Saf oksijen yanndaki yanc maddeyi yakar. Bylece tm yanc madde ve oksijen ieren madde bitinceye kadar yanma srer. Yanc madde olarak alminyum tozu, oksijen ieren madde olarak potasyum nitrat ve yaptrc olarak kauuk kullanlabilir. Gerekli oksijen yaktn iinde olduu iin yakt uzayda rahata yanar. Kat yaktl roketler ise yaktyla depoland ve hemen kullanlabildii iin silah olarak kullanlr. Kat yaktl roket bir kez atelenince yakt bitinceye kadar durdurulamaz. Uzaya kmak iin bu nedenle genellikle sv yaktl roket kullanlr.

Kat yaktl bir roket

Sv yaktl roketler Sv yaktl roketlerde alkol, gazya, svlatrlm hidrojen gibi yaktlar ile sv oksijen kullanlr. Boru ve pompalarla yanma odasna aktlan sv yakt, oksijenle yanar. Gazlar ne kadar scaksa roketten o kadar hzl kar ve roket de o derece hzla itilir. Oksijen ve hidrojeninn basnc ykseltilerek alev scakl ve roketin hz artrlr. Sv yaktl roketlerin hz yakt miktar ile kontrol edilir. Ancak oksijen ve hidrojen rokete kalktan hemen nce doldurulur. Sv oksijen -183 derecede sv hidrojen -253 derecede sakland iin uzun sre rokette bekletilmeleri tehlikelidir. Souk gazlar yannca +3300 dereceye kar. Lle scaktan erimesin diye, evresindeki ince borularda sv yakt dolatrlr.

Sv yaktl roket

Yer ekiminden kurtulmak iin roket ne kadar hzl olmal? Bir ta atnca birka metre sonra yere der. Mermi daha hzldr ve birka yz metre sonra der. ok daha hzl bir cisim atlsa yere dmeden dnyann etrafnda dnebilir. Hatta ondan da hzl bir cisim yer ekiminden kurulup uzayda kaybolur. Yer ekiminden kurtulmak iin gereken hz saniyede 11.2 kilometredir yani saatte 40 bin kilometredir. Bu hza ka hz deniliyor.

A ve B hznda cisimler yere der E hzndaki cisim yer ekiminden kurtulur

Uzay aralar yer ekiminden kurtulduktan sonra motorlar durdurulur. Uzayda son hzlar ne ise o hzla yrngede dnerler. Ancak uzayda az da olsa baz gazlar vardr bu nedenle uydu yavalar ve yrngeden sapar. Uydular kk roketleriyle tekrar yrngeye sokulabilsin diye bir miktar yakt tar. Yakt biten uydu yavalar ve atmosferde yanar. Yakt biten uydu yerine nceden yenisi gnderilir. Bu gne kadar 4000 roket atlarak uzaya uydu gnderilmitir. ou mrn doldurup yanmtr. Dnyann kendi etrafndaki dnme hz ne kadar? Dnyann kendi etrafnda dnme hz yolcu uaklarndan ve sesten daha fazladr. Dnya saatte 1670 kilometre hzla dner. Ekvator 40,000 kilometredir ve dnya 24 saatte bir dner. Hz iin 40,000i 24e blersek 1670 km/saat kar. Uakta kaplar kapal olduundan 1000 kilometre hz hissetmeyiz. Dnyann gne etrafndaki hz saatte 100,000 kilometredir. Dnyann kendi etrafndaki ve gne etrafndaki hzn da atmosfer bizimle dnd iin hissetmeyiz. Trksat gibi uydularn ekvator yaknndan atlma nedeni dnyann dn hznn ekvatorda yksek oluudur. Roketin hzna dnyannki eklenince yakt tasarrufu yaplr. Uydular ne kadar yksee kar? Alak yrngedeki uydular dnyadan 200-1200 kilometre yukarda dner. Yksek yrngedeki haberleme uydular ekvatordan 36,000 kilometre yukarda sabit dururlar yani dnya ile ayn hzda dnerler. Uzay istasyonunun hz saatte
3

28 bin kilometredir ve 90 dakikada bir tur atar. Ay dnyann doal uydusudur ve dnyadan yaklak olarak 380,000 kilometre uzakta saatte 1000 kilometre hzla tur atar. Gelecein roketleri ne tr yaktla uacak? Kat ve sv yaktl roketlere kimyasal yaktl roket denilir. Gelecein roketleri elektrotermal, elektrostatik, elektromanyetik, gne nml ve nkleer motorlar kullanacak. Bu motorlarn bazlar halen kullanlyor ama daha gelimeleri gerekiyor. Uzayda hareket edebilmek iin roketten darya hzl maddelerin kmas gerekir. Bugnn roketleri ok yakt yakt iin gidilecek uzaklklar snrl. Uzay mekii 1000 ton kat ve 730 ton sv yakt kullanyor. Gelecekte az miktarda madde ile elektrik, nkleer veya gne enerjisiyle ar yksek scaklk ve hzlara ulalrsa daha uzaklara gidilebilir. Belki de yakt olarak uzaydaki kalntlar kullanmak mmkn olacak. Roketler bin yl nce silah olarak kullanlmaya balad ve ikinci dnya savanda atom bombasndan sonra en lmcl silah oldu. imdilik gezegenleri tanmamz salyor. Umarz gelecek nesilleri yeni dnyalara tar. Prof. Dr. Ural Akbulut ODT Kimya Blm