Z. Betl Yazc EYTAN MELANKOLK FRDA KAHLONUN ABRAZOAMOROSOSUNDA MELANKOLK KARA DELK NEREDE?

Meksikal kadn ressam olan Frida Kahlo 6 Temmuz 1907de Mexico Citynin gneybatsnda eski bir yerleim blgesi olan Coyaacanda dodu. Fakat, gerekleri istedii gibi hep deitirdii zere, kendisine doum gn olarak bu tarihi deil de Meksika devriminin patlak verdii 1910 yln seti.1 Gen bir kzken geirdii trafik kazas sonucu omurgasndan yaralanmasna, defalarca ameliyat geirmesine, ayanda bir sakatlk ve srtnda btn yaam boyunca srecek aclar kalmasna karn aclara kaytsz, neeli, geleneksel ahlaka yz vermeyen, ironinin ve hassasiyetin kart baklara sahip, elikiler yaayan modern bir kadn olarak tanmlanr Kahlo. Annesinin tm kar kmalarna karn kadnlara dknlyle nl bir ressam, kendisinden yal ve fiziksel olarak olduka iri yapl bir adam olan Diego ile evlendi. Diegonun apknlklar yznden olduka youn aclar yaad. Ona hitaben yazd u iirsel metinde bu aclar ve hayal krklklar net olarak grlebilir: Kt gnmde yanmda olmadn zaman vazgetim. Cann skldnda benimle paylamadn, krlacak veya tedirgin olacak olsam bile dncelerini aka sylemediini anladm zaman vazgetim. Bana yalan sylediini anladm zaman vazgetim. Gzlerime baktnda kalbinle bakmadn ve bana hala sylemediin eyler olduunu hissettiimde vazgetim. Her sabah benimle uyanmak istemediini, geleceimizin hibir yere gitmediini anladm zaman vazgetim. Dncelerime ve deerlerime deer vermediin iin vazgetim. Arlarm dindirecek scak sevgiyi bana vermediinde vazgetim. Sadece kendi mutluluunu ve geleceini dnerek beni hie saydn iin vazgetim. Tablolarmda artk kendimi mutlu izemediim ve tek neden "sen" olduun iin vazgetim. Bencil olduun iin vazgetim. Bunlardan sadece bir tanesi senden vazgemem iin yeterli deildi, nk sevgim yceydi. Ama hepsini dndmde senin benden oktan vazgetiini anladm. Bu yzden ben de senden vazgetim. Ve boanrlar. Daha sonra Diego ile yeniden evlenir. yi bir ressam olmas yan sra, sosyalist dnya gr, evliyken ve daha sonra yaad ak hikayeleri, ufak tefek kusurlarn gzellie dntrebilen cazibeli bir kadn olmas en nemli zellikleri olarak vurgulanr. 1953 ylnda lmnden hemen nce Meksikada alan bir sergide Frida Kahlonun bir birey ve ressam olarak fiziksel ac karsndaki cesareti ve inat yaama sevinci, farkl ve zgn olmak konusundaki srar, gizemini korumak iin bir maske olarak kulland teatral gsteriler yapma tutkusu zerinde durulur. Srrealist manifestoyu kaleme alan Andre Breton Fridann resimlerini grdnde kendini yaratan bir srrealist tanmn yapmtr. 2 Fridann en srrealist almas 1944te balayp lmne dek tuttuu gnl olarak bilinir. Frida gnlnn sayfalarn imgelerden oluan dokunakl ve iirsel tarzda yazlarla, izimlerle doldurmutur. mgeler ve szcklerin zgr bir biimde akmasnn Fridann srrealist otomatizm bilgisinden geliyor olduu dnlebilir. Gnlkte Kocas Diegoya hitaben yazlm ak mesajlar, yaam yksne dair sayfalar, politik inancn ilan ettii yerler, endie, yalnzlk, ac ve lmle ilgili ifadeler vardr. Tekrarlanan iaretler, anlamsz szck listeleri gibi sama eyler, grsel olarak zel bir dzenle dizilmilerdir. Frida fantazmik grsel imgeler, yaratklar, tuhaf insanlar, vahi trenler yaratmtr. Yzler acayip maskeler, ok ynl Picassovari profiller olarak resmedilir. Bu noktada Fridann kendi nevrozlarn incelemek iin bilinli olarak srrealist otomatizm tekniini kullanm olabileceinden, ancak izimlerinde serbest renk ve izim akyla kartlk oluturan bir gerekliin varlndan, bilind ve bilincin kavaklarnda gidip geldiinden sz edilir 3 Garip karakterlerinden iki tanesi noktann ve tirenin lkesinden gelen tuhaf ifttir. Bunlar, plak bir adam olan Tekgz ile kucanda bir cenin tutan plak kadn Neferisistir. Frida kendisiyle Diegoyu simgelediinin anlalmas hi de g olmayan bu kar koca hakknda unlar sylemitir: Tekgz (son derece zeki olan) Neferisisle scak ve canl bir ayda evlendi. kisinin Neferinuco adnda, garip suratl bir oullar oldu ve bu ocuk daha sonra lokura (lgnlk) diye anlan ehrin kurucusu oldu. 4 Burada Fridann btnlenme taknts ile ilgili olarak Tepegz ile Cylopsa ve Neferisis ile Douya, eski Msra bir gnderme yapt ve lgnlk ehriyle de topik bir dnya kurgusu zerinde durulabilir. Ancak esas vurgulanmas gereken, bu ksa ykdekinin aksine, ok istemesine ramen bir ocuunun olmad, daha dorusu hamile kalmasna ramen bebeini kaybettii ve daha sonra da yeniden gebe kalma ansn yitirdiidir. Fridann zihninde byk bir yer igal eden yaamsall yaam/ doa dngs ve mistisizm eklinde, taknaklam btnlkl imgelerinden yola karak simgeselletirmi olduunu syleyebileceimiz, resimlerinde sklkla grmek mmkn. Rya, hayvanlar ve bitkilerle i ie resmedilmi ou oto portre, Freudun Musa kitabndan esinlenerek yapm olduu Musa tablosu, Yaral Masa, Ormanda ki plak, abrazoamoroso, Umut Aac bunlardan bazlar. Bu resimlerde yaamn gerei olarak cinsellie, yaama, lme, doann dngsne, gece ve gndze,

aya ve gnee, yer alt ve stne, yeryz ve gkyzne vs. gndermelerde bulunur. Onun zihninde dourmann yaamn bir paras olmakla edeer olduu gz nne alndnda yaad dk yapma ve sonrasnda ocuk sahibi olamama srecinin hayatnda ne byk bir travma oluturduu ve ruh halini ne denli etkiledii anlalabilir. Hayatnn bu dnm noktas ve yaad ak aclar resimlerine simgesel olarak yansm ve genlik yllaryla ardndan gelen dnemlerde yaad aclara ve mutsuzluklara bal olarak simgelerinde deiiklikler olmutur. Ancak bu konu ayr bir yaz kapsamndadr. Frida kendisine yaktrlan srrealist tanm iin unlar syler Benim srrealist olduumu dndler, ama deildim. Ben asla hayalleri resmetmedim. Ben kendi gerekliimi resmettim. 5 Bana kalrsa aslnda bunun tersi dorudur fantazmik imgelerini resmettii yaptlar yoluyla kendi gerekliini kendisi oluturan bir evrimin iinde yaamtr Frida ve aynen Albert Drerin dedii gibi bu yolla kendi kendini, kendi gerekliini yaratmtr. ABRAZOAMAROSO TABLOSUNDAK KARA DELK: MELANKOL NEREDE

abrazoamoroso" * Karmak hisleri ve ift ynl eliik duygular olduu bilinen Fridann resimlerinde kulland taknaklam imgeleri nedeniyle simgesel bir tarzdan sz edilebileceini sylemitik. Hem mutluluktan ve sevinten melankoliye geii gstermesi, hem melankoli ile yaam sevincini btnletirmesi, hem de barndrd melankolik simgesellik bakmndan 1949da yapm olduu abrazoamoroso tablosu dikkate deer. Tabloya bakldnda arkadan ne, bykten ke, gkyznden yeryzne, eskiden yeniye, gemiten imdiye, geceden gndze doru i ie gemi bir sarmal, bir hareket, bir evrim ve btnl salayan birbirleriyle uyum iinde kadn figrlerini grrz. Bunlar memelerinden akan stle birlikte paganizmi/ pantezimi simgeleyen ana tanralardr. Diilii ve yaam veren, besleyen, koruyan anlamnda ana tanray ve dolaysyla ona ait olan stn neolitik ada samanyolunu**, gkyzndeki yldzlar simgeledii bilinmektedir. Antikadaki yeryz tanrs Gaia ve gkyz tanrs Uranos btnlemi, birlemi, el ele tutumutur. Ve Frida bir kadn olarak kucanda tuttuu, alnnda nc bir gz bulunan koca- ocuk ile bu ana tanralarn, kadn mirasnn yeryzndeki temsilcisi ve srdrcs konumundadr. Her ey doayla ve birbiriyle uyum iindedir. Kocaman ve her eyi sevgiyle sarmalayan doa ya da ana tanrann parmaklar, bir tarafta aalar ve otlar simgeleyen yeil dier tarafta topra ve kkleri simgeleyen kahverengi, bulumutur. Yer alt ve st, ller diyar ve yaam birbiriyle barktr. lmle yaam arasnda bir evrim sz konusudur. Fridann natrmortlarndaki meyveler ve iekler de belli bir rengin ve eklin anlamsz tayclar olmaktan ok uzak olup yaam, lm, cinsellik gibi daha byk bir oyuna gndermede bulunur ve bunu sembolize ederler.

Doa cmerte ve adilane hem yaayanlar hem de lleri korumak ve kabul etmek iin kollarn amtr. Resmin sa ve solu arasnda hi rahatsz etmeyen, matematik kesinlikten uzak bir simetri sz konusudur. Tablonun solunda veya gndz tarafnda Fridann znn bir paras olarak tanmlad onu aran uzak gne vardr. Fridann elbisesi de gne ile ayn renktedir. Elbisesinin etekleri ise masals mantarlar artrmaktadr. Resmin sanda gecenin simgesi ay durur. Sol tarafta grm olduumuz krmz gne/uzak gne figrnn doann evrimi gz nnde bulundurulduunda Gecenin gnei ya da retorikte bir oxymoron olan ve melankoliyi simgeleyen karagne olarak tanmlanan Satrn temsil ediyor olabileceinden sz edilebilir, belki buna bu noktada bir ar yorum denebilir, ancak abrazoamoroso tablosunda deil ama Gne ve Yaam, 1947 6 adl bir baka gneli tabloda, gne yine ok krmzdr hem de alnndaki nc gzle ve evresindeki halkalarla, yeryzne inmi, melankolinin temsilcisi bir Satrn simgelediine kuku braklmayacak ekilde resmedilmitir. Grnenin ardnda gizli olan grme veya kehanet yetisi olarak tanmlanabilecek, nc gz veya i gz deha ile delilik snrn temsil eden melankolinin dolaysyla da Satrnn simgeleridir. Antikada melankoli iin kullanlan drt zsu retisinde vcuttaki svlardan kara safra ile zde tutulmu melankolinin( melas: kara, cholie: safra) bedeni terk ettii blge gzlerdir. Gzya kederin ve umutsuzluun ifadesidir. Hindistanda (Douda) nc gz ana tanralarnn alnnda 7 iken alndaki gz dier iki gzle birlikte tanrnn gen olarak izilmi gz olarak hristiyanlkta ortaya kar 8

Drthe Binkert Kadn ve melankoli kitabnda bu genin bir varyant olan, tepesi aada bir gen olarak, kadn cinsel organ olan vulva ile benzerliinden ve menstruasyon kan ile kara safra ilikisinden, aylk fizyolojik menstruasyon kannn kadnn eytaniliine gnderme iin kullanldndan sz ediyor. ncilde gz insann daha derindeki anlam kavram olduu eklinde, derindeki geree bakma anlamnda kullanlyor. Bu Melankoliin korkulan kehanet yetisi ve olaand sanatsal sezgisiyle de ilikilendirilebilir. 9 Me/lankoliin ilk hecesi Ma/me heceleri Hint/ Avrupa dillerinde uygun drmek, paylatrmak, tamamlamak, ina etmek anlamlarnda ilksel/diil hece olarak, szck arkeolojisi gerei yine olumlu ve yapc anlamda kadnla buluturulabilecek bir gedir. 10 Antik dnemde altna tanrs Kronos ile zaman tanrs Chronos ve antik Roma tarm tanrs Satrn (Chronos) ile melankolik mizac veya kiilii badatran varsaymlar ok saydadr. Melankoliklere ortaadan bu yana Satrn ocuu , ngilizcede zgn ve umutsuz yz ifadesi

olanlara saturnine ve ortaa inan uzants olarak deerlendirilebilecek ekilde cumartesi gnne Saturday denmesi 11 ayrca hem eski yunan hem de trk mitolojisindeki tepegz/cylops ile Osmanl imparatorluunda oullarn bodurtan Padiah hikayeleri tarihncesinden balayp gnmze kadar gelen, alar ve taraflar aras aktarlan terimsel ve ilineksel dzeydeki kltrel gelerin grlmesi asndan nemlidir. Chronos yeryz tanrs Gaia ile gkyz tanrs Uranosun oludur. Bir gn Gaia Uranosa kzar (bu kzgnln sebebi ak deildir, belki daha sonra erkekleri hadm eden kadn, veya ocuklarn doururken onlar dourmakla ayn zamanda lm de baheden kadn veya anne gereklii zerinden, ataerkil bir kltr tarafndan retilmi de olabilir, belki de bu kzgnln sebebi bir baka kadna olan kskanlktr) ve olundan babasnn cinsel organn bir orakla kesmesini ister. Chronos annesinin szn dinleyip, babasnn yerine Olimposa oturduktan sonra ocuklar tarafndan gszletirileceinden korkarak doan ocuklarn bir bir yutmaya balar. Kendi ocuklarn yiyen Tanr Chronos gibi Satrn gezegenin de manyetosferi iinde iyonize madde kayna olabilecek Jupiterin uydusu oya benzer bir uydusunun olmamas ve paracklarn Satrnn halkalar tarafndan yakalanarak srekli bir ekilde ortadan kaldrlmalar gcn elinden alacaklarndan korkarak oullarn yiyen Chronos ile ayn erevede dnlebilir. Chronosun kars Rhea son olu Zeusu babasndan saklar ve Chronosa/ Satrne olu Zeus yerine ta yutturur. Grld gibi yine, ataerkil zihniyetin bir uydurmas olsa gerek, kadn suludur, erkein tekerine ta koyan her zaman kadndr. Ve gnn birinde Zeus babas Chronosun cinsel organn keser, onu gszletir ve yer altna kapatr. Dier yandan Chronosun ocuklarn yutmas onun zaman tanrs olduu dnldnde, ocuklar olan saatleri yutmas olarak da betimlenebilir. Vurgulanmas gereken bir dier konu da Chronosun ayn zamanda bolluun ve bereketin simgesi olmasdr. Dikkat edilmesi gereken onun ift simgeselliidir. Babann cinsel organn kesen orak ayn zamanda ekin bime aracdr 12. Buradan yola karak doa-insan elikisine, insann doay ele geirdike kendine yabanclamas ve zgrln yitirmesi gibi paradoksal bir duruma ulalr. Tanr babalar ve oullar arasnda sz konusu olan rekabet, g ve egemenlik ilikisi babasnn cinsel organn orakla kesen Chronos ve daha sonra kendisininkini kesen olu Zeus arasndaki atma veya g-egemenlik atmas kadnlar veya ana tanralar arasnda grlmez. Frida kendi tablolarndaki gnei ilk Tanr, yaratan, yaam tekrar oluturan varlk olarak tm dinlerin merkezi eklinde yorumlamaktadr.13 Tabloda en nde kollarnda ocuuyla birlikte oturan anne: yaratandr. Btn tanrlar douran anadr 14. Burada Fridann kocas Diegoyu kucandaki ocuk olarak betimlemesi ona hayat veren, onu yaratan anlamnda hem tanralk hem de annelik ile btnleen bir imgedir. Ayrca Diegonun alnna izilmi olan tepegz ya da nc gz; ona verilmi olan ya da erkein nitelii saylan tanrsalln veya tanrsal bir yetinin kadn tarafndan erkee bahedildiini, erkein bunu kadndan miras ald eklinde yorumlanabilir. nc gzn ortaada melankoliklerle zdeletirildii dnldnde toplumsal trenlere, dinsel ayinlere katlmayan, bir tr bireysel bakaldrc olarak grlen, din-devlet otoritesini sarsan, bireysellii gndeme getiren melankoliklerin neden tehlikeli grld daha kolay anlalabilir. Bu tr kadnlar kahindir, gelecei grrler, sezgileri gldr, bu ekilde otoriteyi ( erkek/ devlet vs) tehdit ederler. Bu nedenle Ortaa boyunca cad veya eytan olmakla sulanm ve diri diri yaklmlardr. Cadlar ya da eytani melankolik ler (melancholia diabolic) yani inansz, olumsuz, uyumsuz, insanlarla ilikileri sevmeyen, ilerindeki fkenin da yansmas olarak hznl bir yz ifadesiyle ortalkta pek grnmeyen, toplumsal kurumlar, ailesel ilikileri yadsyan inansz insanlar olarak tanmlanmlardr. Bu tanm antika ve daha sonra Rnesans dneminde yaratclkla zelleen melankolik tanmndan ok farkldr. Melankolinin de dier ou terim veya kavram gibi adan aa deerli ve deersizlik arasnda durmadan gidip geldiinden sz etmek gerekir. Frida Diegonun alnna izdii gzle hem kendi yaratcln vurgulamakta, yani tikel olarak zmlersek o nc gz Diegoya kendisinin ya da tmel bir yorumda bulunursak kadnn erkee verdiinden sz etmekte olabilir. Ortaada eytani melankoliklerin kadnlar olduu gz nne alndnda o dnem kilise yontularnda bu tr kadnlarn eskiden olduu gibi erkekleri egemenlikleri altna alacaklar korkusunu yanstan eserler grlr 15 Bu korku antika mitlerinden o gne, baba-oul arasnda yaanan g-egemenlik ilikilerine dayanmaktadr aslnda. Birebir kadnlarn byle bir g ve egemenlik araynda veya istenci iinde olduunu sylemek yine erkek bak asyla kadnlar olumsuz nitelemekle ilgili hatal bir deerlendirme olarak grnd bana. Diegonun alnndaki gz, bir evirimle, onun resimle ilgili ya da sanatsal yaratclna ve bu yolla diiliine ve giderek melankolik eytanlna dolaysyla da Frida ile zdeliine ya da anima- animus veya yin-yang olarak kadn-erkek btnlne ulamamz da salayabilir. Tablonun sa alt kesinde melankoli kpei yatmaktadr. Bu kpek Albert Drerin Melancholia I adl gravr ve ardndan yaplan melankoli ile ilgili dier tablo ve gravrlerde simgesel deere sahip bir

gedir. Ancak Fridann tablosunda melankoliyi simgeleyen dier gelere, rnein zenginlii ve gc simgeleyen para kesesi, anahtar, teknoloijk ve matematik aralar ile ycelik belirtisi kanatlara rastlanmaz. Fridann melankoliklii para ve gten azade, kadndan yana, kendisiyle ve dnyayla bark, btncl, yaraty, dourganl simgeleyen yaam sever bir melankolikliktir. Resimlerinden yola karak Fridann vurgulanmas gereken bir dier tutkusu tm zamanlar ve yerleri bir btnl gstermek istercesine, bir sinema filmi gibi tek bir grntde, ayn zaman diliminde vermek istemesi. Tablolarda Frida ve Diegonun inand din: pantezmin dirimselcilie dayanan bir tr durmakszn vurgulanmaktadr. Bu durum paganizm ve doa katlmclar olan mistisizmde de grlr. Fridann inancna gre evren yol gsterici izgilerin dikkatle ilenmi bir a, her eyi saran rntsdr. Evrende ekiller ve renkler uyum iindedir. Her ey yaam yasasna gre davranr. Kimse kimseden ayr deildir. Ama bu benzerlik iinde her ey zgn ve tektir de. Keder ve ac, zevk ve lm, varolmak iin girilen bir sreten baka bir ey deildir 16. Fridann inan kendi szleriyle yle aktarlm: hi kimse bir fonksiyona hizmet etmekten ya da bir fonksiyonun paras olmaktan fazlas deildir. Kendimizi, milyonlarca varlk arasndan -talar- ku ya da benzer yaratklaryldzlarn mevcudiyeti- mikroplarn mevcudiyeti- kaynak mevcudiyetleri- kendimize ynlendiriyoruz. Tek bir kabiliyetsizliin eitlilii ikiden, ten, her zamanki ayrntlardan kamak iin- tekrar bire dnmek iin. Ama toplamla deil ( bazen tanr, bazen zgrlk, bazen de sevgi denir ona)- hayr biz her zaman nefret - sevgi-anne-ocuk-bitki-toprak-k-imek-vs-dnyalarn vereni olduk-evrenler ve evrensel hcreler. 17 Fridann tablolar insann kendinden daha zayf insanlar, doa ve doada yer alan dier canllar, canszlar stnde kurduu iktidara, doa zerinde egemenlik kurduka yitirdii zgrlne ve yabanclamasna tepki olarak ortaya km, kendisine bu d dnyadan kaarak snlacak bir alan yaratma eklinde yorumlanabilir. Fridann zdeleerek kendi yzyle birlikte betimledii srtna saplanm oklarla hznl bir geyik, maymunlar, papaanlar, erotik iekler, doann btn evirimsellii, yaam- lm dngs veya evrimi tablolarnda grlr. Onun ok sevdii bir imge olan yaam-lm dngs Musa18 tablosunda rmeye yz tutmu bir aatan kan filizler eklinde simgeselletirilir. St annesinin memesindeki st kanallar tomurcuklanm bir aa dal olarak resmedilir. Frida hayvanlarla ve bitkilerle olduu kadar kimi zaman aznlklarla, zenci veya yerli kadn ve ocuklarla da zdeletirir kendisini. Kadnlarla birlikte lmsz ak melankolik Diego da onun tablolarnda durmadan tm naifliiyle, bozulmaml ve barllyla var olur. Kadn olma bilincini ana tanralara eklemlenerek resimleri araclyla gnmze tayan Firdann tablolar ve gnlklerine izdii desenleri modernizmin ykclna, tketime, yabanclamaya, paralanmaya, blnmeye kar yaamdan ve bartan yana diil melankolik bir bakaldrdr. Bu nedenle de tablolarnda melankolik kara delik yoktur. Kaynaka: * abrazoamoroso" 1949: Evrenin, yeryznn ( Meksikann), Diegonun, benim ve senor Xolotlun kucaklay, Hayden Herrara, Frida, Bilgi yaynevi, kinci basm Mays 2003, sf 400 **Samanyolu=Styolu anlamnda: milkway: Yldz Cbrolu Kadnn Yazsz Tarihi iinde. Payel yaynevi 1. Hayden Herrara, Frida Bilgi yaynevi, kinci basm Mays 2003, sf 18 2. age sf: 272 3. age sf: 327 4. age sf: 326 5. age sf: 326 6. Hayden Herrara, age sf : 399 7. Drthe Binkert, Melankoli Kadndr, Ayrnt inceleme dizisi:136, sf 118 8. age, sf 118. 9. age, sf 119 10. age sf 132 11. Serol Teber, Melankoli normal bir anomali, Say yaynlar, 4. bask, 2009; sf 159 12. age sf 161 13. Frida, sf: 392 14. Drthe Binkert, Melankoli Kadndr, Ayrnt yaynlar:248, sf 118 15. Serol Teber, age sf 173 16. Hayden Herrara age, sf 401

17. age, sf 401 18. Hayden Herrara, age, sf 306