BAKIM TEKNOLOJ LER KONGRES

_______________________________ 1 _______

B R H DROELEKTR K SANTRALDA SREKL T TRE M ZLEME S STEM UYGULAMASI

Emre ORHON

ZET retimin sreklilii enerji santrallarnn en byk nceliidir. Ani arzalardan kaynaklanan beklenmeyen durular ciddi retim kayplarna yol aabilir. Bunun nne geebilmek iin, makinann dinamik davran ile ilgili bilgi veren parametrelerin srekli olarak izlenmesi ve analizi sayesinde olas arzalar erkenden tesbit edilir, hasar gereklemeden nce bakm planlamas yaplr. Bu alma kapsamnda 672 MW toplam gce sahip Birecik Hidroelektrik Santralnda kurulan srekli titreim izleme sistemi tantlacak, mekanik ve elektrik montaj ayrntlarna deinilecek, verilerin izlenmesi ve srekli gsteriminin ne ekilde yapld anlatlacaktr. Anahtar Kelimeler: Titreim, srekli izleme, hidroelektrik, elektromanyetik, eddy akm, sensr

ABSTRACT Uptime is the most important fact for the power plants. Unexpected breakdowns may result in large amount of production loss. In order to prevent this, early fault detection is performed by the online monitoring and analyzing the parameters that relates to the dynamic characteristics of the machine. In this study, an online vibration monitoring system that has been installed in a hydropower plant of 672 MW total power will be introduced, mechanical and electrical installation details will be given and the online monitoring techniques will be presented. Key Words: Vibration, condition monitoring, hydropower, electromagnetic, eddy-current, sensor.

1. G R Trbin-Generatr sistemlerinin srekli olarak izlenmesinde kullanlan Trbin Denetleme ve Gzetleme Sistemleri, makinalar koruma ve arzalar gereklemeden nce erken uyar verme zelliine sahiptirler. Bu kapsamda, titreim (vibrasyon) bata olmak zere, generatr hava aral, manyetik ak, ksm dearj, eksenel yatak pozisyonu, devir hz, faz, proses deerleri ve verim gibi parametrelerin izlenmesi ve analizi sayesinde trbin srekli olarak kontrol altnda tutulmaktadr. Makina arzalar ile ilgili erken uyar verme zelliine sahip en nemli parametre titreimdir. Balansszlk, kaplin ayarszl, mekanik geveklik, yatak yalama problemleri, atlak oluumu gibi arzalar ilk ba gsterdikleri andan itibaren makinann titreim imzasnda kendilerini gstermektedirler. Bu tip arzalar genellikle aniden olumamakta, zaman ierisinde gelien bir seyir izlemektedirler. Titreim seviyeleri srekli olarak takip edilerek, hasara sebebiyet verilmeden ve makinann duruunu gerektirecek titreim seviyelerine ulalmadan arzalar erkenden tespit edilebilmektedir. Arza analizi sonucunda sorunlu olduu tehis edilen makina paralarnn yedeklerinin temin edilerek zamannda deitirilmeleri ile retim kesinti sresinin en aza indirilmesi ve ikincil arzalarn azaltlmas salanr. Bu sayede fabrika retimi en az kayba uram olur.

BAKIM TEKNOLOJ LER KONGRES

_______________________________ 2 _______

Koruyucu Srekli Titreim zleme Sistemleri makinalara zarar verebilecek anlk titreim deiimlerinin hzla belirlenmesi ve nlem alnmasn salamaktadrlar. Bunu gerekletirebilmek iin makina zerine kalc olarak yerletirilen sensrlere ve bu sensrlerden gelen toplam titreim seviyelerinin nceden belirlenen alarm limitleriyle srekli karlatrlmasna ihtiya vardr. Bu limitlerin almas halinde sistem eitli ikaz veya trip (acil kapatma) rlelerini aktive ederek makinay durdurur ve bu sayede byk bir hasarn nne geilmi olur. Hidrolik makinalardaki arzalarn byk ounluu titreim izleme yoluyla tesbit edilebilmekte olup, ak ve elektromanyetik kkenli arzalarn tehisi iin titreim beraberinde ilave baz lmlere bavurulmaktadr. Bunlarn balcalar; generatrde Hava Aral, Ksm Dearj ve Manyetik Ak, trbinde ise Kavitasyon izleme teknikleridir. zellikle byk gce sahip trbinlerde bu lmlerin tmne bavurulmaktadr. Bunun yansra ya analizi, basn, scaklk, debi ve verim gibi proses parametreleri, tm dier lmlerle ilikilendirilerek arza tehisi amal analizleri daha efektif hale getirmektedir (ekil 1).

ekil 1. Hidrolik trbin-generatrde kurulabilecek srekli denetleme ve gzetleme sistemine ait lm parametreleri. Hidrolik makinalarda karlalabilen arzalar mekanik, elektrik ve hidrolik olarak 3 grupta toplanmaktadr. Tablo 1de, hidrolik trbin-generatr sisteminde karlalabilecek arzalarn neler olabilecei ve bunlar tehis edebilmek iin hangi izleme yntemlerinin kullanld grlmektedir [1].

BAKIM TEKNOLOJ LER KONGRES

_______________________________ 3 _______

Tablo 1. Hidrolik trbin-generatr sisteminde karlalabilecek arzalar ve izleme teknikleri.

2. H DROELEKTR K MAK NALAR N T TRE M SINIRLARI ISO 7919-5 ve ISO 10816-5 uluslararas standartlarnda, hidroelektrik santrallardaki trbinlerde ve pompa istasyonlarndaki makina gruplarnda titreim izlemenin ne ekilde yaplmas gerektii aklanmaktadr [2, 3]. Trbinin her yatanda izafi aft titreimleri ve mutlak yatak titreimi lmleri nerilmektedir. ISO 7919-5 standardnda tanmlanan izafi aft titreimleri, birbirlerine 90 derece a yapacak ekilde radyal olarak yerletirilmi, yatak ile aft arasndaki izafi yer deiimini len yer deiimi sensrleri ile llmektedir. Bu sensrler afta temas etmemekte olup, eddy-akm (eddy-current) prensibi ile almaktadrlar. Yataa monte edilen birbirine dik iki sensr sayesinde kinetik aft yrngesi (orbit) llebilmektedir. ISO 7919-5 standardnda aftn merkez noktasnn maksimum yerdeiimi genlii Smax olarak tanmlanmaktadr ve farkl devir hzlarna sahip makinalarda Smax titreim seviyesinin mikrometre cinsinden hangi limitler dahilinde olmas gerektii 4 farkl blge (zone) tanmlanarak verilmitir (ekil 2). A blgesi: Yeni devreye alnm makinalarn titreimleri normal olarak bu blgede olmaldr. B blgesi: Bu blgedeki titreimler, makinann uzun dnem durmakszn almas iin kabul edilebilir seviyededir. C blgesi: Makinann titreimlerinin bu blgede olmas, makinann uzun dnem almas iin elverili deildir. Genelde makina bu blgede ksa sre altrlr ve ilk frsatta durdurularak bakma alnr. D blgesi: Bu blge dahilindeki titreimler makinada kalc hasar oluturmak iin yeterli dzeyde olup, makinann bu blgede almasna izin verilemez.

BAKIM TEKNOLOJ LER KONGRES

_______________________________ 4 _______

ekil 2. ISO 7919-5 uluslararas standardnda tanmlanan Smax titreim seviyesine ait deerlendirme limit blgeleri. Smax parametresine ilaveten, makina blouna yerletirilen sensrlerle mm/s RMS cinsinden mutlak yatak titreimleri llmesi nerilmektedir. Bu lmler de ISO 10816-5 standardnda tanmlanmtr. Hidroelektrik trbinler genellikle dk devirde dnmektedirler. Devir hzndaki ilk harmonik bileeni salkl bir ekilde lebilmek iin, dk frekanslarda ivmelerlere kyasla ok daha yksek elektrik sinyali reten elektromanyetik hz sensrleri kullanlmaldr. vmelerlerin dk frekans blgesinde kullanm, sinyalin grlt eii altnda kalmasna ve dolaysyla yanl lmlerin alnmasna yol aabilmektedir. Elektromanyetik hz sensrlerinin kullanlamayaca tek blge statorun iidir. Hz sensrleri stator ierisindeki elektromanyetik dalgalardan etkilenmektedir. Dolaysyla, stator ierisinden alnacak stator ekirdek titreimlerinin lmnde ivmeler (accelerometer) kullanlmas gerekmektedir. ISO 10816-5 standardnda titreim snr deerleri makina tipine gre drt gruba ayrlmtr. Grup 1; rijid temel zerine kurulu ve 300 dev/dak zerindeki hzlarda alan yatay makinalar, Grup 2; yataklar makina bloundan destek alan ve 300 dev/dak altndaki hzlarda alan yatay makinalar, Grup 3; yataklar temelden destek alan ve 60 dev/dak ile 1800 dev/dak devir hz aralnda alan dey makinalar, Grup 4 ise; alt yataklar temelden destek alan, st yata ise sadece generatr statorundan destek alan ve 60 dev/dak ile 1000 dev/dak devir hz aralnda alan dey makinalar olarak tanmlanmtr. Radyal dorultuda llen titreimlerin alarm snr deerleri - mm/s RMS cinsinden olmak zere - Grup 1 iin 2.5 (uyar), 4.0 (trip), Grup 2 iin 4.0 (uyar), 6.4 (trip), Grup 3 iin 2.5 (uyar), 4.0 (trip) ve Grup 4 iin st yatakta 4.0 (uyar), 6.4 (trip), dier yataklarda 2.5 (uyar), 4.0 (trip) eklindedir.

3. PROJE VE UYGULAMA Trkiyede anlurfa ili snrlar ierisinde Frat nehri zerinde bulunan Birecik Hidroelektrik Santral her biri 112 MW gce sahip 6 adet dey tip Francis trbinine sahiptir. 2001 ylnda kurulumu tamamlanm olan santral Verbundplan Birecik Baraj letme Ltd. ti. tarafndan iletilmektedir [4]. Santraldaki trbinlerin titreimlerinin uzun sreli izlenmesi ve kayt altna alnmas amal kurulan

BAKIM TEKNOLOJ LER KONGRES

_______________________________ 5 _______

Srekli Titreim zleme Sisteminin montaj 2011 Austos aynda 10 i gn ierisinde gerekletirilmi olup, bu bildirinin yaynland tarih itibariyle sistem devreye alma aamasndadr. 3.1. Sistemin Genel Yaps Sistem bileenleri aada listelenmitir: 1. Eddy-akm titreim yer deiimi sensrleri: aft ile yatan izafi yer deiimini ve izafi titreimlerini lmektedir. 2. Elektromanyetik titreim hz sensrleri: Makina blounun mutlak titreimlerini lmektedir. 3. Sensr montaj bloklar: Sensrlerin montajnda kullanlan kaideleri ve zel ayar gerelerini kapsar. 4. Saha balant panolar: Sensr sinyal kablolar ile oklu sinyal kablolar arasndaki balanty salayan elektrik panolardr. 5. oklu sinyal kablolar: Sensrlerden gelen sinyali izleme nitelerine tayan ift ekranl kumanda kablolardr. 6. zleme niteleri: Sensrlerden gelen sinyali deerlendirerek analiz eden, titreim seviyelerini anlk olarak lerek alarm seviyeleri ile karlatran, alarm seviyeleri aldnda uyar ve trip rlelerini aktive eden ve DCS sistemi ile srekli dijital veri iletiiminde bulunan cihazlardr. 7. A balant aygt (switch): zleme nitelerinin yerel aa balanmalarn salar. 8. Srekli izleme yazlm: zleme nitelerinden gelen lm verilerini srekli olarak grntler. Aadaki ekilde sistem bileenleri ve birbirleriyle balantlar ematik olarak grlmektedir.

ekil 3. Koruyucu Srekli Titreim zleme Sistemi bileenleri.

BAKIM TEKNOLOJ LER KONGRES

_______________________________ 6 _______

Trbin yataklarna monte edilen titreim ve devir hz sensrlerinin kablolar saha balant panolarna balanmaktadr. Trbin bana 2 adet saha balant panosu mevcut olup her panoya 5 adet sensr baldr. Sinyaller, saha balant kutularndan ana panodaki izleme nitelerine oklu sinyal kablolar ile tanmaktadr. Bu sinyal kablolar zel ift ekranl kumanda kablolardr. Kablolarn ift ekranl olmas, dardan gelebilecek elektromanyetik grlty ve kablolarn birbiri aras etkilemini engellemek iindr. Sinyallerin izleme niteleri tarafndan deerlendirilmesiyle elde edilen lm parametreleri, OPC protokol vasitasyla santralda kurulu bulunan DCS sistemine srekli olarak aktarlmaktadr. DCS sistemi bu verileri depolamakta ve yazlmnda eitli parametreler ayn grafikte zamana bal olarak izdirebilmektedir. Buna ilaveten, izleme sistemine ait yazlm vastasyla yerel aa bal bilgisayarlar tm lm deerlerini srekli olarak grntleyebilmektedir. 3.2. Sensrlerin Yerleimi Trbinin su giri dorultusundaki eksen X, buna yatayda 90 derece dik olan eksen Y, aft dey ekseni ise Z olmak zere eksen takm belirlenmitir. Trbinin her bir yatana X ve Y dorultularnda izafi titreim yer deiimi sensrleri yerletirilmitir. st yataa X, Y ve Z dorultularnda, alt yataa ise X ve Y dorultularnda elektromanyetik titreim hz sensrleri monte edilmitir. Titreime ilaveten, devir hz ve harmoniklerinin genlik ve faz bilgisinin llebilmesi iin 1 adet devir hz sensr yerletirilmitir. ekil 4, sensr dalmn gstermektedir.

Generatr Yata (st Yatak)

Trbin Klavuz Yata (Alt Yatak)

ekil 4. Sensr dalm.

BAKIM TEKNOLOJ LER KONGRES

_______________________________ 7 _______

3.3. zafi Titreim Yer Deiimi Sensrleri ve Montaj Projede kullanlan izafi titreim yer deiimi (veya dier adyla izafi aft titreimi) sensrleri 1.5 mm lm aralna sahip, eddy-akm prensibiyle alan entegre osilatrl sensrlerdir. Sensr duyarll aft malzemesine gre deiiklik gstermekte olup, 42CrMo4 elii iin duyarllk deeri -8mV/m eklindedir. Sensr, -24 VDC gerilim ile beslendiinde, lm aral boyunca lineer olarak, afttan uzakl ile doru orantl bir voltaj sinyali retir. Bu yntemle sensr, aftn yataa gre izafi olarak hem statik konumunu hem de titreimini lmektedir. Sensr duyarllk grafii aadaki ekildeki gibidir [5].

ekil 5. zafi yer deiimi sensr duyarllk grafii. (1): Duyarllk transfer karakteri, (2): Dorusallktan sapma karakteri. Sensr yerleimi iin gerekli tm sensr montaj bloklar ve ayar aparatlar Trkiyede imal edilmitir. ekil 6da grlen sensr montaj-ayar aparat, montaj esnasnda sensr kablosunu dndrmeden sensr ileri geri hareket ettirebilmeyi ve ayar noktasna sabitlemeyi salamaktadr. Sensr ucunun afta dik uzakl yaklak 2 mm olarak ayarlandnda, sensr k voltaj -10 VDC eklinde olacaktr.

ekil 6. Eddy-akml titreim yer deiimi sensr (sol stte) ve sensr montaj-ayar aparat

BAKIM TEKNOLOJ LER KONGRES

_______________________________ 8 _______

ekil 7te trbin klavuz yatana X dorultusunda yerletirilen izafi yer deiimi sensr, devir hz sensr ve mutlak yatak titreimi sensr grlmektedir. Soldaki montaj blounda alttaki sensr X ynndeki izafi yer deiimini (dinamik olarak da izafi aft titreimini), stteki sensr ise devir hzn lmektedir.

ekil 7. Trbin yata X yn titreim sensrleri ve devir hz sensr. Devir hz sensr de titreim sensr ile ayn tiptedir. Devir hzn lebilmek iin afta sensr hizasna gelecek ekilde ince bir alminyum bant yaptrlmtr. aft dnerken alminyum bant sensrn nnden her getiinde, malzeme deiiklii nedeniyle sensr sinyal knda bir elektriksel darbe meydana gelmektedir. zleme niteleri bu darbeleri sayarak devir hzn lmektedirler. Trbin yata Y dorultusuna yerletirilen izafi aft titreimi sensr ekil 8de grlmektedir.

ekil 8. Trbin yata Y yn izafi aft titreimi sensr. st yatak izafi titreim yer deiimi sensrleri, generatr klavuz ve eksenel kombine yata muhafazasna zel imal edilen montaj bloklar ile monte edilmitir (ekil 9).

BAKIM TEKNOLOJ LER KONGRES

_______________________________ 9 _______

ekil 9. Generatr yata izafi aft titreimi sensrleri (solda: X yn, sada: Y yn). 3.4. Titreim Hz Sensr ve Montaj Projede kullanlan titreim hz sensrleri elektromanyetik prensiple almaktadrlar. Sensr i yaps ekil 10da grlmektedir.

Bobin Mknats Yay Gvde ekil 10. Elektromanyetik Prensiple alan Titreim Hz Sensr Makinaya sabitlenen sensr gvdesi titretiinde yay-mknats sistemi sabit bobin zerinde dorusal titreim hareketi yapar. Bu hareket nedeniyle endklenen bobin, titreim hz ile doru orantl bir elektrik sinyali retir. Titreim hz sensrleri yatay ve dey lm iin farkl mekanik bileenlere sahip olarak tasarlanrlar. Dk frekanslarda yksek genlikli elektrik sinyali verebildikleri iin hidroelektrik santrallardaki trbinlerde tercih edilirler. lerindeki yay-ktle mekanizmas dolaysyla bir doal frekansa sahiptirler. Projede kullanlan sensrlerin doal frekans 8 Hztir. zleme niteleri sensrn doal frekans blgesinde dorusallatrma filtrelerine sahiptirler. ekil 11, yatay ve dey titreim hz sensrlerinin generatr yatandaki montaj eklini gstermektedir. Tm sensr kablolar izoleli elik spirallerden geirilerek koruma altna alnmtr.

BAKIM TEKNOLOJ LER KONGRES

______________________________ 10 _______

ekil 11. Generatr yata X yn ve Z yn mutlak titreim sensrleri. 3.5. zleme niteleri Projede kullanlan izleme niteleri sensrlerden gelen veriyi srekli olarak deerlendirerek elde ettii lm sonularn alarm limitleri ile karlatrmakta, limit am durumunda alarm rlelerini aktive etmektedir. Ayn zamanda OPC protokol vastasyla DCS sistemine ve bilgisayara srekli veri aktarmnda bulunmaktadr. zleme nitelerinin lm konfigrasyonu bilgisayar program vastasyla yaplmaktadr. Koruyucu izleme (safety monitoring) zelliine sahip bu niteler, bilgisayardan bamsz almaktadrlar. Dolaysyla bilgisayar balants kesilse dahi niteler lme ve koruyucu izlemeye devam etmektedirler. Enerji kesilmesi ve geri gelmesi durumunda izleme niteleri bilgisayar balantsna gerek duymakszn kendi kendilerine tekrar almakta ve izleme ilevine devam etmektedirler. Her bir izleme nitesi bir adet g kayna modlne, bir adet veri iletiim modlne ve her biri bir adet trbini izlemekle grevli 3 adet izleme modlne sahiptir. 6 nite iin 2 adet olan izleme niteleri elektronik odasndaki iki ayr panoda bulunmaktadrlar. Her biri bir IP adresine sahip olan niteler yerel aa bir a balant aygt (switch) ile baldrlar.

ekil 12. zleme nitesi. 3.6. Srekli zleme Yazlm zleme nteleri ile OPC protokol vastasyla veri iletiimini salayan srekli izleme yazlm, Windows tabanl iletim sisteminde almaktadr. Yerel a zerinde herhangi bir Windows bilgisayara kurulu OPC sunucusu yazlm cihazdan gelen verileri aa bal dier bilgisayarlarda kurulu bulunan srekli izleme yazlmna iletmektedir. Yazlm ekranndaki deerler saniyede bir gncellenmektedir.

BAKIM TEKNOLOJ LER KONGRES

______________________________ 11 _______

Yazlm aada listelenen deerlerin saysal ve stun grafii gsterimini yapmaktadr: 1. zafi aft titreimi, Smax [m] 2. Mutlak yatak titreimi [mm/s RMS] 3. zafi yer deiimi sensr aral (gap) [mm] 4. zafi yer deiimi sensr aralk gerilimi (gap voltage) [V] 5. Titreimin 1inci, 2nci, 3nc ve 4nc harmonikleri iin genlik ve faz deerleri 6. Devir hz Ekrann sol tarafndaki blmede tesis, makina gruplar, sensrler ve lm parametreleri hiyerarik olarak grlebilmektedir. lm ekranlar aras gei bu ksmdan salanmaktadr. Sa blmede ise srekli lm parametrelerinin grld ekranlar mevcuttur. Grsel uyar iin renkler kullanlmaktadr. Stun grafiklerinde alarm seviyeleri uyar iin sar, tehlike iin ise krmz izgilerle gsterilmektedir. Alarm seviyeleri aldnda, lm deeri ve grafik bu dorultuda renk deimektedir. lm zincirindeki sensr, kablo, izleme sistemi arzalar veya lmn ar yklenmesi gibi durumlarda lm kanal mavi renk almaktadr. ekil 13te, tm nitelerden elde edilen lm deerlerinin srekli gsterimi iin kullanlan ekran grlmektedir (anlk ekran grnts, izleme sisteminin testleri srasnda tm niteler 60 MW civarnda retim yaparken alnmtr). Ayrca her bir sensrden gelen sinyalin analiziyle elde edilen lm parametreleri iin ayrntl stun grafii ekran rnei de ekil 14te bulunmaktadr.

ekil 13. Srekli zleme Yazlm ekranndan bir grnt. Tm nitelerin skaler lm deerlerinin srekli gsterimi (niteler 60 MW civarnda retim yaparken).

BAKIM TEKNOLOJ LER KONGRES

______________________________ 12 _______

ekil 14. Srekli zleme Yazlm ekranndan bir grnt. Tek bir sensrden gelen sinyalin analiziyle elde edilen farkl lm parametreleri iin ayrntl stun grafii gsterimi.

SONU Bu bildiri kapsamnda anlatlan proje, Trkiyedeki bir hidroelektrik santralda yerli yklenici tarafndan gncel teknolojiyi ve azami lde yerli imkanlar kullanarak yaplan ilk geni kapsaml proje olma zelliine sahiptir. Srekli titreim izleme sisteminin Birecik Hidroelektrik Santralnn retim sreklilii ve verimliliine getirecei uzun vadeli fayda, bu tr sistemlerin benzer dier santrallarda da kurularak yaygnlamas iin bir rnek tekil edecektir.

KAYNAKLAR [1] SCHBL, A., HASTINGS, M., Integrated Vibration and Process Monitoring at Momina Klisura, Bulgaria, Hydropower & Dams Journal, Vol.15, Issue 2, 2008. [2] ISO 7919-5, Mechanical vibration -- Evaluation of machine vibration by measurements on rotating shafts -- Part 5: Machine sets in hydraulic power generating and pumping plants. [3] ISO 10816-5, Mechanical vibration -- Evaluation of machine vibration by measurements on nonrotating shafts -- Part 5: Machine sets in hydraulic power generating and pumping plants. [4] http://www.verbundplanbirecik.com.tr [5] http://www.bkvibro.com

ZGEM Emre ORHON 1978 yl stanbul doumludur. 1999 ylnda T Makina Fakltesini bitirmi olup, ayn niversitede Makina Dinamii Titreim ve Akustik yksek lisans programn 2009 ylnda tamamlamtr. 2000 ylndan bu yana Pro-Plan firmasnda titreim ve akustik konularnda almakta olup, bu sre zarfnda birok sanayi tesisinde titreim izleme sistemi kurulumlar ve titreim lm-analiz eitimleri gerekletirmitir.