Chng 1

MI TRNG V CC YU T SINH THI

Nguyn l c bn ca sinh thi hc hin i l nhng khi nim v s thng nht v i lp mt cch bin chng gia c th v mi trng. Mi c th, qun th loi sinh vt bt k no, k c con ngi u sng da vo mi trng c trng ca mnh, ngoi mi tng tc sinh vt khng th tn ti c. Mi trng n nh, sinh vt sng n nh v pht trin hng thnh. Cht lng mi trng suy thoi th sinh vt cng b suy gim c v s lng v cht lng. Nu mi trng b ph hu th sinh vt cng chu chung s phn. I. Khi nim v chc nng ca mi trng 1. Khi nim Khi nim v mi trng c tho lun rt nhiu v t lu. Nhn chung c nhng quan nim v mi trng nh sau: - Mi trng bao gm cc vt cht hu c v v c quanh sinh vt. Theo nh ngha ny th khng th no xc nh c mi trng mt cch c th, v mi c th, mi loi, mi chi vn c mt mi trng v mt qun th, mt qun x li c mt mi trng rng ln hn. - Mi trng l nhng g cn thit cho iu kin sinh tn ca sinh vt. Theo nh ngha ny th rt hp, bi v trong thc t c yu t ny l cn thit cho loi ny nhng khng cn thit cho loi kia d cng sng chung mt ni, hn na cng c nhng yu t c hi hoc khng c li vn tn ti v tc ng ln c th v ta khng th loi tr n ra khi mi trng t nhin. - Mi trng bao gm cc yu t t nhin v yu t vt cht nhn to c quan h mt thit vi nhau, bao quanh con ngi, c nh hng ti i sng, sn xut, s tn ti, pht trin ca con ngi v thin nhin (iu 1, Lut Bo V Mi Trng ca Vit Nam, 1993) - Mi trng l mt phn ca ngoi cnh, bao gm cc hin tng v cc thc th ca t nhin...m , c th, qun th, loi...c quan h trc tip hoc gin tip bng cc phn ng thch nghi ca mnh (V Trung Tng, 2000). T nh ngha ny ta c th phn bit c u l mi trng ca loi ny m khng phi l mi trng ca loi khc. Chng hn nh mt bin l mi trng ca sinh vt mng nc (Pleiston v Neiston), song khng phi l mi trng ca nhng loi sng y su hng ngn mt v ngc li. 8

i vi con ngi, mi trng cha ng ni dung rng hn. Theo nh ngha ca UNESCO (1981) th mi trng ca con ngi bao gm ton b cc h thng t nhin v cc h thng do con ngi to ra, nhng ci hu hnh ( th, h cha...) v nhng ci v hnh (tp qun, nim tin, ngh thut...), trong con ngi sng bng lao ng ca mnh, h khai thc cc ti nguyn thin nhin v nhn to nhm tho mn nhng nhu cu ca mnh. Nh vy, mi trng sng i vi con ngi khng ch l ni tn ti, sinh trng v pht trin cho mt thc th sinh vt l con ngi m cn l khung cnh ca cuc sng, ca lao ng v s ngh ngi ca con ngi. Thut ng Trung Quc gi mi trng l hon cnh l t chnh xc ch iu kin sng ca c th hoc qun th sinh vt. Sinh vt v con ngi khng th tch ri khi mi trng ca mnh. Mi trng nhn vn (Human environment - mi trng sng ca con ngi) bao gm cc yu t vt l, ha hc ca t, nc, khng kh, cc yu t sinh hc v iu kin kinh t - x hi tc ng hng ngy n s sng ca con ngi. Cu trc mi trng t nhin gm 4 thnh phn c bn (4 mi trng chnh) nh sau : - Thch quyn hoc a quyn hoc mi trng t (Lithosphere): bao gm lp v tri t c dy 60 - 70km trn phn lc a v t 2-8km di y i dng v trn c cc qun x sinh vt. - Thy quyn (Hydrosphere) hay cn c gi l mi trng nc (Aquatic environment): l phn nc ca tri t bao gm nc i dng, sng, h, sui, nc ngm, bng tuyt, hi nc trong t v khng kh. - Kh quyn (Atmosphere) hay mi trng khng kh: l lp khng kh bao quanh tri t. - Sinh quyn (Biosphere) hay mi trng sinh vt: gm ng vt, thc vt v con ngi, l ni sng ca cc sinh vt khc (Sinh vt k sinh, cng sinh, biu sinh ...) 2. Cc chc nng c bn ca mi trng i vi sinh vt ni chung v con ngi ni ring th mi trng sng c cc chc nng c bn sau: 2.1. Mi trng l khng gian sng cho con ngi v th gii sinh vt (habitat) Trong cuc sng hng ngy, mi mt ngi u cn mt khng gian nht nh phc v cho cc hot ng sng nh: nh , ni ngh, ni sn xut...Nh vy chc nng ny i hi mi trng phi c mt phm vi khng gian thch hp cho mi con ngi. Khng gian ny li i

hi phi t nhng tiu chun nht nh v cc yu t vt l, ho hc, sinh hc, cnh quan v x hi. Yu cu v khng gian sng ca con ngi thay i tu theo trnh khoa hc v cng ngh. Tuy nhin, trong vic s dng khng gian sng v quan h vi th gii t nhin, c 2 tnh cht m con ngi cn ch l tnh cht t cn bng (homestasis), ngha l kh nng ca cc h sinh thi c th gnh chu trong iu kin kh khn nht v tnh bn vng ca h sinh thi. 3.2. Mi trng l ni cha ng cc ngun ti nguyn cn thit cho i sng v sn xut ca con ngi. Trong lch s pht trin, loi ngi tri qua nhiu giai on. Bt u t khi con ngi bit canh tc cch y khong 14-15 nghn nm, vo thi k gia cho n khi pht minh ra my hi nc vo th k th XVII, nh du s khi u ca cng cuc cch mng khoa hc k thut trong mi lnh vc. Nhu cu ca con ngi v cc ngun ti nguyn khng ngng tng ln v c s lng, cht lng v mc phc tp theo trnh pht trin ca x hi. Chc nng ny ca mi trng cn gi l nhm chc nng sn xut t nhin gm: - Rng t nhin: c chc nng cung cp nc, bo tn tnh a dng sinh hc v ph nhiu ca t, ngun g ci, dc liu v ci thin iu kin sinh thi. - Cc thu vc: c chc nng cung cp nc, dinh dng, ni vui chi gii tr v cc ngun thu hi sn. - ng - thc vt: cung cp lng thc, thc phm v cc ngun gen qu him. - Khng kh, nhit , nng lng mt tri, nc, gi: c chc nng duy tr cc hot ng trao i cht. - Cc loi qung, du m: cung cp nng lng v nguyn liu cho cc hot ng sn xut... 3.3. Mi trng l ni cha ng cc cht ph thi do con ngi to ra trong qu trnh sng Trong qu trnh sng, con ngi lun o thi ra cc cht thi vo mi trng. Ti y cc cht thi di tc ng ca vi sinh vt v cc yu t mi trng khc s b phn hu, bin i t phc tp thnh n gin v tham gia vo hng lot cc qu trnh sinh a ho phc tp. Trong thi k s khai, khi dn s ca nhn loi cn t, ch yu do cc qu trnh phn hu t nhin lm cho cht thi sau mt thi gian bin i nht nh li tr li trng thi nguyn liu ca t nhin. S gia tng dn s th gii nhanh chng, qu trnh cng nghip ho, th ho lm s lng cht thi tng

10

ln khng ngng dn n chc nng ny nhiu ni, nhiu ch tr nn qu ti, gy nhim mi trng. Kh nng tip nhn v phn hu cht thi trong mt khu vc nht nh gi l kh nng m (buffer capacity) ca khu vc . Khi lng cht thi ln hn kh nng m, hoc thnh phn cht thi c nhiu cht c, vi sinh vt gp nhiu kh khn trong qu trnh phn hu th cht lng mi trng s gim v mi trng c th b nhim. Chc nng ny c th phn loi chi tit nh sau: - Chc nng bin i l - ho hc (phn hu ho hc nh nh sng, hp th, tch chit cc vt thi v c t) - Chc nng bin i sinh ho (s hp th cc cht d tha, chu trnh ni t v cacbon, kh cc cht c bng con ng sinh ho) - Chc nng bin i sinh hc (khong ho cc cht thi hu c, mn ho, amn ho, nitrat ho v phn nitrat ho). 3.4. Chc nng lu tr v cung cp thng tin cho con ngi Mi trng tri t c xem l ni lu tr v cung cp thng tin cho con ngi. Bi v chnh mi trng tri t l ni: - Cung cp s ghi chp v lu tr lch s tri t, lch s tin ho ca vt cht v sinh vt, lch s xut hin v pht trin vn ho ca loi ngi. - Cung cp cc ch th khng gian v tm thi mang tn cht tn hiu v bo ng sm cc him ho i vi con ngi v sinh vt sng trn tri t nh phn ng sinh l ca c th sng trc khi xy ra cc tai bin t nhin v cc hin tng tai bin t nhin, c bit nh bo, ng t, ni la... - Cung cp v lu gi cho con ngi cc ngun gen, cc loi ng thc vt, cc h sinh thi t nhin v nhn to, cc v p, cnh quan c gi tr thm m thng ngon, tn gio v vn ho khc. 3.5. Bo v con ngi v sinh vt khi nhng tc ng t bn ngoi. Cc thnh phn trong mi trng cn c vai tr trong vic bo v cho i sng ca con ngi v sinh vt trnh khi nhng tc ng t bn ngoi nh: tng Ozon trong kh quyn c nhim v hp th v phn x tr li cc tia cc tm t nng lng mt tri.

II. Cc yu t mi trng v nhn t sinh thi.

1. Tng qut v cc yu t mi trng Cc yu t mi trng nh: nh sng, nhit , cc cht kh, nc,... l cc thc th hay hin tng t nhin cu trc nn mi trng. Cc yu t mi trng tc ng ln c th sng khng nh nhau. Mt s yu t khng th hin nh hng r rt ln i sng ca sinh vt, v d nh mt s kh tr cha trong v tr. Ngc li c nhng yu t nh

11

hng quyt nh ln i sng sinh vt. Nhng yu t mi trng khi chng tc ng ln i sng sinh vt m sinh vt phn ng li mt cch thch nghi th chng c gi l cc yu t sinh thi (V d nh nh sng, nc, nhit , cc cht khong ...) 2. Phn loi cc yu t sinh thi Theo ngun gc v c trng tc ng ca cc yu t sinh thi, ngi ta chia cc nhn t sinh thi thnh 3 nhm: 2.1. Nhm cc yu t sinh thi v sinh: bao gm cc yu t kh hu (nh sng, nhit , m, khng kh), a hnh v t. 2.2. Nhm cc yu t sinh thi hu sinh: gm cc sinh vt. 2.3. Yu t con ngi: nhiu tc gi trong khi phn loi yu t sinh thi kt hp yu t ng vt, thc vt v con ngi vo nhm cc yu t hu sinh. Mt d trong i sng con ngi vn phi chu tc ng ca cc qui lut t nhin, tuy nhin vic kt hp cc yu t ny khng tht tha ng v : - Th nht l con ngi tc ng vo t nhin c xc nh bi nhn t x hi m trc ht l ch x hi, cn c trng tc ng ca ng thc vt mang c im sinh vt. Th hai l con ngi tc ng vo t nhin c thc v th ba l quy m tc ng ca ng vt v thc vt khng th so snh c vi quy m tc ng ca con ngi nht l trong iu kin tin b ca khoa hc - k thut. V c trng tc ng ca cc yu t sinh thi, nhiu tc gi chia ra cc nhm yu t sinh thi tc ng trc tip, nhm yu t sinh thi tc ng gin tip. Thc t th vic phn chia ny khng tho ng, v nhiu yu t sinh thi va tc ng trc tip va tc ng gin tip, v d nh a hnh va tc ng c hc trc tip ln s bm tr ca cy va gin tip thay i mi trng sng, hoc nh gi mnh, trc tip lm cy gy v cng mt lc gin tip nh hng ln ch nhit, m khng kh v t, V vy, y ch c th ni n cc dng tc ng trc tip hay gin tip ca cc yu t sinh thi ln cc sinh vt. Ngoi ra theo nh hng ca tc ng th cc yu t sinh thi c chia thnh cc yu t ph thuc v khng ph thuc mt . - Yu t khng ph thuc mt l yu t khi tc ng ln sinh vt, nh hng ca n khng ph thuc vo mt ca qun th b tc ng. Phn ln cc yu t sinh thi v sinh l nhng yu t khng ph thuc mt . - Yu t ph thuc mt l yu t khi tc ng ln sinh vt th nh hng tc ng ca n ph thuc vo mt qun th chu tc ng, chng hn bnh dch i vi ni tha dn nh hng km hn so vi ni ng dn. Hiu sut bt mi ca vt d km hiu qu khi mt con mi

12

qu thp...Phn ln cc yu t hu sinh thng l nhng yu t ph thuc mt .

III. Mt s qui lut c bn ca sinh thi hc

1. Quy lut tc ng tng hp. Mi trng bao gm nhiu yu t c tc ng qua li, s bin i cc nhn t ny c th dn n s thay i v lng, c khi v cht ca cc yu t khc v sinh vt chu nh hng s bin i . Tt c cc yu t u gn b cht ch vi nhau to thnh mt t hp sinh thi. V d nh ch chiu sng trong rng thay i th nhit , m khng kh v t s thay i v s nh hng n h ng vt khng xng sng v vi sinh vt t, t nh hng n ch dinh dng khong ca thc vt. - Mi nhn t sinh thi ch c th biu hin hon ton tc ng khi cc nhn t khc ang hot ng y . V d nh trong t c mui khong nhng cy khng s dng c khi m khng thch hp; nc v nh sng khng th c nh hng tt n thc vt khi trong t thiu mui khong. 2. Qui lut gii hn sinh thi Shelford (1911, 1972) nh hng ca cc yu t sinh thi ln sinh vt rt a dng, khng ch ph thuc vo tnh cht ca cc yu t sinh thi m c vo cng ca chng. i vi mi yu t, sinh vt ch thch ng vi mt gii hn tc ng nht nh, c bit l cc yu t sinh thi v sinh. S tng hay gim cng tc ng ca yu t ra ngoi gii hn thch hp ca c th s lm gim kh nng sng hoc hot ng. Khi cng tc ng ti ngng cao nht hoc thp nht so vi kh nng chu ng ca c th th sinh vt khng tn ti c. S sinh trng Gii han chu ng Cc thun cua Y theo 0 t Y max

Comment [none1]:

t opt Nhit
Hnh 1. S m t s gii hn ca nhit theo quy lut gii hn Shelford

13

Gii hn chu ng ca c th i vi mt yu t sinh thi nht nh l gii hn sinh thi hay tr s sinh thi (hoc bin sinh thi). Cn mc tc ng c li nht i vi c th gi l im cc thun (Optimum). Nhng loi sinh vt khc nhau c gii hn sinh thi v im cc thun khc nhau, c loi gii hn sinh thi rng gi l loi rng sinh thi, c loi gii hn sinh thi hp gi l loi hp sinh thi. Nh vy mi mt loi c mt gi tr sinh thi ring. Tr sinh thi ca mt sinh vt l kh nng thch ng ca sinh vt i vi cc iu kin mi trng khc nhau. Nu mt loi sinh vt c gii hn sinh thi rng i vi mt yu t no th ta ni sinh vt rng vi yu t , chng hn rng nhit, rng mui, cn nu c gii hn sinh thi hp ta ni sinh vt hp vi yu t , nh hp nhit, hp mui... Trong sinh thi hc ngi ta thng s dng cc tip u ng: hep (Cteno-), rng (Eury-), t (Oligo-), nhiu (Poly-) t km vi tn yu t ch mt cch nh tnh v mc thch nghi sinh thi ca sinh vt i vi cc yu t mi trng. V d: loi chut ct i nguyn chu ng c s dao ng nhit khng kh ti 800C (t -500C n +300C), l loi chu nhit rng hay l loi rng nhit (Eurythermic), hoc nh loi thng ui nga khng th sng c ni c nng NaCl trn 40/00, l loi chu mui thp hay loi hp mui (Stenohalin). 3. Qui lut tc ng khng ng u ca yu t sinh thi ln chc phn sng ca c th. Cc yu t sinh thi c nh hng khc nhau ln cc chc phn sng ca c th, n cc thun i vi qu trnh ny nhng c hi hoc nguy him cho qu trnh khc. V d nh nhit khng kh tng n 400 - 50 0C s lm tng cc qu trnh trao i cht ng vt mu lnh nhng li km hm s di ng ca con vt. C nhiu loi sinh vt trong chu k sng ca mnh, cc giai on sng khc nhau c nhng yu cu sinh thi khc nhau, nu khng c tha mn th chng s cht hoc kh c kh nng pht trin. V d loi tm he (Penaeus merguiensis) giai on thnh thc sinh sn chng sng bin khi v sinh sn , giai on trng v trng n ni c nng mui cao (32 - 36 0/00), pH = 8, u trng cng sng bin, nhng sang giai on sau u trng (post-larvae) th chng ch sng nhng ni c nng mui thp (10 - 250/00) (nc l) cho n khi t kch thc trng thnh mi di chuyn n ni c nng mui cao. Hiu bit c cc qui lut ny, con ngi c th bit cc thi k trong chu k sng ca mt s sinh vt nui, trng, bo v hoc nh bt vo lc thch hp.

14

4. Qui lut tc ng qua li gia sinh vt v mi trng Trong mi quan h tng h gia qun th, qun x sinh vt vi mi trng, khng nhng cc yu t sinh thi ca mi trng tc ng ln chng, m cc sinh vt cng c nh hng n cc yu t sinh thi ca mi trng v c th lm thay i tnh cht ca cc yu t sinh thi . 5. Quy lut ti thiu Quy lut ny c nh ho hc ngi c Justus Von Liebig xut nm 1840 trong cng trnh Ho hc hu c v s dng n trong sinh l hc v nng nghip. ng lu rng nng sut ma mng gim hoc tng t l thun vi s gim hay tng cc cht khong bn cho cy ng rung. Nh vy, s sinh sn ca thc vt b gii hn bi s lng ca mui khong. Liebig ch ra rng Mi mt loi thc vt i hi mt loi v mt lng mui dinh dng xc nh, nu lng mui l ti thiu th s tng trng ca thc vt cng ch t mc ti thiu. Khi ra i, quy lut Liebig thng p dng i vi cc loi mui v c. Theo thi gian, ng dng ny c m rng, bao gm mt ph rng cc yu t vt l, m trong nhit v lng ma th hin r nht. Tuy vy quy lut ny cng c nhng hn ch v n ch p dng ng trong trng thi n nh v c th cn b qua mi quan h khc na. Chng hn, trong v d v pht pho (phosphor) v nng sut, Liebig cho rng pht pho l nguyn nhn trc tip lm thay i nng sut. Sau ny ngi ta thy rng s c mt ca mui nit (nitrogen) khng ch nh hng ln nhu cu nc ca thc vt m cn gp phn lm cho thc vt ly c pht pho di dng khng th ng ho c. Nh vy, mui nit l yu t th 3 phi hp to ra hiu qu. IV. Phn ng ca sinh vt ln cc tc ng ca cc yu t mi trng Sinh vt phn ng ln nhng tc ng ca iu kin mi trng xy ra bng hai phng thc: hoc l chy trn trnh nhng tai ha ca mi trng ngoi (phng thc ny ch yu ng vt) hoc l to kh nng thch nghi. Thch nghi l kh nng ca cc sinh h, cc c th sng phn ng hp l ln nhng tc ng thay i ca cc yu t mi trng bn ngoi tn ti v pht trin. S thch nghi ca cc c th sinh vt n tc ng ca cc yu t mi trng c th c hai kh nng: thch nghi hnh thi v thch nghi sinh l. Phn ng thch nghi xy ra trong sut thi gian sng ca c th sinh vt di tc ng thay i ca cc yu t mi trng nh nh sng, nhit ... V d nh s di chuyn ca lc lp trong t bo thc vt ra thnh t bo khi c tc ng ca s chiu sng mnh, hay tng qu trnh thot hi nc bng cch tng s lng v hot ng ca khe kh khng 15

di tc ng ca nhit cao. C thn bn c mu sc bn ngoi nh mu sc ca t ni chng c tr, t trng chng c mu trng, sang ch t lm m bi nhng hn cui en, trng th c thn bn thay i mu sc thnh lm m. S thay i mu da l mt phn ng phn x phc tp, bt u bng th gic ca c v sau cng s phn phi li cc ht mu trong t bo da. Nhng con c thn bn m khng c kh nng ny. Nh vy thch nghi hnh thi xy ra do s thay i ca cc yu t mi trng tc ng, cc sinh vt phi phn ng mt cch nhanh chng ln cc tc ng . S thch nghi di truyn, ngc li c xut hin trong qu trnh pht trin c th ca cc c th khng ph thuc vo s c mt hay vng mt ca cc trng thi mi trng m trong mi trng c th c ch cho chng. Nhng thch nghi c cng c di truyn, v th gi l thch nghi di truyn. Mu sc ca ng vt c nh, khng thay i ph thuc vo s thay i ca mi trng xung quanh. Chng thch hp trong trng hp khi mu sc ni ph hp vi mu sc bn thn.

V. Cc mi quan h gia c th v mi trng

Ra i v tin ho trong sinh quyn, mi c th, qun th, qun x... c quan h mt cht ch v thng nht vi cc yu t sinh thi ca mi trng tn ti v pht trin mt cch n nh. Trong khun kh ca gio trnh, chng ta s tp trung cp n mi quan h ca sinh vt vi mt s cc yu t sinh thi chnh nh sau. 1. nh hng ca cc yu t sinh thi v sinh i vi sinh vt Trong nhm cc yu t sinh thi v sinh ca mi trng th nhm yu t kh hu l quan trng nht. Trn b mt tri t, kh hu a dng ph thuc vo hai yu t ch o: v a l v lc a. V a l lin quan cht ch vi ch nhit. Cc vng gn xch o nng hn cc vng xa xch o. Nhng vng quanh hai cc l nhng vng lnh nht. lc a xc nh ch nc (ch m), cc vng gn bin m hn, cng su vo trong lc a cng kh hn. Tuy nhin c trng nhit v phn b lng ma trong nm cn c xc nh bi mt lot cc yu t khc. Ch nhit v ch ma m lm phn ha mt lot cc kiu kh hu: - Kh hu bao trm mt vng khng gian rng ln gi l kh hu vng. V d c th ni kh hu vng H Ni, vng Khu IV c, vng Ty Nguyn ... hay cn gi l i kh hu. Trong gii hn ca vng c th phn bit cc ch kh hu khc nhau, ch yu lin quan vi iu kin a hnh. Kh hu ny gi l kh hu a phng hay cn gi l trung kh hu.

16

V d trn cng mt cao, kh hu ca sn bc khc vi kh hu sn nam. sn bc thng lnh v m hn, cn sn nam kh v nng hn. Cui cng kh hu mc l mi trng sinh sng ca cc c th sinh vt gi l tiu kh hu (vi kh hu) hay gi l kh hu sinh thi. Cc yu t kh hu c ngha sinh thi quan trng nht l nh sng, nhit v m. 1.1. nh hng ca nh sng ln sinh vt - ngha ca nh sng nh sng l mt yu t sinh thi, nh sng c vai tr quan trng i vi cc c th sng. nh sng l ngun cung cp nng lng cho thc vt tin hnh quang hp. Mt s vi sinh vt d dng (nm, vi khun) trong qu trnh sinh trng v pht trin cng s dng mt phn nh sng. nh sng iu khin chu k sng ca sinh vt. Ty theo cng v cht lng ca nh sng m n nh hng nhiu hay t n qu trnh trao i cht v nng lng cng nhiu qu trnh sinh l ca cc c th sng. Ngoi ra nh sng cn nh hng nhiu n nhn t sinh thi khc nh nhit , m, khng kh t v a hnh. - S phn b v thnh phn quang ph ca nh sng. Tt c s sng trn b mt Tri t tn ti c l nh nng lng chiu sng ca Mt Tri v sinh quyn. Bc x mt tri l mt dng phng x in t vi mt bin cc bc sng rng ln. Bc x mt tri khi xuyn qua kh quyn b cc cht trong kh quyn nh O2, O3, CO2, hi nc ... hp th mt phn (khong 19% ton b bc x) ; 34% phn x vo khong khng v tr v 49% ln b mt tri t. Phn nh sng chiu thng xung mt t gi l nh sng trc x (nh sng mt tri), cn phn b bi, hi nc ... khuych tn gi l nh sng tn x. C khong 63% nh sng trc x v 37% nh sng tn x. nh sng phn b khng ng u trn b mt tri t do cong ca b mt tri t v lch trc tri t so vi mt phng qu o ca n quay quanh mt tri. Do vy cc vng nhit i ngun nng lng bc x nhn c ln gp 5 ln so vi vng cc. Cng ln cao cng nh sng cng mnh hn vng thp. nh sng cn thay i theo thi gian trong nm, cc cc ca Tri t ma ng khng c nh sng, ma h nh sng chiu lin tc, vng n i c ma h ngy ko di, ma ng ngy ngn. Cng i v pha xch o th di ngy cng gim dn. - nh hng ca nh sng ln thc vt di bc sng c ngha sinh thi v cng quan trng i vi sinh vt ni chung v i vi ng vt, thc vt ni ring.

17

nh sng c nh hng n ton b i sng ca thc vt t khi ht ny mm, sinh trng, pht trin cho n khi cy ra hoa kt tri ri cht. nh sng c nh hng khc nhau n s ny mm ca cc loi ht. C nhiu loi ht ny mm trong t khng cn nh sng, nu cc ht ny b b ra ngoi nh sng th s ny mm b c ch, hoc khng ny mm, nh ht c c dc, hoc ht ca mt s loi trong h Hnh (Liliaceae). Tri li c mt s ht ging ch ti khng ny mm c tt nh ht cy phi lao, thuc l, c rt v phn ln cc cy thuc h La (Poaceae). nh sng c nh hng nht nh n hnh thi v cu to ca cy. Nhng cy mc ring l ngoi rng hay nhng cy mc trong rng c thn pht trin u, thng, c tn cn i. Nhng cy mc ba rng hoc trn ng ph c tng nh cao tng, do c tc dng khng ng u ca nh sng 4 pha nn tn cy lch v pha c nhiu nh sng. c tnh ny gi l tnh hng nh sng ca cy. nh sng cn nh hng n h r ca cy. i vi mt s loi cy c r trong khng kh (r kh sinh) th nh sng gip cho qu trnh to dip lc trong r nn r c th quang hp nh mt s loi phong lan trong h Lan (Orchidaceae). Cn h r di t chu s tc ng ca nh sng, r ca cc cy a sng pht trin hn r ca cy a bng. L l c quan trc tip hp th nh sng nn chu nh hng nhiu i vi s thay i cng nh sng. Do s phn b nh sng khng ng u trn tn cy nn cch sp xp l khng ging nhau tng di, l thng nm ngang c th tip nhn c nhiu nht nh sng tn x; cc l tng trn tip xc trc tip vi nh sng nn xp nghing nhm hn ch bt din tch tip xc vi cng nh sng cao. Ngoi ra cy sinh trng trong iu kin chiu sng khc nhau c c im hnh thi, gii phu khc nhau. Trn cng mt cy, l ngn thng dy, nh, cng, l c ph mt lp cutin dy, m giu pht trin, c nhiu gn v l c mu nht. Cn l trong tng b che bng c phin l ln, l mng v mm, c tng cutin mng, c m giu km pht trin, gn t v l c mu lc m. nh sng c nh hng n qu trnh sinh l ca thc vt, trong thnh phn quang ph ca nh sng, dip lc ch hp th mt s tia sng. Bng nhng th nghim, Timiriadep chng minh c rng, nhng tia sng b dip lc hp th mi pht sinh quang hp. Cng quang hp ln nht khi chiu tia l tia m dip lc hp th nhiu nht. Kh nng quang hp ca cc loi thc vt C3 v C4 khc nhau rt ng k. thc vt C4 qu trnh quang hp tip tc tng khi cng

18

bc x vt ngoi cng bnh thng trong thin nhin (nh Zea mays, Saccharum officinarum, Sorghum vulgare...). thc vt C3, qu trnh quang hp tng khi cng chiu sng thp, nht l cc cy a bng. Thc vt C3 gm cc loi Triticum vulgare, Secale cereale, Trifolium repens... Lin quan n cng chiu sng, thc vt c chia thnh cc nhm cy a sng, cy a bng v cy chu bng. Cy a sng to nn sn phm quang hp cao khi iu kin chiu sng tng ln, nhng ni chung, sn phm quang hp t cc i khng phi trong iu kin chiu sng cc i m cng va phi (optimum). Ngc li cy a bng cho sn phm quang hp cao cng chiu sng thp. Trung gian gia 2 nhm trn l nhm cy chu bng nhng nhp iu quang hp tng khi sng nhng ni c chiu sng y . c im cu to v hnh thi, gii phu v hot ng sinh l ca cc nhm cy ny hon ton khc nhau th hin c tnh thch nghi ca chng i vi cc iu kin mi trng sng khc nhau. Do c tnh ny m thc vt c hin tng phn tng v ngha sinh hc rt ln. nh sng c nh hng r rt n qu trnh sinh sn ca thc vt. Tng quan gia thi gian chiu sng v che ti trong ngy - m gi l quang chu k. Tng quan ny khng ging nhau trong cc thi k khc nhau trong nm cng nh trn cc v tuyn khc nhau. Quang chu k c Garner v Alland pht hin nm 1920. Lin quan n di chiu sng, thc vt cn c chia thnh nhm cy ngy di v cy ngy ngn. Cy ngy di l cy ra hoa kt tri cn pha sng nhiu hn pha ti, cn ngc li, cy ngy ngn i hi di chiu sng khi ra hoa kt tri ngn hn. - nh hng ca nh sng i vi ng vt nh sng rt cn thit cho i sng ng vt. Cc loi ng vt khc nhau cn thnh phn quang ph, cng v thi gian chiu sng khc nhau. Ty theo s p ng i vi yu t nh sng m ngi ta chia ng vt thnh hai nhm : - Nhm ng vt a sng l nhng loi ng vt chu c gii hn rng v di sng, cng v thi gian chiu sng. Nhm ny bao gm cc ng vt hot ng vo ban ngy, thng c c quan tip nhn nh sng. ng vt bc thp c quan ny l cc t bo cm quang, phn b khp c th, cn ng vt bc cao chng tp trung thnh c quan th gic. Th gic rt pht trin mt s nhm ng vt nh cn trng, chn u, ng vt c xng sng, nht l chim v th. Do vy, ng vt thng c mu sc, i khi rt sc s (cn trng) v c xem nh nhng tn hiu sinh hc

19

- Nhm ng vt a ti bao gm nhng loi ng vt ch c chu c gii hn hp v di sng. Nhm ny bao gm cc ng vt hot ng vo ban m, sng trong hang ng, trong t hay y bin su. Nhm ng vt ny c mu sc khng pht trin v thn thng c mu xn en. Nhng loi ng vt di bin, ni thiu nh sng, c quan th gic c khuynh hng m to hoc cn nh trn cc cung tht, xoay quanh 4 pha m rng tm nhn, cn nhng vng khng c nh sng, c quan tiu gim hon ton, nhng cho s pht trin c quan xc gic v c quan pht sng. mt s loi ng vt c kh nng tip nhn nhng tia sng khc nhau ca quang ph nh sng mt tri m mt ngi khng tip thu c. Mt s loi ng vt thm mm di nc su v Rn mai gm c th tip thu tia hng ngoi. Ong v mt s loi chim c th phn bit c mt phng phn cc nh sng m con ngi hon ton khng nhn bit, ngoi ra chng cn c th nhn thy c quang ph vng sng ngn trong c c tia t ngoi nhng khng nhn bit c tia sng mu (c di sng ln). Ong chnh nh tip thu c mt phng phn cc nh sng nn xc nh c v tr ca mnh m nh hng c a phng thm ch c khi Mt Tri b my che lp. Nhiu loi ng vt nh hng nh th gic trong thi gian di c. c bit nht l chim, nhng loi chim tr ng bay vt qua hng ngn kilmt n ni c kh hu m hn nhng khng b chch hng. Qua nhiu cng trnh nghin cu chng minh rng nh sng sau khi kch thch c quan th gic, thng qua trung khu thn kinh gy nn hot ng ni tit tuyn no thy, t nh hng ti s sinh trng v pht dc ng vt. V d: rt ngn thi gian pht trin c hi (Salvelinus fontinalles) ngi ta tng cng chiu sng. Hoc nh c chp nui nhng rung la vng Qu Lm (Trung Quc) do nh hng ca nh sng mnh, nhit cao, nn tuy c th c cn nh (150-250 gam) nhng thnh thc sinh dc sm (1 tui). Da vo hin tng , ng dn vng Qung ng (Trung Quc) thc y c chp sm bng cch h mc nc trong ao nui vo ma xun tng cng nh sng v nhit nc cho c thnh thc sinh sn sm. Thi gian chiu sng ca ngy c nh hng n hot ng sinh sn ca nhiu loi ng vt. Ngi ta nhn thy rng c hi (Salvelinus fontinalles) thng trng vo ma thu, nhng nu vo ma xun tng cng thi gian chiu sng hoc gim thi gian chiu sng v ma h cho ging vi iu kin chiu sng ma thu th c vn trng.

20

 nhiu loi chim vng n i, cn nhit i, s chn sinh dc xy ra khi di ngy tng. Mt s loi th nh co, mt s loi th n tht nh; mt s loi gm nhm sinh sn vo thi k c ngy di, ngc li nhiu loi nhai li c thi k sinh sn ng vi ngy ngn. mt s loi cn trng (mt s su b) khi thi gian chiu sng khng thch hp s xut hin hin tng nh dc (diapause) tc l c th tm ngng hot ng v pht trin. 2. nh hng ca nhit i vi sinh vt - ngha ca nhit . Nhit trn tri t ph thuc vo nng lng mt tri v thay i theo v (theo vng a l v theo chu k trong nm). Nhit l nhn t kh hu c nh hng rt ln n sinh vt, nhit tc ng trc tip hoc gin tip n qu trnh sng ca sinh vt (s sinh trng, pht trin, sinh sn...), n s phn b ca cc c th, qun th v qun x. S khc nhau v nhit trong khng gian v thi gian to ra nhng nhm sinh thi c kh nng thch nghi khc nhau. Nhit cn nh hng n cc yu t khc ca mi trng nh m khng kh, m t ... Trong kh hu nng nghip v sinh thi hc hin i, theo mc p ng nhit ca sinh vt, m ngi ta chia ra 4 i nhit c bn : 2.1. Nhit i: Nhit khng thp hn 00C (ngoi tr nhng vng ni cao). Nhit trung bnh thng lnh nht 15 - 200C. Nhit phn b u trong nm, dao ng khng qu 50C. 2.2. Cn nhit i ( nhit i): Nhit thng lnh nht khng qu 40C, thng nng nht cao hn 200C. Nhit ti thiu c khi xung di 00C nhng khng phi hng nm. 2.3. n i : Thc vt sinh trng vo ma h, ma ng ngh. Thi gian khng c tuyt khong 70 - 80 ngy. Ma ng c tuyt dy. 2.4. Hn i (i lnh) : Ma sinh trng ca thc vt ch 1,5 - 2 thng, hu nh lc no cng lnh. - Tc ng ca nhit ln sinh vt. sinh vt c hai hnh thc trao i nhit : + Cc sinh vt tin nhn (vi khun, vi khun lam), Protista, nm, thc vt, ng vt khng xng sng, c, lng th, b st khng c kh nng iu ha nhit c th, do nhit c th ph thuc vo nhit mi trng v lun bin ng. Ngi ta gi nhm sinh vt ny l sinh vt bin nhit (Poikilotherm) hay nhm ngoi nhit (Ectotherm).

21

+ Cc sinh vt c t chc cao nh cc loi ng vt chim, th nh s pht trin hon chnh c ch iu ha nhit v s hnh thnh trung tm iu ha nhit no gip chng duy tr c nhit cc thun thng xuyn ca c th, khng ph thuc vo nhit ca mi trng ngoi. Ngi ta gi nhm ng vt ny l ng vt ng nhit (ng vt mu nng) (Homeotherm) hay nhm ni nhit (Endotherm), chng iu ho nhit nh s sn sinh nhit t bn trong c th ca mnh. Trung gian gia hai nhm ny c nhm th ba, cc loi sinh vt thuc nhm ny vo thi k khng thun li chng ng hoc ngng hot ng, nhit c th h thp nhng khng bao gi xung di 10 - 130C. Nhm ny gm mt s loi gm nhm nh sc t, sc mc mt, nhm, chut sc, chim n, di, chim ht mt. Khong dao ng nhit trn b mt hnh tinh t trn 10000C, nhng s sng ch c th tn ti trong gii hn t - 2000C - 1000C. Phn ln cc loi sinh vt sng trong phm vi nhit 0 - 500C hay cn thp hn. Trong cc sui nc nng, mt s vi khun c th sng 880C, vi khun lam 800C. C sc (Cyprinodon macularis) sng nhit 520C. Trong khi c loi li sng nhit rt thp. u trng su ng (Pyrausta nubilaris) chun b qua ng chu c nhit -27,20C, c tuyt (Boregonus saida) hot ng tch cc nhit -20C. Hoc mt s loi sinh vt c gii hn nhit rt ln, nh loi chn bng (Hydrobia aponensis) t -1 - +600C, cn a phin (Planuria gonocephala) t 0,5 240C. Nhng loi sinh vt trao i nhit ngoi (hay c th bin nhit) c th thch nghi vi nhit cao, nhng nhit thp, chng hn nhit -10C li rt nguy him v c th b cht, do dch t bo b ng bng. Tuy nhin, mt s loi c th sng nhit thp hn gi tr trn v dch t bo c h bng im thp. h bng im thp lin quan vi s gia tng hm lng cc mui khong v hp cht hu c khc cha trong dch t bo v dch th xoang. - nh hng ca nhit i vi thc vt i vi thc vt, nhit c nh hng n hnh thi, chc nng sinh l v kh nng sinh sn. Nhit thp c nh hng n hnh thi ca cy. G.I Parlovscaia (1948) lm th nghim vi cy Cc-xa-ghi (Taraxacum koksaghyz) thy rng trong iu kin nh sng v m ging nhau, nu cy nhit 60C th l x thu su, nhit 15 180C l khng x thu su nhng mp l c rng ca nh. Nhng th nghim i vi mt s cy n qu vng n i nh to, l cho thy khi nhit xung thp th r cy c mu trng, t ha g, m s cp phn ha chm, nhit cc thch r c mu, tng pht sinh hot ng mnh to

22

nhiu g, b mch di, nhit cc hn cao th r c mu, g dy cng v cy cht dn. Ty theo ni sng c nhit cao hay thp m cy hnh thnh nn nhng b phn bo v. Cy mc ni trng tri, cng nh sng mnh, nhit cao th cy c v dy, mu nht, tng bn pht trin nhiu lp c tc dng cch nhit, l nh, c tng cutin dy hn ch s bc hi nc. Nhng cy c thn ngm di t, khi cc phn trn mt t b tn thng, b cht, t thn ngm mc ln nhng chi mi v cy phc hi. Hoc nhng vng n i v ma ng cy c hin tng rng l nh hn ch din tch tip xc vi khng kh lnh; cy hnh thnh ln cc vy bo v chi, cc lp bn pht trin cch nhit. Thc vt l c th bin nhit, v th cc hot ng sinh l ca n u chu nh hng ca nhit mi trng. Cy quang hp tt nhit 20 - 300C, nhit qu thp hay qu cao u nh hng n qu trnh ny. nhit 00C cy nhit i ngng quang hp v dip lc b bin dng, nhit t 400C tr ln s h hp b ngng tr. Cc cy n i c kh nng hot ng trong iu kin nhit thp hn 00C, v d nh mt s loi tng, bch mm cy vn h hp khi nhit xung -220C. Qu trnh thot hi nc ca thc vt cng chu nh hng ca nhit . Khi nhit khng kh cng cao, m khng kh cng xa bo ha; cy thot hi nc mnh. Khi nhit thp, nht ca nguyn sinh cht tng ln, p sut thm lc gim nn r ht nc kh khn khng cung cp cho cy, thch nghi trong iu kin ny cy tin hnh rng l. Nhit c nh hng ca n qu trnh sng thc vt. Trong nhng giai on pht trin c th khc nhau, nhu cu nhit cng khc nhau. Chng hn nh giai on ny mm, ht cn nhit thp hn thi k n hoa, vo thi k qu chn i hi nhit cao hn c. Kh nng chu ng nhit bt li cc b phn ca thc vt khng ging nhau. L l c quan tip xc nhiu v trc tip vi khng kh, do chu ng c s thay i v nhit thp. - nh hng ca nhit i vi i sng ng vt. Nhit c xem l yu t sinh thi c nh hng ln nht i vi ng vt. Nhit nh hng trc tip hay gin tip n s sng, s sinh trng, pht trin, tnh trng sinh l, s sinh sn, do c nh hng n s bin ng s lng v s phn b ca ng vt. - nh hng trc tip ca nhit mi trng n s chuyn ha nng lng ca c th. Khi nhit mi trng thay i mt chng mc no , s nh hng n nhit c th. Khi nhit c th vt ra khi gii hn thch hp s lm tng hay gim cng chuyn ha v gy ri lon trong qu trnh sinh l bnh thng ca c th. Khi nhit h thp

23

xung ti mt mc no , u tin l lm ngng tr chc nng tiu ha, sau n chc nng vn ng, ri n tun hon v sau cng l h hp. Tuy nhin mt s loi ng vt, nht l ng vt bin nhit c kh nng sng tim sinh khi nhit xung qu thp hoc ln qu cao, tuy vy khi ch nhit tr li bnh thng th cc qu trnh sinh l c bn ca cc loi ng vt ni trn sm tr li trng thi hot ng bnh thng. - nh hng gin tip l nhit c th tc ng ln ng vt nh mt loi tn hiu, tn hiu nhit c th lm thay i iu kin pht trin, sinh sn v s hot ng ca ng vt. Khi nghin cu ng vt trn cc vng khc nhau ca tri t ngi ta nhn thy ng vt cng c c trng thch nghi hnh thi bo v khi s tc ng ca nhit khng thch hp. Bng phng php thng k sinh hc, ngi ta a n mt s qui lut quan h gia nhit v thch nghi hnh thi cc loi ng vt c xng sng hng nhit (ng nhit) gn gi v quan h phn loi. - Quy lut Bergman: Trong gii hn ca loi hay nhm cc loi gn gi ng nht th nhng c th c kch thc ln hn thng gp nhng vng lnh hn (hay nhng c th phn b min bc c kch thc ln hn min nam), cc loi ng vt bin nhit (c, lng th, b st ...) th min nam c kch thc ln hn min bc. Quy lut ny ph hp vi quy lut nhit ng hc: B mt c th ng vt bnh phng vi kch thc ca n. Trong lc khi lng t l vi lp phng kch thc. S mt nhit t l vi b mt c th v nh vy t l cng cao, t l b mt vi khi lng cng ln, c ngha l c th ng vt cng nh. ng vt cng ln v hnh dng c th cng thon gn th cng d gi cho nhit c th n nh, ng vt cng nh qu trnh trao i cht cng cao. Chng hn, chim cnh ct (Aptenodytes forsteri) Nam Cc c chiu di thn 100 - 120cm, nng 34,4 kg, trong khi mt loi khc gn vi n (Spheniscus mendiculus) xch o ch c chiu di thn 44,5 cm, nng 4,5 - 5,0 kg. Hoc nh chiu di trung bnh ca u th (Lepus timidus) H Lan di 70 -73 cm, bc Lin x c di 77,8 cm, bc Siberi di 87,5 cm. Nhiu loi lng c, b st...c kch thc ln thng gp v thp hn so vi cc ni v cao. - Quy lut Allen: Quy lut ny thng gp hn quy lut trn. D.Allen (1977) cho rng cng ln pha bc cc c quan ph ca c th (cc b phn th ra ngoi : Tai - chn - ui - m) cng thu nh li. Mt v d in hnh l co Sahara c chn di, tai to, co Chu u thp hn v tai ngn hn, cn co sng Bc Cc tai rt nh v mm rt ngn. - Quy lut ph lng: ng vt c v vng lnh c b lng dy hn so vi i din cng lp sng vng m. V d h Siberi so vi h

24

n hay Malaysia c lng dy v ln hn nhiu. iu ny cng ph hp vi quy lut Bergman. S thch nghi ny cng mt phn no ph hp vi ng vt c v sng nhng vng rt kh hn. B lng dy lm gim s mt nc ca c th bng con ng bc hi. Nhit nh hng n cc hot ng sinh l ca ng vt. Chng hn nh i vi tc tiu ha: Nhit c nh hng n lng thc n v tc tiu ha ca u trng mt bt ln (Tenebrio molitor) giai on 4, nhit cao (360C) n ht 638mm2 l khoai ty nhng nu nhit h thp xung (160C) th ch n ht 215mm2 l khoai ty. nhit 250C mt trng thnh n nhiu nht v nhit 180C mt ngng n. Nhit nh hng n s pht trin ca ng vt. - ng vt bin nhit. Tc pht trin v s th h trong mt nm ph thuc vo nhit . Khi nhit xung thp di mt mc no th ng vt khng pht trin c. Nhng trn nhit s trao i cht ca c th c hi phc v bt u pht trin. Ngi ta gi ngng nhit pht trin (hay nhit thm pht trin) l nhit m di nhit ny tc pht trin ca c th l 0. Bng cc thc nghim mi quan h gia nhit v thi gian pht trin ca ng vt bin nhit c th hin bng cng thc sau: T = (x-k)n Trong : T l tng nhit ngy; x: nhit mi trng; k: nhit ngng ca s pht trin m bt u t s pht trin mi xy ra; n: thi gian cn hon thnh mt giai on hay c i sng ca sinh vt; (x-k): nhit pht trin hu hiu. T cng thc trn ta cng c: x - k = T/n n=T/ (x-k) hay k = x - T/n v x = T/n + k Tc pht trin (y) l s nghch o ca thi gian pht trin (n) hay: y=
xk T

Mi mt loi ng vt c mt ngng nhit nht nh. V d ngng nhit pht trin ca su khoang c (Prodenia litura) ph hi rau ci, su ho, bng lc l 100C, ca cc (Bufo lentigirnosus) l 60C. Bit c tng nhit hu hiu ca mt th h v nhit ni loi sng ta c th tnh c s th h trung bnh ca n trong mt nm. Nhn chung cc loi ng vt vng nhit i c tc tng trng nhanh hn v c s th h hng nm nhiu hn so vi nhng loi c quan h h hng gn gi vi chng vng n i.

25

 ng vt ni nhit. nh hng ca nhit ln s pht trin ca ng vt ni nhit phc tp hn nhiu so vi ng vt bin nhit. Nhit thp tuy lm chm s tng trng, nn s trng thnh sinh dc cng b chm li v v th kch thc c th ca con vt tng ln. Chut nht v chut cng sng trong t lnh th nghim c kch thc ln hn trong nh hay ngoi ng v c cng sinh sn cao, c th trong t lnh nhit -50C, chut cng (Rattus novegicus) c kch thc ln hn (chiu di trung bnh 219mm), nng hn (333g) v c tc sinh sn cao hn (trung bnh s phi c th ci l 8,5). Cn chut cng trong iu kin nhit 10 - 150C c chiu di trung bnh 214mm, nng 262g v s phi trung bnh c th ci l 8,1. Khi nhit mi trng ln qu cao hoc xung qu thp s gy trng thi ng h, ng ng. Cc ng vt bin nhit tin hnh ng h khi nhit mi trng qu cao v m xung thp, ph bin mt s cn trng v th. Trng thi ng ng xut hin khi nhit ca mi trng h thp tng i, nh ch s pht trin ca ng vt bin nhit. Nhit ng ng ca mt s loi ng vt nhit i tng i cao, v d nh mt bng l 130C. S ng ng c th xy ra tt c cc c th v cc giai on pht trin c th, ph bin chn sc, sc bay, gu ... nh hng ca nhit n s sinh sn ca ng vt: S sinh sn ca nhiu loi ng vt ch tin hnh trong mt phm vi nhit thch hp nht nh. Nu nhit mi trng khng thch hp (cao hoc thp) so vi nhit cn thit s lm gim cng sinh sn hoc lm cho qu trnh sinh sn nh tr, l v nhit mi trng nh hng n chc nng ca c quan sinh sn. Nhit mi trng lnh qu hoc nng qu c th lm gim qu trnh sinh tinh v sinh trng ng vt. V d : c chp ch khi nhit nc khng thp hn 150C. Chut nht trng (Mus musculus) nui trong phng th nghim sinh sn mnh nhit 180C, khi nhit tng qu 300C mc sinh sn gim xung thm ch dng hn li. nh hng ca nhit n s phn b v s thch nghi ca ng vt. Trong t nhin c nhiu loi ng vt sng c trong mt bin nhit rng tc l c kh nng chu ng c s thay i ln v nhit theo chu k ngy, ma l nhng loi ng vt chu nhit rng. V d nh nhuyn th chn bng (Hydrobia aponensis), hay rui nh (Muca domestica), phn b hu nh khp th gii v n cao 2.200m. Cc loi ng vt chu nhit rng ch yu l cc loi ng vt c xng sng ng nhit. Chng hn nh h c th sng c c nhng vng Sibiri lnh lo, cng nh vng nhit i nng bc n , M Lai, Vit Nam ...

26

Ngc li cng c nhiu loi ng vt ch phn b hay ch sng c nhng vng nhit i hoc trong nc v ni m s chnh lch nhit gia ngy v m, gia cc ma khng ln. l nhng loi ng vt chu nhit hp hay l nhng loi ng vt hp nhit. V d nh c hi (Salmo) ch chu c nhit 18 - 200C. Nhiu loi ng vt khng xng sng bin l cc ng vt hp nhit. thch nghi vi s thay i nhit ca mi trng, ng vt c nhng hnh thc iu ha nhit . - S iu ha nhit ha hc l qu trnh tng mc sn ra nhit ca c th do tng qu trnh chuyn ha cc cht p ng li s thay i nhit ca mi trng. - S iu ha nhit vt l l s thay i mc ta nhit, kh nng gi nhit hoc ngc li pht tn nhit d tha. S iu ha nhit vt l thc hin nh cc c im v hnh thi, gii phu ca c th nh c lng mao, lng v, h mch mu, lp m d tr di da ... - Hnh thnh cc tp tnh gi thng bng nhit. Trong qu trnh sng, ng vt hnh thnh nhng tp tnh gi cn bng nhit c hiu qu nht thch nghi vi nhit ca mi trng. Cc ng vt bin nhit tm kim nhng mi trng thch hp bng cch o hang, xy t ... to ra ni c kh hu thun li cho chng hoc trnh cc iu kin khc nghit ca mi trng nh chiu sng, nhit , m ...Hoc nh thay i t th, ng vt c th lm tng hoc gim s t nng c th do bc x mt tri, chnh l nhng c tnh ca chng. Hin tng ny gp rt nhiu mt s su b, b st, c ... Ngoi ra tp tnh ca mt s loi cn trng sng thnh x hi nh kin, mi, ong phc tp hn. Chng xy dng t v c cc hot ng iu ha nhit trong t. V d nh ong, khi nhit trong t thp hn nhit mi trng ngoi, cn bng nhit chng cng lot cng p cnh trong mt thi gian. ng vt ng nhit, nh s pht trin v hon chnh c ch iu ha nhit v s hnh thnh trung tm iu khin nhit no b v gi cho nhit c th n nh, t ph thuc vo mi trng ngoi. l c im tin ha ca ng vt. Ngoi ra, mt c im thch nghi kh c o iu ha nhit ng vt ng nhit l tp tnh t hp li thnh m. V d chim cnh ct vng gi v bo tuyt bit tp trung li thnh mt khi dy c. Nhng con chim ng vng ngoi cng sau mt thi gian chu rt chui vo gia m v c n chuyn ng chm chp vng quanh, do ngoi mi trng nhit rt thp nhng nhit bn trong m ng vn gi c 370C.

27

Nh s kt hp cc phng thc iu ha nhit (ha hc, vt l v tp tnh) m ng vt c kh nng thch nghi vi s thay i nhit cc vng trn tri t. 3. Nc v m i vi i sng sinh vt - ngha ca nc i vi sinh vt: Sau nhn t nhit , nc ( m) l mt nhn t sinh thi v cng quan trng. Trong lch s pht trin ca sinh gii trn b mt tri t lun lun gn lin vi mi trng nc. Cc sinh vt u tin xut hin trong mi trng nc. Qu trnh u tranh ln sng cn, chng cng khng tch khi mi trng nc; nc cn thit cho qu trnh sinh sn. S kt hp ca cc giao t hu ht c thc hin trong mi trng nc, nc cn thit cho qu trnh trao i cht. Nc cha trong c th sinh vt mt hm lng rt cao, t 50 90% khi lng c th sinh vt l nc, c trng hp nc chim t l cao hn, ti 98% nh mt s cy mng nc, rut khoang (v d: thy tc). Nc l nguyn liu cho cy trong qu trnh quang hp to ra cc cht hu c. Nc l mi trng ho tan cht v c v phng tin vn chuyn cht v c v hu c trong cy, vn chuyn mu v cc cht dinh dng ng vt. Nc tham gia vo qu trnh trao i nng lng v iu ha nhit c th. Cui cng nc gi vai tr tch cc trong vic pht tn ni ging ca cc sinh vt, nc cn l mi trng sng ca nhiu loi sinh vt. Cc dng nc trong kh quyn v tc dng ca chng i vi sinh vt Khng kh lun cha ng mt lng nc di dng hi nc. Khi nhit h thp n mt gii hn no th khng kh khng gi c nc dng hi nc, khi mt phn nc s tch khi kh quyn thnh cc dng m, sng, sng mui, ma (ma phn, ma ro, ma ), m khng kh, tuyt, bng... - M (sng m): gm nhng git nc nh li ti xut hin vo lc sng sm trong iu kin tri trong, gi lng thnh mt tm mn trng tri di trn mt t v s tan i khi mt tri mc. nhng ni c thm thc vt dy c (rng, ng c, savan) c nhiu m. M c tc dng lm tng m khng kh, thun li cho s sinh trng ca thc vt v su b. - Sng: sng thng c hnh thnh vo ban m. i vi thc vt sng c tc ng tt v l ngun b sung m cho cy khi tri kh nng, cy thng b ho. i vi nhng vng kh hn nh ni vi, sa mc, sng l ngun cung cp nc ch yu cho sinh vt trong vng.

28

- Sng mui: c hnh thnh trong iu kin thi tit kh lnh vo ban m, thnh nhng tinh th trng nh mui. Sng mui gy tn hi ln cho thc vt nht l cc loi cy trng. - Ma. ng vai tr quan trng nht trong vic cung cp nc cho cc c th sng. C cc dng nh sau : + Ma ro : thng xut hin cc vng nhit i, thi gian ma khng ko di nhng lng nc ln. Tuy cung cp rt nhiu nc nhng ma ro cng gy nhiu thit hi nh cc chi non ca cy b h thi, ngn chn s ny mm ca ht ging v cc chi mm di t do ma ln lm lp t mt b nn cht. Hot ng ca h ng vt v vinh sinh vt trong t b xo trn; ni ca nhiu loi ng vt b ph hy (hang, ). Ngoi ra ma ln cn gy ra nn xi mn v ra tri lp t mt v t b thoi ha thnh t lateritic. + Ma : thng xut hin vo ma nng, gy tc hi i vi thc vt, nht l cy trng v ng vt. + Ma phn: cung cp mt lng nc t cho cy nhng ko di nhiu ngy nn duy tr c m, hn ch c s thot hi nc ca thc vt. - Tuyt: vng n i, lp tuyt ph trn mt t c tc dng nhiu mt, l tm thm xp cch nhit, bo v cho cc chi cy trn mt t v ng vt nh. - m khng kh: mt trong nhng dng nc c tc dng n i sng sinh vt. m khng kh c c trng bng nhng i lng sau: + m tuyt i (HA): l lng hi nc cha trong 1m3 khng kh tnh bng gam mt thi im nht nh v tnh theo cng thc sau :

HA =

0,623 1293 e 1,062 3 = g/m 760(1+ t ) 1 + t

Trong 0,623 l t trng hi nc so vi khng kh, 1293 l trng lng kh ca khng kh nhit 00C v p lc 760 mm Hg, ( l l h s n ca cc cht kh bng 1/276, t l nhit ca khng kh, e l p sut ca hi nc cha trong khng kh tnh bng mmHg. + m tng i: l t s phn trm p sut hi nc thc t (a) trn p sut hi nc bo ha A trong cng mt nhit . V d: 150C p sut hi nc bo ha A = 12,73mmHg, p sut hi nc thc t l 9,56 mmHg. m tng i ca khng kh :

d=

9,56 = 0,75 hay d = 75% 12,73

29

 m tng i ca khng kh thay i ty theo nhit , cho nn cng mt lng nc trong khng kh m nhit khc nhau th m tng i khc nhau. ht bo ho l hiu s gia p sut hi nc trong iu kin bo ho v p sut hi nc trong thc t. ht bo ho c ngha sinh thi rt quan trng bi s bc hi nc thng t l thun vi ht bo ho ch khng ph thuc vo m tng i. m khng kh c nh hng nhiu n cc sinh vt, nht l cc sinh vt trn cn. Mt s loi sinh vt m bo cho hot ng sng bnh thng cn m tng i. i vi thc vt, khi m thp, cng thot hi nc tng, cy b ho. Cn nu m cao qu mc th thi gian ra hoa, kt qu ca cy b chm li. Yu cu v m ca cc loi thc vt khng ging nhau, v d nh cy samu sinh trng tt ni c m cao, cy phi lao chu c m tng i thp. Ngoi ra m cn nh hng n s phn b ca thc vt, v d cy m i hi khng kh m hn cy ch, nn s phn b t nhin ca cy m thu hp trong mt khu vc nht nh. Tuy vy, khi nghin cu s phn b ca sinh vt khng nn da vo ch s m m phi da vo ch s kh hn. i vi ng vt, khi m tng i thp lm chm s trao i cht, ngoi ra m cn nh hng n hot ng chung ca ng vt. Mui Culex fatigans ch ht mu khi m tng i trn 40%. Loi cnh cng n g Passalus cornutus sng thnh tng nhm nh di v cy kh, khi m tng hot ng ca chng gim i, khi m gim hot ng ca chng tng ln. Trn quan im tr sinh thi th cc loi m sinh u thuc nhm hp m. m nh hng rt mnh ln chc nng sng ca c th. Gamintor nghin cu nh hng loi chu chu Locusta migratoria, mt loi cn trng gy tn hi kinh t cho nhiu nc. ng ch ra rng m tng i 70% tc chn sinh dc v sinh sn ca loi ny t ti a. trn cn, s phn b nc khng ng u trong cc mi trng c cc iu kin sinh thi khc nhau, i hi cc c th sng phi c phng thc duy tr s cn bng nc. S cn bng nc c xc nh bng hiu s gia s ht nc vi s mt nc. Cc nhm thc vt khc nhau th qu trnh ht nc cng nh mt nc khng ging nhau. Thc vt bc thp ly nc qua ton b b mt c th, cn thc vt bc cao, ngnh Ru ly nc trong t bng r gi, cc ngnh cn li c r tht, l c quan chuyn ha ly nc trong t. Ngoi ra thc vt bc

30

cao c mt s loi sng b sinh trong rng nhit i, c kh nng hp th nc qua b mt l v cc r kh sinh. cc loi phong lan thuc h Lan (Orchidaceae) c r kh sinh c bao bc bi mt mng biu b nhiu lp xp, mng ny khi tri ma ht nc, khi tri kh ro th cha y khng kh. Ngoi ra nhiu loi sng b sinh cn pht trin cc m cha nc chuyn ha. C nhng dn liu cho rng gai ca mt s cy mng nc (nh cy xng rng: Cactus) c kh nng ht nc dng git nh nhng mao qun nh cu trc hin vi c bit. Ngi ta dng nhng git nc c cha cc nguyn t nh du nh trn gai ca xng rng, sau thy trong m ca chng c cha nguyn t ny. S mt nc thc vt ch yu l bng con ng thot hi nc. Tc mt nc c biu th bng cng thot hi nc. S lng nc thot ra trong mt gi trn mt n v khi lng l ca thc vt (biu th bng gam / n v din tch l / thi gian). Nc trong c th thc vt thng thot ra ngoi di dng hi nc qua l kh l ch yu. Gi tr sinh thi ca qu trnh thot hi nc khng ch v cng m cn c trng thay i theo thi gian - ngy m v theo ma. Tng ng vi s iu chnh ch nc, tt c cc thc vt trn cn c chia ra lm hai nhm c bn : thc vt vng bn v nc (thc vt hng cn bng nc) v thc vt linh ng v nc (thc vt thn nc). - Thc vt vng bn v nc (thc vt hng cn bng nc): l nhm thc vt duy tr s cn bng nc trong sut c ngy. L kh ca chng phn ng rt nhy i vi s thiu nc, nn hn ch c lng hi nc thot ra ngoi. H r cng c kh nng ly nc tt. Chng d tr nc trong tt c cc b phn (r, v thn, g v l) v n nh c s cn bng nc. Nhm ny gm nhiu loi cy g, cc loi c thuc h La (Poaceae), h u (Fabaceae), cc cy sng trong bng v cy mng nc. - Thc vt linh ng v nc (thc vt thn nc) l nhm thc vt khng th iu ha s vn chuyn nc, hay ng hn l khng c kh nng iu chnh tch cc ch nc ca mnh, lng nc trong m ph thuc nhiu vo m ca mi trng xung quanh. Chng ht nc dng sng, sng m, nc ma d dng v chng cng s dng phng khong cc loi nc . Trong thi k kh ro, chng c th mt ht nc v sng tim sinh. Thuc nhm ny c cc loi to lc sng trn v cy; t m trong rng, ru, dng x v c mt vi loi thc vt c hoa. Cc nhm thc vt lin quan n ch nc: theo tp trung n cc ni c ch nc khc nhau m ngi ta chia thc vt trn cn

31

ra 4 nhm sinh thi c bn : nhm cy ngp nc nh k, nhm cy a m, nhm cy chu hn v nhm cy trung sinh. - Nhm cy ngp nc nh k. Bao gm nhng loi thc vt sng trn t bn dc b sng, ca sng, ca bin chu tc ng nh k ca thy triu. y l mi trng khng thun li i vi nhiu loi thc vt trn cn. Ch c mt s loi c kh nng thch nghi. c bit l cc bi ly ven bin, ca sng vng nhit i c nhng loi cy g, cy bi hnh thnh nn qun x rng ngp nc mn, nc l nh k - gi l rng ngp mn. Cc loi cy ny c nhiu c im thch nghi v cu trc v chc nng sng trong mi trng ly, mn, thiu oxy. C th l chng c r h hp hoc cc l v, c r chng hoc r bnh, c tuyn tit mui v v sinh sn c hin tng thai sinh (cy con sinh ra trn cy m, cc cy thuc h c - Rhizophoraceae). - Nhm cy m sinh: bao gm nhng cy sng trn t m (b rung, b ao, b sui, trong rng m). Mi trng sng ca chng bo ha hi nc, do vy chng khng c nhng b phn bo v s bay thot hi nc. Nhm cy ny phn bit hai nhm nh: nhm cy a m chu bng v nhm cy a m a sng. hai nhm cy ny c cc c im hnh thi gii phu v ni sng khc nhau. + Nhm cy a m chu bng bao gm phn ln l nhng cy sng di tn rng m, ven sui. 2 mt l c l kh nhng t, l kh lun lun m, nhiu khi c cc l nc (thu khng) mp l, l rng; mng, mu lc m do c ht dip lc ln, b mt l c tng cutin mng, m giu km hoc khng pht trin. Khi mt nc cy b ho rt nhanh. + Nhm cy a m a sng, cc loi cy ny c mt s tnh cht ca cy a sng nh c l nh, cng; dy, t dip lc nhng khng chu c hn. Chng thng phn b ven h, ven b rung (nh cy rau b nc (Marsilea quadrifolia), mt s loi thuc h Ci (Cyperaceae). - Nhm cy hn sinh: l nhng loi thc vt sng c trong nhng iu kin kh hn nghim trng v ko di, lc qu trnh trao i cht ca chng yu nhng khng nh ch. Chng phn b sa mc v bn sa mc, tho nguyn, savan v vng t ct ven bin. vng nhit i, iu kin kh hn thng gn lin vi cng chiu sng mnh, nhit cao nn nhng cy chu hn cng l nhng cy a sng v chu nng. Cy chu hn c chia lm hai dng ch yu: dng cy mng nc v dng cy l cng. + Dng cy mng nc bao gm cc cy thn tho, cy nh trong cc h Thu du (Euphorbiaceae), h Xng rng (Cactaceae), h Rau

32

mui (Chenopodiaceae), h Da (Bromeliaceae), h Thuc bng (Crassulariaceae), h Hnh (Liliaceae) ... Chng sng cc vng sa mc v nhng ni kh hn ko di. L cy mng nc c c im l dy, c tng cutin dy, trn mt l c mt lp sp hoc c ph lng dy, l kh nm st biu b, c nhiu t bo ln cha nc trong phn tht l. Ngai ra nhiu cy c l tiu gim thnh dng vy nh, hoc bin thnh gai nh cy xng rng, lc thn lm nhim v quang hp v c cha nhiu dip lc, h r n nng v rng. Hot ng sinh l ca cy mng nc yu v do trao i cht vi mi trng ngoi t nn sinh trng rt chm. Cy mng nc chu ng c nhit cao rt tt, chng c th chu c nhit 60 - 650C, l do chng gi c lng nc lin kt ln, lng nc lin kt trong c th chng c th t ti 60 - 65% tng lng nc trong c th (cy mng nc cha t 90-98% nc so vi khi lng c th) + Cy l cng: bao gm phn ln thuc h La (Poaceae), h Ci (Cyperaceae), mt s loi cy g thuc h Thng (Pinaceae), h Phi lao (Casuarinaceae), h S (Dilleniaceae) ... chng thng sng nhng vng c kh hu kh theo ma, savan, tho nguyn, ... Cy l cng c l hp, nh. L c ph nhiu lng trng bc c tc dng cch nhit. T bo biu b c thnh dy, tng cutin dy, gn l pht trin. mt s loi cy, mt trn l c t bo c c tc dng lm cho l c th cun li hn ch s tip xc ca l kh vi kh hu nng. Mt s loi c l bin thnh gai hoc thy l bin thnh gai ...Cy l cng c cht nguyn sinh c kh nng chu hn cao, lc ht ca r mnh; nh vy m khi gp kh hn chng c th ht c nc. Cng thot hi nc cao c tc dng chng nng cho cy. - Nhm cy trung sinh: nhm cy ny c nhng tnh cht trung gian gia cy hn sinh v cy m sinh. Chng phn b rt rng t vng ng i n vng nhit i chng hn nh nhng loi cy g thng xanh vng nhit i, rng thng xanh m nhit i, cy l rng xanh ma h rng n i ... Phn ln cy nng nghip l cy trung sinh. L ca cy trung sinh c kch thc trung bnh, mng, lp biu b v cutin mng, m dn v m c pht trin va, l kh thng ch c mt di l. B r khng pht trin. Cng thot hi nc khng cao, l kh c kh nng iu tit s mt nc nhng v tng cutin mng nn lng nc thot ra ngoi tng i ln. Cc nhm ng vt c lin quan n ch nc trn cn. Ty theo s p ng ca ng vt vi ch nc (nhu cu v nc), c th chia ng vt thnh cc nhm sau :

33

- ng vt m sinh (a m): gm nhng ng vt c yu cu v m hay lng nc trong thc n cao, cc loi ng vt ch sng c mi trng cn c m cao hoc khng kh bo ha hay gn bo ha hi nc. Khi m qu thp, chng khng th sng c v trong c th ca chng thiu c ch d tr v gia nc. Hu ht ch, nhi trng thnh, giun t t, mt s ng vt t, hang ... thuc nhm ny. - ng vt hn sinh (a kh): cc ng vt sng trong mi trng thiu nc nh sa mc, ni vi, t ct ven bin ... chng c kh nng chu m thp, thiu nc lu di. Kh nng thch nghi ca ng vt i vi iu kin kh hn rt a dng, nht l nhng tp tnh sinh l sinh thi. Cc ng vt ny nh c c ch tch tr nc v bo v nc chng bc hi, s dng thc n kh. Hoc chng c v bc khng thm nc, nhiu loi (gm nhm, sn dng...) sng hoang mc c cc tuyn m hi km pht trin. Chng c nhu cu nc thp, ly nc t thc n, thi phn kh, bi tit t nc tiu, mt s (lc ) s dng c nc ni bo ( xy ho m d tr). Ngoi ra cn c nhiu loi ng vt trnh kh nng bng cch ng h hay o hang trong t. Sn (Helix desertorum) c th sng 4 nm lin bng cch ng h khi kh hu qu kh. Cc ng vt sa mc nh cc loi b st t ct; su b cnh cng, chu chu sa mc thuc nhm ny. - ng vt trung sinh: bao gm cc loi ng vt trung gian gia hai nhm trn, c yu cu va phi v nc hoc m. Nhm ny c c tnh l chu c s thay i lun phin ca m gia ma ma v ma kh. Phn ln cc loi ng vt vng n i v nhit i gi ma thuc nhm ny. Cc c im c bn ca mi trng nc v s thch nghi ca sinh vt. Cc phn trc, chng ta tm hiu c im ca mi trng trn cn cng nh nhng c im ca sinh vt sng trong mi trng ny. Phn ny nhm gii thiu v mt s c im sinh thi c bn ca mi trng nc v c im ca sinh vt nc (sinh vt thy sinh). Nc c nhit dung ln (bng 1) nn kh nng dn nhit km, tnh n nh nhit cao, nc nguyn cht si 1000C, ng bng 00C, trng lng ring ln nht 40C, khi ng bng hoc khi tan bng nc thi ra hoc hp th mt nng lng tng ng l 80 cal/gam, khi bc hi nc cn 540 cal/gam, cn khi thng hoa cn 679 calo/gam. - m c ca nc: Nc c m c ln hn khng kh nhiu ln, v th c tc dng nng cho cc c th sng. Do tnh phn cc cao, nc to ra nht, sc cng b mt v kh nng ho tan cc cht v kh rt cao.

34

Nc khng ngng vn ng theo chiu ngang v chiu thng ng do nhiu nguyn nhn. Cc sinh vt sng tri ni trong tng nc (Plankton) thng c trng lng ring xp x bng trng lng ring ca nc, nh cc to n bo, ng vt nguyn sinh, mt s gip xc, u trng ng vt y ... c nhng c im thch nghi gn ging nhau, c tc dng nng cao kh nng di chuyn trn mt nc v chng li s chm xung. Cc thch nghi c th l : + C th c hnh dng c bit nh c dng dp, ko di c th, hnh thnh nhiu mu v s gai c tc dng tng din tch c th tip xc vi nc. + Gim t trng c th bng cch tch ly lipid v hnh thnh ti bi. + Nhiu loi ng vt nh c h c pht trin, c th thun hnh thoi nhn nn bi nhanh trong nc (mt s cc loi c). Nhng thc vt sng trong nc c c im sinh thi l c thn di, mnh, l mng hoc chia nhiu thy; nhiu si, c tc dng lm gim tc ng c hc ca dng chy. M c km pht trin, cc yu t c tp trung phn trung tm, c im ny gip cho cy c khong gian bo pht trin c tc dng cha kh v nng cy. Nh tc dng nng tt ca nc m nhiu ng thc vt thu sinh c kch thc v khi lng rt ln. V d to thm (Macrocystic pyrifera) vng bin Thi Bnh Dng c th di ti trm mt, nng 40 60kg. - Lng oxy (oxygen - O2) trong nc : H s khuych tn oxy trong nc nh hn trong khng kh 320.000 ln, thng hm lng O2 khng qu 10ml/lt nc, t hn khng kh 21 ln. O2 xm nhp vo nc ch yu nh hot ng quang hp ca to v do khuych tn t khng kh, v th lp nc trn c hm lng oxy ha tan nhiu hn lp nc di. Hm lng O2 ha tan trong nc ph thuc vo nhit v s vn ng ca nc. Hm lng kh O2 tr thnh yu t sinh thi gii hn trong mi trng nc. bin, tng y su thiu O2, nguyn nhn l kh O2 c cc vi sinh vt sng y s dng trong cc phn ng oxy - ha kh. Ty theo yu cu v hm lng O2 ha tan trong nc, ta chia sinh vt ra cc nhm sinh thi : Nhm a hm lng O2 cao (trn 7cm3/lt), nhm a hm lng O2 va (trn 5 - 7cm3/lt) Nhm a hm lng O2 thp ( 4cm3/lt). Lai Daphnia obtusa sng trong mi trng nc ngho O2 nn hm lng hemoglobine trong mu tng ln gp 10 ln bnh thng.

35

Ngai kh O2, cn phi k n kh CO2 ha tan trong nc. trong mi trng nc, hm lng kh CO2 ha tan cao hn nhiu so vi khng kh. Kh CO2 trong nc dng t do hoc dng kt hp vi cc mui carbonat v bicarbonat. Trong nc bin hm lng kh CO2 ha tan l 40 - 50cm3/lt. Nc bin c xem l kho cha kh CO2 quan trng trong thin nhin. Kh CO2 trong nc ng vai tr qua trng trong quang hp ca thc vt nc, hm lng kh CO2 tham gia gin tip vic to thnh cc v bc, xng, mai ... ca cc ng vt sng trong nc. - Cc mui ha tan trong nc : Nc t nhin c mt hm lng mui ha tan thay i. Ty theo hm lng mui NaCl (Natri clorua) m ta phn bit ba loi nc: nc ngt, nc l, nc bin. Nc ngt cha mt hm lng cc mui khong 0,5g/lt, nc bin hm lng mui t 55g/lt. Nc l c c trng l giao ng ln qua li cc ma trong nm v hm lng mui l 8 - 16g/lt. Phn ln cc sinh vt nc c p sut thm thu ph thuc vo nng mui ca mi trng nc xung quanh (bin thm thu poikiloiosmotic). gi cn bng mui chng trnh nhng ni c nng mui khng thch hp. Ngoi ra c nhng ng vt m p sut thm thu trong c th khng ph thuc vo nng mui ca mi trng ngoi (ng thm thu - homoiosmotic) nh c, gip xc cao, su b nc. Trong nc c ion Ca (Calcium) ng vai tr quan trng i vi sinh vt sng trong mi trng ny. Ta phn bit nc cng l nc giu Ca (trn 25mg/lt) v nc mm l nc ngho Ca (di 9mg/lt). Hm lng Ca trong nc nh hng ln n i sng ng vt thn mm, gip xc, c ... Hm lng Ca trong nc cng c nh hng n i sng thc vt. Ty theo kh nng chu ng c s bin i ca nng mui v ngi ta chia sinh vt nc thnh hai nhm: nhm rng mui (Euryhaline) v nhm hp mui (Stenohaline). cc vng ca sng ni c hm lng mui giao ng ln, nhng sinh vt sng vng ny l nhng loi chu mui rng. mui v pH ca nc nh hng n hnh thi, sinh l, tp tnh sinh hot v s phn b a l ca sinh vt. Gip xc Artemia salma nui trong cc mi trng c nng mui ( mn) khc nhau c kch thc khc nhau Trong s cc mui c trong nc ng lu l cc mui dinh dng, l cc mui photphat v nitrat. Chng c vai tr quan trng trong vic tng hp cc protein ca sinh vt. Chng c xem l nhn t

36

gii hn i vi s quang hp ca thc vt (to, rong...) nc v nng sut cc vc nc. Hm lng hai loi mui ny giao ng rt r theo ma mi trng nc bin. - Ch nhit trong nc t thay i hn trn cn, tnh cht ny c lin quan n tnh cht vt l ca nc. Bin giao ng nhit cc lp nc khng qu 10 - 150C, cc vc nc ni a di 300C. Nhit n nh cc lp nc su. Do sng trong mi trng c nhit tng i n nh nn cc sinh vt thy sinh l nhng sinh vt chu nhit hp, ch gp cc loi chu nhit rng cc vc nc nh ni a... - Ch nh sng trong nc: Nng lng nh sng i vo nc s yu i nhiu v cc tia sng b phn chiu. Nhng tia sng c di sng khc nhau c nc hp th khng nh nhau. Tia sng b hp th ngay tng nc trn cng ri n cc tia sng da cam, vng, lc, lam ... v xung su nht l tia xanh tm. Chnh s phn b khng ng u ca cc tia sng l nguyn nhn gy ra s phn b khc nhau theo chiu su ca cc loi thc vt nc. Phn ln thc vt c hoa v to lc phn b rt nng v chng hp th tia . To nu phn b su (t su 10-40m) nh chng c sc t ph mu nu (phytoxanthine), to phn b su hn (c th t 60 - 100m) v chng c sc t mu (phycoerythrine) v mu lam (phycocyanine) hp th c cc tia sng xung su. Do nh sng trong nc yu l nguyn nhn s phn ha yu ca cc c im gii phu ca l cy sng chm trong nc (l khng c m giu hay m giu gm mt lp t bo rt ngn, dip lc c trong lp t bo biu b nh tng cng kh nng hp th nh sng). i vi ng vt, mu sc ca chng thay i theo s phn b ca nh sng, cc loi ng vt vng triu c mu sc sc s nht, cn cc ng vt cc lp nc su hoc trong hang c mu ti. Kh nng nh hng ca ng vt thy sinh km hn ng vt trn cn v trong nc c thi gian chiu sng ngn. thch nghi trong iu kin nh sng khng , nhiu loi ng vt s dng m thanh lm phng tin nh hng nh sa, c, thn mm, gip xc, cua, tm. Tn hiu m thanh trc ht dng lin h trong qun th nh nh hng trong n, thu ht gii tnh ... Ngoi ra, ng vt nc cn c mt kh nng nh hng khc nh l cm ng bng mi v, nhiu loi ng vt tm ni trng hoc sinh trng mt cc chnh xc bng cch ny. Ngoi cc c im c bn nu trn, th cc nhn t vt l ca mi trng nc nh t trng, p sut, t nhit, dng chy v cc cht l lng

37

trong nc cng mt phn no nh hng n sinh vt nc v cc loi sinh vt ny c mt thch nghi nht nh. V d nh i vi yu t p sut: cc sinh vt sng cc lp nc su ni c p sut ln nn cc loi sinh vt ny c cc thch nghi nh c th ca chng thng dp, ng tiu ha rt ln hoc nh i vi dng chy khc nhau, lt ct ngang thn ca cc loi c sng sng cng thay i, c hnh trn ni c nc chy v dp ni nc ng ... - Tc ng phi hp gia nhit v m ln i sng sinh vt, cch thnh lp thy nhit v kh hu : Nhit v m hay lng ma l hai nhn t sinh thi quan trng ca kh hu, c tc ng lin quan cht ch vi nhau, cng nh hng ln i sng v s phn b ca cc loi sinh vt cng nh nhng t chc cao hn nh qun th, qun x sinh vt v h sinh thi. Trong mi tc ng tng h gia chng ln i sng th nh hng ca chng khng ch ph thuc vo nhng gi tr tng i m c vo nhng gi tr tuyt i ca mi yu t. Chng hn, nhit c th tr thnh yu t gii hn i vi c th nu m li gn vi cc cc tr ca n, ngha l cc cao hoc cc thp. Cng ng nh vy, m tc ng mnh ln c th khi nhit qu cao hoc qu thp. S tc ng phi hp ca hai nhn t ny quyt nh n ch kh hu ca mt vng a l xc nh v do , quy nh gii hn tn ti ca cc qun x sinh vt, trc ht i vi thm thc vt. S phn b ca cc khu sinh hc (ng ru, rng l rng, rng l kim, hoang mc...) l dn xut chnh ca hai yu t nhit - lng ma ca cc vng trn tri t. i vi mi loi sinh vt ta c th tm c gii hn thch hp ng thi ca hai nhn t . Khi xc nh c nhit v m cc thun s tng tui th, lm tng tc pht trin v sc sinh sn cao nht ng thi hn ch mc t vong cho cy trng v vt nui, mt khc c th nm vng c iu kin thch hp nht i vi s pht trin ca su b tm bin php dit tr. m t mi quan h nhit - m quy nh i sng ca mt loi hay mc t chc cao hn ngi ta thit lp bn nhit m hay cn gi l kh hu . Trn cc trc ca h to thng, ta t cc im tng quan gia nhit v m (hay lng ma) theo gi tr trung bnh ca chng theo thi gian ri ni chng li vi nhau, ta s c 1 hnh a gic. l kh hu ca 1 vng sinh thi xc nh trong nm. Kh hu c ng dng trong nhiu mc ch nh so snh kh hu ca cc vng vi nhau gip cho vic thun ho, di ging cc i tng ging cy trng - vt nui, hoc so snh iu kin kh hu thuc nhiu nm khc nhau d bo s bin ng s lng ca ng vt, nht l tnh hnh su bnh.

38

Ngoi ra, ngi ta cn thnh lp biu ca cc cp yu t khc nh nhit - mui mi trng bin. Do vy, biu ca cc cp yu t cn c tn chung l Sinh thi . 4. t vi i sng sinh vt 4.1. Khi nim t l lp v ngoi rt mng ca thch quyn (litthosphere) v c th tch thnh quyn ring gi l a quyn (pedosphere). Cng nh cc quyn khc, nhng c trng ca t c quy nh bi cc phn ng sinh thi v mi tng tc ca sinh vt cng nh ca c h sinh thi vi cc chu trnh vt cht v nng lng. Theo Dacutraev (1879): t l vt th thin nhin c hnh thnh qua mt thi gian di do kt qu tc ng tng hp ca 5 yu t: m, sinh vt, kh hu, a hnh v thi gian. t l mi trng sng ca sinh vt trn cn, c bit l thc vt v cc loi ng vt sng trong t. t l t hp ca gi th khong c nghin vn cng vi cc sinh vt trong t v nhng sn phm hot ng sng ca chng. t c xem l mt trong nhng h sinh thi quan trng cu trc nn sinh quyn. 4.2 Thnh phn ca t Cc vt liu khong, cht hu c, khng kh v nc l 4 thnh phn chnh ca t. -Vt liu khong: Cht khong ca t nhn c t s phong ho ca m v cc cht ho tan c em n t cc lp t pha trn. Cu trc ca n c xc nh bi kch thc v s lng ca cc cu t c kch thc khc nhau. - Vt cht hu c: Vt liu ny c c t cc mnh vn v s phn hu cc cht hu c trong lp rc hu c t sn phm ri rng ca thc vt (lp O). Tu thuc vo iu kin mi trng, rc ri v mnh vn ca lp O c th b b vn hon ton trong vng 1 nm, trong hon cnh khc c th lu hn. Nhng thnh vin tham gia phn hu chng l giun t. Chng n cc cht hu c v khong, ri thi ra phn. Cc nghin cu Sudan cho thy trong ma nng v va kh, giun t thi ra 475g/m2 (khi lng kh), cn trong ma ma t n 24000g/ m2 . Tip n cc ng vt sng hang chuyn v xo trn t. Hn na cng vi nm, mc phn hu cc cht hu c t ng thc vt lp O v lp A1 (lp giu humic) li cn c mt nhng qun x sinh vt vi cc sinh vt quang hp nh b, to nn cc vi h thc vt (Microflora). Chng l ru, a y,... (Lp O, A1,...l tn gi cc lp t t trn xung di theo phu din tng qut ca t)

39

- Khng kh v nc: khng kh v nc chim cc khong trng gia cc cu t t. Khng kh nhiu khi nc t, cn khi nc nhiu th khng kh gim. Thnh phn kh ca t tng t nh thnh phn kh trong kh quyn. Chng c khuch tn vo t kh quyn, tuy nhin hm lng O2 thng thp, cn CO2 li cao do cc cht hu c b phn gii bi nm vi khun,.... Nhiu trng hp t tr nn ym kh. Nc c lu trong t ph thuc vo cp ht ca t. Nc cha cc cht v c v hu c ho tan to nn dung dch t thun li cho s s dng ca sinh vt, c bit l r ca thc vt - Phc keo: phc keo (colloidal complex), mt lin kt cht ch ca mn c ct nh v t khong, nht l st c xem l tri tim v linh hn ca t (Kormondy, 1996). N gy nh hng ln kh nng gi nc ca t v nhp iu lun chuyn cc cht qua t ng thi l ngun dinh dng ca thc vt. 4.3. Tnh cht ca t t c nhng tnh cht vt l, ho hc v sinh hc c trng. - Cu trc ca t c th hin qua t l thnh phn kch thc ca cc ht t, t nh n ln. Si c ng knh trn 2mm, ct th: 0,2 2,0mm, ct mn 20m, limon: 2 - 20m v cc ht keo t nh hn 2m . t thng c s pha trn cc dng ht vi nhng t l khc nhau cho cc dng t nh t st, t tht nh, t tht nng, t ct, ct pha... Cu trc ca t, do c quan h vi thong v kh nng tr nc. t ct rt thong, nhng kh nng gi nc km; t qu mn c kh nng gi nc tt nhng li ym kh. t cht c cc khe t hp hn 0,2 - 0,8mm th lng ht ca r khng c kh nng xm nhp vo ly nc v mui khong, nhiu loi ng vt t c kch thc ln hn khng th c tr c - Nc trong t tn ti di hai dng: nc lin kt vi cc phn t t v nc t do. Nc t do c gi tr thc t i vi i sng sinh vt, n khng ch cung cp nc cho sinh vt m cn l dung mi ho tan cc mui dinh dng cung cp cho thc vt, ng vt v vi sinh vt. - Do cha cc mui c gc acid hay baze m t c dng chua (pH < 7) hoc kim (pH > 7), tuy nhin nh s c mt phong ph ca mui cacbonat, gi tr pH trong t thng kh n nh v dng trung tnh.. pH c nh hng n s phn b ca cc loi sinh vt sng trong t. Dung dch t cha nhiu mui dinh dng quan trng lm nn tng thc vt to ra nng sut v p ng c nhu cu sng i vi cc loi ng vt t. t mn cha hm lng mui clorua cao. Trong thin nhin cn c cc dng t c bit, c lp i vi i sng ng vt nh t giu

40

lu hunh (t gypseux), giu magi (t olmit), t giu km (calamine).... nhng loi t ny cc loi ng vt rt him hoc hu nh khng gp. - Sinh vt sng trong t v cng a dng v phong ph, t nhng vi sinh vt, to n bo, ng vt nguyn sinh n nhng ng vt khc nh giun, chn khp, cc loi th nh sng trong hang. Chng khng nhng l thnh vin ca h sinh thi t m cn tham gia vo qu trnh hnh thnh t. S phn b ca cc nhm loi sinh vt ph thuc vo c tnh ca cc nhm t, nc v ngun dinh dng cha trong t. Chng hn, cc loi giun t thng sng ni t c m cao, giu mn; cc loi mi cn m ca khng kh trong t trn 50%, loi giun bin Arenicola marina sng trong cc bi ct bn cha ti 24% nc. Trong nhng iu kin hay lng nc thp, cc loi sinh vt buc phi di chuyn n nhng ni thch hp, bng khng nhiu loi phi chuyn sang dng ng hay sng tim sinh trong kn. 4.4. nh hng ca t i vi thc vt. Ch m, thong kh, nhit cng vi cu trc ca t (nht l t tng mt) nh hng n s phn b cc loi thc vt (t no cy ) v h r ca chng. H r ca thc vt phn b khc nhau ty theo dng sng ca cy v ty theo loi t. Chng hn nh i vi cy g nhng vng ng bng chng phn b nng v rng, ni khng c bng r phn b su ht nc ng thi c r phn b lp mt ly cc cht khong. c bit cc ni vi do thiu cht dinh dng v gi th cng () nn r ca cy g phn b len li vo cc khe h, c khi chng bao quanh m ly nhng tng ln, ly mt phn cht khong, r tit ra acid ha tan vi, hoc nh nhng cy c thn c mng nc th phm vi phn b r trong cc hc do nc ma bo mn. Hoc nhng vng sa mc c nhiu loi cy c r phn b rng trn mt t ht sng m, nhng cng c loi c r phn b su xung t ly nc ngm. Da vo nhu cu dinh dng khong ca thc vt m ngi ta chia ra cc dng : - Thc vt ngho dinh dng: Sinh trng bnh thng trn t mng, ngho cht dinh dng nh thng, bch n. - Thc vt giu dinh dng: Sinh trng tt t su, c nhiu cht dinh dng nh cc loi thc vt rng nhit i. - Thc vt trung dinh dng: sng v sinh trng vng t c mu m trung bnh.

41

- i vi cc vi sinh vt: Trong mi trng t c mt qun x vi sinh vt t gm vi khun, x khun v cc nm hin vi (vi nm). - Vi khun c s lng ln nht trong t v chng c hot ng a dng. Mt ca chng thay i t mt n vi t c th trong mt gam t. Cc vi khun ny c th l vi khun t dng v vi khun d dng chim phn ln. tng loi t c th, t l cc nhm vi khun ny khng i. Phn ln cc vi khun u a kh, cc vi khun k kh chim mt t l nh. - X khun l nhng sinh vt d dng, mt ca chng trong t khong 100.000 c th c khi n hng triu c th trong mt gam t. X khun c th chu c mi trng kh hn. cc vng t kh chng c th chim 25% tng s h vi sinh vt t. Trong x khun, chng Streptomyces chim t l ln, y l chng c kh nng phn hy cellulose mnh v l nhm sinh vt amn ha (bin cc sn phm cht ca ng thc vt thnh NH3) bn cnh chng cn tit khng sinh vo mi trng t. - Nm trong t c mt t hn hai nhm trn. t chua (pH= 4,5- 5,5) nm chim u th v mi trng khng ph hp vi hai nhm trn. Nm c nhiu vai tr khc nhau trong mi trng t, ngoi vic phn hy cellulose, lignin. Mt s loi nm l thc n ca ng vt t. Mt s loi nm c kh nng cng sinh vi r ca mt s loi cy lm thnh dng r nm gip cho cy c kh nng thun li cc loi t mn th, t thiu nc ... Nm c th ly cc cht hu c v cht kch thch sinh trng t mn. 4.5. nh hng ca t i vi ng vt. - i vi ng vt t: ng vt t hay ng vt sng trong t rt a dng v phong ph, gm ch yu l ng vt khng xng sng. Cc loi ng vt ny c kch thc khc nhau t vi mm n vi chc mm. - Cc ng vt hin vi bao gm cc ng vt nguyn sinh, trng bnh xe v giun trn vi mt s lng rt ln. Chng sng trong nc mao dn hoc cc mng nc. - Cc ng vt m mt thng nhn thy c gm cc ng vt chn t, ve, su b khng cnh v c cnh nh, ng vt nhiu chn. Chng di chuyn theo cc khe t nh phn ph hoc un mnh theo kiu giun. Ngoi ra c nhng loi ng vt c kch thc ln nh mt s u trng su b, ng vt nhiu chn, giun t ... i vi chng t l mi trng cht hp, cn tr vic di chuyn. i vi nhm ng vt ny chng c nhng thch nghi c bit i vi iu kin mi trng.

42

- i vi ng vt ln hang : Gm ch yu l th, c nhiu loi sng sut i trong hang nh chut bc x (Spalax), chut hc tho nguyn (Ellobius), chut chi , u ... nhng loi ny c nhiu c im thch nghi vi iu kin sng trong hang ti : Mt km pht trin, hnh dng c th trn; chc, c ngn, lng rm v chi trc khe.... Ngoi nhm ny, trong s ng vt ln hang c nhng loi kim n trn mt t nhng sinh sn, ng ng v trnh iu kin bt li (kh hu, k th) trong t. V d nh chut vng (Citellus), chut nhy (Allactaga saltalor), th, chn (Meles). Ngoi nhng c im thch nghi vi li sng trn mt t (mu sc lng, chn khe ...) chng cn nhng c im thch nghi vi li sng o hang nh c vut di, du dp v chi trc khe (chn)... 5. nh hng ca mui khong ln i sng sinh vt Mui tham gia vo thnh phn cu trc ca cht sng v cc thnh phn khc ca ca c th. n nay ngi ta bit khong 40 nguyn t ho hc c trong thnh phn cht sng. Trong s cc nguyn t trn, 15 nguyn t ng vai tr thit yu i vi sinh vt. Hai nguyn t natri v clo rt quan trng i vi ng vt v 8 nguyn t khc (Bo, crom, coban, fluo, iot, selen, silic,vanadi) cn thit cho mt s nhm. Nhng nguyn t ch yu tham gia vo thnh phn cu to ca protein, gluxit, lipit gm oxy (oxygen), hydro (Hydogen), cacbon, nit (Nitrogen), silic, pht pho (Phosphor)...thnh phn trung bnh ca cc hp cht trn rt phc tp, c th biu din bng mt cng thc tng qut: H2060 O1480 C1480 N16 P18 S. Cc mui dinh dng c sinh vt ly t t hay t mi trng nc xung quanh mnh (i vi sinh vt sng trong nc) cu to nn c th v tham gia vo cc qu trnh trao i cht ca sinh vt, qua , cng nh khi sinh vt cht i, chng li c tr li cho mi trng. Trong mi trng nc, mui khng ch l ngun thc n m cn c vai tr iu ho p sut thm thu v ion ca c th, duy tr s n nh ca i sng trong mi trng m hm lng mui v ion (nht l cc cation) thng xuyn bin ng. Nc v mui u l ngun vt cht cung cp cho i sng ca sinh vt, song nc cn l dung mi ho tan cc loi mui, gip cho thc vt c kh nng tip nhn ngun mui. mi trng trn cn, c nhng ni giu mui nhng kh hn, thc vt cng khng th khai thc c ngun mui tn ti v pht trin. Mi quan h gia cc loi mui trong mi trng cng tng t nh mui v nc, Chng hn mt cy b i mui nit th b r khng sinh trng c, v nh vy cy cng ri vo

43

tnh trng khng hp th c mui photpho, mc d trong vng mui photpho khng him.. Trong dung dch t thnh phn v t l cc mui, t l cc anion v cation b bin ng do s bin ng ca pH hay s c mt nhiu hoc t cc ion H+ v OH-. Trong t c pH thp (acid) th nhm, st, mangan, ng, km... trng thi ho tan nhiu trong dung dch, i khi gy c cho thc vt. t c pH = 6,5 - 7,0 th st, nhm kt ta hon ton. Phn ng ca dung dch t cn nh hng ti hot ng ca h sinh vt t, qua nh hng n ngun mui dinh dng trong t v cui cng i vi i sng thc vt. Trong quang hp ca thc vt v trao i cht ca ng vt nh cc enzym, cc enzym ny c s dng cho s tng trng v pht trin vi nhng hm lng khc nhau. Nhng nguyn t cn vi s lng tng i ln gi l nhng nguyn t i lng, trung bnh mi loi t 0,2% hoc nhiu hn theo khi lng kh ca cht hu c. Nhng nguyn t vi lng l nhng nguyn t cn vi s lng rt t hay dng vt, thng nh hn 0,2% theo khi lng kh ca cht hu c. Nhng nguyn t i lng gm hai nhm: Nhm 1 l cc nguyn t cha 1% theo khi lng kh ca cht hu c nh C, H, O, N, v P; nhm 2 ch chim t 0,2 -1,0% nh S, Cl, K, Na, Ca.Mg, Fe v Cu. Chng ng vai tr rt quan trng nh thnh phn cu trc cht nguyn sinh, duy tr s n nh acid - baz trong dch t bo, xoang c th... Nhng nguyn t vi lng bit As, Bo, Cr, Co, Fl, I, Mn, Mo, Ni, Se, Si, Zn,...Thc t mt s nguyn t l i lng i vi mt s loi ny, ngc li mt s nguyn t i lng thuc nhm th 2 li l vi lng i vi loi khc, chng hn nh Na v Cl l vi lng i vi mt s cy trng. Mui l ngun dinh dng, ni no giu mui ni sinh vt pht trin phong ph, ni no thiu mui s sng tr nn ngho nn. Tuy nhin mui va l yu t iu chnh va l yu t gii hn c trong trng hp thiu mui hoc tha mui, nhiu loi mui trong nhng iu kin xc nh cn gy c i vi i sng. Trong mi trng nc, t l cc loi mui cng kh n nh, duy tr s sng bnh thng ca cc sinh vt thu sinh theo 2 kha cnh: Cht dinh dng v iu ho p sut thm thuv t l cc ion trong c th. nc ngt, mui chnh l cacbonat, cn bin l natri clorua. Natri clorua c xem l yu t gii hn ca s phn b i vi 2 nhm sinh vt nc ngt v nc mn.

44

Lin quan vi nng mui hay p sut thm thu gy ra bi s chnh lch nng mui gia c th vi nng mui ca nc, sinh vt bin c chia thnh 3 nhm: - Sinh vt bin thm thu (poikiloiosmotic) - Sinh vt ng thm thu (homoiosmotic) - Sinh vt gi ng thm thu (pseudohomoiosmotic) Nhm u gm nhng sinh vt m p sut thm thu ca c th bin thin theo s bin thin ca p sut thm thu mi trng. Nhm th 2 gm nhng sinh vt c p sut thm thu ca c th n nh c lp vi s bin ng ca p sut mi trng v chng c c ch iu ho ring. Nhm cui cng l nhng sinh vt bin thm thu, nhng sng trong iu kin mui ca mi trng n nh. Nhng sinh vt sng nc ngt v nc mn u l nhng loi hp mui so vi sinh vt nc l, rng mui. Gia nc ngt v nc mn, cn gp nhng loi di c hoc t sng ra bin (Katadromy) hoc t bin vo sng (Anadromy). Chng c c ch ring iu chnh p sut c 2 chiu, khi tin hnh di c t mi trng ny n mi trng khc. 6. Cc cht kh v nh hng i vi sinh vt. Thnh phn cc kh ca kh quyn t lu n nh mt cch tuyt vi, ngoi tr con ngi ang hu hoi s cn bng bng cc hot ng ca mnh. Trong kh quyn (atmosphere), tr lng kh chnh (khong 70%) nm trong mt lp mng gn mt t gi l tng i lu (troposphere) vi b dy 16-18 km xch o v 9 km hai cc. Trong tng ny lun lun c chuyn ng i lu ca khi khng kh b nung nng t mt t nn thnh phn kh kh ng nht. Tng i lu gm 2 lp: - Lp di: dy 3 km, chu tc ng ca cc yu t a l (v , a hnh, i dng...) v cha ch yu l hi nc, bi v cc hin tng thi tit chnh nh my, ma, ma , tuyt, bo... - Lp trn l kh quyn t do (tropopause). S chu chuyn ca kh tng i lu c tc ng iu chnh thi tit v nhng bin i ca n. Pha trn tng i lu l tng bnh lu (stratosphere). tng ny s phn b ca kh ph thuc vo mt ca chng. cao ca tng ny ln n 80 km vi nhit tng dn. y ca tng bnh lu l lp ozn (O3) rt mng vi hm lng khong 7-8ppm, nhng hp th ti 90% lng bc x t ngoi, ch cho qua 10%, thun li cho s sng ca cc loi sinh vt. Tng ozn hin ti ang b hu hoi v b thng thnh l ln do hot ng ca con ngi.

45

Pha trn tng bnh lu l tng trung lu (mesosphere), tng ny nhit li gim theo chiu cao. Tip theo tng trung lu l tng nhit quyn (thermosphere), ni nhit bt u tng theo cao. Cui cng l tng ngoi quyn (exosphere) bt u t cao 500 km tr ln. Khng kh nh s chuyn ng khng ngng m m bo cho n c phn n nh. Khng kh l hn hp cc cht c dng kh, c thnh phn l 78% nit (N2), 21% oxy (O2), 0,03% carbonic (CO2), 0,93% argon (Ar), 0,005% helium (He).... Ngoi ra, khng kh cn cha mt hm lng hi nc nht nh, cc hp cht bn th rn hay th kh, trc ht l SO2, cc cht cha nit d bay hi, cc cht galogen, bi. Nhng kh ng vai tr quan trng trong kh quyn l oxy (O2), cacbon dioxyt (CO2), nit (N2)...chi phi n mi hot ng ca sinh gii. 6.1 oxy (O2) : O2 cn thit cho sinh vt trong qu trnh h hp, tham gia vo qu trnh oxy ho ho hc v oxy ho sinh hc. Kh quyn rt giu O2, chim gn 21% th tch. i vi kh quyn, O2 t tr thnh yu t gii hn, nhng trong mi trng nc, nhiu trng hp li tr thnh rt thiu (yu t gii hn), e do n cuc sng nhiu loi, nht l trong cc thu vc nng hoc trong cc thu vc ph dng (Eutrophication). Hm lng O2 trong nc rt bin ng do h hp ca sinh vt, do s phn hu hiu kh cc cht hu c bi vi sinh vt v do cc qu trnh oxy ho hay yu t vt l khc nh khi nhit nc v hm lng mui tng th hm lng O2 gim, nhiu trng hp bng 0, nht l khi mt nc b ph vng du, trong khi nc cha nhiu hp cht hu c ang b phn hu... Cc loi sinh vt sng trong nc c nhiu hnh thc thch nghi vi nhng bin i ca hm lng O2 nh c v mng, d thm O2, c cc c quan h hp ph bn cnh cc c quan h hp chnh, m rng l mang, tng b mt tip xc vi mi trng nc, tng lng hemoglobin trong huyt tng khi hm lng O2 gim, c qu trnh h hp ni bo hoc sng tim sinh khi thiu O2, nhiu loi cn c kh nng tip nhn O2 t do t kh quyn qua da (cc i din ca Periophthalmidae, Amphibia...) hay qua ng rut hay qua cc c quan trn mang (c thuc h Claridae, Ophiocephalidae, Anabantidae...), mt s cy ngp mn vng ngp triu cn pht trin h thng r th nh cc loi thuc h Mm (Avicenniaceae), h Bn (Sonneratiaceae), h c (Rhizophoraceae). 6.2. Kh dioxit cacbon (CO2) Kh CO2 chim mt lng nh trong kh quyn, khong 0,03% v th tch, hm lng ny thay i cc mi trng khc nhau. mi trng t, trong cc lp t su, khi hm lng CO2 tng cn O2 gim

46

th qu trnh phn hu cc cht bi vi sinh vt s chm li hoc sn phm cui cng ca s phn hu s khc i so vi iu kin thong kh. Mc du hm lng CO2 trong kh quyn thp, song CO2 ho tan cao trong nc, ngoi ra trong nc cn c b sung CO2 t hot ng h hp ca sinh vt v t s phn hu cc cht hu c t nn y...do vy m gii hn cui cng ca CO2 khng c gi tr g so vi O2. Hn na CO2 trong nc to nn 1 h m, duy tr s n nh ca gi tr pH mc trung bnh, thun li cho i sng ca sinh vt thu sinh. Ngun d tr CO2 quan trng trong nc hay trong kh quyn ni chung rt ln, tn ti di cc dng CaCO3 v cc hp cht hu c c cha C (cc nhin liu ho thch (than ), du m v kh t) Hin ti, hm lng CO2 trong kh quyn ang ngy mt gia tng do hot ng ca con ngi. Hu qu mi trng ca hin tng rt ln 6.3. Kh Nit (Nitrogen - N2) Kh N2 l mt kh tr, khng c hot tnh sinh hc i vi phn ln cc loi sinh vt. Kh ny chim t l ln trong kh quyn, tham gia vo thnh phn cu to ca protein qua s hp th NO3- v NH4+ ca thc vt. Qua cc nghin cu cho bit rng do s c nh sinh hc, hng nm trong kh quyn hnh thnh 92 triu tn N2 lin kt v cng mt i do cc phn ng phn nitrat 93 triu tn (C.C. Delwiche, 1970). Qu trnh in ho v quang ho hng nm cng to thnh cho sinh quyn khong 40 triu tn N2 lin kt. Hin nay, t s pht trin ca cng nghip, con ngi pht thi vo kh quyn mt lng nit oxyt (NOx) kh ln, trn 70 triu tn mi nm. Nit dioxyt (NO2) cng c th lm tng qu trnh tng hp protein thng qua dy kh NO2- n amn v axit amin, song nit dioxyt ni chung rt nguy him, chng l cht tin sinh ca peroxyaxetyl nitrat (PAN), rt c i vi i sng ca thc vt. PAN xm nhp vo l qua l kh, c tc dng hn ch cng quang hp do lc lp b tn thng, km hm vic chuyn cc in t v lm nhiu lon h ezym c lin quan n qu trnh quang hp .

47

2. Cc yu t sinh hc Cc yu t sinh hc rt a dng, to nn s gn b mt thit gia sinh vt vi sinh vt, a n s chu chuyn ca vt cht v s phn tn nng lng trong cc h sinh thi. Chng c xp trong tm nhm chnh sau y (bng 1)
Bng 1. Cc mi quan h chnh gia sinh vt vi sinh vt tt 1 2 3 4 Cc mi tng Cc loi tc 1 2 Trung tnh (Neutralism) 0 0 Hm sinh (Amensalism) 0 Cnh tranh (Competition) + c trng ca mi tng tc Hai loi khng gy nh hng cho nhau Loi 1 gy nh hng ln oi 2, loi 1 khng b nh hng Hai loi gy nh hng ln nhau V d Loi 1 Loi 2 Kh, Chn, H Bm Vi ng khun vt ni lam La, C di Bo Linh cu Con mi b vt d n tht, Chut Mo, H con mi c kch thc nh; Nai s lng ng, vt d c kch thc ln, s lng t Vt ch c kch thc ln, Gia Giun, Sn s lng t, vt k sinh c cm, kch thc nh, s lng Gia ng sc Giun Loi sng hi sinh c li,, Cua, Erechis loi c hi sinh khng c C bng hi v chng c li C hai loi c li nhng So Tru khng bt buc C hai u c li, nhng Nm, bt buc phi sng vi San nhau h, Vi sinh vt To, To, Tru, b

Con mi - vt d (Predation) Vt chu - k sinh (Parasitism) Hi sinh (Commensalis + m) Tin hp tc + (ProTocooperation) Cng sinh hay h sinh + (Symbiose, Mutualism)

6 7

0 +

Trong 8 mi quan h trn ta c th gp li thnh 3 nhm ln: Mi quan h bng quan (hay trung tnh), cc mi tng tc m (hm sinh, cnh tranh, vt d - con mi, k sinh - vt ch) v cc mi tng tc dng (hi

48

sinh, tin hp tc v cng sinh). Nhng mi tng tc trn s c trnh by chi tit chng qun th v qun x sinh vt. TI LIU THAM KHO I. TI LIU TING VIT 1. Trn Kin, Phan Nguyn Hng. 1990. Sinh thi hc i cng. NXB Gio dc, H Ni. 2. Odum, E.P.1971. C s Sinh thi hc (Sch dch). NXB i hc v Trung hc chuyn nghip, H Ni. 3. V Trung Tng. 2000. C s Sinh thi hc. NXB Gio dc, H Ni. 4. Dng Hu Thi. 1998. C s Sinh thi hc. NXB i Hc Quc Gia H Ni, H Ni. 5. Mai nh Yn. 1990. C s Sinh thi hc. T sch Trng i hc Tng Hp H Ni. II. TI LIU TING ANH 6. Crawley M. J. 1997. Plant Ecology. 2nd edition. Blackwell Publishing. 7. Ian Deshmukh. 1986. Ecology and Tropical Biology. Oxford London III. TI LIU TING PHP 8. Roger Dajoz. 1972. Prcis dcologie. Dunos Paris.

49