(Kapitalizmin insan biimlendirme aralar-2) 2- Yapay Doa Olarak Kent ve Kapitalizm Evime dn yolunda bir trafik kazas grdm.

Trafik yavalam, duran aralarn farlarnn ve ambulansn ak kapsndan gelen i n younluundan ortalk dengesiz bir aydnla brnm. Yol kenarlarnda kalabalk oluturan insanlar, akn gzler ve hareket eden azlarla baknmakta. Aracm kenara ekip indim. Birka adm sonra yerde yatan delikanly grdm. zerine eilen biri kazan syrp, camlar temizlerken, dieri Krk bu, krk! diye baryordu. Bir gen kz, annesine yaslanm, Gz imi. Gz ok fena imi. diye arpk aracn iinde kurtarlmay bekleyen adam gsteriyordu. Baktm. Ayn anda adam gznn iliini grebileceim ekilde kafasn evirdi. Aracn st yok olmu. Arata skm, kendinde ve sessiz bekliyordu. Belki de oktayd. arpk aracn yanna gittim. Mhendis olarak kapnn almasnda bir faydam olabilirdi. fr tarafnda dizleri yola dayanm, vcudu koltua doru ylm, kollar kontrolsz bir pozisyonda duraanlk edinmi bir gen kz. Dikkatli baktm gren deneyimli seyircilerden biri yaklaarak, l diye fsldyor. l! Kza bir daha bakyorum. Hareketsizliinden ve tuhaf pozisyonundan baka lm olduuna dair bir emare yok. Nabz baktlar di mi? diye soruyorum. Baktlar, evet. Tekrar, skm olan adama bakyorum. Bizim pazarc deil mi o? arkamda konumalar devam ediyor. tfaiye eri demir makas yardmyla bir paray kesip, kapy amaya alyor. Tam nereyi kestiini anlamaya alrken, kesim bitiyor ve kap alyor. Oldu. tfaiye eri sevincini gstermeden hemen salklar aryor. Pazarc gayet sakin, bann stnden sallanan lastii kenara ekip, alan kapdan inmek istiyor. Dur. Mantkl bir ses sedye istiyor. Doal olarak ambulansa yneliyorum. Ambulansn ii gr alanma giriyor. Bir hemire, yaral bir gen kza serum takyor. erde biri daha var. Yatyor. Tamamen battaniye ile sarlm. Hibir yeri grnmyor. Muhtemelen yaamyor. Kimseye sormuyorum. Sedyeyi de takip etmiyorum. Sanrm ikinci ambulans bekliyorlar. Kn kullandm yazlk eve dnmek zere arabama gidiyorum. Yolda kendi kendime muhasebe yapyorum. Orada kalanlar sadece seyirci deil. Yardm gerekebilir. Bir aksilik olabilir. almalar yrmeyebilir. Hem kamuoyu basks, hem destek oluturuyorlar. Tabii ki doal bir ilgiyle, beklerken de konuup deerlendirme yapyorlar. Sen de kalsaydn keke. Yazlk evin k insan kalabal bakmndan sakin geiyor. Kediler, bazan bir iki ev sahibi, bakkal, iiler, aalar, deniz, dalar var. Kularn, denizin, kedilerin sesleri duyulabiliyor. Gnele yz yze kalnabiliyor. Gece yldzlar hemen ba zerinde. Dada ylan da, domuz da, ku da insandan kayor. Gece memek iin eski usl minede odun yakmak zorundaym. Neredeyse Zerzan'n anlatabilmeyi ok istedii milyon yl ncesi yaanm olmas gereken doayla uyumlu hayat dleyebileceim. Doaya bu kadarck bile yakn olmann beni iteledii nokta bu. Ama biraz nceki trafik kazas, ayrldm arkadalarm aramama neden oluyor: Biraz nce bir trafik kazas grdm. ok ktyd. Dikkatli srn. frn dikkatini datmayn. Trafik kazas ve doa; aralarnda temel bir aykrlk var. Bu trafik kazas manzarasnn doal yaamdaki karl ne olabilirdi diye dnmeye alyorum. Ne bakmdan? Ayn derecede 'korkun' desem, yine ne bakmdan diye sormam gerek. rneklemeye alaym. Doal hayatta 'trafik' olamayacana gre, mesela

deprem srasnda lmedii halde kayalarn arasna skm bir varlk olabilirdi. Bu skma ayn ekilde yaamn emanet ettii bir mekanda gerekleebilirdi. Deien ne? O kadar seyirci de olabilirdi. Yardm etmeye alanlar da...Gece de olabilirdi. Ama yapay k olmazd mesela. Ambulans veya zel eitimli insanlar da olmazd. Bunlar skan asndan kt deil. Ama byle bir olay ne kadar sklkla olurdu? O kazay seyredenlerin, sonrasnda arabalarna atlayp, trafik kazas tehlikesini hemen unutarak gittikleri gibi, o tarih ncesinin doal yaamnn iindeki insanlar da benzer kayalklarn iinde yaamaya devam ederler miydi? Bu olay unuturlar myd? stelik bu kayalklardaki olay daha ok Van depremine, zmit depremine, ya da dnyann herhangi bir yerindeki binlerce insan bir gnde ldren depreme benziyor, trafik kazasna deil. Yani insanlar kent hayatna adapte olabilmek iin terkettikleri kylerinden gelip stklar tabutluklarda, kendi elleriyle yaptklar ve hayatlarnn en deerli blmlerini yaadklar 'ev'lerde ezilerek lrler miydi eskiden? Eski yerlekelerin dere yata ve ovaya kurulmamas byle bir retinin sonucu olmal. Doada felaket yok mu? Yok! Doada doal olaylar var. Bunu felakete dntren uygarlk. nsan 'eceliyle' ldnde buna felaket demek kimsenin aklndan geer mi? Doal olaylar da byledir. Olduysa gerekten, Nuh tufan bunun en u bir rneidir. O gnlerden gnmze bir tek at kalmam olmas sadece tarih ncesi kavramyla aklanabilir mi? Atlar insan edimlerine bal olarak ortaya kmtr. Yani doal olay nedeniyle lenlere deil, adaletsizlik sonucu lenlere at yaklr. Trafik kazasnda lenlere de at yaklmyor. Bunun bir sebebi kentli insann yaamnda at yakmann bir gereklik olarak bulunmamas iken, dier sebebi ise trafik kazalarnn da doal olaylar gibi karlanr oluudur. Uygarln, zellikle kapitalist uygarln yaratt yapay doann olaylar. Neden yapay doa? Yapayl fazla aklamaya gerek olduunu sanmyorum. Sadece etrafmza bakmamz yeterli. stelik kentte doal olan eyler bile ya grnmez olmutur, ya da mutlaka bir ilemden gemitir. Park gibi, yoldaki aalarn dzenlenii gibi, insann giydirilii gibi. Gkyzn ounlukla grmeyiz. Yanbamzdan akan nehir, bir aksesuar gibidir en fazla, bakar ve bildiimizi gzlerimizle teyit edip geeriz, genellikle. Deniz, kendisi deildir. Ya vapur tar, ya balklarn beklentileri klna brnr, ya da akam st deniz kenarnda keyif yapanlarn. Dnrken model olarak aldmz kent nl bir metropol olmaldr. Nihayetinde kk rneklerinin idealidir bu kentler. Peki yapayln, (binalar, yollar, aralar, direkler, vapurlar, elbiseler, klar, eyalar, aletler) doa yaratmas ne demek? Doay burada yaama evresi, ortam anlamnda kullanyorum. Doa yaam var eder ve onu destekler nk. Belki de yanl bir nitelemeyle, kentin yaayanlarn yapay doas haline geldiini sylyorum. Bu yanll da bilerek yapyorum, nk kentte yaayan insan parasz yaanamayacan zanneden insandr. Para ise en soyut haliyle yapay doadr. Paray yiyemezsiniz ama, parayla ambalajlanm, bozulmasn diye ilalanm, zehirlenmi, gzel grnsn ve alnsn diye boyanm, yiyecekler alrsnz. Trafik ve kazalar, bir ok bakmdan kentin iyi bir simgesi. Hereyden nce tamamen yapay yaratklarn, yapay bir yolda hareket ettii, grlt kardklar bir ortam. Uzaktan baknca fr de grnmez. Sanki Kentin yapay hayvanlar srler halinde dolayor veya sinirli ve grltl bir ekilde duruyorlar gibi grnrler.

zellikle gece yukardan bakldnda tek organizmann hareketini grrz; tam bir 'ate ylan'. Trafik demek, kaynak tketimi demektir. Kaynak tketimi demek para ve atk retimi demektir. Kentin olmazsa olmazlarndan biridir trafik. Atk gibi, para gibi. Kentli yaamn sevilebilir olmas iin ok fazla eitim grm olmamz gerekir. O kadar ki, kim olduumuzu unutmadan, doann paras olduumuzu unutmadan ve bir ok simgeyle iliki kurmay renmeden kentli yaam sevemeyiz. Ve byle olmutur. Bu yaam yaratabilmek, srdrebilmek iin yaplan en temel etkinlik RETMdir. rnler yapay doamzda bizi yaatmak iin PYASAya sunulan yapay kaynaklardr artk. (Onlarn doal kkenleri grnmez klnmtr.) Sadece yiyecek deil, sadece barnma, snma deil, artk yaammz bir doal canlnn ihtiyacnn ok tesinde ihtiyalarla tanmlanmtr. Bunlar yapay ihtiyalardr. yle oktur ki, en gerekli doal ihtiyalarmz kmser, en temel doal kaynaklar grmezden gelir, bilmeyiz. Uygar insan iin bilmek, adn bilmektir, mantn bilmektir, nasl elde edileceini bilmektir. Bunlarn hepsi de paramparadr. Havay havasz kaldmzda, suyu susuz kaldmzda reniriz. Daha nce deil. Ho, yapay doaya uyumlu canllarn, gerek doay 'tatillerde' renebilme anslar da yoktur. nk onlar bir ok karmak mekanizmayla mutasyona uratlm, kendi zlerine yabanclatrlmlar, yabancs olduu doa ile simgesel bir iliki dnda iliki kuramaz olmulardr. retim tanrsn besleyebilmek iin grmediimiz, gerek anlamda bilemediimiz doa hzla yok edilir. Kentlerde insanlar oktur. nsanlarn ihtiyacndan daha da fazla retilir. Eskisi gibi dere tepe dz gitmeden, kolayca satlr. Para kapann elinde kalr. Para gce dnr. Bu alm-satm-retim dzenini srdrmek iin, yapay doann gelitirdii mantkla, akla hayale gelmedik iler yaplr. Sava bunlara dahildir. Orman kym, akarsularn durdurulmas, denizlerin yarlmas, dnyann karnnn deilip atalarmzdan kalan artk canlarn karlmas, cehennem atelerinin srekli yaklmas bunlara dahildir. Yalan bunlarn yzdr. Orantsz gler yaratmak, bir byk kentin insanlarn defalarca ldrecek kadar byk gler yaratmak, mantk stnl kurmann bir yoludur bunlar iin. Uygarln geldii noktada doa artk btnsel tepki vermeye balamtr. Eer yeryznde daha az insan olsayd, bunlar yaanmayacakt diyebilir miyiz? Diyemeyiz nk daha az insan olamazd. Bunun sebebi sadece insan mrnn uzamas ve iyi koullarda yaayan insanlarn ok ocuk yapmas deil. Kapitalistler iin gereken MTER, bulunmak zorundadr. Kent dnda yaam idi ederseniz, kentlerin nfusu her zaman artar. Ve sermayenin byme erisi ile nfusun artma erisi 'mantkl' bir iliki iindedir. (Aadaki iki istatistii karlatrnz.) Bunun bir totoloji olduunu gstermek kolay belki. Oysa 'Sabit bir nfus ve sabit bir sermaye ile optimum bir hayat, Kapitalist Ekonomide idame ettirilebilir miydi?' sorusunun olumlu bir cevabn arayp bulmak, Diyojen'in arad eyi bulmak kadar zordur.

Nfus artna daha eskiden balayp bakarsak,sanayileme ile nfus art hznn ykseldiini, bu art hznn 2. Genel Sava sonrasnda katlanarak ykseldiini grrz.

Dnya nfusunun kii bana den serveti, yukarda grld gibi, srekli artmasna ramen insanlarn temel sorunlarnn zlmediini hepimiz biliyoruz. Satacak mal artmaktadr ve yapay ihtiyalar, lks denilen ihtiya d g gstergeleri, ldrme makinalar, yaratlm hastalklarn ilalar v.b. kapitalizmin kolay yoldan gelimesini salar. Kapitalizm ancak ve ancak byle yaayabiliyor. Biz gnll kleler de, kentlerde yaadka, ekonomik sistemin dilisi olduka, baka ne yaparsak yapalm bu servetin artmas iin abalyoruz. Kentleme oran ile sanayilemenin, dolaysyla yapay rn yaratcs kapitalizmin nasl bir gbek ba ile birbirine bal olduu sr deil. Neden byle olduunu da biliyoruz aslnda. Krdan kente gn hala yaanmakta olan bir gerek olmas da, kentin yapay doasnn kapitalizmin ana rahmi olmasnn gstergesi olmas bakmndan ilgintir. nsan asndan zgrl tketilmi bir dnyada, hem daha 'iyi' yaam koullar iin, hem de artk insanolunun yeni yaama evresi kent olduu iin bu akn, lkeler aras ge evrilmi olarak devam ediyor. Aslnda insanlar yapay doa tanrsna, PARAya doru g ediyorlar. Dnya nfusunun kah artla, kah kentlere g ile kapitalizmin mterisi haline gelme eilimi de bylece devam etmektedir. UNFPA (Birlemi Milletler Nfus Fonu) istatistiklerine gre 2008 ylnda dnya nfusunun yarsndan fazlas kent veya kasabalarda yerleik hale gelmitir. 2030 yl iin yaplan tahmin ise toplam 8 milyar insann 5 milyarnn kent veya kasabalarda yaamasn ngrmektedir. Bu rakamlar kapitalizmin dev az olan kentlerin insan yemeye doyamadndan baka bir ey gstermemektedir. Doa ise mutasyona urama aamasna gelmitir. Doann mutasyonunun kapitalist sistem iin iyi olacan dnmek mmkn deildir. Ama kapitalizmin de baka trl davranma yetenei yoktur. Hibir varlk doasna aykr davranamaz. Ekolojik siyasetlerin hepsi yeni pazarlar yaratt srece var olacaktr. Durban bunun son gstergesidir. Baka trl davranma, hissetme, kaderini deitirme, kendini ve paras olduu doay hatrlama yetenei atfedebileceimiz kentli de olsa 'plak kalabilen insan' ise, bugn yaadmz yapay ve sanal dnyada, ilerin en zorunu, yaamlarn en zorunu, yapay zevkler de reterek gz kapal srdrrken, ilerin ve yaamlarn en kolay, en doyurucu, en ok yaama istei uyandran olan doal yaamdan korkmaktadr. mer Haluk Ylmaz 13 Aralk 2011 Yoncaky