TRKYE CUMHURYET BABAKANLIK

Yatrm Destek ve Tantm Ajans

TRKYE ENERJ SEKTR RAPORU

AUSTOS 2010 DECEMBER 2009

NDEKLER
1. 2. 2.1 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.1.4 2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.2.4 2.2.5 2.2.6 Ynetici zeti Sektre Genel Bak Kresel Sektr Petrol Doal Gaz Kmr Nkleer Enerji Trkiye Enerji Sektr Genel Bak Elektrik Petrol ve Doal Gaz Kmr Nkleer Enerji Sektrdeki nemli irketler 3 4 4 5 5 6 6 7 7 8 12 13 14 14 14 16 17 19 20 25 26 27

2.2.6.1 Elektrik 2.2.6.2 Petrol ve Doal Gaz 2.3 2.4 2.5 2.6 Sektrle lgili Beklentiler SWOT Analizi Yatrm Frsatlar Sektrdeki Kurum ve Kurulular

ekiller Listesi Ksaltmalar

1.

Ynetici zeti

Enerji sektr Trkiye ekonomisi iinde byk gelecek vadeden, en ekici yatrm alan olarak kabul edilmektedir. zelletirme srecine paralel olarak sektrde rekabeti bir piyasa yapsna doru gei yaanmaktadr. Son dnemdeki zelletirmeler, lisans ihaleleri ve stratejik ortaklklarla, enerji piyasas hzl bir byme ve liberalleme srecine sahne olmaktadr. Sektr gnmzde son derece aktiftir ve yatrmclara nemli frsatlar sunmaktadr. Trkiyede enerji tketimi Bat Avrupa lkelerine kyasla dk seviyededir. Ancak Trkiyedeki gen ve her geen gn biraz daha kentlemekte olan nfus, byme potansiyelinin varlna iaret etmektedir. Trkiye gnmzde, enerji tketimindeki art hznn lkedeki retim hzn amasna bal olarak, nemli bir enerji ithalats konumundadr. Sektrdeki artan talebi karlamak iin yakn gelecekte nemli miktarda yatrm gerekecektir. 2004 ile 2008 yllar arasnda artma eilimi gsteren Trkiyedeki enerji tketimi, 2008 ylnda 102 milyon ton ya da kii ba 1,420 kg petrol e deeri bir dzeye ulamtr (bu dzey hl Bat lkelerindeki dzeyin altndadr). 2008 ylnn ortalarndan beri ekonomide yaanan yavalamaya bal olarak 2007de % 5,3 olan enerji tketimindeki yllk art hz, 2008de % 1,4 dzeyine dmtr. 2009 ylnda % 5,3 oranndaki bir daralmadan sonra 2010 ile 2013 yllar arasnda yllk % 2,5 orannda bir 1 iyileme olmas beklenmektedir. Trkiye elektrik piyasas dnyadaki en hzl byyen piyasalardan biridir. Kurulu kapasite son on ylda % 2 6,1lik yllk bileik byme oranyla dzenli olarak artm ve 23.354 MWdan 44.766 MWa ulamtr. Doal gaz ile alan elektrik santrallerinin ve hidro elektrik santrallerinin payndaki art sonucunda, her iki kaynak da toplam iindeki % 34erlik paylar ile 2008 ylnda birincil enerji kaynaklar iinde en yksek paya 3 ulamlardr. Bunlar linyit ve ta kmr, toplamda % 24lk pay ile, izlemektedir. Trkiyedeki petrol ve gaz retimi enerji gereksiniminin % 3nden azn karlamaktadr ve bu durum da lkeyi nemli bir petrol ve gaz ithalats durumuna getirmektedir. Trkiyenin ham petrol ihtiyacnn % 90 Suudi Arabistan, ran, Irak ve Rusyadan ithal edilmektedir. lke iinde retilen petroln % 70i kamuya ait Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl (TPAO) tarafndan, geri kalan ksmn byk ounluu ise Royal Dutch/Shell tarafndan retilmektedir. Trkiye doal gazdaysa Rusyadan yaplan ithalata bamldr. Rusyadan ithal edilen doal gaz 2007 ylnda toplam ithalatn % 63ne karlk gelmektedir. Dier tedariki 4 lkeler arasnda % 17 payla ran ve % 4 payla Azerbaycan yer almaktadr. Trkiyede rekabeti bir gaz piyasas 2001 ylnda yrrle giren Doal Gaz Piyasas Kanunu ile biimlenmitir. Bu yasa kapsamnda BOTAa ait 4,75 milyar metre kpn altndaki szlemelerden (toplam gaz ithalatnn % 14ne denk gelmektedir) doan haklarn zel sektre devri ilemi tamamlanmtr. haleler sonucunda drt adet zel irket szlemelere ilikin haklar devralm ve gaz ithalatna balamtr. Gemite tm petrol ve gaz ithalat bir kamu kurumu, boru hatt operatr ve gaz tedarikisi olan ve datm altyapsn da yneten BOTA vastas ile gerekletirilmi olsa da, Doal Gaz Piyasas Kanunu uyarnca, nmzdeki yllarda BOTAn piyasadaki paynn azaltlmas planlanmaktadr. Gaz ithalat ve toptan sat faaliyetlerinde zel sektrn pay devletin (BOTA) paynn azalmasna bal olarak artacaktr. Trkiyede kmr ncelikli olarak elektrik retimi iin kullanlmaktadr. lkenin toplam birincil enerji tketiminin % 30u kmr ile karlanmaktadr. Kullanlan kmrn sadece yars yurt iinde retilmektedir ve bu durum da Trkiye kmr piyasasn ithalata baml hale getirmektedir. retim, ileme ve datm faaliyetlerinin kk bir blm szlemeli olarak zel sektre devredilmi olsa da, kmr piyasas Trkiye

1 2

EIU (Economist Intelligence Unit)

TEA (Trkiye Elektrik letim A..) ve TETA (Trkiye Elektrik Ticaret ve Taahht A..) Sektr Raporu Mart 2010
3 4

TEA (Trkiye Elektrik letim A..) EIU (Economist Intelligence Unit) Trkiye Enerji Raporu, Mart 2010 3

Kmr letmeleri (TK) ve Trkiye Takmr Kurumu (TTK) tarafndan iletilen bir tekel olarak kabul edilmektedir. Enerji piyasalarnda devam eden dnm ve liberalleme, hem yerli hem de yabanc yatrmn artmasna sebep olmaktadr. Trkiye enerji sektrnde ok sayda yatrm frsat bulunmaktadr. Kamuya ait retim ve datm varlklar zelletirilecek, zel sektr tarafndan yeni santraller ina edilecek, doal gaz datmnda lisans ihaleleri gerekletirilecek ve devlete ait belirli doal gaz ithalat anlamalar (yukarda akland gibi) zel sektre devredilecektir. Son be ylda birok yabanc yatrmcnn sfrdan yatrmlar yapt, yerli irketlerle ortaklklar kurduu ve kamuya ait kurulular veya zel irketleri satn ald hareketli bir yatrm ortam olmutur. Trkiye yenilenebilir enerji konusunda da byk bir potansiyele sahiptir. lkede nemli yenilenebilir enerji kaynaklar bulunmas, yasal dzenlemelerde yakn dnemde yaplan deiiklikler ve elektrik piyasasndaki liberallemeye bal olarak gnmzde yenilenebilir enerji yatrmlar iin olduka uygun bir ortam olumutur. Yenilenebilir enerji sektr TYDTAnn evre Teknolojileri ve Yenilenebilir Enerji Sektr Raporunda daha ayrntl olarak analiz edilmektedir.

2.
2.1

Sektre Genel Bak

Kresel Sektr

Kresel enerji tketimi 2004 ile 2008 yllar arasnda % 2,4 yllk bileik byme oran ile 2008 ylnda 10,5 milyar ton petrol e deeri bir dzeye ulamtr. Kmr tketimi 2008 ylnda % 4,2 ile en yksek art hzn yakalamtr. Orta Dou ve Afrika gibi enerji kayna ihra eden blgelerde de, enerji tketiminde art 5 olmutur. Ancak, kresel ekonomik kriz nedeniyle, 2009 ylnda kresel enerji tketiminde % 1,4lk bir 6 d yaanmtr. Bu 1982 ylndan beri yaanan ilk dtr. Tketimdeki bu d temelde OECD 7 lkelerinde ve eski Sovyetler Birlii blgesinde azalan tketimden kaynaklanmaktadr. Tketimdeki azalma youn olarak petrol, doal gaz ve nkleer enerji tketiminde gzlenmitir. 2009 ylnda, kmr kullanmnda nemli bir hareket yaanmazken, yenilenebilir enerji kaynaklar ve hidroelektrik enerji tketimi % 1,2 6 orannda artmtr. Toplam tketimin % 35ini temsil eden petrol, kresel enerji tketiminde en yksek paya sahiptir ve petrol 5 kmr, doal gaz ve hidroelektrik izlemektedir.
ekil 1 - Dnya Enerji Sektr Balca Tketim Rakamlar
Dnya Enerji Sektr
2004
Enerji tketimi (kii bana kg petrol edeeri) Toplam enerji tketimi (milyon ton petrol edeeri) % deiim Elektrik tketimi (kii bana den kWh) Toplam elektrik tketimi (trilyon kWh) % deiim Kmr tketimi (milyon ton) % deiim Doal gaz tketimi (milyar m3) % deiim Petrol tketimi (milyon varil/gn) % deiim
(*) EIU tahminleri Kaynak: Economist Intelligence Unit

2005
1.988 9.802 2,9% 3.023 15 4,2% 5.554 3,9% 2.429 0,5% 74 1,6%

2006
2.006 9.989 1,9% 3.110 16 4,0% 5.832 5,0% 2.462 1,3% 75 0,8%

2007
2.049 10.310 3,2% 3.225 16 4,5% 6.149 5,4% 2.518 2,3% 76 1,9%

2008
2.059 10.464 1,5% 3.252 17 1,9% 6.404 4,2% 2.527 0,4% 76 (0,5)%

2009
2.010 10.314 (1,4)% 3.215 17 0,0% 6.368 (0,6)% 2.456 (2,8)% 73 (3,7)%

1.958 9.530 4,6% 2.933 14 4,5% 5.343 6,4% 2.418 3,9% 73 3,6%

5 6 7

EIA (Energy Information Administration) EIU (Economist Intelligence Unit) BP, Dnya Enerjisinin statistiksel Grnm Raporu, Haziran 2010 4

ekil 2 - Trne Gre Dnyada Enerji Tketimi

Dnya Enerji Tketimi - Enerji Trne Gre

100% 80% 60% 40% 20% 0% 2000 2001 Petrol 2002 2003 2004 Kmr 2005 2006 2007 2008 2009 Doal Gaz Hidroelektrik Nkleer 23,2% 23,3% 23,6% 23,6% 23,4% 23,5% 23,2% 23,9% 24,0% 23,8% 6,5% 6,8% 6,6% 6,7% 6,6% 6,5% 6,3% 6,4% 6,2% 6,3% 6,1% 6,4% 6,0% 6,4% 5,6% 6,3% 5,5% 6,5% 5,5% 6,6%

23,9% 23,9% 24,2% 25,4% 26,2% 26,7% 27,4% 28,8% 29,0% 29,4%

39,6% 39,5% 39,0% 38,4% 37,8% 37,3% 36,9% 35,5% 35,0% 34,8%

Kaynak: Energy Information Administration

2.1.1

Petrol

2003 ve 2007 yllar arasnda talepte yaanan gl art ve yedek retim kapasitesindeki daralmann ortak 8 sonucu olarak petrol fiyatlar hzla artm ve Temmuz 2008de varil fiyat 140 ABD dolarna ulamtr. Bu tarihten sonra kresel ekonomik durgunluun biimlenmeye balamasyla birlikte, bu k daha da hzl bir d takip etmitir. Petrol fiyatlar 2009 ylnn ilk aylarndan balayarak yukar ynl eilimini 9 srdrmtr. Temmuz 2010da ham petrol varil fiyat 73 ABD dolarna ulamtr.
ekil 3 - Dnya Ham Petrol Fiyatlar

Dnya Ham Petrol Fiyatlar

160 140 120 ABD $/Varil 100 80 60 40 20 0 Ocak 00 Ocak 01 Ocak 02 Ocak 03 Ocak 04 Ocak 05 Ocak 06 Ocak 07 Ocak 08 Ocak 09 Ocak 10
Kaynak: US Energy Information Administration

2.1.2

Doal Gaz

2008 ylnda ekonomik durgunluktan etkilenen lkelerde enerji kullanmnn azalmasyla doal gaz talebi de dmeye balamtr. Bu eilim 2009 ylnda da devam etmitir. Doal gaz talebinin dmesinin yannda Orta Dou ve Endonezyada svlatrlm doal gaz (LNG) gibi yeni gaz kaynaklar ortaya kmtr. Kresel ekonomik daralmann etkisini gstermesiyle, toplam doal gaz retimi 2009 ylnda 2008 yl ile karlatrld zaman % 2,4lk bir d gstermitir. Rusya ve A.B.D. balca reticilerdir ve toplam doal 10 gaz retiminin % 38ini karlamaktadrlar.

8 9

EIU (Economist Intelligence Unit) EIA (Energy Information Administration) BP, Dnya Enerjisinin statistiksel Grnm Raporu, Haziran 2010 5

10

ekil 4 - Blge Baznda Dnya Doal Gaz retimi

Dnya Doal Gaz retimi - Blge Baznda

4.000 3.000 Milyar m3 2.000 1.000 2.478 2.520 2.617 2.273 2.332 2.413 2.694

2.955 3.061 2.987 2.779 2.880

Kaynak: BP Dnya Enerjisinin statiksel Grnm, Haziran 2010

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Rusya Federasyonu ABD Avrupa ve Avrasya Dnyann Geri Kalan Asya Pasifik Afrika Kanada ran ekil 5 - Dnya Doal Gaz Fiyatlar

Dnya Doal Gaz Fiyatlar

Milyon Btu bana ABD $ 14 12 10 8 6 4 2 0 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 AB, cif ngiltere, Heren NBP Index ABD, Henry Hub Kanada Alberta

Kaynak: BP,Dnya Enerjisinin statiksel Grnm Raporu, Haziran 2010

2.1.3

Kmr

Dnya kmr retiminin 2009 ile 2030 yllar arasnda yaklak % 60 artmas ve bu artn byk blmnn 11 in ve Hindistanda gereklemesi beklenmektedir. Dnyann en byk kmr tketicisi olan inin 2011 ylna kadar dnya kapasitesinin % 38ine hakim olmas beklenmektedir. Kmrn birincil enerji kayna olduu dier bir lke olan Hindistanda elektrik retiminin % 62si kmrle alan santrallerde gereklemektedir. Bu iki byk kmr tketicisi lkenin talebi, yzyln bandan bu yana kresel talepte 12 yllk % 5'lik bir arta sebep olarak, kmr piyasasndaki bymeyi ekillendirmektedir. 2.1.4 Nkleer Enerji

Enerji kaynaklarn eitlendirmeyi hedefleyen lkelerden gelen talep ve alternatif enerji maliyetlerinin yksek olmas nkleer enerji sektrn cazip bir hale getirmitir. Nkleer enerjinin toplam elektrik retiminin % 44nden fazlasn oluturduu Avrupada Rusya ve Fransa sektrn nemli oyunculardr. Karbon bazl elektrik retiminin kresel snma zerindeki etkisi ile ilgili kayglarn petrol ve gaz tedarikinin gvenlii ile ilgili kayglarla bir araya gelmesi, ngiltere ve sve gibi lkelerde nkleer enerjiye ynelik ilginin yeniden canlanmasna neden olmutur. in 2015 ylna kadar, 20.000 MWn zerinde yeni kapasite ina etmeyi 13 planlamaktadr.

11 12 13

EIA (Energy Information Administration) EIU (Economist Intelligence Unit ) EIA (Energy Information Administration) 6

2.2
2.2.1

Trkiye Enerji Sektr

Genel Bak

Dnyadaki en hzl byyen enerji piyasalarndan birine sahip olan Trkiye, bu alanda ileriye dnk olarak nemli byme potansiyeline sahiptir.
ekil 6 - lke Baznda Enerji Tketimi

lke Baznda Enerji Tketimi, 2009

Rusya Almanya Fransa Ukrayna talya spanya ngiltere Polonya Trkiye Hollanda Belika sve ek Cumhuriyeti Romanya Finlandiya Avusturya Yunanistan Macaristan Norve svire Portekiz Bulgaristan Danimarka Slovakya rlanda

100

200

300

400

500

600

700

Kaynak: Economist Intelligence Unit

Milyon ton petrol e deeri

Trkiyede enerji talebi 2001 ylnda yaanan ekonomik darboazdan etkilenmi, ancak 2002 ylnda iyileme balamtr. Tketim bu tarihten sonra artmaya devam ederek 2003 ylnda kriz ncesindeki dzeyine ulamtr. 2004 ile 2008 yllar arasnda, enerji tketimindeki art devam etmi ve 102 milyon ton ya da kii ba 1.420 kg petrol e deeri bir dzeye ulamtr. Ancak bu seviye halen Bat lkelerindeki standartlarn altndadr. 2008 ylnn ortalarndan beri ekonomide yaanan yavalamaya bal olarak 2007de % 5,3 olan enerji tketimi yllk art hz, 2008de % 1,4 dzeyine dmtr. 2009 ylnda % 5,3 oranndaki bir daralmadan 14 sonra 2010 ile 2013 yllar arasnda yllk % 2,5 orannda bir iyileme olmas beklenmektedir.

14

EIU (Economist Intelligence Unit) 7

ekil 7 - Trkiyedeki Enerji Tketimi

Enerji Tketimi
120
Kii bana kg petrol edeeri

Kii Bana Den Enerji Tketimi

1.600
1.400 1.200 1.000 800 600 400 200 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009*
(*) EIU Tahminleri Kaynak: Economic Intelligence Unit

Milyon ton petrol edeeri

100 80 60 40 20 0 76 69 75 81 86

91

96

101

102

97

1.151

1.415 1.420 1.332 1.311 1.358 1.192 1.248 1.040 1.117

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009*
(*) EIU Tahminleri Kaynak: Economic Intelligence Unit

2.2.2

Elektrik

Trkiye elektrik piyasas gnmzde hzl bir liberalleme ve byme srecinden gemektedir. zel sektr yatrmlarn ekmek ve verimlilii en st dzeye karmak iin, piyasada rekabeti bir elektrik piyasasna doru gei yaanmaktadr. 2008 ylnda elektrik talebi 198 TWhe ulamtr ve bu seviye 2007 ile kyasla yllk % 4,3lk bir arta karlk gelmektedir. 2004 ile 2008 yllar arasnda elektrik talebindeki yllk bileik byme oran % 7,2 15 olmutur. ehirleme, sanayileme ve ekonomik kalknmaya paralel olarak, elektrik talebi de artmaktadr. Nfus artnn da desteiyle, Trkiyedeki elektrik talebi ileride byk bir art potansiyeline iaret etmektedir.
ekil 8 - Trkiyedeki Brt Elektrik Talebi

Trkiye Brt Elektrik Talebi

200 8,6% 150 100 50 0 6,3% 7,2% 198,4 198,1 12%

8,8%
9%

176,3 174,6 191,6 190,0 150,7 150,0 162,0 160,8

194,1 193,3 4,3%

6% 3% 0%

2004
-50

2005

2006

2007

2008

2009(*)
-3%

Brt retim (TWh)

Brt Talep (TWh)

(2,4)% Brt Talep art %

Kaynak: TEIAS and TETAS Sektr Raporu-Mart 2010 (*) Rakamlar, gerekleen son rakamlar deildir.

Kresel ekonomik darboazdan etkilenen elektrik talebi 2008 yl talebi ile karlatrld zaman %2,4lk 16 bir d yaamtr. 2009 yl elektrik talebinin 193 TWh olarak gerekletii tahmin edilmektedir. Kurulu kapasite 1998 ile 2009 yllar arasnda % 6,1lik yllk bileik byme oranyla kademeli olarak artm 17 ve 23.354 MWdan 44.766 MWa ulamtr. Doal gaz ile alan elektrik santrallerinin ve hidro elektrik santrallerinin payndaki art sonucunda, her iki kaynak da toplam iindeki % 34erlik paylar ile 2008 ylnda

15 16 17

TEA (Trkiye Elektrik letim A..) TETA( Trkiye Elektrik Ticaret ve Taahht A. ) Sektr Raporu-Mart 2010

TEA (Trkiye Elektrik letim A.) ve TETA ( Trkiye Elektrik Ticaret ve Taahht A.) Sektr RaporuMart 2010 8

birincil enerji kaynaklar iinde en yksek paya sahiptirler, bunlar linyit ve ta kmr toplamda %24lk pay ile izlemektedir.
ekil 9 - Birincil Enerji Kaynaklar Baznda Kurulu Kapasite

Birincil Enerji Kaynaklar Baznda Kurulu Kapasite

50.000 45.000
40.000 35.000 30.000

MW

25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Ta Kmr & Linyit Fuel-oil & motorin & Dierleri Doal Gaz Dier Yenilenebilir Kaynaklar

Hidroelektrik

Kaynak: TEA Not: "Dierleri"ne dahil olanlar; Nafta, LPG ve ok yaktl kaynaklar Not: 2009 deerleri planlanan deerlerdir

Trkiyede enerji arznn (mevcut santraller, lisansl santraller ve yapm aamasnda olanlar dahil olmak 18 zere), 2009 ylndan itibaren enerji talebini karlamakta yetersiz kalaca beklenmekteydi. Ancak, elektrik talebini olumsuz ynde etkileyen ekonomik daralma, bu dengesizlii geciktirmitir. nceki art trendine kavutuktan sonra talebi karlamak iin ek kapasiteye ihtiya duyulacaktr. 2010 ile 2030 yllar arasnda yaplmas gereken tahmini yatrm miktar 193 ile 225 milyar ABD dolar arasndadr. Bu yatrm miktarnn 180-210 milyar ABD dolarlk ksmn retim, 6-7 milyar ABD dolarlk ksmn iletim ve 7-8 milyar ABD dolarlk 19 ksmn ise datm kapsamaktadr. ENTSO-E tarafndan yaynlanan Sistem Yeterlilik Tahminleri 2010 - 2025 raporuna gre 2010 ylnda beklenen teorik yedek kapasite ve puant ykte kalan fiili kapasite karlatrldnda elektrik sistemlerinin teorik yedek kapasiteyi hazr kullanlabilir kapasiteye dntrme durumu analiz edilebilmektedir. Burada teknik olarak mmkn olmayan blge, Kaliforniya sendromu veya yetersiz kapasite blgesi, gvenli blge ve fazla kapasite blgesi olmak zere 4 ana blge tanmlamak mmkndr. Bu kapsamda Trkiye % 34 teorik yedek kapasite ve % 5 puan ykte kalan fiili kapasitesiyle, gvenli blgede yer almaktadr.

18 19

TEA (Trkiye Elektrik letim A..) EPDK (Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu) 9

ekil 10 Puant Ykte Kalan Kapasite ve Teorik Yedek

Trkiye elektrik piyasasnda temel olarak iki tip fiyat bulunmaktadr: piyasa fiyat ve EPDK tarafndan onaylanan dzenlenmi tarife. Aralk 2009dan itibaren sistem dengesizlik fiyatlar, gn ncesi piyasas fiyatlar ile deitirilmitir. Sistem dengesizlik fiyatlar (SDF), gn ncesi piyasas fiyatlar (aylk arlkl ortalama) ve TETA toptan sat fiyatlar arasndaki karlatrma aadaki grafikte gsterilmektedir.
ekil 11 Ortalama Elektrik Fiyatlar

TETAS Fiyat, Sistem Dengesizlik Fiyat ve Gn ncesi Piyasas Fiyat

200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 -

TL/MWh

TETA Fiyat

Sistem Dengesizlik Fiyat

Gn ncesi Piyasas Fiyat

2010 yl fiyatlarndaki d, youn yalar nedeniyle hidroelektrik santrallerindeki olaan d yksek retim ile ilikilendirilebilir. Ayrca ok byk etkisi olmasa da, deien piyasa kurallarnn da etkisi olduu dnlmektedir. Gn ncesi piyasas fiyatlar, piyasa katlmclarnn her birinden tekliflerin alnd, arz ve talebi buluturan Gn ncesi Planlama (01.01.2011 tarihi itibaryla Gn ncesi Piyasas olarak deitirilecektir) tarafndan dzenlenir. TEA gnlk talep tahminine ve saatlik bazda tanmlanan gnlk retim programna dayanarak teklifleri kabul eder ve piyasa fiyatlarn belirler. Temmuz 2008 ncesinde dzenlenmi tarife ile piyasa fiyatlar arasndaki makas yksek boyutta idi. Maliyetlerdeki dalgalanmalarn TETA fiyatlarna yanstlmasna dayanan Otomatik Fiyatlandrma Mekanizmas, 1 Temmuz 2008 tarihinde uygulamaya koyulmu ve TETA fiyat zerinde ani bir etki yaratmtr. Buna bal olarak aradaki makas kapanmaya balamtr. Trkiye elektrik piyasasnda genel ilkeler kanun ile belirlenmitir. Bakanlar Kurulu ve/veya Yksek Planlama Kurulu yasann genel yapsna uygun olarak kararlar verir. Ayrntl kurallar ikincil dzenlemelerde belirlenir 10

ve son olarak fiyat onaylar ve lisans ilemleri gibi detay konular EPDK Kurul Kararlar ile tanmlanr. Elektrik Piyasas Dzenleme Kurumu 4628 sayl Kanun uyarnca kurulmu ve sonradan ad Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu olarak deitirilmitir. EPDK enerji piyasas iin bir denetleme ve dzenleme organ olarak grev yapmaktadr. Amac mali adan gl, istikrarl ve effaf bir enerji piyasasnn oluturulmas ve bu piyasada bamsz bir dzenleme ve denetimin salanmasdr. Elektrik piyasas retim, toptan sat, datm ve perakende piyasas (ya da tketiciler) olarak drt blme ayrlabilir. Toptan sat ile retim arasndaki iletimde bir tekel sz konusudur. Genel piyasa yaps aadaki ekilde sunulmutur.
ekil 12 Trkiye Elektrik Piyasas Yaps
Datm/ perakende

retim

Toptan Sat

letim

Tketici

Otoprodktrler Otoprodktr Gruplar BE

Toptan sat yapan zel irketler

letim sistemine bal serbest tketiciler

YD/Y/HD/MS TEA TEDA ve zel Datm irketleri Serbest Olmayan Tketiciler

EA

TETA

Kaynak: ETKB, EA, TETA, EIE, EPDK BE: Bamsz Enerji reticileri HD: letme Hakk Devri MS:Mobil Santraller Y: Yap-ilet YD: Yap-let-Devret

4628 sayl yasa uyarnca Enerji Piyasas Dzenleme Kurulu tarafndan belirlenen elektrik enerjisi miktarndan daha fazla tketimde bulunmas veya iletim sistemine dorudan bal olmas nedeniyle tedarikisini seme serbestisine sahip gerek veya tzel kiiler serbest tketiciler olarak tanmlanmtr. Organize Sanayi Blgesi tzel kiilikleri tketim miktarlarna baklmakszn serbest tketici olarak kabul edilmektedir. 2005 ylndan itibaren serbest tketici limitleri hzl bir ekilde dmtr. 2009 ylnda 480 MWh/yl seviyesinde olan serbest tketici limiti 2010 ylnda 100 MWh/yla drlmtr.

ekil 13 Serbest Tketici Limitinin Geliimi

11

2.2.3 Petrol ve Doal Gaz Aralk 2009 itibaryla, Trkiyedeki bilinen petrol ve gaz rezervleri srasyla 299 milyon varil ve 6,2 milyar 20 metrekp hacmindedir. 2009 ylndaki gnlk 663.000 varillik tahmini tketim ile kyaslandnda, petrol retimi ok dktr. Petrol 2009 ylnda Trkiyedeki toplam birincil enerji tketiminin %31ini oluturmaktadr ve 2008 yl (%31,5) ile kyaslandnda, hafif bir d gzlemlenmitir. Dier taraftan, 2007 yl (%31,2) ile kyaslandnda istikrarl bir rota izen doal gaz ise, 2008 ylndaki toplam birincil enerji tketiminin %31,6sn oluturmutur. Kresel fiyatlara paralel olarak, doal gaz fiyatlar lkemizde de 21 artmtr. Doal gaza olan talep gerek endstriyel alanda gerekse elektrik retiminde tercih edilmesine bal olarak hzla artmaktadr. 2009 ylnda, doal gazn %53 elektrik retiminde, %22i meskenlerde, kalan %25i ise sanayide kullanlmtr. Dier kaynaklara oranla nispeten dk olsa da, doal gazn sanayide kullanm, 22 iinde bulunduumuz on yllk srecin balangcndan beri yaklak iki katna kmtr. BOTAa ait olan 21 ve 2008 ylnn sonunda 63 ili kapsayan doal gaz ebekesi 2009 ylnn sonunda 66 ile ulamtr. Datm ebekesindeki gelimelerin, doal gaz kullanmn arttrmas beklenmektedir.
ekil 14 Doal Gaz ve Petrol retimi, Tketimi, thalat

Doal Gaz retimi, Tketimi, thalat

40 30

Petrol retimi ve Tketimi

800 700 bin varil/gn 600 500 400 300 200 100 0 655 613 42 2006
Kaynak: BMI

Milyar m3

20
31 30

35 35

36 35

35 34

656 616 40

690 649 41

663 626 37

10
1 1 1 1

0 2006 Doal gaz tketimi

Kaynak: BMI

2007 2008 2009 Doal gaz ithalat Doal gaz retimi

2007 Petrol tketimi

2008 2009 Petrol ithalat

Trkiyedeki petrol ve gaz retimi enerji gereksiniminin % 3nden azn karlamaktadr ve bu durum da lkeyi nemli bir petrol ve gaz ithalats durumuna getirmektedir. Trkiyenin ham petrol ihtiyacnn % 90 Suudi Arabistan, ran, Irak ve Rusyadan ithal edilmektedir. lke iinde retilen petroln % 70i kamuya ait Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl (TPAO) tarafndan, kalan ksmn byk ounluu ise Royal Dutch/Shell tarafndan retilmektedir. Trkiye doal gazda ise Rusyadan yaplan ithalata bamldr. Rusyadan ithal edilen doal gaz 2007 ylnda toplam ithalatn % 63ne karlk gelmektedir. Dier tedariki lkeler arasnda 23 % 17 payla ran ve % 4 payla Azerbaycan yer almaktadr. 2009 ylnda Trkiye 16,4 milyar ABD dolarlk ham petrol ve doal gaz ithalat yapmtr ve bu rakam lkenin toplam ithalatnn % 11,6sn oluturmaktadr.

20 21 22 23

TPAO (Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl) EIU (Economist Intelligence Unit) Trkiye Enerji Raporu-Mart 2010 EPDK (Enerji Piyasas Dzenleme Kurulu) Doal Gaz Raporu-2009 EIU (Economist Intelligence Unit) Trkiye Enerji Raporu-Mart 2010 12

ekil 15 Trkiyede Petrol ve Doal Gaz Fiyatlar

Trkiye'de Doal Gaz Fiyatlar

0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0
Ocak 07 Ocak 08 Ocak 09 Nisan 07 Nisan 08 Nisan 09 Ocak 10 Temmuz 07 Temmuz 09 Nisan 10 Ekim 07 Ekim 08 Ekim 09 Temmuz 10
Temmuz 08

Trkiye'de Petrol Fiyatlar

160 140 120 100 ABD $/varil 80 60 40 20 0
Ekim 07 Ekim 08 Ocak 07 Ocak 08 Ocak 09 Ekim 09 Nisan 07 Nisan 08 Nisan 09 Ocak 10 Temmuz 07 Temmuz 08 Temmuz 09 Nisan 10 Temmuz 10

TL/m 3

Kaynak: BOTAS

Kaynak: BP Websitesi

Trkiye Avrupa pazarlar ile Orta Dou ve Hazar Denizi etrafndaki byk petrol ve doal gaz reticisi lkeler arasndaki konumu itibaryla stratejik bir neme sahiptir. Boazlarn Karadeniz ile Akdeniz arasnda nemli bir petrol sevkiyat rotas olmasna ramen evresel kayglar nedeniyle ar petrol tankerlerinin Boazlardan geii snrlandrlmtr. AB destekli Nabucco boru hatt projesinin yasal erevesi 2009 yl Temmuz aynn ortalarnda Trkiye ve boru hattnn geecei drt AB lkesi tarafndan imzalanmtr. Bu szlemeye bal olarak, 3.300 km uzunluundaki boru hatt Hazar Denizi ve Orta Doudan gelen doal gaz Trkiye, Bulgaristan, Romanya ve Macaristan zerinden Avusturyaya tayacak ve buradan gelen gaz mevcut boru hatlar araclyla dier AB lkelerine datlacaktr. Projenin AB lkelerinin Rus gazna olan 24 bamlln azaltmas beklenmektedir. 2.2.4 Kmr Trkiyede toplam birincil enerji tketiminin % 30u kmrle karlanmaktadr. 2009 ylnda 28.204 ktoe olan kmr tketimi, bir nceki ylla kyaslandnda % 3,4 orannda azalrken, 2008 ylnda 15.044 ktoe olan 25 toplam kmr retimi, 2009 ylnda 15,069 ktoeye ykselmitir. Ta kmr arlkl olarak Bat Karadeniz blgesinde bulunan Zonguldakta TTK tarafndan karlmaktadr. Linyit ise lkenin eitli yerlerinde arlkl olarak Trkiye Kmr letmeleri (TK) tarafndan karlmaktadr. Linyit kmrnn en ok retildii yer olan Gneydou Anadoludaki Afin Elbistanda bulunan madenler TKnin kontrol altndadr. Trkiyede kullanlan kmrn sadece yars yurt iinde retilmektedir ve bu durum Trkiye kmr piyasasn ithalata baml hale getirmektedir. retim, ileme ve datm faaliyetlerinin kk blmleri szlemeli olarak zel sektre devredilmi olsa da, kmr piyasas Trkiye Takmr Kurumu tarafndan iletilen bir tekel olarak kabul edilmektedir.

24 25

EIU (Economist Intelligence Unit) EIU (Economist Intelligence Unit) 13

ekil 16 Kmr retimi ve Tketimi

Kmr retimi ve Tketimi

35.000 30.000 25.000

29.385 26.448 22.794

14.794

29.190

28.204

Ktoe

20.000 15.000 10.000 5.000 0 2005 2006 Kmr Tketimi 2007 Kmr retimi 10.806 13.085

15.044

15.069

2008

2009

Kaynak: Economist Intelligence Unit

2.2.5 Nkleer Enerji Trkiye nkleer kaynaklardan elektrik retmemektedir. 2005 ylna kadar 1.000 MWlk g kurulmasn ngren nkleer santral ihalesi 2000 ylnda iptal edilmitir. Sonraki yllarda 5 GW'lk kombine kapasiteli ilk nkleer tesisin inas iin dzenlenen ihale 24 Eyll 2008 tarihinde kamuya duyurulmutur. Ancak sadece Rusyada devletin ilettii nkleer ihracat irketi olan Atomstroyexport ile Trkiyeden Park Teknikin oluturduu konsorsiyumun teklif verdii ihale 2009 yl Kasm aynda TETA tarafndan iptal edilmitir. Trkiyede artan enerji talebinin karlanabilmesi iin nkleer enerji nemli bir kaynaktr ve nmzdeki yllarda gndemde kalmaya devam edecektir. Son olarak, nkleer bir santralin inaat iin Rusya ile bir anlamaya varlmtr. Bir yandan da Gney Kore ile ayn konuda mzakereler srdrlmektedir. 2.2.6 Sektrdeki nemli irketler 2.2.6.1 Elektrik 1990l yllardan nce Trkiye elektrik piyasas bir kamu kuruluu olan Trkiye Elektrik Kurumunun (TEK) hakimiyetindeydi. 1970 ylnda kurulan TEK, 1993 ylnda piyasadaki liberalleme ve zelletirme hareketine paralel olarak retim, iletim ve toptan sattan sorumlu TEA ve datmdan sorumlu TEDA olmak zere ikiye blnmtr. 2001 ylnda ise TEA retimden sorumlu EA, toptan sattan sorumlu TETA ve iletimden sorumlu TEA olmak zere yine blnm ve Elektrik Piyasas Kanunu uyarnca bu irketlerin her biri ayr birer tzel kiilik haline gelmitir.

ekil 17 Elektrik Piyasasndaki irketler

retim (EA)
Trkiye Elektrik

retim letim A..

(TEA)

letim (TEIA)

Trkiye Elektrik Kurumu (TEK)

Toptan Sat (TETA)

Trkiye Elektrik Datm A.. (TEDA)

Kaynak: TETA

21 Datm irketi

14

Aadaki ekil Trkiyedeki kurulu gcn mlkiyet sahiplerinin yllara gre deiimini gstermektedir. 1984 ve 2009 yllar arasnda EAn pay nemli ekilde azalmtr. 1984 ylnda devletin pay % 85 iken, 2009 yl itibaryla % 53e kadar gerilemitir.
ekil 18 - Mlkiyet Baznda Trkiye Kurulu G Geliimi (1984-2009)

GW 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%

8,5

16,3

20.9

27.2

36.8

44.7

1984
zel irketler
Kaynak: TEA

1990

1994

2000

2004

2009
EA

YD/Y/HD

mtiyaz sahibi irketler

Elektrik retiminde, 2001 ylnda devletin pay % 78 iken 2009 ylnda % 46ya dmtr. letimin tamam TEA tarafndan gerekletirilmektedir. 2001 ylnda tm toptan sat TETA tarafndan yaplmaktayd. 2009 ylnda toptan satn % 20si, fiyatlarn reticilerin verdikleri fiyat teklifleri ile belirlendii dengeleme piyasasnda gerekletirilmitir. Elektrik enerjisinin datm ve perakende satnda ise, devlet byk bir pay zel sektre devretmitir.
ekil 19 - Kamu Paynn Azalmas: Daha Gl Rekabet Ortam Elektrik Enerjisi Sektrnde zel Sektr Kamu Paylarnn Geliimi

retim retim

letim letim

Toptan Sat Toptan Sat

Datm Datm

Perakende Perakende

zel

zel

Denge leme

zel

zel

Kamu

Kamu

Kamu

Kamu

Kamu

Kamu

Kamu

Kamu

Kamu

2001

2009

2001/2009

2001

2009

2001

2009

2001

2008*

*2008 ylnda Trkiyede perakende sat yaplan toplam enerjinin % 24 zel irketler, %76s kamu tarafndan gerekletirilmitir.
Kaynak: TEDA, TEA, Deloitte Analizi

15

Aralk 2009 itibaryla, kurulu kapasite sralamasna gre ilk 15 retici aadaki tabloda grlmektedir.
ekil 20 Kurulu Kapasite Baznda lk 15 retici, Aralk 2009

Kurulu Kapasiteye Gre lk 15 retici, Aralk-2009

(MW)
EUAS ENKA Aksa Isken Cengiz Ins. Ciner Baymina Zorlu Enerji GAMA Enerji Colakolu UNIT Trakya Elektrik Akenerji EnerjiSA BIS Enerji Toplam
Kaynak: Delo itte A nalizi

Hidro
11.678 29 545 144 672 88 85 13.241

Doal Gaz
12.524 3.984 1.356 1.320 334 755 798 421 571 504 498 358 370 410 24.203

Kmr
132 46 130 15 323

Toplam Kurulu Kapasite

24.202 3.984 1.517 1.320 879 801 798 695 672 571 504 498 461 455 410 37.767

Rapor tarihi itibaryla toplam kurulu kapasitenin yaklak % 54 bir kamu kuruluu olan EAye aittir. 2001 26 ylndaki elektrik reformundan nce Trkiyede kullanlan elektriin % 91ini EA retmekteydi. Elektrik piyasasnda devam eden liberalleme srecine bal olarak kamuya ait retim varlklarnn zelletirilmesi beklenmektedir. Sektrde EA dndaki dier byk irketler u ekildedir: Trkiyenin nde gelen inaat irketlerinden ENKAnn, Adapazar, Gebze ve zmirde doal gaz evrim santralleri bulunmaktadr. Bir Kazanc Holding irketi olan Aksa Enerji termik enerji alannda operasyonlarn srdrmektedir. sken ithal kmr santraline sahiptir. Cengiz naat da 879 MW ile sektrdeki en byk 5. irkettir. 2.2.6.2 Petrol ve Doal Gaz Ksa sre ncesine kadar tm doal gaz ve petrol ithalatn ve datm altyapsn kamuya ait gaz tedarikisi ve boru hatt operatr olan BOTA ynetmekteydi. Ancak BOTAn bu baskn pozisyonu son iki senede zayflamaya balamtr. Trkiyede rekabeti bir doal gaz piyasas 2001 ylnda yrrle giren Doal Gaz Piyasas Kanunu ile biimlenmitir. Bu yasa kapsamnda BOTAa ait 4,75 milyar metre kpn altndaki szlemelerden doan 27 doal gaz ithalat haklarnn (toplam doal gaz ithalatnn % 14ne denk gelmektedir) zel sektre devri ilemi tamamlanmtr. haleler sonucunda drt adet zel irket szlemelere ilikin haklar devralm ve doal gaz ithalatna balamtr. nmzdeki yllarda bu gibi ihaleler ile BOTAn ithalattaki paynn Doal Gaz Piyasas Kanunu uyarnca belirlenen ve piyasadaki tm irketler iin geerli olan % 20lik snra drlmesi beklenmektedir. Bu dorultuda zel sektrn ithalattaki pay artacaktr.

26 27

BMI (Business Monitor International), Power Industry View-Trkiye Raporu, Temmuz 2009 Deloitte Trkiye Gaz Piyasas: Geerli Durum ve Grnm 16

Sz konusu ihaleleri baaryla kazanan ve szlemeleri devralan irketler 2,5 milyar metrekp ile Enerco, 3 3 3 750 milyon Sm ile Bosphorus Gaz, 500 milyon Sm ile Avrasya Gaz ve 250 milyon Sm ile Shelldir. Bosphorus Gas ve Shell devir ilemlerini daha nce tamamlayp, gaz ithalatna 2008 ylnda balarken, Enerco ve Avrasya Gaz faaliyetlerine Nisan 2009da balamtr. Trkiyede 60 adet lisansl doal gaz datm irketi vardr. Bunlarn drt tanesi belediyelere aittir. Geri kalanlar ise zel irketlerdir. zgaz ve Bakentgazn zelletirmesi tamamlanmtr. gdan zelletirilmesi 28 ise gndemdedir. Dier ehirler iin ihalelerin 2011 ylnn sonuna kadar tamamlanmas planlanmaktadr. Trkiye akaryakt ve madeni ya arznn % 78i Tpra tarafndan kontrol edilmektedir. Perakende sat tarafnda ise en byk pay eskiden bir kamu kurumu olan POAa aittir. BP ve Shell de dier faal irketlerdir. Tpra petrol artma piyasasnda zmit, zmir, Krkkale ve Batmandaki drt tesisi ile gl bir tekel oluturmutur. Tpran toplam kombine kapasitesi gnlk 600.000 varilin zerindedir. Eyll 2005te, Tpra hisselerinin % 51i Ko Holding ve Shell tarafndan oluturulan bir konsorsiyum tarafndan, 4,4 milyar 29 ABD dolar karlnda satn alnmtr. Trkiyede Tpra rafinerileri dndaki tek rafineri 1 Eyll 2004 tarihinden itibaren terminal olarak iletilmekte olan Mersindeki Ata rafinerisidir. Bu rafineri BP (% 68), Shell (% 27) ve yerli yakt perakendecisi Turcasa (% 5) aittir.

2.3

Sektrle lgili Beklentiler

Elektrik talebi hzl sanayileme ve kentlemeye bal olarak elektrik retimini amtr ve kresel ekonomik krize dahi byk lde dayanmtr. Gelecekte beklenen nfus art ve ekonomik kalknma ile birlikte Trkiye elektrik talebindeki artn devam etmesi ve Avrupadaki e deer lkeleri geride brakmas beklenmektedir. TEAnin 2009-2018 projeksiyonlar drt farkl senaryoya yer vermektedir. Aada, yksek kapasite ve yksek talep varsaymlarnn yer ald senaryo deerlendirmeye alnmtr. Daha dk talep ve kapasite tahminlerinin yer ald farkl senaryo daha bulunmaktadr. 2009 ile 2018 yllar arasnda elektrik talebinin % 7lik yllk bileik byme oranyla artmas ve elektrik retimini amas beklenmektedir. nmzdeki on yl iinde gvenilir elektrik retiminin % 3,2, kurulu kapasitenin ise % 3lk yllk bileik byme oranlaryla artmas beklenmektedir. 2009 ylnda toplam kurulu kapasitenin % 64n termik, % 34n de HES kapasitesinin oluturmasna karn, 2018 ylna kadar termik 30 kapasitenin paynn % 60a inmesi ve HES kapasitesinin ise % 38e kmas beklenmektedir.

28 29

EIU (Economist Intelligence Unit)

BMI (Business Monitor International), Petrol ve Gaz Sektrnn Grnm-Trkiye Raporu, Temmuz 2009
30

TEA (Trkiye Elektrik letim A..) 17

ekil 21 Elektrik Projeksiyonlar

Elektrik retimi ve Talebi

400 350 300 250 TWh 200 150 100 50 0
2009T 2010T 2011T 2012T 2013T 2014T 2015T 2016T 2017T 2018T

Tahmini Kurulu G
357 288 310 333 60 50 40 15 GW 16 44 45 48 20 18 20 20 20 21 21 21 53 55 55 55 56 56 56

194

203

216

232

250

268

247 254 210 215

264 223

287 245

312 275

314 276

315 278

320 281

319 281

315 277

30 20 28 10 0 28 29 32 34 34 34 34 34 34

Brt Elektrik retimi Talep

Kaynak: TEA

Gvenilir Elektrik retimi

Kaynak: TEA

Termik

HES

Rzgar ve Yenilenebilir Enerji

Talebe ve artan fiyatlara paralel olarak petrol ithalatnn da artmas beklenmekte ve 2013 ylna kadar 31 Trkiyedeki varil fiyatnn ortalama 80 ABD dolar olaca tahmin edilmektedir. te yandan, doal gaz tketimindeki artn petrol ve kmr tketimini amas beklenmektedir. 2010 ile 2014 yllar arasnda doal gaz tketiminin % 6lik bir yllk bileik byme oranyla artmas beklenmektedir.
ekil 22 Petrol ve Doal Gaz Tketimi

2009
Petrol tketimi (bin varil/gn) Doal gaz tketimi (milyar m3) Petrol fiyatlar (Brent; ABD $/varil)
T: Tahmini; Kay nak: BMI

2010T
676 37 83

2011T
693 40 85

2012T
707 44 90

2013T
728 46 90

2014F
740 46 90

663 35 59

2009 ylnda, Trkiyedeki kmr tketimi 28.204 ktoedir ve bunun byk bir blm elektrik retimi iin 32 kullanlmaktadr. Trkiyedeki kmr tketiminin 2010 ylnda % 1 orannda artmas beklenmektedir.
ekil 23 Kmr Tketimi

2009E
Kmr tketimi (ktoe)
T: Tahmini; Kay nak: Economist Intelligence Unit

2010T
28.496

2011T
28.963

2012T
29.351

2013T
29.675

2014T
29.573

28.204

31 32

Business Monitor International, Trkiye Petrol ve Gaz Raporu 2009 Economist Intelligence Unit 18

2.4

SWOT Analizi

trengths (Gl Noktalar)

eaknesses (Zayf Noktalar)

yi dzenlenmi ve yaplandrlm yasal ereve Bamsz piyasa dzenleyicisi grevi gren EPDK Dier Avrupa lkeleri ile kyaslandnda Trkiye enerji sektrnn sahip olduu yksek byme potansiyeli Trkiyenin Avrupa ve Orta Dou arasnda bir enerji merkezi olma avantaj Kamuya ait retim varlklarnn zelletirilmesiyle zel sektrn payndaki art Elektrik, doal gaz ve su datmnda olas yatay ve dikey birlemeler sonucunda oluabilecek sinerjiler ve blgesel olarak hizmet veren irketler Gaz talebindeki yksek art potansiyeli Gaz tedariki asndan avantajl corafi konum ve altyap Transit gei yolu ve ticaret hatt olarak gelime potansiyeli

Elektrik Yurt iinde kayda deer seviyede mevcut olan tek enerji kaynann kmr olmas ve bu durumun lkeyi her geen gn biraz daha ithalata baml hale getirmesi Sistem gvenlii gerekesiyle gaz depolama tesisi ihtiyac Doal gazda ithalata bamllk

Doal Gaz

Elektrik

Doal Gaz

pportunities (Frsatlar)

hreats (Tehditler)

Elektrik Blgesel datm irketlerinin zelletirilmesi (2010da tamamlanmas planlanmakta) serbest ticaret piyasasnn olumasna olanak salayacaktr Elektrik, doal gaz ve su datm irketleri arasnda olumas beklenen sinerjiler Kalan ehirler iin 2011 sonuna kadar tamamlanmas planlanan ihaleler Belediyelere ait doal gaz datm irketlerinin zelletirilmesi BOTAn yeniden yaplandrlmas ve rekabeti bir piyasa yapsna gei Yabanc yatrmclarn doal gaz datm piyasasna olan ilgisi

Doal Gaz Ksa vadede yeni bir szleme devir ihalesinin henz ilan edilmemi olmas Elektrik arznn talebi karlamada yetersiz kalmas

Doal Gaz

19

2.5

Yatrm Frsatlar

Trkiye enerji tketimi retimini aan nemli bir enerji ithalatsdr. Trkiyenin enerji talebini karlayabilmesi iin enerji sektrnde nemli yatrmlarn yaplmas gerekmektedir. Trkiye elektrik piyasasnn liberallemi bir piyasa olma yolunda ilerlemesi halihazrda gerek yerli, gerekse yabanc yatrmclarn ilgisini ekmitir ve ileride yeni frsatlar da ortaya kacaktr. Devlete ait olan retim ve datm varlklarnn satn alnmas veya yeni elektrik santrali ina edilmesi yatrm frsatlar arasnda saylabilir. Trkiyede son be ylda birok yabanc yatrmcnn yeni yatrmlar yapt, yerli irketlerle ortaklklar kurduu ve kamuya ait irketleri ve zel irketleri satn ald hareketli bir dnem yaanmtr. Trkiye enerji piyasasnn tam olarak liberalletirilmesine ynelik bir adm olarak, datm irketlerinin zelletirilmesi ynnde ilerleme kaydedilmektedir. 19 grup altnda ihaleye kan 52 hidro elektrik santralinin ihaleleri tamamlanm ve toplam 439,9 milyon ABD dolar gelir elde edilmitir. Ancak ihaleler sonrasnda tesislerde yksek yatrm gereksinimleri olduu ortaya kmtr. Bu durum yatrmclara finansal zorluklar 33 karabilir ve bu santrallerin birka sene ierisinde el deitirmesiyle sonulanabilir. Buna ek olarak, 13 termik santralin (12.474 MW) ve 28 hidro elektrik santralin (3.687 MW) zelletirmesi 9 portfye datlmtr. Bir sonraki sayfada 2004 ve 2010 yllar arasnda Trkiye enerji sektrnde yabanc yatrmclar tarafndan yaplan satn alma ve birleme ilemlerinin bir listesi yer almaktadr:

33

Deloitte Raporu, Trkiye Elektrik Enerjisi Piyasas 2010 2011, Beklentiler ve Gelimeler 20

ekil 24 Trkiye Enerji Sektrnde Yabanc Yatrmclar Tarafndan Yaplan Birleme ve Satn Alma lemleri (2004 2010)
# Satn Alan lke Hedef irket Tarih Hisse Oran lem Deeri (Milyon ABD $)

1 TransAtlantic Petroleum Corporation 2 Milan Petrol 3 Statkraft 4 Kent Solar Elektrik 5 Nema Kimya-Espe Consortium 6 vme Elektromekanik 7 Boydak Enerji 8 Demista Dou Elektrik 9 Kisan naat 10 Aksu Enerji 11 Er-Bu naat 12 Sarar Giyim 13 Fides Reklam Enerji 14 Kayseri ve Civar Elektrik 15 Frat Enerji retim 16 Seba Consortium 17 Nas Enerji 18 Nema Kimya-Espe Consortium 19 Kayseri ve Civar Elektrik 20 Seba Consortium 21 Ka-Fnih Enerji retim A.. 22 Ipragaz 23 Yiitler Enerji 24 elikler naat 25 Erdem Consortium (Kipa Mensucat) 26 Energo - PRO as 27 Akenerji 28 Cogentrix Energy LLC 29 Aksa Elektrik 30 Aksa Elektrik 31 Limak Holding 32 SGM Enerji Sanayi Ve Ticaret AS 33 Enerco Group 34 Tiway Oil 35 Gazprom 36 Statkraft 37 RWE 38 Manitoba Hydro International 39 EnBW 40 OMV 41 EDF Energies Nouvelles 42 EWE 43 CEZ 44 OMV 45 GDF Suez 46 Cogentrix Energy (Goldman Sachs) 47 Lukoil 48 Italgen 49 EnerjiSA -Sabanc Holding-Verbund 50 AkCez Consortium 51 EWE 52 Linde Group 53 EWE 54 Verbund 55 Indian Oil Corporation 56 Berggruen Holding 57 Lukoil 58 Lukoil 59 Eni S.p.A. 60 OMV 61 Linde Gas 62 RAO UES 63 Kansai Power 64 Sumitomo Corporation 65 Enron 66 International Power plc Kaynak: Deloitte Analizi N/D : Aklanmamtr

Kanada Trkiye Norve Trkiye Trkiye Trkiye Trkiye Trkiye Trkiye Trkiye Trkiye Trkiye Trkiye Trkiye Trkiye Trkiye Trkiye Trkiye Trkiye Trkiye Trkiye Trkiye Trkiye Trkiye Trkiye ek Cumhuriyeti Trkiye ABD Trkiye Trkiye Trkiye Trkiye Trkiye Norve Rusya Norve Almanya Kanada Almanya Avusturya Fransa Almanya ek Cumhuriyeti Avusturya Fransa ABD Rusya talya Avusturya ek Cumhuriyeti Almanya Almanya Almanya Avusturya Hindistan ABD Rusya Rusya talya Avusturya Almanya Rusya Japonya Japonya ABD ngiltere

Amty Oil International Pty Limited Temmuz 10 M Oil Haziran 10 Yeil Enerji Haziran 10 EA Portfolyo 1 Mays 10 EA Portfolyo 3 Mays 10 EA Portfolyo 9 Mays 10 EA Portfolyo 14 Mays 10 EA Portfolyo 15 Mays 10 EA Portfolyo 19 Mays 10 EA Portfolyo 4 Mays 10 EA Portfolyo 17 Mays 10 EA Portfolyo 2 Mays 10 EA Portfolyo 5 Mays 10 EA Portfolyo 10 Mays 10 EA Portfolyo 7 Mays 10 EA Portfolyo 7 Mays 10 EA Portfolyo 7 Mays 10 EA Portfolyo 18 Mays 10 EA Portfolyo 13 Mays 10 EA Portfolyo 8 Mays 10 EA Portfolyo 11 Haziran 10 Yldrm Petrol (ExEnGaz) Nisan 10 Aydn-Pamukren Jeotermal Sahas Nisan 10 Aydn-Sultanhisar Jeotermal Sahas Nisan 10 Aydn-Nazilli Jeotermal Sahas Nisan 10 Aralik HPP; Hamzali HPP; Resadiye Cascade Nisan 10 kale Enerji Mart 10 Tasyapi Enerji Grubu ubat 10 Frat Elektrik Datm ubat 10 Vangl Elektrik Datm ubat 10 Uluda Elektrik Datm ubat 10 Bis Enerji Elektrik Uretim AS Ocak 10 Essentium Grupo Ocak 10 Toreador Turkey Ekim 09 Bosphorus Gaz Austos 09 Yeil Enerji Haziran 09 E.On Turcas Kuzey Elektrik and E.On Turcas Mart 09 Palmet-Manitoba Hyro International Mart 09 Borusan Enerji Mart 09 Enerco Enerji ubat 09 Polat Enerji Aralk 08 Bursa ehirii Doalgaz Datm (BURSAGAZ) Ekim 08 Akenerji Ekim 08 Borasco Austos 08 Izgaz Austos 08 Tayap Enerji Temmuz 08 Akpet Akaryakt Datm Temmuz 08 Bares Elektrik Temmuz 08 Bakent Elektrik Datm Temmuz 08 Sakarya Elektrik Datm Temmuz 08 Kayseri Doal Gaz Datm Pazarlama Nisan 08 Birleik Oksijen Sanayi Temmuz 07 Bursagaz Mays 07 Enerjisa Mart 07 TAPCO Aralk 06 BND Elektrik Aralk 06 Marmara Petrol ve Rafineri leri (Kocaeli Kasm 06 M-Oil Distribution Network Eyll 06 TAPCO Eyll 06 Petrol Ofisi Mays 06 Karbogaz Karbondioksit ve Kurubuz Mays 06 TGR Enerji Eyll 05 MEC Esenyurt Austos 05 Birecik Baraj ve HES Mays 05 Trakya Elektrik retim Kasm 04 Trakya Elektrik retim Mart 04

100,0% 70,0% 5,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% N/A N/A N/A 100,0% 100,0% 50,0% 100,0% 100,0% 100,0% 50,0% 100,0% 100,0% 11,0% 95,0% 70,0% 12,5% 50,0% Majority 50,0% 40,0% 37,4% 60,0% 90,0% 50,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 80,0% 100,0% 39,9% 50,0% 12,5% 66,7% N/A N/A 50,0% 34,0% 100,0% 70,0% 62,5% 31,0% 9,0% 31,0%

97.0 N/D 6,7 6,6 17,4 7,6 29,1 6,6 14,7 56,1 6,4 5,8 2,8 69,7 86,4 13,5 40,8 50,1 13,8 5,7 7,0 67,0 48,8 25,6 20,5 407,0 N/D 80,0 230,3 100,1 940,0 250,0 N/D 10,6 N/D 118,9 N/D N/D N/D N/D N/D N/D 302,6 N/D 232,0 N/D 555,0 50,2 1.225,0 600,0 N/D 123,5 N/D 326,6 N/D 0,7 21,5 N/D N/D 1.054,0 N/D N/D N/D 40,7 N/D N/D

21

ekil 25 Datm Blgeleri Haritas

22

Trkiye zelletirme portfynde 21 datm blgesi bulunmaktadr. Kayseri blgesi sre banda zel irketler tarafndan iletilen tek blgeydi; ancak rapor tarihi itibaryla, biri l Meclisi tarafndan iptal edilmi olsa da, dokuz datm blgesi iin daha zelletirme sreci tamamlanmtr. Aydn, Denizli ve Mula ehirlerinin elektrik datm zelletirme portfynden karlmtr ve bu blgeye elektrik Aydem tarafndan datlmaktadr. zelletirmeler sonucunda ortaya kacak rekabet ortamnn retim tarafndaki 34 yatrmlar hzlandrmas beklenmektedir.
ekil 26 Datm irketlerini zelletirme Sreci
# Blge
Sakarya Elektrik Datm A.. Bakent Elektrik Datm A.. Meram Elektrik Datm A.. Aras Elektrik Datm A.. oruh Elektrik Datm A.. Osmangazi Elektrik Datm A.. Yeilirmak Elektrik Datm A.. Uluda Elektrik Datm A.. amlibel Elektrik Datm A..

zelletirme Durumu
Tamamland Tamamland Tamamland Tamamland, fakat iptal edildi Tamamland Tamamland Tamamland Tamamland Tamamland hale ald hale ald n/a Henz balamad Henz balamad hale ald Henz balamad zelletirme Programndan karld hale ald hale ald hale ald n/a

hale Tarihi

Satn Alan lem Deeri (Milyon ABD$)

1 2 3 4 5 6 7 8 9

11.01.2009 28.01.2009 30.10.2009 n/a 07.06.2010 22..04.2010 07.06.2010 24.06.2010 18.02.2010 18.02.2010 n/a n/a n/a 09.08.2010 n/a n/a 09.08.2010 09.08.2010 09.08.2010 n/a

Ak-CEZ Sabanc-Verbund Alarko Holding Kiler Holding Aksa Elektrik Perakende Sat A.. Eti Gm A.. alk Enerji Sanayi ve Ticaret A.. Limak naat Sanayi ve Ticaret A.. Aksa Elektrik Perakende Sat A.. Aksa Elektrik Perakende Sat A.. n/a n/a n/a Kaya n - MMEKA Makine th. n/a n/a Aksa Elektrik Perakende Sat A.. Kaya n - MMEKA Makine th. Karavil - Ceylan n. n/a

600 1.225 440 129 227 485 442 940 258 230 100 n/a n/a n/a 1.920 n/a n/a 622 2.990 228 n/a

26.07.2010 Kolin naat Turizm Sanayi ve Ticaret A..

10 Firat Elektrik Datm A.. 11 Vangl Elektrik Datm A.. 12 Aydem Elektrik Datm A.. 13 Toroslar Elektrik Datm A.. 14 Akdeniz Elektrik Datm A.. 15 Gediz Elektrik Datm A.. 16 Istanbul Anadolu Yakasi Elektrik Datm A.. 17 Gksu Elektrik Datm A.. 18 Trakya Elektrik Datm A.. 19 Beda Boazii Elektrik Datm A.. 20 Dicle Elektrik Datm A.. 21 Kayseri ve Civar Elektrik T.A..
Kay nak: B web sitesi & Deloitte Raporu Not: N/A: Aklanmamtr

EA elektrik santrallerinin zelletirme sreci de 2010 ylnda hz kazanmtr. zelletirmelerin amac, piyasada pazar egemenliini nlemek ve rekabeti glendirerek retim kapasitesini artrmaktr. Bu erevede, 2008 ylnda ADA zelletirilmi, toplam 16,2 GW gce sahip 13 termik santral ve 28 hidroelektrik santrali, zelletirilmek zere 9 portfye blnmtr. Hamitabat, Soma, an ve Seyitmer termik santrallerinin zelletirilmesinden sonra bu portfydeki santraller de zelletirilecektir. Portfy gruplar ve ilgili santrallerin kurulu gleri ile ilgili detayl bilgi sonraki sayfadaki tabloda zetlenmitir.

34

B (zelletirme daresi Bakanl) 23

ekil 27 Portfy Gruplar ve Kurulu Gleri

24

2.6

Sektrdeki Kurum ve Kurulular

Ksaltma EPDK Aklama 4628 sayl Yasa ile Elektrik Piyasas Dzenleme Kurumu kurulmu, daha sonra 4646 sayl Doal Gaz Piyasas Kanunu ile de Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu adn almtr. Kuruma, 5015 Sayl Petrol Piyasas Kanunu ile petrol piyasasn, 5307 Sayl Svlatrlm Petrol Gazlar (LPG) Piyasas Kanunu ile de svlatrlm petrol gazlar piyasasn dzenleme ve denetleme grevleri verilmitir. Enerji Piyasas Dzenleme Kurulu 19.11.2001 tarihinde grevine balamtr. TAEKin balca grevi atom enerjisinin barl amalarla lke yararna kullanlmasnda izlenecek ulusal politikann esaslarn ve bu konudaki plan ve programlar belirleyip Babakan'n onayna sunmak; lkenin bilimsel, teknik ve ekonomik kalknmasnda atom enerjisinden yararlanlmasn mmkn klacak her trl aratrma, gelitirme, inceleme ve almay yapmak ve yaptrmak, bu alanda yaplacak almalar koordine ve tevik etmektir. Babakana bal kamu tzel kiiliine sahip, zel bteli zelletirme daresi Bakanl 27 Kasm 1994 tarih, 4046 sayl Kanun'la kurulmutur. dare'nin grevleri; kurulularn zelletirme kapsamna alnmasna veya zelletirme kapsamna alnm olan kurulularn eski statsne iade edilmesi veya zelletirme programndaki kurululardan gerekli grlenlerin zelletirmeye hazrlanmasna karar verilmesi konusunda kurula teklifte bulunmaktr. TEA, teknoloji, nfus ve altyap gelimelerine paralel olarak elektrik iletim altyaplarn geniletmek, yeni iletim tesisleri yapmak, bunlara paralel olarak kendi iletiim altyapsn geniletmek, Trkiye Elektrik Sistemini uluslararas standartlarda kaliteli, ekonomik ve gvenilir bir ekilde iletmek, bu amala; yeni projeler oluturmak, bunlar gerekletirmek ve elektrik piyasas hizmetlerini yrtmekten sorumludur. TEDA, Trkiyedeki kullanclara elektrik datmak ve satmakla grevlidir. Enerji sektrndeki serbestleme almalar kapsamnda 2001 ylnda Trkiye Elektrik retim, letim irketinin (TEA) e blnmesiyle Trkiyenin ilk ve tek kamu enerji toptan sat irketi olarak kurulan TETA, sorumluluu sermayesiyle snrl bir ktisadi Devlet Teekkl olup, Devletin genel enerji ve ekonomi politikasna uygun olarak elektrik ticaret ve taahht faaliyetlerinde bulunmaktadr. Teekkln balca ama ve faaliyet konusu elektrik retiminde kullanlacak maden tesislerini kurmak, kurdurmak, iletmek veya hizmet alm yoluyla ilettirmek. 3154 Sayl Kanun'a gre Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl'nn kurulu amac; enerji ve tabii kaynaklarla ilgili hedef ve politikalarn, lkenin savunmas, gvenlii ve refah, milli ekonominin gelimesi ve glenmesi dorultusunda tespitine yardmc olmak; enerji ve tabii kaynaklarn bu hedef ve politikalara uygun olarak aratrlmasn, gelitirilmesini, retilmesini ve tketilmesini salamaktr. Trkiye'nin enerji kaynaklarnn eitlendirilmesi gz nne alnarak balangta, boru hatlar ile petrol tamacl yapan BOTAn faaliyetleri, 1987 ylndan itibaren boru hatlar ile doal gaz tamacl ve doal gaz ticareti ile genilemi ve Kuruluumuz hizmet fonksiyonlarnn yan sra, ticari bir hviyet de kazanmtr. TPAO, 1954 ylnda, 6327 sayl kanunla, milli petrol irketi olarak Trkiye'de kamu adna hidrokarbon arama, sondaj, retim, rafineri ve pazarlama faaliyetlerini yrtmek amacyla kurulmutur. TPAO, kuruluundan bu yana, sektrn tm kollarnda zverili almalarda bulunmu ve ilgili kanunda kendisine tannan yasal haklar erevesinde pek ok nemli ve stratejik yatrm baaryla gerekletirmitir. 1983 ylna kadar entegre bir petrol irketi olarak aramadan retime, rafinaja, pazarlama ve tamacla kadar pek ok alanda faaliyetlerde bulunan TPAO, bugn ise sektrn sadece upstream alannda (arama, sondaj ve retim) faaliyet gsteren milli bir petrol irketidir. Trkiyede 1950li yllarda toplam g santrali 408 MW idi, bu gcn sadece %4,4 (18 MW Kurulu Kapasite) hidroelektrik enerjisiydi. Sonra, Devlet Su leri Genel Mdrl su kaynaklarnn planlamas, projelendirmesi, inaat ve iletilmesi amacyla kuruldu. Tarmsal sulamann gelitirilmesi, ehirlere ime kullanma suyu temini, takn kontrol ve dier evresel almalarn yannda, Hidroelektrik Santral (HES) projelerinin gelitirilmesi DSnin en nemli grevlerinden biridir. Madenlerin gerekli jeoloji ve madencilik yntemleriyle sistemli olarak aratrlmas ve iletilmesi amacyla 22 Haziran 1935 tarihinde 2804 sayl yasayla Maden Tetkik ve Arama Enstits kurulmutur. Enstit, kurulu kanununa gre; Trkiyenin maden ve ta ocaklar kaynaklarn aramak, bulmak ve iletmeye uygun olup olmadn tespit amacyla gerekli ettleri, kimyasal ve teknolojik analizleri yapmak ve sektre mhendis, yardmc personel ve kalifiye ii yetitirmekle grevlendirilmitir. Trkiyedeki madencilik faaliyetlerini dzenleyen 3213 Sayl Maden Kanununda; madenlerin Devletin hkm ve tasarrufu altnda olduu, bulunduu yerin mlkiyeti ile ilgili olmad hkme balanmtr. Devletin hkm ve tasarrufu altndaki madenlerde, iletmeye elverili ekonomik bir cevherin bulunmas durumunda ruhsatlarn verilmesi, denetimi, projelerinin incelenmesi ile ilgili madencilik faaliyetleri Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl adna Maden leri Genel Mdrl tarafndan yrtlmektedir. DEKTMKnn amac ulusal ve uluslararas boyutta enerjinin eriilebilirlii, salanabilirlii ve kabul edilebilirlii ilkeleri dorultusunda srdrlebilir ekonomik ve sosyal kalknmay tevik etmektir. Kurumun Ana Stats'nn 4. maddesine gre; Devletin genel enerji ve yakt politikasna uygun olarak linyit, turp bitml ist, asfaltit gibi enerji hammaddelerini deerlendirmek, lkenin ihtiyalarn karlamak, yurt ekonomisine azami katkda bulunmak, plan ve programlar tanzim etmek, takip etmek, uygulama stratejilerini tespit etmek ve gereklemesini salamaktr. Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl (EE), 14.06.1935 tarihinde 2819 sayl yasa ile kurulmu, Trkiyede elektrik enerjisi retim imkanlar ile ilgili mhendislik hizmetlerini yrten Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl'na bal, zel hukuk hkmlerine tabi ve ticari usullere gre ynetilen kamu tzel kiiliine sahip yatrmc bir kamu kuruluudur. EE'nin grevleri; Trkiyenin su kaynaklarn ve dier enerji kaynaklarn ett ederek elektrik enerjisi retimine elverili olanlar saptamaktr. Web Sitesi www.epdk.gov.tr

Sektrdeki Kurum ve Kurulular

T.C. Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu

Trkiye Atom Enerjisi Kurumu

TAEK

www.taek.gov.tr

T.C. Babakanlk zelletirme daresi Bakanl

www.oib.gov.tr

Trkiye Elektrik letim A.. Trkiye Elektrik Datm A.. Trkiye Elektrik Ticaret ve Taahht A..

TEA TEDA TETA

www.teias.gov.tr www.tedas.gov.tr www.tetas.gov.tr

Elektrik retim A..

EA

www.euas.gov.tr

T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl

ETKB

www.enerji.gov.tr

BOTA Boru Hatlar ile Petrol Tama A..

BOTA

www.botas.gov.tr

Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl

TPAO

www.tpao.gov.tr

Devlet Su leri Genel Mdrl

DS

www.dsi.gov.tr

Maden Tetkik ve Arama Genel Mdrl

MTA

www.mta.gov.tr

T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl Maden leri Genel Mdrl

MGEM

www.migem.gov.tr

Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi

DEKTMK

www.dektmk.org.tr

Trkiye Kmr letmeleri Kurumu

TK

www.tki.gov.tr

Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl

EIE

www.eie.gov.tr

25

ekiller Listesi
ekil 1 - Dnya Enerji Sektr Balca Tketim Rakamlar .......................................................................... 4 ekil 2 - Trne Gre Dnyada Enerji Tketimi ............................................................................................ 5 ekil 3 - Dnya Ham Petrol Fiyatlar ............................................................................................................. 5 ekil 4 - Blge Baznda Dnya Doal Gaz retimi ....................................................................................... 6 ekil 5 - Dnya Doal Gaz Fiyatlar .............................................................................................................. 6 ekil 6 - lke Baznda Enerji Tketimi .......................................................................................................... 7 ekil 7 - Trkiyedeki Enerji Tketimi............................................................................................................. 8 ekil 8 - Trkiyedeki Brt Elektrik Talebi ...................................................................................................... 8 ekil 9 - Birincil Enerji Kaynaklar Baznda Kurulu Kapasite ......................................................................... 9 ekil 10 Puant Ykte Kalan Kapasite ve Teorik Yedek ............................................................................ 10 ekil 11 Ortalama Elektrik Fiyatlar .......................................................................................................... 10 ekil 12 Trkiye Elektrik Piyasas Yaps ................................................................................................. 11 ekil 13 Serbest Tketici Limitinin Geliimi .............................................................................................. 11 ekil 14 Doal Gaz ve Petrol retimi, Tketimi, thalat........................................................................... 12 ekil 15 Trkiyede Petrol ve Doal Gaz Fiyatlar .................................................................................... 13 ekil 16 Kmr retimi ve Tketimi ......................................................................................................... 14 ekil 17 Elektrik Piyasasndaki irketler .................................................................................................. 14 ekil 18 - Mlkiyet Baznda Trkiye Kurulu G Geliimi (1984-2009)....................................................... 15 ekil 19 - Kamu Paynn Azalmas: Daha Gl Rekabet Ortam .............................................................. 15 ekil 20 Kurulu Kapasite Baznda lk 15 retici, Aralk 2009 .................................................................... 16 ekil 21 Elektrik Projeksiyonlar ............................................................................................................... 18 ekil 22 Petrol ve Doal Gaz Tketimi ..................................................................................................... 18 ekil 23 Kmr Tketimi........................................................................................................................... 18 ekil 24 Trkiye Enerji Sektrnde Yabanc Yatrmclar Tarafndan Yaplan Birleme ve Satn Alma lemleri (2004 2010)......................................................................................................................... 21 ekil 25 Datm Blgeleri Haritas ............................................................................................................ 22 ekil 26 Datm irketlerini zelletirme Sreci ...................................................................................... 23 ekil 27 Portfy Gruplar ve Kurulu Gleri ............................................................................................. 24

26

Ksaltmalar
BMI CAGR EIU EA GSYH HES IEA ISE ISPAT LNG ABD TEA TEA TEK TETA TPAO B Business Monitor International Yllk Bileik Byme Oran Economist Intelligence Unit Elektrik retim Anonim irketi Gayrisafi Yurt i Milli Hasla Hidro Elektrik Santrali Uluslararas Enerji Kurumu stanbul Menkul Kymetler Borsas Trkiye Cumhuriyeti Babakanlk Yatrm Destek ve Tantm Ajans Svlatrlm doal gaz Amerika Birleik Devletleri Trkiye Elektrik retim ve letim Anonim irketi Trkiye Elektrik letim A.. Trkiye Elektrik Kurumu Trkiye Elektrik Ticaret ve Taahht A.. Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl zelletirme daresi Bakanl

27

Yasal Uyar Bu Belge yatrmclara Trkiyedeki byme ncelikli sektrlere dair bir sektr zeti salamak amacyla, Trkiye Cumhuriyeti Babakanlk Yatrm Destek ve Tantm Ajans (TYDTA) tarafndan, DRT Kurumsal Finans Danmanlk Hizmetleri A..nin (Deloitte) destekleri ile derlenen seriden biridir. Belge bu sektrle ilgili bilgilendirme amacyla hazrlanmtr. Belge her eyi kapsama ya da olas bir yatrmcnn bu sektre yatrm yapma ya da yapmama konusunda karar vermesi iin ihtiya duyaca tm bilgileri ierme iddiasnda deildir. Belgenin ya da sektre dair yaplacak dier incelemelerle balantl olarak herhangi bir olas yatrmcya ya da danmanlarna verilecek herhangi bir yazl ya da szl bilginin doruluu ya da taml ile ilgili olarak, ak ya da zmni, herhangi bir beyanda bulunulmayacak ya da garanti verilmeyecektir ve bu konuyla ilgili olarak, TYDTA ya da Deloitte ya da herhangi bir alc ya da ilgili grevli, alan ya da temsilci tarafndan herhangi bir sorumluluk kabul edilmeyecektir. TYDTA, Deloitte ve ilgili yan kurulular ve ortak irketleri ile ilgili grevliler, alanlar ve araclar Belgeye ya da bu gibi bilgilere ve bu Belge ve bilgilerde ortaya kabilecek hatalara ya da ihmallere dayanabilecek tm sorumluluklar aka reddeder. Belgede yer alan bilgiler, Belgenin hazrland dnemde halka ak bilgi kaynaklarna dayanarak hazrlanmtr. zellikle gelecekle ilgili projeksiyonlar, hedefler ve tahminlerin (varsa) elde edilebilmesi ya da kabul edilebilirlii konusunda herhangi bir beyanda bulunulmamakta ve garanti verilmemektedir. TYDTA ve Deloitte Belgede yer alan bilgileri dorulamamtr. Belgeyi alan kiiler, Belgenin iindeki bilgileri yasal, kurumsal, vergisel ya da farkl bir neri olarak yorumlamamaldr. Herhangi bir alc ya da olas yatrmc yatrm karar verirken bu Belgeye dayanmamaldr. Kendi durum tespit almalarn yapmalar ve bamsz danmanlk hizmeti almalar nerilmektedir. Belge, burada anlatlan hisse senetleri ya da irketler ya da varlklarn satlmas ya da satn alnmasna ya da sz konusu sektre yatrm yaplmasna ynelik bir teklif ya da davet olmayp, TYDTA ya da Deloitte ya da ilgili yan kurulular ya da ortak irketleri tarafndan yaplan bir taahht ya da neri niteliinde de deildir. Belgenin datm ya da mlkiyet altna alnmas ile ilgili olarak, TYDTA ya da Deloitte herhangi bir yarg alannda hukuksal sorumluluk kabul etmemektedir ve herhangi bir kayt gereksinimi ya da dier yasal snrlamalarn alc tarafndan ihlal edilmesinden TYDTA ya da Deloitte sorumlu olmayacaktr. Belgenin asl ya da zerinde deiiklikler yaplm versiyonu, hibir durumda yaynlanamaz, oaltlamaz ya da bir cret ya da yelik karlnda nc taraflara satlamaz. Belgenin fikri mlkiyet haklar TYDTAa aittir.

28