FAKULTET ZA POSLOVNE STUDIJE

Banja Luka

SEMINARSKI RAD

IZ PREDMETA BERZE I BERZONSKO POSLOVANJE

NAZIV SEMINARSKOG RADA: BANJALUKA BERZA

Student: Broj indeksa

Mentor: Ocjena: 5 6 7 8 9 10

Banja Luka, 22.05.2011.

FAKULTET ZA POSLOVNE STUDIJE

Banja Luka

BANJALUKA BERZA
FAKULTET ZA POSLOVNE STUDIJE

Saetak: u ovom radu se obrauju sljedee komponente raunara i to sljedeim redom.

Sadraj:

1. UVOD, 2. MATINA PLOA ............................................................................................ 3 3. MIKROPROCESOR ............................................................................................................. 5 4. RAM MEMORIJA , 5. HARD DISK ................................................................................... 6 6. GRAFIKA KARTICA-MONITOR ................................................................................... 7 7. ZVUNAKARTICA, 8.MODEM ........................................................................................ 8 9. OPTIKI UREAJ ............................................................................................................... 9 10. FFD FLOPPY 3.5"............................................................................................................. 11 11. MRENA KARTICA, 12. KUITE SA NAPAJANJEM ............................................. 12 13. MI-TASTATURA .......................................................................................................... 13 14. TAMPA ........................................................................................................................ 14 15. PLOTER, 16. SKENER (SCANNER) .............................................................................. 15 17. ZAKLJUAK ................................................................................................................... 16 18. LITERATURA ............................................................................................................. 17

KLJUNE RIJEI: MATINA PLOA, MIKROPROCESOR, GRAFIKA KARTICA, MONITOR, ZVUNA KARTICA, MODEM, SKENER, TAMPA, PLOTER... 1. UVOD

FAKULTET ZA POSLOVNE STUDIJE

Banja Luka

Na Banjalukoj berzi razlikujemo kontinuirano i aukcijsko trgovanje. Sistem trgovanja na Berzi: Kontinuirana trgovani Aukcija, Aukcija za paket akcija. Sistem trgovanja odredjuje se u zavisnosti od karakteristika odredjene hartije od vrijednosti, koje se odnose na vrijednost prometa, broj transakcija, broj dana trgovanja i ostale parametre koji upuuju na kikvidnost, to se detaljnije uredjuje aktom koji donosi direktor Berze. Sistem trgovanja odredjuje Komisija za kotaciju za slubeno berzansko trite, odnosno direktor Berze za slobodno berzansko trite. Za organizovanje primarnih aukcija koriste se slijedei sistemi trgovanja: Kontinuirana javna ponuda Javna ponuda s nadmetanjem. Berzovni posrednici su ovlatene osobe koji na berzama posreduju izmeu zainteresovanih prodavaca i kupaca predmeta berzovnog poslovanja. Na slubenim berzama, berzovni posrednici se postavljaju odlukom upravnog odbora berze. Na privatnim berzama posredovanje obavljaju lanovi berze (dioniari) koji su istovremeno i vlasnici berze. Svaka berza na svoj nain ureuje pitanja vezana za posrednike ne berzi, uslove i mogunosti pristupa berzovnim sastancima, te uopteno sva pitanja obavljanja berzovnih poslova. Problematika berzovnih posrednika nato se drugaije tertira na berzama vrijednosnih papira u odnosu na robne berze kod kojih je oraganizacija poslovanja neto jednostavnija. U okviru berzovnih posrednika, imamo: 1) brokere 2) dobere 3) agente i agente-mjenjae 4) dilere 5) pekulante.

POJAM I FUNKCIJE

FAKULTET ZA POSLOVNE STUDIJE

Banja Luka

Najkrae reeno berzanski posrednici su finansiske institucije, odnosno lica koja uestvuju u trgovini ili su vezani za trgovinu na finansiskom tritu. Berzanski posrednici mogu uestvovati u trgovini na berzi samo ako su za te poslove ovleeni od strane nadlenog organa. Budui da postoje razliite tiopvi berze efekata, postoje i razliiti tipovi berzanskih posrednika. Medjutim, zajedniko za sve tipove berza efekta jesu tri osnovne grupe berzanskih posrednika, i to: 1. Brokeri, 2. Dileri 3. Ostali uesnici Pored ovih grupa berzanskih posreenika, na finansiskom tritu se susreu i: 1. Eskontne firme koje se bave poslovima otkupa, eskonta i reeskonta, 2. Lombardne firme koje vre poslove otkupa lombarda i relombarda hartija od vrijednosti ili odobravaju kredite na osnovu zaloga hartije od vrijednosti i drugih roba, 3. Firme koje obavljaju poslove bezgotovinskog i klirinkog platnog prometa, 4. Zaloni zavodi i zalagaonice, koji odobravaju kredite na osnovu zaloga pokretnih stvari, 5. Mjenjanice koje obavljaju poslove kupopridaje deviza. BROKERI Broker (makler) predstavlja samostalnog trgovca bez trajnog ugovornog odnosa, koji na temelju povremenih konkretnih naloga posreduje izmeu kupca i prodavca pri sklapanju kupo-prodajnog ugovora. Brokeri dovode u vezu onoga ko nudi robu i onoga ko tu robu eli da kupi (potencijalnog kupca), to znai da brokeri sami ne sklapaju kupoporodajne ugovore. Brokeri nastupaju kao agenti svojih nalogodavaca i rade u ime i za raunsvog nalogodavca. Time oni nisu odgovorni za neizvravanje kupoprodajnog ugovora. U praksi se esto naziv broker koristi i za sve usluge posredovanja u trgovakom poslovanju. Brokeri su izvanredni strunjaci jer odlino poznaju robu i uslove prodaje na tritu. Za svoje usluge posredovanja brokeri naplauju proviziju (eng.=brokeruge) koju obraunava na ugovorenu vrijednost predmeta kupoprodaje (robe,vrijednosnih papira itd.). Pored toga to se bave berzovnim posredovanjem, brokeri za svog nalogodavca obavljaju i druge usluge kao to su: 1) vode komitentove raune (raune svog nalogodavca) sa kojih se finansira trgovanje; 2) primaju i dre na raunima mare potrebne za dranje odreene pozicije; 3) izvjetavaju svog komitenta o izvrenju naloga i rezultatima kupoprodajne transakcije; 4) kod terminskih poslova vode evidencije o tzv. otvorenim pozicijama;

FAKULTET ZA POSLOVNE STUDIJE

Banja Luka

5) pruaju komitentu informacije o stanju na tritu (robnom, finansijskom, informacije o kretanju cijena, itd.). Obzirom da lanovi berze mogu biti samo fizike osobe koje meutim djeluju (rade) kao slubenici neke od brokerskih kua, to znai da su brokerske kue (firme) posrednici izmeu svojih komitenata (investitora) veinu iz javnosti i brokera na parketu-lanova berze. lanovi berze mogu djelovati naizmjenino kao posrednici na berzi ili kao trgovci u vlastito ime, ali pri tome ne smiju iskoritavati prednosti koje bi mogli stei u odnosu na svoje komitente. Vano je istai jedno bitno pravilo koje glasi: Broker ne smije izvriti neku transakciju u svoje ime ako ima nalog svog komitenta o izvrenju iste transakcije. Takoe vrijedi pravilo, da broker bez komitentovog pristanka (saglasnosti) ne smije ispuniti (izvriti) njegov nalog prodajom ili kupovinom iz svog vlastitog rauna. DILERI Dileri su druga grupa berzanskih posrednika ( ovaj naziv se koristi u Americi, u Londonu sa nazivaju jobberima, a u Njemakoj hendlerima ). Dileri su u principu predstavnici velikih investirora banaka, investicionih fondova i svih drugih posrednikih institucija kao uesnika na tritu kapotala.U principu, dileri berzanske poslove obavljaju u svoje ime i za svoj raun i tada kao principali.Dileri mogu poslove obavljati u ime i za raun svojih kllijenata i tada nastupaju kao zastupnici, a u sluaju kada poslove obavljaju u svoje ime, a za raun svojih klijenata, onda nastupaju kao komisionari. U najeem sluaju, kada dileri nastupaju kao principali, oni kupuju trini materijal za svoj raun, a potom ga prodaju po pravilu op vioj cijeni. Pozitivna razlika izmeu kupovne i prodajne cijene predstavlja prihod principala, ro ukazuje na injenicu da principali ne naplauju provoziju za obavljen posao. Razlika izmeu kupovne i prodajne cijene hartija od vrijednosti naziva se mara i njena visina zavisi od velikog broja faktora, kao to su: 1. Vrste hartija od vrijednosti, 2. Utrivost hartija od vrijednosti, 3. Veliine hartija od vrijednosti i slino. Dileri u berzanskom poslovanju veoma esto sarauju sa brokerima. esto se pojam diler koristi za lice koje kupuje ili je ovleeno da prodaje robu krajnjim korisnicima. Na prostorima bive SFRJ pojam diler vezam je za posao nezakonite kupovine i prodaje stranih valuta. Dileri mogu nastupati kao market mejkeri ( market market ). Market - mejkeri istovremeno objavljaju kupovnu i prodajnu cijenu iste hartije od vrijednosti ( kao i njene koliine ) koje su spremni da prodaju, odnosno da kupe. Dakle, market mejkeri istovremeno daju i cijene ponude i tranje ( kao i koliine ) odreene hartije od vrijednosti i u okviru iskazanih ponuenih evliina cijene kupovine i prodaje, duni su da zakljue transakcije, ukoliko se pojavi ponuda sa suptornim predznakom. Na ovaj nain market mejkeri postaju kreatori trita, jer su uvjek spremni da kupuju ili prodaju berzanski materijal u cijeni ili po lotovima uz javno objavljivanje. Javno objavljevanje ima za cilj podsticanje drugih investitora za poslovanje trgovinu na berzi. 5

FAKULTET ZA POSLOVNE STUDIJE

Banja Luka

Na nekim tritima market mejkeri se nazivaju i specijalistima (NYSE ). Slinu ulogu imaju markeri ili doberi koji se susreu na berzanskim tritima, kao to su London, Frankfurt, Varava. Glavna odlika market mejkera je to oni slue kao katalizatori trita. Istovremenom ponudom i kupovine i prodajne cijene oni spreavaju da zainteresovani prodavac ili kupac budu jedini na nelikvidnom berzanskom tritu. Time oni utiu na poveanje likvidnosti i prometa na itavom tritu, to i jeste jnihova glavna uloga. Postavlja se pitanje kakvi su motivi market mejkera da pozitivno utiu na likvidnost berzanskog trita. Motivi market mejkera nemaju nikakav vii ilj osim oprofita koji ostvaruju na razlici razlici kupovne i prodajne cijene hartija od vrijednosti. Meutim, da bi market mejkeri imali zaista ulogu kataizatora trita, a istovremeno da bi se spreile zloupotrebe od strane market mejkera sa stamovia velikog raspona kupovne ili prodajne cijene, berza ograniava flukutuaciju kupovne i prodajne cijene. Princimograniavanja kotacionog raspona zasniva se na tome da se maksimalno ogramii raspon za one hartije od vrijednosti koje su najatraktivnije, dok se za nelikvidne hartije od vrijednosti dozvoljava vei kotacioni raspon ( spread ). Granice kotacionog raspona su maksinalne dozvoljene granice fluktuacije, a market mejker u zavisnosti od svog potencijala moe se kretati u tim granicama. Kao to je ve reeno dileri ostvaruju prihod po osnovu razlike kupovne i prodajne cijene hartija od vrijednosti kotacioni raspon ( bid ask - spread ). Pored toga dileri prihod mogu da ostvaruju i na sledei nain : 1. Na osnovu kapitalne dobiti, 2. Na osnovu deviznr arbitrae ( promena deviznih kurseva kada posluju na deviznim tritima ). 3. Na osnovu razlike u visini stope trokova kapitala, odnosno cijene po kojoj dolaze do sredstava i stope prinosa, odnosno prihoda koje ostvaruju od investicija hartija od vrijednosti. Ostalim uesnicina u berzanskom opslovanju treba smatrati bankarskei druge posrednike, ali bez ovlaenja da trguju efektima, te novinare i posjetioce Imaju pravo da nastupaju i kao principali i kao brokeri. Meutim, diler je obavezan pri nastupu na berzi, u nalogu navesti u kom svojstvu to ini. DOBERI Doberi su slino kao i dileri, samostalni i slobodni trgovci koji posluju samo s brokerima i sa drugim doberima. Doberi vre kupovinu i prodaju na berzi za vlastiti raun, a zaradu ostvaruju na razlici u cijeni (kupoprodajnoj cijeni). Transakcija se obavlja na nain da broker kontaktira dobera traei da mu ovaj saopti cijenu ili teaj (kurs). Ulogom dobera, zainteresovani klupac ili prodavac lako i brzo moe pronai partnera za realizaciju kupovine ili prodaje. Doberi su specijalisti za pojedine robe ili pojedine vrste vrijednosnih papira, koje kupuju i prodaju po cijeni i kursu koji sami odreuju. IZBOR BROKERA PRAVILA I POSTUPAK 6

FAKULTET ZA POSLOVNE STUDIJE

Banja Luka

Od 1970-ih godina,dva procesa su znaajno izmijenila odnos broker-komitent: 1. deregulacija brokerskih poslova koja je dovela do "rata" izmeu brokerskih kua i do nastanka velikog broja novih jeftinijih brokera; 2. smanjenja obima trgovanja terminskim ugovorima na tradicionalnim berzama kao i na finansijskim berzama. Brokerske kue vie nisu bile specijalizovane i zbog toga vie nisu privlaile nove, a niti zadravale stare komitente. Uz to sve vei broj pekulanata poeo se oslanjati na vlastite tehnike analize trita, umjesto na savjete svojih brokera. Zbog toga izbor brokera postao je vrlo vana i sloena odluka u procesu trgovanja na berzama. Svaki potencijalni investitor mogao bi se pridravati odreenih pravila i paljivo birati svog brokera. Osnovna pravila za izbor brokera su sljedea: Pravilo br. 1 : potencijalni pekulant robnim terminskim ugovorima mora prije svega odluiti kakav trgovac eli biti u odnosu na vrste i kategorije trgovaca: a) Novajlija- je trgovac koji ima vrlo malo ili nema uopte iskustva ni znanja o terminskom trgovanju. Takvom trgovcu potreban je strpljiv neprezaposlen broker koji ima dovoljno vremena za svog komitenta i kojem su vrlo dobro poznati svi detalji u vezi s vrenjem usluga ; b) Iskusan trgovac- koji se bavi kratkoronim poslovima- je osoba s prilinim iskustvom i znanjem o tritu. Ova osoba je zainteresovana za trgovinu unutar jednog dana ili unutar vie dana. Ovakvoj osobi potreban je broker koji e je informisati trenutnim cijenama, ali prije svega broker koji e promptno i uspjeno izvravati naloge po relativno povoljnoj cijeni ; c) Trgovac koji se bavi dugoronim poslovima- on uopteno koristi osnovno znanje o robama kojima trguje ulazei na trite na relativno dug rok. Takvom je trgovcu potreban broker koji raspolae ispravnim i aktuelnim statistikim podacima ; d) Nezavisni trgovac- ovom trgovcu nisu potrebne nikakve informacije niti pomo brokera. On bira takvog brokera koji e jedino preuzimati i izvravati njegove naloge. Pravilo br. 2 : Potencijalni trgovac mora istraiti podatke o dostupnim brokerskim kuama i odrediti koje usluge svaka od tih kua prua. Postoje dvije osnovne kategorije: a) Broker koji prua potpunu uslugu to je tradicionalni tip brokerske kue koja prua sve finansijske usluge. Neki se takvi brokeri specijalizuju za trgovinu i dionicama i robama, dok drugi pruaju usluge samo na podruju terminskog trgovanja. Broker koji prua potpunu uslugu na terminskom tritu snabdijevae trgovca raznim informacijama o stanju na tritu, nudie kotacije cijena, informisati komitenta o trgovanju i pomoi mu pri donoenju odluka o odreenoj investiciji. b) Broker s popustom- takav broker ne obavlja relativno skupe analize niti pomae svom komitentu u razvijanju poeljne strategije trgovanja, ve daje najosnovnije savjete. On jednostavno izvrava naloge svog komitenta te ispunjava ostale obaveze koje je kao broker duan uiniti (npr. izdavanje potvrda o izvrenoj trgovini, itd.). Sa razvojem trita razlike izmeu gore dviju kategorija brokera sve se vie smanjuju, pa 7

FAKULTET ZA POSLOVNE STUDIJE

Banja Luka

tako danas velike brokerske kue nude niz razliitih usluga za trgovce kojima nisu potrebne sve informacije kojima broker raspolae, obraunavajui pritom razliit postotak provizije, zavisno od vrste usluge. Pravilo br. 3 : Kada izabira brokersku kuu koja e ga zastupati, pekulant mora biti uvjeren da e njegov kapital biti siguran. Provjerom boniteta brokerske kue, te dobivanjem preporuka, investitor se moe uvjeriti u pouzdanost svog budueg brokera. Pravilo br. 4 : Trgovac bi morao uporediti stope provizije koje nude pojedini brokeri. Meutim, odluka o izboru brokera ne smije se donijeti samo na osnovu visine provizije, ve treba gledati i kvalitet usluge koja je tom provizijom obuhvaena. Poto odlui koje su mu usluge potrebne (pravilo br.1 ), trgovac e odluiti koliko je spreman platiti, te izabrati prikladnog brokera. Pravilo br. 5 : Ako je to mogue, trgovac bi morao prije konanog izbora posjetiti poslovne prostorije potencijalnog brokera. Takvom posjetom mnogo se toga moe vidjeti i saznati o samom brokeru. Pravilo br. 6 : Trgovac koji e se oslanjati na preporuke svog brokera, mora provjeriti prethodne uspjehe tog brokera u slinim predvianjima. To znai provjeriti koliko je broker bio uspjean u svojim predvianjima i savjetima trgovcima, koliko je trgovaca izgubilo svoj novac slijedei upute tog brokera. To moe biti dosta teko direktno saznati, ali postavljanjem pravih pitanja moe se doi do vanih informacija. Pravilo br. 7 : potencijalni trgovac ne smije od svog brokera oekivati nita nerealno. Od svakog brokera moe se oekivati sljedee: a) b) c) d) e) f) g) promptno i tano preuzimanje i izvravanje svih usluga ; promptno i tano izvjetavanje o svim ispunjenim nalozima ; informacije svog komitenta o svi vanim novostima ; odravanje rauna i izvjetavanje o stanju na raunu, o marama i ostalim finansijskim pojedinostima ; broker mora biti na raspolaganju svom komitentu svaki put kad god on eli izdati nalog ; broker mora platiti sve promjene trokova, provizija, mara, pravnih detalja i sl. i o tome po potrebi i u roku izvjetavati svog komitenta ; na zahtjev, broker mora pribaviti potrebne tekue informacije o tritu (kupovna i prodajna cijena, obim utrenih ugovora itd.).

Pravilo br. 8 : ne smije se zaboraviti da je brokerova zarada provizija. to vie naloga broker izvri bie vea njegova zarada. S druge strane, ako broker preporui previe transakcija, one mogu prebrzo iscrpiti komitentov raun, to znai gubitak rauna, a esto i komitenta. Svaki trgovac mora zapamtiti da su njegovi interesi vrlo esto sekundarni u odnosu na brokerove interese, naravno gledajui s brokerovog gledita. U razgovoru sa potencijalnim brokerom, te na temelju preporuke, trgovac mora odrediti dosadanji uspjeh u svijetu tih prioriteta. Organizacijske veze unutar brokerske firme mogu se prikazati sljedeom shemom:

FAKULTET ZA POSLOVNE STUDIJE

Banja Luka

Investiciono Klijent Stokbroker

Emitent i

Klijent

Stokbroker

Soba za naloge

OTC trite

Klijent

Stokbroker Kliring soba (administrativni poslovi) Berze

Klijent

Stokbroker

Odjeljenje investicijskih istraivanja Odjeljenje individualnih investicijskih rauna

OSNIVANJE BERZOVNIH POSREDNIKA Berzovni posrednici se osnivaju na osnovu ugovora, kao akcionarska drutva ili drutva sa ogranienom odgovornou. Pored osnivakog akta, za osnivanje berzovnog posrednika potrebno je da budu zadovoljeni i sljedei uslovi: 1. Potrebno je da se obezbijedi minimalni iznos novanog dijela osnovnog kapitala, ija visina zavisi od djelatnosti za ije se obavljanje registruje berzovni posrednik. Za obavljanje brokerskih poslova i poslova investicionog savjetnika osnivaki kapital ne moe da bude manji od 50.000 eura, za dilerske poslove ne manje od 100.000 eura, za poslove marketmejkera, portfolio menadera, agenta emisije 200.000 eura, a za obavljanje poslova pokrovitelja emisije 300.000 eura. 2. Drutvo mora da bude kadrovski i tehniki osposobljeno za obavljanje poslova za koje se osniva. To znai da drutvo, pored potrebne opreme (uslove propisuje Komisija za vrijednosne papire), ima najmanje jedno lice zaposleno na neodreeno vrijeme sa poloenim odgovarajuim strunim ispitom.

FAKULTET ZA POSLOVNE STUDIJE

Banja Luka

3. Drutvo mora da dobije dozvolu za obavljanje djelatnosti od Komisije za vrijednosne papire. U tom cilju, uz zahtjev za izdavanje dozvole podnosi se ugovor o osnivanju drutva, statut, pravila poslovanja, podaci o osnivaima i njihovom ulogu, o lanovima uprave i nadzornog odbora, tarifu za obavljanje djelatnosti, dokaz da drutvo ima barem jedno lice zaposleno s poloenim strunim ispitom. Komisija za vrijednosne papire donosi rjeenje o davanju dozvole za obavljanje djelatnosti brokersko-dilerskog drutva u roku od 30 dana od dana prijema zahtjeva. OBAVEZE BERZOVNIH POSREDNIKA Na osnovu pismenog ugovora o obavljanju poslova posredovanja, koji zakljuuju posrednik i klijent, za berzovnog posrednika nastaju sljedee obaveze: duan je da se pridrava dobijenih ovlatenja; da se stara da izvri primljeni nalog; da se stara o interesima klijenta; da otvori raun; da obavjetava klijente o svim vanim injenicama; da uva poslovnu tajnu; da vodi knjigu naloga; da obavijesti klijenta o izvrenju naloga. 1. Obaveza da postupa u skladu sa dobijenim nalogom - Berzovni posrednik je duan da se pridrava dobijenih ovlatenja, onako kako su utvrena u nalogu nalogodavca. Nalog koji klijent daje berzovnom posredniku je imperativnog (limitativnog) karaktera. Od njega posrednik ne smije da odstupi bez klijentove saglasnosti. O prijemu naloga berzovni posrednik je duan, najkasnije narednog radnog dana, da klijentu izda potvrdu. Trajanje naloga moe da bude vremenski odreeno i neodreeno sa vanou do opoziva od strane klijenta. Nalog koji je vremenski ogranien treba da bude izvren u okviru fiksnog roka. U suprotnom, njegovo dejstvo prestaje. Inae, samo ogranienje vaenja naloga moe da se izvri na razliite naine (o tome v. vrste naloga s obzirom na vrijeme vaenja i izvrenja). Ako nije neto drugo odreeno berzovnim pravilima, klijent moe da opozove nalog u bilo koje vrijeme prije izvrenja, odnosno uparivanja sa drugim nalogom. Ako berzovni posrednik zakljui posao po isteku roka vanosti ovlatenja, ili ako, pri tome, prekorai granice ovlatenja, ugovor nee obavezivati klijenta ukoliko ga ne odobri. Ako nalog moe da se izvri na vie berzi, berzovni posrednik, u sluaju nedostatka drugaijih uputstava, bira mjesto izvrenja naloga. 2. Obaveza da se stara da izvri primljeni nalog. Berzovni posrednik izvrava nalog onako kako glasi, im se steknu uslovi za njegovo izvrenje, prema redoslijedu koji je utvren pravilima poslovanja. Radi izvrenja berzovnog naloga berzovni posrednik je duan da radi asno, poteno, priljeno i obazrivo. On e odgovarati za tetu ako ovu obavezu nije izvrio uredno, ili ako je klijenta doveo u vezu sa licem za koje je znao ili morao znati da nije odgovarajui poslovni partner (o dospjelosti ne moe da izvri obavezu plaanja glavnice i kamate). A, ako i pored toga to se ponaao na odgovarajui nain nije uspio da zakljui posao, berzovni posrednik nee odgovarati klijentu za tetu. Zbog toga obaveza berzovnog posrednika spada u obligacije sredstva, a ne u obligacije rezultata (cilja). Prilikom izvrenja naloga posrednik moe da bude ovlaten da, umjesto da stupi u ugovorni odnos sa treim licem radi kupovine ili prodaje, sam izvri odreenu radnju. Umjesto da proda klijentov materijal treem licu, on ga moe kupiti za sebe. I obrnuto, 10

FAKULTET ZA POSLOVNE STUDIJE

Banja Luka

umjesto da kupi za klijenta materijal, on moe da proda klijentu svoj materijal. U vezi sa tim posrednik mora da se ponaa (posebno) savjesno i poteno, krajnje neutralno. U sluaju sumnje, sukob interesa treba rijeiti u korist klijenta. To e se dogoditi ako postoji nesklad izmeu berzovnog kursa, cijene iz klijentovog naloga i kursa prema kome su zakljuivani poslovi u vrijeme izvrenja naloga. 3. Obaveza da se stara o intersima klijenta - U obavljanju poslova berzovni posrednik je duan da se rukovodi iskljuivo interesima klijenata. A, to znai: da je duan da primljeni nalog izvri pod najpovoljnijim uslovima: da potencijalne kupce, odnosno prodavce pravilno usmjerava u pogledu kupovine ili prodaje berzovnog materijala; da ne smije da daje pogrene ili iri lane informacije o kretanju cijena berzovnog materijala; da raspolae berzovnim materijalom bez pismene saglasnosti klijenta; da zakljuuje berzovne poslove, odnosno da podstie klijenta na uestalo obavljanje poslova iskljuivo radi naplate provizije. Berzovni posrednik ne moe da stavlja svoje interese ispred interesa klijenata. U sluaju mogueg sukoba interesa, duan je da o tome upozna klijenta. 4. Obaveza otvaranja rauna. - Plasman naloga na berzi, izvravanje obaveza iz zakljuenih poslova vri se uz pomo odreenih rauna koje otvara berzovni posrednik. Zavisno od njihove namjene, razlikuju se novani, vlasniki i raun upravljanja, koji se otvaraju za klijenta kod Centralnog registra vrijednosnih papira. Na novanom raunu nalaze se sredstva koja brokersko-dilersko drutvo moe da koristi samo za plaanje obaveza koje nastanu zakljuenjem berzovnog posla na osnovu naloga klijenta. Ako klijent nema dovoljno sredstava da ostvari eljenu kupovinu, izmeu njega i berzanskog posrednika moe da se uspostavi kreditni odnos otvaranjem kreditnog rauna, u kom sluaju posrednik pozajmljuje, pod odreenim uslovima potrebna sredstva svom klijentu. Pravilo je da se u vezi s tim zakljuuje ugovor o zalogu kojim klijent zalae kupljeni berzovni materijal kao obezbjeenje otplate kredita. Preko vlasnikog rauna berzovni posrednik, u ime i za raun klijenta vodi hartije od vrijednosti i izvrava naloge za prenos prava iz harlija od vrijednosti izmeu rauna imaoaca kod Centralnog registra hartija od vrijednosti. Sredstva sa novanog i vlasnikog rauna, brokersko-dilersko drutvo moe da koristi samo na osnovu naloga klijenta, za one transakcije za koje ima njegovu saglasnost. Uz pismenu saglasnost klijenta sredstva sa vlasnikog rauna mogu se dati na zajam drugom brokersko-dilerskom drutvu. Blie uslove za davanje na zajam i prodaju pozajmljenih vrijednosnih papira propisuje Komisija za vrijednosne papire. Brokersko-dilersko drutvo nema pravo vlasnitva na sredstvima koja se nalaze na novanom i vlasnikom raunu. Ona ne ulaze u njegovu imovinu ne mogu da se ukljue u likvidacionu ili steajnu masu, niti da se koriste za izmirivanje obaveza brokersko-dilerskog drutva prema treim licima. Kada investitor eli da berzovnom posredniku povjeri upravljanje i vrenje odreenih transakcija sa njegovim sredstvima on zakljuuje ugovor o upravljanju kojim se brokerskodilersko drutvo obavezuje da e, u svoje ime a za raun klijenta, novana sredstva klijenta ulagati u vrijednosne papire, odnosno da e primiti na upravljanje vrijenosnih papira klijenta. Ugovorom se regulie iznos novanih sredstava, odnosno vrsta i koliina vrijednosnih papira koje klijent stavlja na raspolaganje brokersko-dilerskom drutvu radi kupovine ili prodaje tih 11

FAKULTET ZA POSLOVNE STUDIJE

Banja Luka

vrijednosnih papira, politika ulaganja u vrijednosne papire (vrsta vrijednosnih papira koji e se kupiti, najvei iznos ulaganja u vrijednosne papire jednog izdavaoca), uslovi pod kojima se vrijednosni papiri povjeravaju na upravljanje brokersko-dilerskom drutvu, visina provizije. Na osnovu zakljuenog ugovora, brokersko-dilersko drutvo otvara kod Centralnog registra raun upravljanja za klijenta. 5. Obaveza da obavjetava klijenta o svim vanim injenicama Berzovni posrednik je duan dati klijentu sva potrebna obavjetenja o trinoj situaciji, koja su od znaaja za zakljuivanje odreenog posla. On je ovo duan naroito da uini kada, zbog promjene okolnosti na berzi, nije u mogunosti da postupajui po nalogu zakljui posao, a moe da oekuje da e klijent saznavi za to, dati odgovarajui nalog. Posrednik je duan da upozori klijenta, ako namjeravani posao spada u kategoriju poslova visokog rizika usljed ega mogu da nastanu znatni gubici. U suprotnom, posrednik moe da odgovara za tetu koju usljed toga klijent pretrpi. Pored obavjetenja, berzovni posrednik moe da prui i savjetodavne usluge u vezi sa poslom koji klijent namjerava da zakljui. U vezi sa tim pravi se razlika izmeu posrednika koji pruaju "punu uslugu" (pored izvrenja naloga, oni vre investiciona istraivanja, daju savjete i preporuke, upravljaju aktivom, pribavljaju finansijske pokazatelje poslovanja preduzea ije se hartije nude na tritu) i diskontnih posrednika, koji uz niu proviziju izvravaju naloge, ali ne pruaju savjetodavne usluge. Oni se bave iskljuivo sprovoenjem kupoprodajnih transakcija. Berzovni posrednik e odgovarati za tetu ako klijentu daje pogrene preporuke, savjete, ini neistinite i nepotpune izjave, kao i ako ga odrava u pogrenom uvjerenju da je zakljuen dobar posao. U tom sluaju on ini grube nepravilnosti, kri zakonske i etike norme, ne ponaa se profesionalno i objektivno. Berzovni posrednik ne smije da svom klijentu daje informacije koje jo nisu dostupne javnosti (tzv. unutranje, insajder informacije), a koje mogu znatno da utiu na cijenu berzovnog materijala. Ukoliko se berzovni posrednik ukljui u trgovanje na bazi takvih informacija (na primjer, da kompanija nee da isplati dividendu ili da e biti isplaena u visokom iznosu, da e doi do promjene u upravljakom aparatu zbog odlaska menadera koji zauzimaju visoko mjesto na menaderskoj ljestvici), to moe imati za rezultat ostvarenje znaajne protivpravne dobiti. Tako, na bazi informacije da dividenda nee biti isplaena, a prije njenog objavljivanja, dionice se prodaju, a kasnije kada se objelodani da zbog loeg poslovanja drutva dividenda nee biti isplaena, dionice se kupuju po nioj cijeni i tako ostvaruje protivpravna dobit. U svim zemljama, zakonskim propisima se svi uesnici u berzovnom poslovanju odvraaju od ove prakse otrim sankcijama. U SAD se za insajdersku trgovinu predviaju sljedee sankcije: povrat celokupnog profita ostvarenog na bazi ove trgovine, plaanje penala u iznosu tri puta veem od ostvarenog profita, krivina odgovornost - zatvor do deset godina. 12

FAKULTET ZA POSLOVNE STUDIJE

Banja Luka

Oteeno lice ima pravo na naknadu tete koju je pretrpjelo zbog toga to je posrednik zloupotrebio informacije koje nisu dostupne javnosti. 6. Obaveza da uva poslovnu tajnu - Berzovni posrednik je duan da uva poslovnu tajnu klijenta koju je doznao izvravajui njegov nalog. On ne smije da je saopti treim licima, da je koristi ili da omogui treim licima da je koriste. Obaveza uvanja poslovne tajne prestaje za posrednika ako saoptenje odreenih podataka zahtjeva sama priroda posla ako to odobri nalogodavac, ili ako se saoptenje vri licima, odnosno organima (sudu, berzovnim organima, licima koja vre odgovarajuu vrstu nadzora), kojima se oni saoptavaju na osnovu propisa ili na osnovu ovlatenja koja ta lica imaju. 7. Obaveza da vodi knjigu naloga - U knjigu naloga berzovni posrednik unosi hronoloki zabiljeke o svim poslovnim dogaajima. U knjigu se upisuju nalozi klijenata za kupovinu ili prodaju i opozivi tih naloga. Nakon zakljuivnja ugovora, posrednik konstatuje u knjizi naloga da je ugovor zakljuen. Na zahtjev klijenta, berzovni posrednik je duan da izda ovjeren izvod iz knjige naloga o poslovima koji su zakljueni na osnovu primljenih naloga. Sadrinu i nain voenja knjige naloga propisuje Komisija za vrijednosne papire. Knjiga se vodi na nain koji onemoguava naknadne izmjene unijetih podataka. Senzal je vodio dnevnik u kome je redom po tekuim numerama, i dan po dan, a bez praznih meuprostora mrljanja umetanja i nadmetanja, skraivanja i radiranja upisivao svaki berzovni posao koji zakljui, naznaujui ugovorne strane, sadraj i uslove zakljuenog ugovora, a naroito kod prodaje: vrstu robe, koliinu cijenu doba i nain liferovanja. Za svako storniranje i korekturu u dnevniku bila je potrebna dozvola sekretara komesara berze. 8. Obaveza da obavijesti klijenta o izvrenju naloga Berzovni posrednik je duan da odmah po zakljuenju posla, a najkasnije narednog radnog dana, obavijesti klijenta o tome putem pismene potvrde (zakljunice). Ugovorna klauzula o odricanju klijenta od prava na obavjetavanje ne proizvodi pravno dejstvo. Uobiajena forma potvrde sadri sljedee elemente: opis transakcije (kupljeno ili prodato), vrstu, koliinu, cijenu (jedininu ili ukupnu) materijala, datum trgovanja, datum saldiranja, mjesto izvrenja naloga, naziv, adresu, broj rauna klijenta, ifru klijentovog brokera. Na zahtjev lana berze koji je zakljuio transakciju, a uz pisanu saglasnost drugog lana berze sa kojim je zakljuena predmetna transakcija, zakljunica moe da se stornira samo zbog oigledne tehnike greke koja se sa sigurnou moe utvrditi pregledom knjige naloga i druge dokumentacije lana berze koji je podnio zahtjev. Odluku o tome donosi berzovni kontrolor, s tim to se zahtjev mora dostaviti najkasnije 60 minuta od vremena kada je zakljuena transakcija. Sistemi berzovnog posredovanja

13

FAKULTET ZA POSLOVNE STUDIJE

Banja Luka

Zavisno od pravnog poloaja berzovnog posrednika i njihovog odnosa prema lanovima berze razlikuju se tri sistema berzovnog posredovanja. To su: anglosaksonski, germanski i romanski. Anglosaksonski. - U anglosaksonskom sistemu lanovi berze su ujedno i berzovni posrednici. Oni na berzi istupaju kao dileri, u svoje ime i za svoj raun, ostvarujui zaradu na razlici u cijeni materijala koji preprodaju, i kao brokeri. Brokeri istupaju kao zastupnici (u ime i za raun klijenata) i kao komisionari (u svoje ime a za raun klijenata) stiui zaradu naplaivanjem provizije za usluge koje vre svojim klijentima. Germanski. - U germanskom sistemu lanovi berze i berzovni posrednici su razliita lica. lanovi berze posluju na berzovnom tritu iskljuivo preko posrednika. Razlikuju se zvanini (Kursmakler) i slobodni (Freimakler) brokeri. Kursmakleri imaju poloaj dravnih slubenika. Njih postavlja pokrajinska vlada na prijedlog upravnog odbora berze i upravnog odbora strukovne komore maklera. Oni prisustvuju berzovnim sastancima, uestvuju u utvrivanju kurseva, posreduju pri zakljuenju poslova, ne mogu da zakljuuju poslove u svoje ime i za tu (ili svoj) raun. Za svoje usluge naplauju proviziju. Slobodne maklere postavlja i smjenjuje upravni odbor berze. Oni nemaju poloaj dravnih slubenika. Mogu da zakljuuju samo one poslove u ijoj trgovini ne uestvuju kurs makleri. Romanski. - U romanskom sistemu postoje samo posrednici (nemaju lanove) koji posreduju pri zakljuenju poslova izmeu klijenata berze. Posrednici (Italija) imaju status dravnih slubenika. Postavlja ih i smjenjuje predsjednik Republike na osnovu javnog konkursa. Oni ne mogu da vre poslove za svoj raun. Ovom sistemu pripadale su ranije i francuske berze. Od 1988. godine, poslove posredovanja vre berzovna drutva, koja imaju poloaj trgovakih drutava, a ne dravnih slubi, ime se Francuska pribliava konceptu samostalnih berzi. Drutva vre posredovanje kao delkredere komisionari, s tim to mogu i samostalno da istupaju prema klijentima, ako se oni sa tim saglase (od klijenta kupuju za sebe, odnosno prodaju klijentu svoj materijal).

Zakljuak 14

FAKULTET ZA POSLOVNE STUDIJE

Banja Luka

Svaka bezra zavisi od sadraja i veliine taita za koju je osnovana, propisuje konkretne uslove koje mora ispunjavati svako ko eli da postane broker, bilo da se radi o pojedincima ili insdtituciji. Trgovina na berzi se odvija izmeu berzanskih posrednika (lanova berze) koji moraju ispuniti rigorozne kadrovske, organizacione i finansijske standarde kako bi bili primljeni u lanstvo. Generalno gledano, svi berzanski posrednici se mogu podeliti na brokere i dilere. Brokeri rade u svoje ime a za tu raun uzimajui proviziju za obavljeni posao; dileri rade u svoje ime i za svoj raun zaraujui na razlici u ceni. Brokeri su takvi berzanski posrednici ( ovej naziv se koristi u engleskom jezikum dok se u Njemakom jeziku koristi terimin makleri ili senzali, a na Francuskom courrtieri ) koji obavljaju betzanske poslove u ime i za raun svojih klijenata. U ovom sluaju brokeri nastupaju kao zastupnici. Brokerimogu obavljati poslove i u svoje ime, a za raun svojih klijenata. U tom sluaju kao komisionari. U ovakvom sluaju on za svoje usluge naplauju proviziju. Visina provizije je razliita i zavisi od vrste trinog materijala tako i od njegovog obima i vrijednosti. Provizija se naplauje nakon obaljenog posla saklijentovog navanog rauna. Brokeri nisu vlasnici

18. LITERATURA: [1] dr Mladen Radivojevi, dr Ilija ui. Poslovna informatika. Izdava Univerzitet za poslovne szudije Banjaluka 2008. Strana 39-87.

15

FAKULTET ZA POSLOVNE STUDIJE

Banja Luka

[2]

Mirjana Mladenovi, eljko Novakovi. Personalni kompjuteri Beograd 2001. Strana 51-92 Miloevi D, Brkovi M. Raunarstvo i informatika. Tehniki fakultet aak 2003. Strana 43-56 www.motherboards.com decembar 2008. www.chaintech.co.yu novembar 2008. www.asus.com decembar 2008. Za pretragu slika koristio sam internet pretrazivac, stranicu www.google.com decembar 2008.

[3]

[4] [5] [6] [7]

16