T.C.

SLEYMAN DEMREL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KTSAT ANA BLM DALI

YKSEK LSANS TEZ

1980 SONRASI IMF VE TRKYE LKLER

DANIMAN

Yrd. Do. Dr. Mevlt KARABIAK

HAZIRLAYAN Burcu GRLEK

ISPARTA - 2003

TABLOLAR..................................................................................................................I KISALTMALAR.........................................................................................................II

GR ........................................................................................................................... 2

1.BLM ULUSLARARASI PARASAL SSTEMN TEORK EREVES 1.ULUSLARARASI PARASAL SSTEMN GELM VE IMF .................... 10 1.1. IMF NCES PARA SSTEMNDEK GELMELER............................ 10 1.2. BRETTON WOODS KONFERANSI VE SONRASI ORTAYA IKAN KURULULAR......................................................................................................... 15 1.2.1. Uluslar Aras Kalknma Bankas (IBRD) .................................................. 17 1.2.2. IMF ve Faaliyete Geii ............................................................................... 18 1.2.2.1 IMF ye yelik Ve IMF le ye lke likileri .................................... 19 1.2.2.2 IMF nin Temel Amalar...................................................................... 21 1.2.2.3 IMF nin rgt Yaps ........................................................................... 22 1.2.2.4 IMF nin Mali Kaynaklar ..................................................................... 24 1.2.2.4.1 Kotalar .............................................................................................. 24 1.2.2.4.2 Borlanma ......................................................................................... 26 1.2.2.5 IMF Kaynaklarnn Kullanm .............................................................. 26 1.2.2.5.1 IMF mkanlarnn Kullanm koullar........................................... 26 1.2.2.5.2 Stan-By Dzenlemesi, Hazrlk Aamas........................................ 27 1.2.2.5.3 Niyet mektubu ................................................................................. 28 1.2.3 IMF Tipi stikrar Politikalar ...................................................................... 29 1.2.3.1 Ortodoks stikrar Programlar ............................................................. 29 1.2.3.2Heteredoks stikrar Programlar ........................................................... 31 1.2.3.2.1 Heteredoks stikrar Politikalarnn Aralar................................. 31 1.2.3.2.2 Heteredoks stikrar Politikalarnn Etkinlii ................................ 33 1.2.3.3 IMF Tipi stikrar Programlarnn erii ............................................ 33

1.2.3.3.1 Ulusal Parann Devalasyonu ......................................................... 34 1.2.3.3.2 Kamu Sektr Harcamalarnn Azaltlmas.................................. 34 1.2.3.3.3 Kamu Sektr Gelirlerinin Artrlmas ......................................... 34 1.2.3.3.4 Sk Para Politikas ........................................................................... 34 1.2.3.3.5 Faiz Oranlarnn Ykseltilmesi ...................................................... 34 1.2.3.3.6 cretlerin Kontrol.......................................................................... 34 1.2.3.3.7 Ticaretin Liberalletirilmesi............................................................ 35

2.BLM TRKYE VE IMF LKLER 2- TRKYE IMF LKLERN BELRLEYEN EKONOMK EREVE..... 36 2.1 IMF NCES TRKYE EKONOMSNN GENEL DURUMU................. 36 2.2. IMF SONRASI TRKYE EKONOMSNN GENEL DURUMU ............. 38 2.2.1 1944-1960 Aras Dnem................................................................................ 38 2.2.2 1980 ncesi Planl Kalknma Dnemi (1960-1980) ................................... 41 2.3 1980 SONRASI EKONOMK GELMELER VE IMF STKRAR PROGRAMLARI...................................................................................................... 45 2.3.1 24 Ocak Ekonomik stikrar nlemleri ....................................................... 45 2.3.1.1 24 Ocak Kararlarn Hazrlayan Nedenler ......................................... 46 2.3.1.2 24 0cak Kararlarnn Temel lkeleri.................................................... 47 2.3.2 Da Ak Ekonomiye Gei Sonras Trkiye-IMF likileri .................... 49 2.3.3 1990l Yllar ve Trkiyenin Gl Ekonomiye Gei Program ............ 50 2.3.3.1 1990-1995 Dneminde Trkiye Ekonomisinin Genel Durumu .......... 50 2.3.3.2 5 Nisan stikrar Program ve Uygulama Sonular............................. 51 2.3.3.3 1995-1999 Dnemindeki Ekonomik Gelimeler ve Ortaya kan Temel Sorunlar ................................................................................................... 53 2.3.3.4 1999 Ve Sonras Ekonomik Gelimeler ve IMF ile Olan likiler ...... 58 2.3.3.4.1 Dnyadaki Gelimeler ve Trkiyeye Etkileri............................... 58 2.3.3.4.2 IMF le mzalanan 17. Stand-By Anlamasnn Temel erii ... 61

2.3.3.4.2.1 zlenecek maliye Politikasnn Kapsam .................................. 61 2.3.3.4.1.2 ve D Bor Durumu ve Bor Yntemine likin Hedefler 62 2.3.3.4.1.3 zlenecek Para ve Dviz Kuru Politikalarnn Kapsam ........ 65 2.3.3.4.1.4 zlenecek cret Politikasnn Kapsam .................................... 66 2.3.3.4.1.5 Yapsal Reformlar...................................................................... 66 2.3.3.4.2 2000li Yllardaki Ortaya kan Krizlerin Balca Nedenleri ..... 67

3.BLM TRKYEDE UYGULANAN POLTKALAR VE IMF TRKYE LKLER 3 2000L YILLARDA IMF LE YRTLEN PROGRAMLAR EREVESNDE UYGULANAN POLTKALAR VE SONULARI..............72 3.1. PARASAL POLTKALAR ............................................................................. 72 3.2. MAL POLTKALAR...................................................................................... 76 3.3 KRZLER NLEMEYE LKN DER POLTKALAR ...................... 80 3.4. 2002 YILINA GRLDNDE IMF VE TRKYE LKS .................. 82 3.5. IMF le YRTLEN PROGRAMLAR ERCEVESNDE UYGULANAN POLTKALAR VE ORTAYA IKAN TEPKLER ........................................... 94 3.5.1.IMF Tanml Faiz D Fazla Politikas....................................................... 94 3.5.2 ve D Borlar Dzenleme Politikas...................................................... 96 SONU VE NERLER ................................................................................ 98 KAYNAKA ........................................................................................................... 101

TABLOLAR Tablo 1: Yksek Kotaya Sahip 11ye lke ve Trkiye........................................19 Tablo 2: 61-80 Tarihleri Arasnda IMF le Yaplan Anlamalar.............................39 Tablo 3: 80-85 Tarihler aras IMF le Yaplan Anlamalar.....................................44 Tablo 4: 1993-1999 Tarihleri Seilmi Ekonomik Gstergeler...............................55 Tablo 5: 1996-2002 D Bor Stokunun Yllar tibariyle Seyri...............................57 Tablo 6: 1996-2002 bor Stokunun Yllar tibariyle Seyri..................................57 Tablo 7:Alacakllara Gre Toplam bor Stoku ve konsolide Bte 2002...............58 Tablo 8: Borlulara Gre D Bor Stoku 1997-2002.............................................59 Tablo 9: 1999-2004 Tarihleri Aras Ekonomik Gstergeler....................................79 Tablo10: 1999-2004 Tarihleri Aras Ekonomik Gstergeler....................................80 Tablo11:1999-2004 Tarihleri Aras Ekonomik Gstergeler.....................................81 Tablo12:1999-2004 Tarihleri Aras Ekonomik Gstergeler.....................................82 Tablo13:1999-2004 Tarihleri Aras Ekonomik Gstergeler.....................................82 Tablo14: 2001-2002 IMF Tanml Faiz d Fazla Hedef ve Revizyonlar...............89

KISALTMALAR

a.g.e AT AP DPT GSMH GSYH IMF IBRD KT KKBG MB NATO NV NUR TEFE TFE TFDF KB GEG YSB AG

: Ad Geen eser : Avrupa Topluluu : Ak piyasa ilemleri : Devlet planlama Tekilat : Gayri Safi Milli Hasla : Gayri Safi Yurtii Hasla : Uluslararas Para Fonu : Uluslararas Kalknma Bankas : Kamu ktisadi Teebbsleri : Kamu Kesimi Borlanma Gerei : Merkez Bankas : Kuzey Atlantik Pakt(Anlamas) rgt : Net Varlklar : Net Uluslararas Rezerv : Toptan Eya Fiyat Endeksi : Tketici Fiyat Endeksi : Toplam Faiz D Fazla : Konsolide Bor : Gl Ekonomiye Gei : Yeni Stand-By : Azgelimi lkeler

GR

20.yzylda I.ve II. Dnya Savalarnn ve bu arada meydana gelen 1929 ekonomik bunalmn etkisiyle eitli para sistemleri uygulanmtr. Para standardn iki byk gruba ayrabiliriz. Birincisi maden para standard ikincisi ise kat para standarddr. Maden para standardnda, para biriminin deeri, standart olarak kabul edilmi olan madene gre ki bu ya altn ya da gmn deerine gre sabit tutulmutur. Kat para standardnda ise daha nce altna konvertibl olan banknotlar, fiili karl bulunmayan yada karl bulunsa bile tahsili mmkn olmayan kat paralar haline dntrlmtr. Bu ekilde kymetli bir madene bal olmadan kamu otoriterlerince zerinde normal deere yazl olarak tedavle karlan kat paralarn oluturduu sistemde kat para sistemi denilmitir. 18. ve 19. yzyllarda para sistemlerinde baz sorunlar meydana gelmi bazen altn para standard kullanlrken ortaya kan stratejik olaylar sonucu kat para sistemine geilmitir. fakat 19.y.y ortalarnda meydana gelen Savalar ve Bunalmlar yznden Avrupa lkeleri, I. Dnya Sava srasnda byk lde borlanm ve tedavle sevk edilen banknot miktarnda artlar meydana gelmitir. Bu artlar sonucu Merkez Bankalarnn ellerindeki altn stoklar azald iin, halkn elindeki kat paralar altna tahvil etme talepleri artm ve bununla birlikte banknotlarn altna konvertibilitesi kaldrlmtr. Bylece kat para sistemine geilmitir. Sava srasnda meydana gelen yksek enflasyon oranlar sava sonrasnda da devam etmitir. Bu yksek enflasyon halkn kat para sistemine olan gveninin sarslmasna neden olmutur. Fakat sava yznden, Avrupa lkelerinin ellerinde bulunan altn stoklarnda meydana gelen azalmalar nedeniyle yeniden altn standardna da dnlememitir. Avrupa, Japonya ve ngiliz mparatorluu temsilcileri milletler Cemiyetinin gzetiminde 1922 ylnda Cenova da toplanm ve otuz lkenin temsilcilerinin katmyla toplantda altna dnmeye salayacak kararlar alnmtr. 1929s senesi ortalarnda A.B.D de snai retiminin dmeye balamas ve New York borsasnn kapanmasndan sonra A.B.D de balayan byk buhran dier Avrupa lkelerine sramtr. Ortaya kan buhran para piyasalarnda paniklere yol amtr. 1929-1933 dneminde 35 lke paralarnn altn ile olan ilikisine son vermitir. Buhran

uluslararas para sisteminin kmesine neden olmutur. Buhrandan sonraki dnemde genel olarak para sisteminde geleneksel hale gelen altn standard sisteminden ayrlnm ve sabit kontroll kambiyo kuru sistemine geilmitir. II. dnya Savann ardndan uluslar aras para sistemi yeniden karmtr. 1930lardan 1944 ylna kadar olan dnem iinde, ayr lke grubu bulunmaktayd. Bu lkeler sk kambiyo kontrol uygulayan paralar konvertibl olmaktan km Almanya, altn standardna devam etmek iin aba gsteren Belika ve Fransa ile paralarn sterline balayan lkeler, Sterlin blgesi lkeler ve ngiliz smrgeleriydi. zellikle AB.D ve ngiltere sava sonrasnda uluslararas para sistemini lkeleraras ibirliine dayanan kurulular erevesinde dzenlemek amac ile 1940dan itibaren almaya balamlardr. 1944-1973 arasnda geerli olan uluslararas para sistemi 1944 ylnn Haziran aynda A.B.D nin Bretton Woods adl kk bir kasabasnda 44 lkenin imzalad anlama ile yrrle girmitir. Amerikann grn White plan, ngilterenin grn ise Keynes plan temsil etmekteydi. Bu sisteme Bretton Woods veya Ayarlanabilir Sabit Kur Sistemi de denilmektedir. Sonu olarak White plan kabul edilmi ve 20 Temmuz 1944 de inan bu anlamayla Uluslararas Kalknma ve mar Bankas (IBRD) veya gnmzdeki diliyle Dnya Bankas ve Uluslararas Para Fonu (IMF) kurulmas ngrlmtr. Bu iki kurulua daha sonra Uluslararas demeler Bankas (BIS) eklenmitir. IMF (Uluslararas Para Fonu)in amac ye lkelerde yksek reel gelir ve istihdam dzeyini zendirip srdrmek, yelerin retici kaynaklarn gelitirmektir. IMF nin kurulu amac ise ye lkelerin beklenmedik ve ngrlmeyen arzi likitide sorunlarn zmek, uluslararas ticaretteki aksamalar ortadan kaldrmak ve demeler dengesi tkanklklaryla karlaan lkelere bu tkanklklar aacak krediler amaktr. Ancak uygulanan ekonomik model srekli bir demeler dengesi gerilimine neden olduu iin, azgelimi lkeler sk sk IMF nin kapsn almak zorunda kalyorlard.1976 ylna gelindiinde ise IMF den en ok kredi kullananlar azgelimi lkelerdi. IMF 1980 li yllarn bandan itibaren kurulu amacndan bir hayli uzaklam gzkmektedir. Gnmzdeki ilevi sadece beklenmedik arzi demeler dengesi tkanklklarn gidermek iin kredi amaktan ok, alacaklarn tahsilini

gvence altna almaktr. Artk IMF zor durumdaki lkelere kolaylk salayan deil, kapsn her alan lkenin ekonomik politikalarn belirleyen bir kurum haline gelmitir. Trkiye, 1980 sonras uygulad stikrar Programyla IMF ile sk ilikiler iine girmitir. Bu ilikilerde, nceden de belirtildii gibi IMF gerek amacnn dnda, tpk dier azgelimi lkelere olduu gibi Trkiyeye de yardm ederken ekonomik politikalarn etkileyen bir tutum iinde olduu grlmektedir. almamda ilk olarak IMF ncesi para sistemindeki deiikliklerden, Bretton Woods Konferans ve bu konferansta kurulmasna karar verilmi olan IMF nin kuruluu, amac, faaliyetleri, istikrar politikalar ve kullandklar kaynaklardan , IMF ve Trkiye ile olan ilikilerinden, 1980 sonras Trkiyenin genel durumu ve 1980 sonras Trkiye de uygulanan politikalardan ve son alarak 2000 ylna girerken Trkiye nin genel durumu hakknda bilgilere yer verilmitir. Bu almada mevcut literatr taranrken bir yandan da lkemizin ok gncel sorunlarn iermesi nedeniyle uygulayclarn gr ve nerilerinin alnmasna zen gsterilmitir. ok ksa bir srede dahi byk deiikliklerin olduu bu konuda istenilen bilgiye ulamann zorluu ortadadr. Bunlara ramen konu incelenirken nemli ayrntlara inilmekten de kanlmamtr.

BRNC BLM ULUSLAR ARASI PARASAL SSTEMN TEORK EREVES 1. ULUSLARARASI PARASAL SSTEMN GELM VE IMF

1.1. IMF NCES PARA SSTEMNDEK GELMELER Parann douu ok eskiye gitmekle beraber para arzn belli kurallara balamak suretiyle para sistemlerinin ortaya kmas nisbeten yenidir. Para sistemleri ifte metal sistemiyle balamtr. Bu sistem Avrupa ve Amerikada 18.y.y ilk yarsndan itibaren ortaya km ve 19.y.y ilk eyreine kadar devam etmitir. Modern anlamda bankaclk ve banknot ise 17.y.y ilk yarsnda ortaya kmtr. Fakat bankalarn gereinden fazla kredi amalar ve borlarn deyemez hale gelmeleri yznden halkn kredi parasna olan gveni azalm durumdayd. Bu durumda sikkenin tek metal yerine iki ayr metalden baslmas toplam para arznn gerekli seviyeye ulamasn temin edebilecekti. Ancak, retimdeki nisbi art dolaysyla gmn piyasa deeri daima para deerinin altna dm ve ifte metal sisteminde aksamalar grlmeye balamtr. Bu durumda altn ya prim yapm yada para olarak tedavlden kalkm ve kt para iyi paray kovmu (Gresham Kanunu) ve fiilen tek metal sistemine geilmitir. Fakat gmn deer kaybetmesi ve lkeler aras altn ve gm akmlar yznden Avrupa ve Amerika 19.y.y balarnda ift metal sistemini terk ederek altn sikke sistemini kabul etmi ve uygulamaya geilmitir. Ayn yllarda Merkantilizm gzden dm ve yerini Liberalizme brakmtr. Ricardonun d ticaret serbestliinin her iki lke iinde kazanl olabilecei (Mukayeseli masraflar Teoremi) ve d ticaretin serbest braklmas halinde ise d demeler bilanolarnn kendiliinden dengeye gelecei (Otomatik Altn Standart Teoremi) yolundaki grleri teori alannda hakim olmu ve ayn yllarda zellikle ngilterede kullanlmaya balanmtr. Aslnda Otomatik Altn Standard Mekanizmasnn ilemesi iin ieride tedavl edilen toplam para miktar d ticaret yoluyla meydana gelen altn giri ve

klarna paralel olarak deimeli, para otoriteleri altn giri ve knn toplam para arznda yarataca ayn yndeki etkileri etkisiz klacak nlemlere bavurmamaldr. Bu zellii tam olarak gsteren sisteme Saf Altn Sistemi denilmitir. Altn sikke sistemine dn esnasnda bankalarn kredi hacmi snrlamasn ktye kullanmalar yznden banknot ihrac ihtiyac ortaya kmtr.1 Otomatik altn standard teoreminin kurucusu olan D. Ricardo, bu teoremin ilemesi iin banknot miktarnn sk bir ekilde altn sikke sistemine balanmas ve kontrol tezini, ksacas tedavl ilkesini savunmutur. Daha sonralar ise, para arzna esneklik vermek zere banknot ihracnn kontroln gevetmek isteyen banka ilkesi ortaya atlm ve bu gr Tooke tarafndan temsil edilmitir. Bankalarn banknot ihracndaki suistimalleri ortadan kaldrmak ve banknot hacminin kontrol gerei 19.y.y ortalarnda bu imtiyazn tek bir bankaya verilmesiyle Merkez Bankas kurulmutur.2 Bu sisteminin ilemesi iin tedavldeki banknot hacminin altn sikkeye sk skya balanmas gerekiyordu. Banknot ihracnn altn sikkeye bu ekilde balanmas yolundaki gre tedavl ilkesi ya da nakit ilkesi denmitir. Birinci Dnya Savann ortaya kmas, masraflarda nemli bir arta yol am ve bu masraflarn karlanmas iin Merkez Bankalarna borlanmalar artmtr. Banknot hacmi eldeki mevcut altn sikke miktarnn gerektirdii hacmi ok at ve esasen altn sikkeye ihtiyacn ok olmas nedeniyle bu banknotlarn altna tahvil kabiliyeti kaldrlm ve bylece fiili olarak kat para rejimine geilmitir. Sava srasnda yaanan yksek enflasyon sava sonrasnda da devam etmitir. Bu arada d deme bilanolarnn devaml suretle ak gstermesi ve parann d dengelerdeki ykselmeler nedeniyle d ticarette eitli snrlamalar konmaya balanmtr. Dier taraftan baz lkelerin altn stoklarnda nemli azalmalar grlrken bazlarnda ise altn stoklarnda artlar grlmtr. zellikle Amerikann altn stoklarnda nemli artlar olmutur. Amerikann altn para stoku 1914 ylnda $1,5 milyar iken, 1919 ylnda $ 2,9 milyara ulamtr. Bu rakam o zaman ki dnya altn para stokunun % 40 n temsil etmekteydi.3

1 2

Mkerrem H, Para Teorisi ve Politikas,Filiz Kitabevi, 8. Bask, stanbul, 1994, s.51-52. H, a.g.e., s.58-59 3 H, a.g.e., s.53

ABD, sava hemen izleyen yllarda, daha 1919da altn sistemine tekrar dnmtr. Bunu 1925te ngiltere, 1928de de Fransa izlemitir. Bylece,byk bunalmn balarnda dnyaya yeniden altn sistemi egemen olmutur. Bu nedenle altndan tasarruf edebilmek iin altn kle standard kabul edilmitir. Dier baz lkeler ise altn kambiyo standardn kabul etmilerdir.4 1923-1928 yllarnda tekrar altn sistemine dn daha henz

tamamlanmamken 1929 ylnda byk Dnya Buhran patlak vermiti. Bu buhran Amerika dnda belli bal lkelerin altn sistemini terk etmesiyle sonulanmtr. Aslnda Amerikada ksa bir sre iin 1933 ylnda altn sistemini brakm ve 1934 ylnda tekrar yeni bir altn kle sistemi kabul etmitir. Aslnda, buhrann balamasnda olmasa bile, dnyaya yaylmasnda ve iddetlenmesinde altn kambiyo sisteminin byk rol olmutur. nk buhran, altn kambiyo sistemi yznden bir uluslar aras banka ve kredi panii haline gelmitir. Altn sistemlerinin yklmasnda n kan nedenlerden biri, buhran ve reel gelirlerin azalmas dolaysyla zellikle ham madde ihracats lkelerin d deme glkleriyle karlamas ve altn ve alacak rezervlerini kaybetmeleridir. kinci nemli etken Amerikann 1920 ylndan beri verdii d kredileri durdurmasdr. Kredilerin kesilmesiyle borlu lkeler, bir taraftan ihracatlar azalrken dier taraftan bor taksitleri demek zorunda braklm ve bunun sonunda da birok lkeler borlarn deyemez duruma dlmtr. nc nemli etken ise altn kambiyo sistemi dolaysyla mali merkezlerde tutulan ksa vadeli uluslar aras alacaklardr. Bu alacaklarn, altna evrilmesi veya devalasyon ihtimali karsnda alacakl devlet tarafndan ekilmesi, mali merkezleri g duruma sokmutur. Buhran giderildikten sonra dnyann artk yeniden altn sistemine girmesi fiilen sz konusu olamamtr.1936 ylnda J.M.Keynes (General Theory of Employment, nterest and Money) ile Miktar Teorisi gzden dm, tam istihdamn otomatik olarak salanamayaca, para araznn sadece fiyatlar etkilemedii ve istihdam seviyesini tayinde nemli bir rol olduu tezi hakim olmutur. Ve sonu olarak altn sistemi tarafls iktisatlar parmakla saylacak kadar azalma gstermitir.5

4 5

Sadun AREN, stihdam Para ve ktisadi Politika,Sava Yaynlar,10.bask, Haziran 1992,s.123 H, a.g.e. ,s. 55-56

Altn para standard uygulayan lkeler, emisyondaki banknot miktarnn ok artmas sonucu, aldklar bir kararla, banknotu altna konvertibl olmaktan karmlardr. Daha nceleri altna konvertibl olmas nedeniyle karl olan banknotlar, fiilen karl bulunmayan ya da karl bulunsa bile tahsili mmkn olmayan kat para haline dnmtr. Bu ekilde kymetli bir madene ballk azalmtr.6 Kat Para Sistemlerinde kat parann altn para sistemlerinde olduu gibi, emisyon hacminin st snrn belirleyecek herhangi bir karl yoktur. Para otoriterleri, diledikleri kadar paray, sadece bask giderlerine katlanarak piyasaya srme serbestisine sahip duruma gelmilerdir. Yani bu sistemde para arzn ayarlamak tamamen para otoritesinin elindedir. Merkez Bankas ne altn karlk bulundurmak zorundadr, ne de karlk orann ap amadn dnecektir. Konvertibilite sz konusu olmad iin para otoriterleri para arazn tam bir serbestlikle ayarlayacak, para politikas da daha rahat bir ekilde yrtlebilecektir. Madeni sistemden en nemli farkta budur. Kat para standardnda, para ynetimi, yani para hacminin belirlenmesi bakmndan iki dnce sz konusudur;7 a-Fiyat Dncesi: Birok kimseye gre, para ynetiminin ilk amac fiyat istikrarn salamaktr. Devaml olarak dalgalanmalar gsteren bir fiyat dzeyi bir ok hakszlklara neden olmaktan baka, giriimcilerin gelecek hakknda yapacaklar tahminleri de gletirir. Fiyat istikrarn salamak iin izlenecek yntem, para miktarn, balca mallar ieren bir fiyat endeksine gre ayarlamaktr. Buna gre endeks ykselmeye balaynca para miktar kslacak, tersi durumda ise para miktar arttrlacaktr. Dikkat edilecek olursa bu, z itibariyle maden standardna benzemektedir. Yalnz burada fiyat sabit tutulmak istenen ey, altn ya da gm gibi tek bir maden deil, belirli bir mal gurubudur. Bu yzden kat para standardnn fiyat istikrar dncesi ile ynetilen biimine mal standard da denmitir.

6 7

Zeynel DNLER, ktisadi Giri, 2.Basm, Bursa 1996, s.367 AREN, a.g.e., s. 124

Fiyat dzeyi sabit tutulduu takdirde, verimlilik artnn yararlar halka ancak cret gibi gelir demelerinin artrlmas yoluyla yanstlabilir. Oysa, uygulamada gelirler verimi her zaman bir gecikme ile izlemektedir. Bu yzden verimlilikteki artlarnn halka yansmas kolay ve hakl bir ekilde olmamaktadr. te bu yzden baz iktisatlar para ynetiminde fiyat istikrarnn deil, cret istikrarnn ama olmas gerektiini savunmaktadrlar. Buna gre, para biriminin alabilecei i saati miktar sabit tutulmamaldr. Bunu salamak iin ise, eitli ii cretlerini ieren bir cret endeksi oluturulmal endeks ykselmeye balaynca para miktar azaltlmal dmeye balaynca ise arttrlmaldr. cret ve dolaysyla dier btn gelirler sabit tutulunca, verim artlar fiyatlarn dmesine neden olacaktr. Bylece bu tr para yntemi, halkn verim artlarndan otomatik olarak yararlanmasn salam olmaktadr. Fakat burada birinci saknca, fiyat yada cret istikrarnn her zaman yksek bir istihdam dzeyinde salanabilmesi, ikinci saknca ise genel fiyat ve cret dzeyinin hesaplanmasndaki zorluktur. b- stihdam Dncesi: Ekonomik hayatta fiyat istikrar ile tam istihdam dzeyinin srdrlmesi, yani ekonominin bymesi birbiri ile badamaz. Bunun nedeni ise azalan verimler kanunudur. Ekonomi genilerken gittike daha verimsiz kaynaklar retimde kullanlmaya balanr. Bylece marjinal maliyetler ve fiyat ykselir. Eer fiyatlarn ykselmesi nlenecek olursa, ekonominin bymesi duracak ve ekonomide isizlik sorunu ba gsterecektir Fiyatlar ykselmeden istihdam hacminin genileyebilmesi iin retimin sabit masraflarla arttrlabilmesi gerekir. Ancak bu her zaman her sektrde geerli deildir. Para ynetiminde istihdam dncesi egemen olduu zaman para miktar, fiyat dzeyi zerindeki etkisi hi dikkate alnmadan isizlii nleyecek biimde ayarlanr. Ancak salt para miktarn ayarlayarak isizlii nlemek mmkn deildir. Bu nedenle yaplmas gereken i para miktarn, dier koullar msait iken isizlii engelleyecek ekilde ayarlamaktr.

1.2. BRETTON WOODS KONFERANSI VE SONRASI ORTAYA IKAN KURULULAR kinci Dnya Sava arifesine gelindiinde uluslararas para sistemi tam bir karklk iine girmiti. Altn para standartlarnn yaratt aksaklklar, Birinci Dnya Sava ve sonrasnda meydana gelen byk dnya ekonomik bunalm, uluslararas parasal sistemin yeni bir temel etrafnda oluturulmasn zorunlu klmaktayd. Birinci Dnya Savandan ve zellikle 1929 Dnya Ekonomik Bunalmndan sonra, d deme ve d denge sorunlaryla karlaan lkeler, uluslararas para ve demeler alanndaki bu dzensizlik ortamnda, kambiyo kontrol dolaysz ticari denetimler gibi aralara bavuruyorlar, bunlar da dnya ticareti zerinde olumsuz etkiler yaratyordu. lkeler d ticaretlerini takas ve kliring gibi iki yanl ticaret usulleriyle yrtmek zorunda kalyorlard. lkelerin adeta birbirleriyle yarrcasna devalasyonlara bavurmas mevcut istikrarszl daha da artryordu. Bu gelimelerin bir uzants olarak, kinci Dnya Sava ncesinde uluslar aras parasal uygulamalar asndan lkelerin balca gruba ayrld grlmektedir. Bu parallk uluslararas para sisteminde tam bir kaosun hakim olduu anlamna gelmektedir. Bunlardan ilki kambiyo kontrol uygulayan ve paralar konvertibl olmaktan km lkeler (Almanya, Trkiye ve ounluu az gelimi lkelerden oluan geni bir lke grubu) kincisi altn standardna mmkn olduu lde balln srdrmeye alan, ancak bunun iin byk lde tarife ve tarife d, ithalat kstlayc aralara bavuran kk bir lke grubu (ABD, Fransa, Belika, Hollanda, svire vb.) ncs ise Sterlin sahas lkeleri ,paralarn sterline balayan, rezervlerini ounu sterlin olarak tutan, aralarndaki demeleri nispeten serbest bir ekilde yapmakla birlikte blge dndaki lkelere kar ithalat kstlamalar ve kambiyo kontrol uygulayan lkeler. ounu ngiliz smrgelerin oluturduu bu grup iindeki balca lkeler rlanda, Yeni Zelanda, Danimarka, Finlandiya, sve ve Portekiz dir. Uluslar aras ticaret, demeler ve para dzeni ile ilgili bu olumsuz gelimeler, lkeleri bu alanlarda i birlii yapmaya zorluyordu. Dnya ticaretini serbestletirecek, demeler bilanosu dengesizliklerine adil bir zm getirecek ve savata yklan ekonomilerin imarn kolaylatracak bir uluslararas parasal ve mali dzene, bu

alanda etkin ve rgtl bir uluslararas ibirlii giriimine iddetle ihtiya duyuluyordu. Bu amaca ynelik fikir hazrlklar ve almalar, zellikle Amerika ve ngiliz iktisatlar ve devlet adamlar tarafndan savan en karanlk gnlerinden itibaren yaplmaya balanmtr.8 Bu fikir hazrlklar erevesinde, dzenlenen uluslararas toplantlardan bir sonu alnamam sonunda ABD ve ngilterenin giriimi ile 1944 ylnda ABDnin Bretton Woods kentinde bir toplant dzenlenmitir. Bu toplantya ABD ve ngiltere uluslararas parasal sistemi dzenleyen ayr birer raporla katlmlardr. ABDnin hazrlam olduu plan Hazine Bakan Yardmcs White, ngilterenin hazrlam olduu plan ise Keynes tarafndan sunulmutur.9 ABDnin sunmu olduu White Plannda kendi lkesinin mevcut durumuna ve koullarna uygun bir grnm tamaktadr. ABDnin koullarna uygun olarak White Plannda stikrar Fonu ve Dnya Bankas olmak zere iki kurulutan sz edilmektedir. Bunlardan birincisiyle,istikrarl ve sabit bir dviz kuru mekanizmasna dayal olacak bir uluslararas para sisteminin, ikincisi ile de, Avrupann yeniden imar ve azgelimi lkelerin kalknmas iin d finansman salayan bir uluslararas mali sistemin temelleri atlmaya allmaktadr. ye lkelerin nceden kararlatrlm olan katlma kotalaryla oluturulmas dnlen istikrar fonu, d demelerde ak veren yeleri istikrarl ve konvertibl paralara sahip klmak zere kaynak tahsisinde bulunacak, istikrarl ve sabit bir dviz kuru sistemini dzenleyecek ve d demelerin denetimlerden arnmas amacna hizmet edecekti. Ayrca White Planna gre para birimi nitas olacak, ye lkelerin fona yatraca altnlarn deeri bu para birimiyle ifade edilecekti. 1Unitas=10$ olarak belirlenmiti. ngilizler kinci Dnya Savann bandan beri ABDden nemli miktarda d bor alm ve henz deyememiti. Ayrca savan ykntlarn giderebilmek amacyla yeni d kaynaklara da ihtiya duyuyordu. Bu yzden ngilterenin teklif ettii Keynes Plan, d ak veren lkelere otomatik olarak kredi salayacak bir mekanizmay ieriyordu. Ayrca d dengeyi salamann yk sadece ak veren
8

Nevzat GRAN- smail AKTRK, Uluslar aras ktisadi Kurulular, zmir 1997 s;28-31

lkelere yklenmemeli;d fazla veren lkeler de bu fazlalklarn gidermeye zorlanmalyd. Keynes plannda, bir tr merkez bankas rol oynayacak olan bir Uluslararas Kliring Birliinin kurulmas ngrlyordu. Bu kliring birlii uluslar aras demelerde kullanlacak olan ve bancor ad verilen bir hesap birimi ile ilemlerini yrtecek ve bu birimin altn cinsinden belirlenecek olan deeri sabit kalacaktr. Ayrca planda lkelerden d fazla vermeyi caydrmak amacyla bir tr negatif faiz yrtlmesi, revalasyon yaplmas, ithalat kotalarnn kaldrmas, geniletici para ve maliye politikalarnn uygulanmas istenmektedir.10 Toplantda bir araya gelen 44 lkenin temsilcileri ABD plan zerinde gr biriliine varmlardr. Her ne kadar balangta White Plan ad verilen ABD plan kabul edilmi ve IMF bu plan erevesinde kurulmusa da , IMF nin 1969 dan itibaren SDR yaratmaya balayarak uluslararas bir merkez bankas konumuna yaklam olmas, zaman iinde Keynes Plannn ngrd hususlara gelindiini ortaya koymaktadr. Keynes Plan IMF yi balangtan itibaren bir uluslararas merkez bankas olarak kurmay, ulusal merkez bankalarnn rezervlerinin bir blmnn IMF de bulundurulmasn ve IMF nin, bancor ad verilen bir uluslar aras rezerv yaratmasn ngrmtr.11 Sonu olarak 22 Temmuz 1944 ylnda konferans sona ermitir. IMF, bu konferansn eseri olarak Dnya Bankas ile birlikte kurulmutur. 1.2.1. Uluslar Aras Kalknma Bankas (IBRD) 1946 ylnda kurulmutur. Amac yelerin imarlarn kolaylatrmak ve zellikle retim kapasiteleri byk lde yok olmu bat Avrupa lkelerine yardm yapmaktr. 1948 den sonra gelimekte olan lkelerinin alt yaplarnn kurulmasna arlk veren yardmlar n plana kmtr. 30 Haziran 1977 de Dnya Bankasnn 129 yesi bulunuyordu. Bu bankaya ye alma art IMF yeliinden gemekteydi. Dnya Bankas her ye lkenin bir temsilcisinin ve vekilinin bulunduu Guvernrler Meclisi, atamayla gelen 5, seimle gelen 15 kiiden olumu bir idare meclisi ve bir bakan tarafndan ynetilmektedir.

Mahfi ELMEZ, IMF, Dnya Bankas ve Trkiye, Creative Yaynclk, 1997,s. 18 GRAN- AKTRK, a.g.e., s. 30-31-32 11 ELMEZ, a.g.e., s. 18
10

Dnya Bankas kaynak olarak, A.B.D nin 1946 ylnda verdii 10 milyar $ lk sermaye ile almaya balamtr. Bankann temel mali kaynan uluslararas piyasalardaki obligasyon emisyonlar oluturmaktadr. Genel olarak kaynaklar efektif olarak yaplan kapital paylarndan, uluslararas sermaye piyasalarna yaplan obligasyon emisyonundan salanan fonlardan ve geri denen dnlerden olumaktadr. Dnya Bankas uzun vadeli kredi vermektedir. Kredilerin vadeleri 15 ila 20 yl arasnda deimektedir. Dnya Bankas kredi vermeden nce projeleri yakndan incelemektedir.12 Banka, kredi aarken aadaki artlar gz nnde bulundurmaktadr:13 a-Bor almak isteyen lkenin zel piyasadan ve makul artlarla kredi alamayaca belli olmaldr . b-Banka tarafndan verilen kredinin kullanlaca projenin Bankaya sunulmas ve bu projeyi bankann tasvip etmesi gerekmektedir. Bu art bankann zel yabanc sermayeye garanti vermesi durumunda da aranmaktadr. c-Banka ye lkelerde sadece Hazine, Merkez Bankas, stikrar Fonu daresi ve dier resmi veya yar resmi kurulularla temas eder ve ye devletlere kamu yatrmlar iin bu kanallardan kredi salar. d-Borlanan dorudan ye devlet deil de lkedeki zel teebbs ise Banka, projeleri incelemekle beraber krediyi dorudan zel teebbse amaz, mutlaka ye devletin kefaleti ile Merkez Bankas yahut baka bir resmi veya yar resmi kuruluun aracln arar. 1.2.2. IMF ve Faaliyete Geii Uluslararas Para Fonu yani IMF, dnya apnda rgtlenen ekonomik ve mali kurululardan en etkili olandr. 1945 ylnda, Bretton Woods konferans ile kurulmu olup ye lke says 182dir. yelii belli kriterleri ve yaptrmlar kapsamadndan isteyen her lke ye olabilmektedir. ye lkeler, IMF Ana szlemesini parlamentolarndan geirerek yasallatrp, szlemeye uluslararas anlama nitelii

12 13

Vildan SERN, ktisat Politikas, Alfa Yaym, stanbul, 1998, s. 83 H,a.g.e., s.114-115

kazandrmaktadrlar. IMF almalarn, merkezi olan Washington DC de devam ettirmektedir.

IMF; kurulu amacn "dnya ticaretinin devamlln salamak" olarak belirlemesine ramen, 1997 ylnda Gneydou Asya lkelerinde balayan blgesel kriz ve krizin globallemeyle birlikte tm dnya ekonomilerini etkisi altna almas sonucunda, gelimi lke ekonomilerinde talep daralmasna bal olarak yaanan skntlar, misyonunda deiiklik yapma ihtiyacn dourmutur. Kurulu amacn; uluslararas finans sermayesinin ksa vadedeki talep ayarlamas ile uygulama hzn dzenlemek ve uzun vadede demeler dengesi krizine giren veya ekonomisindeki skntlar sebebiyle demeler dengesi krizine girmeye aday lkelere, yardm etmek olarak dzenlemitir.14 IMF Ana szlemesi Bretton Woods Konferansna katlan 44 lkeden 29nun onaylamas sonucu, 27 Aralk 1945 tarihinde yrrle girmitir. lk haliyle 20 madde ve 5 ekten oluan ana szlemesi, 28 Temmuz 1969 ve 1 Nisan 1978 tarihinde yaplan deiikliklerle 31 madde ve 11 eki kapsayan bir grnm kazanmtr. Trkiye IMF ye 19 ubat 1947 tarih ve 5016 sayl Kanunla katlmtr. Bu kanun da daha sonra, 7 Kasm 1980 ve 16 Austos 1983 tarihlerinde baz deiiklikler yaplmtr.15 1.2.2.1 IMF ye yelik Ve IMF le ye lke likileri IMF yeliine btn lkeler aktr. Fonun kurucu yeleri 1945 tarihli Bretton Woods konferansna katlan 44 lkedir. Fon ye says 1960dan itibaren birok Afrika lkesinin bamszla kavumasyla ve fonun imkanlarndan yararlanmann ekiciliiyle, Dou Blokunun k ve yeni bamsz devletlerin ortaya kmasna bal olarak hzl art gstermitir. Son olarak Bosna Hersek Cumhuriyetinin katlmasyla 20 Aralk 1995den itibaren ye says 181e kmtr. 16 Bu 181 ye lke unlardr:

14 15

http://www.foreigntrade.gov.tr/DUNYA/ulus/116ulus.htm 31.05.2002 GRAN- AKTRK, a.g.e., s. 36 16 http://www.foreigntrade.gov.tr/DUNYA/ulus/116ulus.htm 31.05.2002

Afganistan, Arnavutluk, Cezayir, Angola, Antiguana ve Barbuda, Arjantin, Ermenistan, Avustralya, Avusturya, Azerbaycan, Bahamalar, Bahreyn, Banglade, Barbados, Beyaz Rusya, Belika, Belize, Benin, Bhutan, Bolivya, Bosna Hersek, Botswana, Brezilya, Burnei Sultanl, Bulgaristan, Burkina Faso, Burundi, Kamboya, Kamerun, Kanada, Kape Verde, Orta Afrika Cumhuriyeti, ad, ili, in, Kolombiya, Komoros, Kongd, Kosta Rika, Fildii Sahilleri, Hrvatistan, Kbrs Rum Kesimi, ek Cumhuriyeti, Danimarka, Cibuti, Dominika, Dominik Cumhuriyeti, Ekvator, msr, El Salvador, Ekvator Ginesi, Eritrea, Estonya, Etiyopya, Fransa, Gabon, Gambiya, Grcistan, Almanya, Gana, Yunanistan, Grenada, Guetamala, Gina, Yeni Gine, Guyana, Haiti, Honduras, Macaristan, zlanda, Hindistan, Endonezya, ran slam Cumhuriyeti, Irak, rlanda, srail, talya, Jamaika, Japonya, rdn, Kazakistan, Kenya, Kiribati, Kore Cumhuriyeti, Kuveyt, Krgzistan, Lao Demokratik Cumhuriyeti, Letonya, Lbnan, Lesotho, Liberya, Libya Sosyalist Arap Halk Cemahiriyesi, Litvanya, Lksenburg, Eski Makedonya Yugoslav Cumhuriyeti, Madagaskar, Malawi, Malezya, Maldiv, Mali, Malta, Marshall Adalar, Moritanya, Mauritius, Meksika, Mikronezya Federal Devletleri, Moldova, Mongolya, Mozambik, Myanmar, Namibya, Nepal, Hollanda, Yeni Helada, Nikaragua, Nijer, Nijerya, Norve, Umman, Pakistan, Panama, Papua Yeni Gine, Paraguay, Peru, Filipinler, Polonya, Portekiz, Katar, Romanya, Rusya Federasyonu, Rwanda, St.Kitts ve Nevis, St.Lucia, St.Vincent ve Grenadines, San Marino, Sao Tome ve Principe, Suudi Arabistan, Senegal, Seyeller, Sierra Leona, Singapur, Slovakya Cumhuriyeti, Slovenya, Solomon Adalar, Somali, Gney Afrika, spanya, Sri Lanka, Sudan, Surinam, Swaizland, sve, svire, Suriye Arap Cumhuriyeti, Tacikistan, Tanzanya, Tayland, Togo, Tango, Trinidad ve Tobago, Tunus, Trkiye, Trkmenistan, Uganda, Ukrayna, Birleik Arap Emirlikleri, Birleik Krallk, Birleik Devletler, Uruguay, zbekistan, Vanuatu, Venezuella, Vietnam, Bat Samoa, Yemen, Yugoslavya, Zaire, Zambiya, Zimbabwedir. IMF Ana szlemesinin V/1inci maddesi uyarnca her ye lke Fon ilikilerini Hazine, Maliye Bakanl, Merkez Bankas veya Kambiyo stikrar Fonu daresi ya da bunlardan hibiri mevcut deilse bu nitelikteki grevlerle ykml bir mali kurum araclyla srdrmek ykmll altndadr. ye lkenin fon ile ilikileri yrtmekten sorumlu olan bu kurumuna mali ajan ad verilmektedir.

te yandan IMF Ana szlemesinin XIII/2inci maddesi uyarnca her ye lke kendi paras cinsinden Fon adna tutaca ykmllkleri ve denmemi kota blmne ilikin taahht belgesini saklamak zere Merkez Bankas veya benzeri bir kurumunu muhafaza kurumuolarak belirlemek zorunluluundadr. Baz lkeler Hazine veya Maliye Bakanln mali ajan ve Merkez Bankasn muhafaza kurumu olarak belirlerken baz lkelerde ayn kurumu her iki fonksiyonu da grmek zere grevlendirmektedirler. IMF yesi lkeler istedikleri zaman yelikten ekilebilmektedir. 1.2.2.2 IMF nin Temel Amalar Kurulu amacn; uluslararas finans sermayesinin ksa vadedeki talep ayarlamas ile uygulama hzn dzenlemek ve uzun vadede demeler dengesi krizine giren veya ekonomisindeki skntlar sebebiyle demeler dengesi krizine girmeye aday lkelere, yardm etmek olarak dzenlemitir.17 IMF nin temel amalara ana szlemenin birinci maddesinde yle saylmaktadr.18 1-Uluslar aras parasal sorunlar zerinde ibirlii ve danmaya araclk etmek iin sreklilii olan bir kurum kanalyla uluslar aras parasal ibirliini gelitirmek., 2-Ekonomik politikann temel amalar olarak btn ye lkelerde retken kaynaklarn gelitirilmesi ve yksek istihdam ve reel gelir dzeylerinin korunmas ve gelitirilmesine katkda bulunmak zere uluslararas ticaretin dengeli bir ekilde bymesi ve yaygnlamasna imkan salamak, 3-Kambiyo istikrarn salamak amacyla ye lkeler arasnda dzenli kambiyo ilikilerini srdrmek ve rekabeti kambiyo ayarlamalarn nlemek, 4-yeler arasnda cari ilemler ynnden ok tarafl bir demeler sisteminin kurulmasna ve dnya ticaretinin bymesini engelleyen kambiyo kstlamalarnn kaldrlmasna yardmc olmak, 5-Fonun genel kaynaklarn yeterli gvenceler altnda geici olarak tahsis etmek suretiyle yelere gven vermek ve bylece onlara, demeler bilanosundaki
http://www.kirimdernegi.org.tr/imftur.htm 31.05.2002 Uluslar aras Para Sistemi (Dn ve Bugn), Trkiye Bankas Yaynlar, no:205, ANKARA,s:90-91
18 17

dengesizliklerini ulusal veya uluslar aras refah zedeleyen nlemlere bavurmakszn dzeltme frsat salamak, 6-Yukarda saylan amalara paralel olarak ye lkelerin uluslararas demeler dengelerinde meydana gelebilecek dengesizliklerin derecesini azaltmak ve sresini ksaltmak. Grld gibi IMF nin amac, uluslararas refah artrmaya ynelik olarak uluslararas ticaretin ve ibirliinin gelimesine engel olabilecek bir takm mekanizmalarn ortaya kmasn engellemek ve demeler dengesi asndan zora den ye lkelere, gerekli finansal destei vermek suretiyle bu lkelerin d ticareti kstlayc nlemlere bavurmalarn ve bylece yaratlabilecek karlkl kstlamalar sonucu uluslararas ticaret ve refah artn tehlikeye drebilecek giriimleri nlemektir.19 1.2.2.3 IMF nin rgt Yaps IMF Bakan ve kurumun kararlarnn alnd ok nemli 2 merkezi vardr. Bunlar Board Governer Guvernrler Kurulu ve Executive Board cra Direktrleri Kuruludur. IMF, her yl ye lkelerde, ekonomi kurmaylarnn katlmyla, ekonomilerinin tartld ortak almalar yapar. Ortak almalar sonucu dzenlenen Konsltasyon ve Son Ekonomik Gelimeler Raporlar, cra Direktrleri Kurulunun olumlu karar ile Finans Dnyas ve Kreditrler nezdinde referans nitelii tar. Dnya finans piyasas kaynakl sermaye giriinin salanabilmesi (kredi, dviz,.. gibi) IMF nin garantrl ile mmkn olabilmektedir. Trkiye, IMFye 1947 ylnda ye olmutur. yeliinden bugne kadar geen zaman srecinde, ilki 1970 ylnda olmak zere 18 adet stand-by anlamas imzalamtr. mzalanan anlamalar ile alnan toplam kredi miktar 3.146.928 SDR (zel ekme hakk.SDR=1,38 $) ve 4.361.642.448 $dr.20 Fonun ynetim organlar, nem srasna gre yledir:21

ELMEZ, a.g.e., s. 22 http://www.foreigntrade.gov.tr/DUNYA/ulus/116ulus.htm 31.05.2002 21 Z.Sacit NEN, Uluslar aras Mali Kurulular, Gazi niversitesi ..B.F. Yayn No:51, Ankara, s. 26-29
20

19

Guvarnrler Kurulu: (Board of Governors of the IMF): Fonun en yetkili organ Guvarnrler Kurulu, her ye lkenin diledii gibi atad bir guvarnr ile yedeinden oluur. Bu yeler, genellikle maliye bakanlar veya merkez bankas bakanlardr. IMF Guvarnrler Kurulu, anonim irketlerdeki pay sahipleri genel kurul ya da devletlerdeki yasama organ grevlerine benzer grevleri yapan, bir karar organ durumundadr. Kurul ylda bir kez Eyll ya da Ekim aynda Dnya Bankas Guvarnrler Kurulu ile birlikte toplanr. Yllk toplantlar, uluslararas iktisadi ve mali ilikilerin geliimi zerinde nemli rol oynar. Ayn dnemde, eitli hazrlk toplantlar, resmi ve zel eitli komite toplantlar da yaplr. Ynetim Kurulu: Fonun gnlk ilerinin yrtlmesinden sorumlu, fonun merkezinde srekli olarak alan ve kendisine verilen, devredilen yetkiler erevesinde kararlar alabilen bir organdr. Haftada en az kez toplant yapan Kurulun balangta 12 olan ye says nce 20ye, sonra 22ye son olarak 24 karlmtr. Ynetim Kurulu ye saysnn 24 e karlmasna ilikin karar 22 Eyll 1992 tarihinde Guvarnrler Kurulu tarafndan onaylanmtr. Kurulun be yesi, kotas en yksek olan lkeler tarafndan dorudan atanr. Dierleri ise lke temsilcileri arasnda iki ylda bir seilir. IMF Bakan (Managing Director of the IMF): Bakan, IMF personelinin yneticisi olup Fonu, cra Direktrleri Kararlar dorultusunda ynetmekle ykmldr. cra Direktrleri Kurulunun genel denetimi altnda olmak zere, personelin ie alnp iten karlmas, Bakann grevleri arasndadr. Bakan bu grevlerini yaparken mmkn olan en yksek kaliteyi kollamann yan sra corafi temsil eitlii esasn gzetmekle de ykmldr. Bakann ynetimi altnda alan Fon Personeli (Sekreterya) iinde ounluu iktisat olmak zere, maliye ve vergi uzmanlar, istatistikiler, dil uzmanlar ve yardmc personel bulunmaktadr.

1.2.2.4 IMF nin Mali Kaynaklar 1.2.2.4.1 Kotalar ye lkelerin gayrisafi yurt ii haslas, ortalama rezervleri, cari d demelerinin yllk ortalamas gibi parametreler esas alnmak suretiyle hesaplanan yelik paylar vardr. Bu yelik payna kota denir. Kotalar, ye lkelerin IMF deki oy gcn, kurulutan yararlanabilecei mali imkann miktarn ve tahsis edilebilecek SDR ( zel ekme Hakk) miktarnn belirlenmesinde tek l olarak kullanlr. Trkiyenin kotas 1 milyar 350 milyon dolardr. ye lkelere artlar gerei zel bir imkan tannmaz ise, azami kotasnn sadece 3 kat tutarnda IMF kayna alabilir. Uluslararas Para Fonuna ye her lkenin toplamdaki oy oran yzdeleri eit deildir. rnein, Amerikann toplamdaki oy oran yzdesi 17,35, Trkiyenin toplamdaki oy oran yzdesi 0,49dr. Burada Rusyann toplamdaki oy oran yzdesinin 2,79, inin ise toplamdaki oy oran yzdesinin 2,20 olduunu belirtmeden geemeyiz. Gelimi 10 lkenin toplamdaki oy oran yzdesi 51,47dir. Mevcut yaplanma sonucu; IMF nezdinde, bata ABD olmak zere, ABye ye gelimi lkelerce onaylanmayan hibir karar alnamaz, kanlmaz olarak da, IMF tarafndan alnacak her karar, bu gelimi lkelerin menfaati ve siyasi beklentileri dorultusunda olmak zorundadr.22 IMF yesi her lkeye ilk girite bir kota verilir. yelerin fona yapacaklar mali ilemler ve Fon un ynetimine katlmadaki arlklar onlarn kotalarna baldr. Kotalar her lkenin yelik katklar, oy verme hakk, ekebilecekleri kaynak miktar ve zel ekme haklar (SDR) datm gibi ynlerden nem tar. Kotann adan nemi vardr. lk olarak kota, IMF ye ye lkenin oy gcnn belirleyicisidir. kinci olarak kota miktar, ye lkenin, IMF den yararlanabilecei mali imkanlarn belirleyicisi olan gstergedir.Yksek kota miktar, salanabilecek mali imkann da ykselmesine imkan vermektedir. nc olarak kota, ye lkeye tahsis edilecek SDR miktarnn balca belirleyicisidir.23 Fon yasasna gre kotalar ilke olarak, ye lkenin milli geliri, d ticaret ve deme hacmi gibi ekonomik gstergelere gre belirlenir.
22 23

http://www.kirimdernegi.org.tr/imftur.htm 31.05.2002 ELMEZ, a.g.e., s. 27-28

Fon ayrca Ynetim Kurulunun be yllk aralarla kotalar gzden geirme ve gerektiinde arttrmakla grevlendirilmitir. Bu amala rnein, kotalarn geici d deme aklarn karlamaya yeterli olup olmad, dnya ekonomisindeki byme hz, uygulanan kur rejimleri, yelerin ekonomik arlklar ve dier koullardaki deimeler dikkate alnr.24 IMF kredilerinin balca iki kayna bulunmaktadr. lki yukarda da belirtmi olduum gibi ye lkelerin kotalarna dayal olarak Fonun elinde kullanmaya hazr halde bulunan kullanlabilir dvizler ve SDR den oluan normal kaynaklardr. Yalnz kotalarn tm IMF nin kredi ilemlerinde kaynak olarak kullanlabilir nitelikte deildir. Kredi ilemlerinde kullanlabilir Paralar lkelerin demeler bilanosu ve rezerv pozisyonlar dikkate alnarak, IMF Ynetim Kurulunca belirlenmektedir.Yksek kotaya sahip lkeler ve Trkiyenin kotas aadaki tablo 1 de gsterilmitir. Tablo :1 Yksek Kotaya Sahip 11 lke ve Trkiyenin Kotas ye lke ABD Almanya Japonya Fransa ngiltere Arabistan talya Kanada Rusya Hollanda in TOPLAM TRKYE Kota 26,5 8,2 8,2 7,4 7,4 5,1 4,6 4,3 4,3 3,5 3,4 145,0 6,0 T.K.P % 18,3 5,7 5,7 5,1 5,1 3,5 3,2 3,0 3,0 2,4 2,3 57,3 0,4

Kaynak; Mahfi ELMEZ, IMF, Dnya Bankas ve Trkiye, s. 28

24

Halil SEYDOLU, Uluslararas ktisat, Gzem Yaynlar no:11, stanbul 1996, s.511-516

1.2.2.4.2 Borlanma IMF nin ikinci nemli kayna borlanmadr. IMFnin ye lkelere salad imkanlar bir kredi niteliinde deil bir destek eklinde olduu iin, IMFnin bu imkanlar karlnda yksek faiz veya dier masraf karl almas sz konusu deildir. IMF nin borlanmasnn belirli snrlar amamas iin maliyetsiz kaynak olan kotalara, maliyeti kaynak olan borlanmann uygun bir karmnn yaratlmas gerekmektedir. Buna kaynak karm ad verilmektedir. IMF nin borlanma zorunluluu baz nedenlerle ortaya kmaktadr. Fonun mevcut kaynak yaps, Fona ynelik destek taleplerini karlamak ta yetersiz kalmsa, borlanma yoluyla ek bir kaynak yaratmak gereklidir. Fonun temel kayna olan kotalar her 5 ylda bir artrma tabi tutulduundan Fonun kaynaklar zaman iinde yetersizlik gstermekte, bu nedenle borlanmak suretiyle ek kaynak yaratmak kanlmaz olmaktadr. te yandan kota demelerinin bir blm ye lkelerin kendi ulusal paralaryla yaplmaktadr. Ulusal paralarn hepsi ayn kullanlabilirlikte deildir. Bu adan kota artrmlar kaynak aratrm anlamna gelmekle birlikte ayn lde likidite gereksinimini karlamak iin serbeste deitirilebilir dvizler ile borlanlmas gerekmektedir. Nihayet borlanma gereksinimi iin bir dier neden demeler dengesi aklaryla karlaan byk kotal ye lkelerin Fon imkanlarn talep etmesiyle, dk kotal lkelerin isteklerinin karlanmasnda zorluklarn yaanmasdr. Bu sorunu gidermenin yolu borlanma ile alabilmektedir. Genel kabul grm yaklama gre, Fonun salkl bir mali yapy srdrebilmesi iin, toplam mevcut kotalarn % 50-60 dan daha fazla borlanmamas temel ama edinilmitir. 1.2.2.5 IMF Kaynaklarnn Kullanm 1.2.2.5.1 IMF mkanlarnn Kullanm koullar IMF,elindeki mali kaynaklar Fonun siyasetine uygun olarak talepte bulunan yelerine tahsis ederek, onlarn karlatklar demeler dengesi aklarn finanse etmektedir. Fondan borlanma, bir lkenin parasnn dier lke parasyla deitirilmesi veya paras karlnda dier bir ye lkenin parasnn satn alnmas eklinde olur. Ayrca ye lkeler, Fondan SDR (special drawing rights) olarak

borlanabilirler. Bu ekilde IMF den kredi almak normal bor ilemlerinden tamamen farkl bir zellik tar. IMF, normal olarak yelerin ksa vadeli d deme aklarn finanse eder. Yani fon kredileri ksa vadelidir. Fakat, d dengesizlii gidermek iin ekonomide yapsal bir deiiklik ve uyum gerektii zaman Fon, orta vadeli kredi de salayabilir. IMF, imkanlarn btn ye lkelere ayn artlarda kullandrr. Buna eit, kabul hakk denir. Fondan imkan talep eden ye lke, nce bunu aklamak durumundadr. Daha sonda IMF nin bu durumu uygun bulmas gerekmektedir. ye lkeler fon kaynaklarndan, demeler dengesi sorunu yznden yararlanmak isterler. IMF imkanlarndan yararlanmak isteyen ye lkeler baz artlar yerine getirmek zorundadrlar. Bu artlarn gereklemesi ile ye lkeler IMF imkanlarndan yararlanabilirler. Bu artlar, ye lkenin uygulayaca ekonomik programa ilikin olarak IMF ye niyet mektubu vermesi, Stand-by veya uzatlm dzenleme yaplmas, IMF tarafndan ye lkenin uymak zorunda olaca performans kriterlerinin belirlenmesi, kullanlacak imkanlarn taksitle denmesi, ye lkelerin kullanaca miktar kadar kendi paras cinsinden bir taahht senedini IMF ye vermesi ve ye lke uygulamasnn zaman iinde gzden geirilmesidir.25 1.2.2.5.2 Stan-By Dzenlemesi, Hazrlk Aamas Stand by dzenlemesi, ye lkelerin demeler dengesi sorununu zmek amacyla IMF ile anlat konular ieren bir dzenlemedir. Bu tam anlamyla bir anlama deildir. Nitekim bu nedenle stand by anlamasndan deil stand by dzenlemesinden sz edilmektedir. ye lkenin, IMF ile uygulanacak ekonomik program zerinde gr birliine varmas ve IMF Bakanna hitaben yazlm bulunan niyet mektubunu IMF ye gndermesinden sonra, niyet mektubunda taahht edilmi bulunan hususlar, Standart bir form olan stand by dzenlemesine geirilerek bu belge ekinde niyet mektubu ile birlikte IMF cra Direktr Kurulunun onayna sunulur. Stand by dzenlemesinin bir anlamadan en belirgin fark, iinde yer alan performans kriterleri veya dier uyulmas zorunlu koullarn ye lke tarafndan ngrlen srelerde yerine getirilmemesi halinde, IMFnin tek tarafl olarak imkan kullanmna son verme hakknn mevcudiyetidir.
Rdvan KARLUK, Uluslararas Ekonomik Mali ve Siyasal Kurulular,Turhan Kitabevi,Ankara 1998, s.308
25

Stand by dzenlemesi bir veya istisnai hallerde iki yllk bir sreyi kapsar. Bu iki sre arasnda 14 ay veya 16 ay gibi bir sre belirlenmesi de mmkndr. Bir yllk stand by dzenlemesi ile sorunun zlmesi mmkn grlmez ya da bir yllk bir stand by dzenlemesinin uygulamas devam ederken sorunun bu sre iinde zmlenemeyecei anlalrsa, yl kapsayan sresi uzatlm dzenleme ile IMF desteine uygulanan programn yla yaylmas sz konusu olabilir. Stand by dzenlemelerinde esas olarak u hususlar yer alr: -Stand by dzenlemesinin dayana olan niyet mektubunda ngrlen ekonomik programn zeti, -Dzenlemenin kapsad sre ve kullandrlacak IMF imkannn miktar, -Kullandrlacak IMF imkannn hangi tarihlerde ve ne miktar olarak kullanlaca, -ye lkenin uygulayaca ekonomik programn baarsn lmek ve buna gre IMF imkanlarnn kullandrlmasn salamak zere konulmu performans kriterlerinin nitelii ve limitleri, -IMF imkanlarnn kullandrlmasnn hangi koullar ortaya ktnda durdurulaca, -Stand by dzenlemesinin kapsad dnemde Fon ile ye lkenin yakn bir konsltasyon ilikisi iinde bulunaca. Kapsanan dnemin uzunluluunun ortaya kard baz ekler dnda, sresi uzatlm dzenleme nin ierii genel olarak stand by dzenlemesinden ok da farkl deildir. 26 1.2.2.5.3 Niyet mektubu Niyet mektubu, demeler dengesi sorunu nedeniyle IMF destekli bir ekonomik program uygulamak isteyen ye lkenin, uygulamay planlad ekonomik program aklayan ve alaca nlemleri ortaya koyan IMF Bakanna hitaben yazlm bir mektuptur. Niyet mektubu ye lke adna ilgili bakann ve Merkez Bankas Bakannn imzasn tar. Niyet mektubu stand by dzenlemesi ile birlikte IMF ye sunulur.27
26

ELMEZ, a.g.e., s. 39-40

IMFnin stand by anlamasn imzalamas iin, ye lkenin niyet mektubuyla belirtilen bir dizi nlemlerin yer ald ekonomik program ieren taahhtnameyi, Fon ynetimine vermesi gerekir. Bunun iin 4-6 uzmandan oluan IMF heyetinin ye lkeye yapaca ziyaretlerle 1-3 hafta sren grmeler yaplr ve program hazrlanr. Daha sonra Merkez Bankas Bakan ve Maliye Bakannn da imzasnn bulunduu niyet mektubu, IMF ynetimine gnderilir. IMF Ynetim Kurulu niyet mektubunu onaylarsa lkeye kredi verir. Uygulamada bu mektup IMF ynetimi tarafndan kaleme alnarak lke hkmetine onaylatlr. IMF ye niyet mektubu veren hkmetler, btn mali ve ekonomik politikalarn bu kurulun denetimine amay kabul etmekte, mektupta belirtilen hedeflerin dna klmayaca konusunda gvence vermekte ve IMF teknik heyetlerinin belli aralklarla ekonomiyi denetlemelerine imkan verilmektedir. 1.2.3 IMF Tipi stikrar Politikalar Ekonomistler bir ekonomide istikrarn salanabilmesi iin uygulanacak olan biri ortodoks dieri ise heteredoks istikrar programlar olmak zere iki tip istikrar program zerinde durmaktadrlar. Uluslararas Para Fonu (IMF), uluslararas bankerler, gelimi lkelerin brokratlar, akademisyenlerin ou ortodoks istikrar programn savunmaktadr. Heteredoks istikrar programlar ise daha az taraftara sahiptir. 1.2.3.1 Ortodoks stikrar Programlar Ortodoks istikrar politikalar ekonomide bozulan dengelerin yerine

oturtulmasn amalar. Bu eit programlarn ana yntemi mali alanda yaplan dzenlemelerdir. Balca iki eit ortodoks yaklam sz konusudur. Bunlardan birisi parasal genilemeyi nominal apa olarak alr ve d dengenin kurulmasn dviz kurunda meydana gelecek gelimelere brakr. kinci tr ortodoks programlar ise daha nceden tespit edilen dviz kurunu nominal apa olarak alr ve d dengenin kurulmasn dviz kurunda meydana gelecek gelimelere brakr.28 Ortodoks istikrar programlar genellikle IMF tarafndan desteklenmektedir. Uygulanan ortodoks istikrar programlarnn baarszlkla sonuland, sosyal ve politik karklklara neden olduu iddia edilmektedir. Birok ortodoks istikrar
27 28

ELMEZ,a.g.e., s.39 ASOMEDYA , ubat 2001 , s. 37

programnn yrtlmesinde askeri mdahalelere tank olunmutur. Programn yrtlmesi brokratik otoriter askeri izgide gerekletirilmitir. Bunun balca nedeni ortodoks istikrar politikalarnn reel cretlerde de yol amasdr. 29 Yksek oranl ve kronik enflasyonla kar karya olan lkelerde aniden kstlayc para ve maliye politikalarnn uygulanmas ekonomide iflaslara, resesyona ve isizlie neden olmaktadr. Ortodoks politikalar uygulanmaya balad srada firmalar nceden baz szlemeleri imzalamlardr. Bu imzalam olduklar szlemelere gre girdi almak durumundadrlar. Bylece bir ok olutuu zaman szlemelerde ngrlen enflasyon, oku izleyen cari enflasyonu geecek ve firmalarn reel retim maliyetleri reel kt fiyatlarn aacaktr. Ayrca para arzndaki kstlamalar szlemelerin ierdii demeleri yapmay imkanszlatracaktr. Bu durumda firmalar retimlerini, personel almlarn, cretleri yada girdi almlarn ksacaklardr. Hatta ok zor durumda olan iletmeler personel karmaya balayacaklardr. Ayrca vergilerin artrlmas ve kamu harcamalarnn kslmas ekonomik faaliyetler zerinde arpan etkisi yaratacaktr. Uzun yllar enflasyonla kar karya olan bir ekonomide enflasyon artk kendi kendini beslemeye balamtr. Yani kiiler enflasyon oranlarnn srekli artacan beklemekte ve ona gre hareket etmektedirler. Byle bir ortamda sk para ve maliye politikalarnn uygulanmas bile bu durumu deitiremez. Byle bir ortamda kstlayc para ve maliye politikalarnn uygulamaya konulmas ile enflasyon nlenebilmekte ancak maliyeti yaygn isizlikle denmektedir. Kstlatc para ve maliye politikalar retimde ve istihdamda nemli dlere neden olmaktadr. Bunun en belirgin rnei ABD dir. ABD de yllk bir puanlk bir d, GSMH da 220 milyon dolarlk bir azal meydana getirmitir. Firmalar eskiden yapm olduklar szlemeler nedeniyle ykselen

maliyetlerini karlamak iin fiyatlar ykseltmektedirler. Hatta daraltc politikalarn sebep olaca iflaslar engellemek amacyla likidite yaratlmas iin, hkmetlere bask uygulayacaklardr. Eer yrrle konan politikalar bir devalasyonu da ieriyorsa ekonomi ek bir enflasyonist bask ile kar karya kalacaktr. Devalasyon, dorudan doruya ihracata konu olan mallar etkileyerek bu mallarn fiyatlarnn artmasna neden
29

lker PARASIZ , Para Politikas , Ezgi Kitabevi , Beinci Bask , Bursa 1998, s. 218

olacaktr. Yaplan devalasyon dolayl olarak da fiyatlar genel dzeyinin ykselmesine yol aacaktr. Ayrca faiz oranlar ykselerek resesyon eilimi artacaktr. Bu tr gelimeler yeni devalasyonlarn da yaplabilecei izlenimini dourarak, faiz oranlar zerinde ek bir bask oluturacaktr. Kamu sektrnn i ve d borlar istikrarszln temel nedenlerindendir. Devalasyon ve yksek faiz oranlar, kamu sektrnn dn alma gereksinimini giderek daha da artrmaktadr. Bu durum istikrar abalarn gletirir. Borlarn ve bunlarn finansmannda kullanlan emisyonun giderek artmas, enflasyon bekleyilerini ve belirsizlikleri besleyen mekanizmalardr. 1.2.3.2 Heteredoks stikrar Programlar Son yllarda yeniden szleme yapma, fiyat, cret ve dier maliyet kontrollerinin birletirilmesinden oluan ve heteredoks istikrar programlar olarak bilinen politikalar ortaya atlmtr. Heteredoks istikrar programlar enflasyonun geri beslemesini ortadan kaldrmay ve bylece ortodoks politikalar daha etkin hale dntrmeyi amalamaktadr. Heteredoks programlarda mali alanda dengelerin salanmas yannda , dviz kurunun sabitlenmesi veya gelecekte alaca deerlerin bugnden saptanmas , cret ve fiyat kontrollerini ieren gelir politikalarnn kullanlmas gibi eler yer almaktadr. 30 Bu politikann etkin olabilmesi iin baz aralarn birlikte kullanlmas gerekmektedir. Bu aralarn zellikleri ve bunlarn istikrar zerindeki etkileri aadaki balklarla zetlenmektedir.

1.2.3.2.1 Heteredoks stikrar Politikalarnn Aralar Hiperenflasyon koullarnda gelecek dnem enflasyon orann geen dneme eit hatta daha yksek olacan dnrler. Bekleyilerin byle olumsuz olmas da enflasyon orann srekli ykselmesine sebep olur. Byle bir ortamda insanlar aamal politikalara gvenmeyecei iin ar cret ve fiyat dondurmalar ok etkisi yapacaktr.

30

ASOMEDYA , ubat 2001 , s. 37

Heteredoks politikalar fiyatlar sabitletirmek iin fiyatlar dorudan kontrol edilen mallar ve d ticarete konu olan mallar baz almaktadr. Fiyat dondurmalar ekonomide karaborsann, arz ktlklarnn olumasna, gmlemelere ve bunlarn ierdii ekonomik maliyetlere arm yapmaktadr. Heteredoks ok politikalarnn taraftarlar bu maliyetlerin, sk para politikas ve talep ynetimi eklindeki uygulamann neden olaca retim ve istihdamdaki reel kayplardan daha az maliyetli olduunu iddia etmektedirler. 31 Fiyat kontrollerinin piyasa mekanizmasnn etkin bir ekilde ileyiini ve hatta kaynak tahsisi ilevini bozaca bir gerektir. Fakat enflasyon orannn basama bulduu bir ekonomide zaten etkinlikten sz edilemez. Sk maliye politikas ve bte disiplini heteredoks programlarn olmazsa olmazdr. Ancak gelimekte olan lkelerin hkmetleri sk maliye politikalarn izlemekte glklerle karlarlar. nk ekonomideki iyimser bir bekleyite hkmet zerinde harcamalarn geniletmesi ynnde ok ar basklar olmaktadr.
32

Heteredoks ok politikalar ile fiyat ve cretler dondurulduu zaman dviz kurlar da sabitletirilmi olmaktadr. Bu politikaya bilindii gibi apa politikas denilmektedir. apa politikasnn amac; hzl dviz kuru deer kayp bekleyilerini krmaktr. Bu politikann dier politikalarla desteklenmesi gerekmektedir. Eer desteklenmezse dviz kurlar ksa bir sre ierisinde yeniden ykselecektir. Eer yurtii enflasyon oran drlemezse sabit dviz kurlar ekonomiyi ve zellikle de ihracat sektrn zedeleyecektir. Bu durum Arjantin de net olarak grlmektedir. 1981de lkenin ihracat 9.1 milyar dolar iken 1987 de 6.4 milyar dolara gerilemitir. Heteredoks yaklam istikrarn salanmasnda gelirler politikasn da savunmaktadr. Milli geliri paylamak iin sosyal snflar arasndaki ekime enflasyonu krkleyebilir. Sendikalarn yksek cret iin mcadeleleri ve iftilerin yksek taban fiyat iin hkmete basklar bu politikalara rnek verilebilir. Devletin gelirler politikas iki aamada varln gsterir. Birinci aama, retim faktrlerini ve mallarn fiyatlarnn tespiti aamasdr. Bu uygulanma ile devlet kimi sosyal gruplar himayeyi amalar. kinci aamada ise milli gelirin bireysel dalmna
31 32

lker PARASIZ, Kriz Ekonomisi, Ezgi Kitabevi, Kasm 1996, s. 83 PARASIZ, a.g.e., s. 84

mdahalede bulunulur. Milli gelirin bireysel dalmna mdahale ile mal ve hizmet talebi de ynlendirilir. Milli gelirin bireysel dalmna mdahalede ilk akla gelen, maliye politikas ve vergi uygulamalardr. Memur ve emekli maalarn saptanmas ve taban fiyatlarnn uygulanmas devlete, gelirler politikas ile toplam talebi denetleme olana salamaktadr. 33 1.2.3.2.2 Heteredoks stikrar Politikalarnn Etkinlii Heteredoks istikrar politikalar szlemelerin yeniden gzden geirilmesini, fiyat ve maliyetlerin dondurulmasn ierdii iin fiyat sistemini bir sre askya almaktadr. Halkn fiyatlarn bir sre donmu ekilde kalacana inanmalar fiyatlarla ilgili belirsizlikleri azaltacaktr. Firmalar nceden davranarak fiyatlar ykseltmeye gerek duymayacaklar ve enflasyon bekleyileri ile belirsizlik en aza inecektir. 34 Ayrca enflasyon orannn dmesi vergi gelirlerinin artmasna neden olmaktadr. Yine fiyatlarla ilgili belirsizliklerin azalmas kamu borlarnn reel faiz orann drecektir. zel sektr tarafndan retilen mallarn fiyatlarnn donmas kamu mallar fiyatlar ile dviz kurunun reel dzeyde gereklemesini salayacaktr. Bu durumda mali daralma desteklenecek ve ekonominin istikrara bal olarak resesyona ynelmesi engellenecektir. Heteredoks programlar enflasyonist bekleyileri ve belirsizlii azaltmakta ve bylece halk para tutmaya tevik etmektedirler. Fiyat kontrolleri daha az kstlayc ve hatta lml ekilde geniletici politikay tevik etmektedir. Bu durum faiz oranlarnn drlmesine hazine bono ve tahvilleri zerindeki faiz basksnn hafifletilmesine ve resesyonun lmlatrlmasna izin verebilecektir. Ancak bu durum heteredoks istikrar politikalarnn en tartmal noktasdr. nk genel olarak baarl bir istikrar politikasnn kredi kullanmn caydrmas, dviz kurunu savunmas ve i tasarruflar tevik etmesi iin reel faiz orannn yksek dzeyde tutulmasnn gerei ileri srlmektedir. 35 1.2.3.3 IMF Tipi stikrar Programlarnn erii IMF tipi istikrar programlar birok nlemi. iermektedir. Ancak bunlardan en nemlileri aadaki balklar altnda incelenebilir. 36
33 34

Cafer UNAY , Makro Ekonomi , Ekin Kitabevi , 6. Bask , Bursa 1996 , s. 200 PARASIZ,a.g.e., s. 220 35 PARASIZ, a.g.e, s. 222 36 lker PARASIZ, Trkiye Ekonomisi, 1923 den Gnmze ktisat ve stikrar Politikalar, Ezgi Kitabevi, Bursa 1989, s:223

1.2.3.3.1 Ulusal Parann Devalasyonu Bir lkede ithalat ok fazlayken ihracat dkse uluslararas ticareti yaplan mallarn yurt ii fiyatlar, d ticareti yaplmayan mala gre daha dk olacaktr. te devalasyon byle bir ortamda hzla fiyatlar ayarlayacaktr. Daha da nemlisi devalasyon yerli parayla belirlenen servet stokunu ve gelir akmlarnn d satn alma gcn dorudan doruya azaltr. 1.2.3.3.2 Kamu Sektr Harcamalarnn Azaltlmas Kamu harcamalar toplam talebi artrc etki yapmakta ve bu harcamalarn finansman emisyonla karlanmaktadr. Para arznn artrlmas bir yandan fiyatlarn ykselmesine neden olurken dier yandan ihra mallarnn fiyatlarn daha az , ithal mallarnn fiyatlarn ise daha ok rekabeti yapmaktadr. Dolaysyla IMF kamu aklarnn mmkn olduu kadar snrlandrlmasn ve kamu harcamalarnn finansmann da zel finansal piyasalara kaydrlmas gerektiini savunmaktadr. 1.2.3.3.3 Kamu Sektr Gelirlerinin Artrlmas IMF tipi politikalar vergileri artrmay , sbvansiyonlar ksmay veya zamanla kaldrmay, kamusal mal ve hizmetlerin fiyatlarn ykseltip, bylece kamu gelirlerini artrmay amalamaktadr. Bunun yannda toplam talep drlerek kamunun borlanma gerekleri azaltlmak istenmektedir. IMF genellikle dorudan vergileri savunmasna ramen, programda hzl sonu verdii iin ou zaman dolayl vergilere de bavurulmaktadr. 1.2.3.3.4 Sk Para Politikas Para politikasnn hedefi enflasyon orann kontrol altna alarak toplam talebi azaltmaktr. Bunun iin de zellikle toplam banka kredileri azaltlmaktadr. zellikle de kamu bankalarnn am olduklar krediler snrlandrlmaktadr. 1.2.3.3.5 Faiz Oranlarnn Ykseltilmesi Piyasa faiz oranlarnn ykseltilmesindeki ama tasarruflarn tevik

edilmesidir. Eer bir ekonomide tasarruf miktar artarsa toplam talepte azalma meydana gelir. Dolaysyla fiyatlardaki ykseli durdurulmu olur. 1.2.3.3.6 cretlerin Kontrol cretlerin kontrol altna alnmasyla bir yandan toplam talep zerindeki basknn azaltlmas dier yandan da retim maliyetlerinin hafifletilmesi amalanr.

Bylece retilen mallarn uluslararas piyasalardaki rekabet gc de artrlm olur. Ayn zamanda hkmetin cretle ilgili harcamalarnda azalma meydana gelir. 1.2.3.3.7 Ticaretin Liberalletirilmesi Ticaretin liberalletirilmesi tarifelerin , ihracat sbvansiyonlarnn ve miktar kstlamalarnn azaltlmasn iermektedir. Byle bir yaklam ilk bakta elikili grlebilir. nk tarifelerin indirilmesi kamu gelirlerinin azalmasna, ihracat sbvansiyonlarnn azaltlmas ya da kaldrlmas ise ihracatta dlere sebep olur. Bununla birlikte buradaki temel ama, ulusal reticileri d rekabete sokarak prodktif etkinlii artrmak ve yerli reticilerin yabanc girdileri daha dk maliyetle kullanmalarn salamaktr.

KNC BLM TRKYE VE IMF LKLER 2- TRKYE IMF LKLERN BELRLEYEN EKONOMK EREVE Burada lkemizdeki IMF ilikilerini dzenleyen temel ereveyi deerlendirmeye alrken IMF ncesi ekonomik durumu ksaca zetlemekte yarar grlmektedir. 2.1 IMF NCES TRKYE EKONOMSNN GENEL DURUMU Trkiye Cumhuriyeti ekonomik ynden ok g artlar altnda kurulmutur. Birinci Dnya Sava dier lkeler iin 1918 ylnda bittii halde, Trkiye 1922 ylna kadar Kurtulu Savan devam ettirmee mecbur braklmtr. Osmanl mparatorluundan ekonomi olarak devir alnan pek bir ey yoktur. Devlet borlarnn tasfiyesi iin kurulan Dyunu Umumiye, demir ve deniz yollarna el atm yabanc irketler, yerli rn deil fakat ithal mallarn himaye eden gmrk rejimi, geimini en ilkel yntemlerle topraktan salamaya alan perian bir halk, cumhuriyet idaresinin devrald ekonominin en nemli vasfdr. Btn bunlardan daha vahimi, Osmanl mparatorluu zamannda nemli ticaret ve sanayi faaliyeti aznln elinde olduu iin, Cumhuriyetin kuruluu ile bunlar Trkiyeyi terk etmi ve ticari faaliyet tamamen durmutur. 37 Bu dnemde 17 ubat- 3 Mart 1923 zmir ktisat Kongresi yaplmtr. zmir ktisat Kongresinin iki temel amac vardr. Bunlardan birincisi; Tccar, ifti, sanayici ve ii kesimlerinin kendilerine zg sorun ve isteklerini belirlemek, kincisi ise yabanc sermaye evrelerine ekonominin gelecekte alaca biimi aklamaktr. 2000 den fazla delegenin katld kongrede alnan kararlarla yeni Trk Devletinin uygulayaca iktisadi sistem liberal kapitalizm olarak belirlenmitir.38 Sanayiden yoksun geri bir tarmsal ekonomik yap devralan gen Cumhuriyet, ekonomik nceliklerin ve politikalarn belirlendii 1923 ktisat Kongresinde daha ok yerli rnlere ncelik verilmi, yatrm mallar sanayi ihmal edilmitir. Bu dnemde yeni kurulan yatrm mal sanayileri de byk lde dayankl tketim mallar retimine ynelik olmutur. Yukardaki aklamalardan da anlald gibi bu dnemde karma ekonomik sistem iinde tketim mallar sanayiine arlk veren ithal ikameci sanayileme

37 38

Vural SAVA, Trkiye Ekonomisi , Sermet matbaas, stanbul 1971, s.1-2 mer EROLU, Trkiye Ekonomisi, Isparta 2000,s:20

politikalarnn uygulanmasna devam edilmitir. thal ikameci sanayilemenin uyguland bu dnemin banda d ticaret politikasnda da farkl bir seim yaplmtr.39 1920li yllarn Trkiye si ekonomiyi istenilen ynde gelitirme olana vermeyecek lde alt yapsz, da ok ak ve d dnyaya ok baml bir yap sergilemekteydi. Bu yapnn arka planndaysa Cumhuriyet Hkmetleri ok sayda siyasal-toplumsal sorunla bouuyordu; Ayrca pek ok alanda devrimci dnmler gerekletirmek zorundayd. te bu olumsuz ekonomik koullarda 1929da NewYork Borsasnn kyle patlak veren Byk Ekonomik Bunalm, tarm rn fiyatlarnda nemli dlere yol am ve bu gelimeler Trkiyenin ihracat gelirini bsbtn azaltmtr. Ayrca 1932 de balayacak olan Osmanl borlarnn tasfiyesine ilikin demeler, her kuruun daha iyi hesabn gerektiriyordu. Bata 1929 sonras Gmrk Vergileri geri gelecek diye byk ithal mallar stoku yapan tccarlar olmak zere, ekonomik bunalmla fiyatlarn k, zel giriimciler arasnda yaygn iflaslara neden olmutur. Bu sebeplerden tr Trkiye kendi i dengelerinin de bozulmasyla youn bir ekonomik bunalma girmidir. Milli Giriimci yetitirmek amacyla izlenen bu politika ilemez oldu.40 kinci Dnya Sava, snrlarmz iine tamamakla birlikte ekonomik kalknma gayretlerimizi byk lde baltalam, bir taraftan d ticaret hacmi yar yarya azalrken dier yandan da bir milyardan fazla askeri silah altnda bulundurmak devlet masraflarn byk lde arttrmtr. Bu sebepten tr devlet yeni vergiler (Milli Mdafaa Vergisi ve Varlk Vergisi gibi) koymak zorunda kalm ve ksa vadeli bonolar kararak (tasarruf bonolar) halka borlanmtr. Sonuta ekonomide dengeler nemli lde bozulmu ve enflasyonist bir bask ortaya kmtr. 1938 de toptan fiyatlar endeksi 100 iken 1942 de 280e ve 1943 te 457ye ykselmitir. Trkiye Cumhuriyetinin bu ilk enflasyonu, ilk devalasyonu da beraberinde getirmitir. 1943 ylnda; 126 kuru olan Dolar 131 kurua ykseltilmi ve ayrca prim tatbiki suretiyle (gizli devalasyon) dolarn gerek kymeti 193 kurua ykselmitir. Btn bu olumsuz artlar sonunda, 1939 da uygulanmaya balanacak

A. Kemal ELEB,Trkiye de Ekonomik stikrarszln Dsal ve Yapsal Nedenleri stikrar Politikalar, Manisa 1998, s.99-100 40 Glten KAZGAN,XII y.y Tazminat Dneminden Bu Dneme Gei, s.:71-72-73

39

ve

olan kinci Be Yllk Sanayi Plan da uygulanamam ve bu nedenlerle plan fikri, eyrek asr ertelenmitir. 41 II. Dnya Sava yllarnda Trkiyenin d ticaret politikas daha ok uluslar aras ekonomik artlarn etkisi altnda kalmtr. Devleti dnem ve sava yllar sresince Trkiyenin d ticaret politikasnn balca amac d ticaret andan kanmakt. Bu amaca ulamak iin d ticaret byk lde ikili anlamalarla yrtlmeye allmtr. 1930 lu yllarn balarnda artan d ticaret an azaltmak iin ithalata byk kstlamalar getirilmitir. Trkiyenin mallarn ithal eden lkelerden mal alnmas, yerli retimi yaplan mallarn ithalatnn kstlanmas yoluna gidilmitir. 1937 ylnda d ticaretin daha serbest olmas yolundaki giriimler, 1938 ylnda d ticaret ana sebep olunca yeniden snrlandrmalar getirilmi ve sava boyunca d ticareti snrlandrc politikalara devam edilmitir.42 Daha kinci Dnya Sava srerken ekonomik gerilemeyle birlikte hzlanan enflasyon, retimde meydana gelen yetersizlikler ve younlaan siyasal basklar Trkiyede yeni dnmlerin yaplmas gereini ortaya koymutur. Trkiyenin kinci Dnya Sava yllarnda ngiltere ve ABD den askeri yardm istemesi ve 1942 de yrrle konan Toprak Mahsulleri Vergisini izleyerek ortaya kan buday ktl dolaysyla dnyann her yanndan buday yardm aramas, d yardm isteklerinin ilk basaman oluturuyordu. Savan ortaya koyduu bu gerek Trkiyenin askeri gcn olumsuz etkilemekte ve en temel gda maddesi olan buday bile salanamamakta idi. 2.2. IMF SONRASI TRKYE EKONOMSNN GENEL DURUMU 2.2.1 1944-1960 Aras Dnem kinci Dnya Sava boyunca enflasyon ve darlklarn yol at speklatif faaliyetler bir ksm tccara nemli servetler edindirdi. Teknolojik g ve retimin yetersiz, rgtlenme ve pazarlama bilgisinin ise yok denecek kadar az olduu zel kesimde, bu servetleri retken sermayeye dntrmek ok kolay da deildi. Ancak da almayla birlikte oluabilecek yabanc sermaye ortakl ve d yardmn getirecei sermaye bollamas, biriken servetlerin retken sermayeye dnmn mmkn klabilecekti.

41 42

SAVA, a.g.e., s.3-4 EROLU, a.g.e., s.42-43

Ayrca byk toprak sahipleri asndan sava sonras dnemin tarm iin geni pazar olanaklar yaratt da buna eklenmelidir. Savata yklan Avrupa iin gda maddesi ve hammadde ihtiyac, Trkiyenin ilenmeyen geni topraklar da eklenince, yeni retim ve kar olana demekti. Bunlara ramen Trkiye de yol ve tarmsal makine donanmnn eksiklii, varolan imkanlar kullanmay snrlamaktayd. kinci Dnya Sava bittiinde Sovyet Rusya dan gelen toprak talebi, askeri yardma yol at. Trkiye ilk askeri yardmn, Truman Doktrini erevesinde 1947de ABDden ald. 1948 ylnda ise Marshall yardm bir ekonomik yardm olarak devreye girdi. lkemiz Kore Savana asker gndermesi karl olarak da 1952 de NATOya kabul edildi. D ve i basklarn karm olarak ortaya kan bu da alma denemesinde ncelik, her iki tarafta da siyasal nitelikte grlyordu. D sermayeye almann salayaca ekonomik olanaklar kadar, ierdeki siyasal ve ekonomik dzenin dnemin gl snflarnda yaratt endieler de Trkiyeyi bu yeni oluuma itiyordu. ABD ise Trkiyeyi, kurulmasna nclk ettii yeni uluslararas ekonomik sistemin bir paras olarak dnmekteydi. Esasen Trkiyede bu sistemin getirdii kurumlara katlmay gelecekte yapsal dnmleri asndan yararl grmekteydi. Bu nedenle Trkiye 19 ubat 1947de Dnya Bankas ve IMF ye ye oldu. Ve IMF yesi olarak Trkiye sabit, ama ayarlanabilir kur sistemini benimsedi. kinci Dnya Sava boyunca yaanan enflasyonun dviz kurunu ar deerlendirmi olmasn gidermek iin, 7 Eyll 1946 da Trk lirasnn d deeri 1,28 TL = 1 dolardan 2,80 TL = 1 dolara devale edildi. Buna ilaveten Trk lirasna gveni arttrmak iin Merkez Bankas altn satlarn serbest brakt. thalatta kota sistemi gevetildi. Tarma dayal sanayilemeyi gerekletirmek ve zellikle o dnemde gda maddesi ve hammadde ihtiyac olan Bat Avrupaya ihracat arttrmak zere, 1949 ylndan itibaren Marshall yardm erevesinde traktr ithaline balad. Trkiyenin tarmsal gelimesini salamak zere Karayollar Genel Mdrl kuruldu . 43 1950 yl Trkiyenin siyasal hayatnda nemli bir rol oynamtr. Trkiye ok partili bir dzene gemitir. ve d basklar sonucunda uluslararas ekonomik kurulularla anlamalar yapm ve yardm almaya balamtr. Traktrn devreye girmesiyle 1947-1953 yllar arasnda ok olumlu gelimeler meydana gelmi ve retim nemli lde artmtr. Ancak Kore savann balamasyla meydana gelen
43

KAZGAN, a.g.e., s.94-98

yksek konjonktrden dolay dnya piyasasndaki hammadde fiyatlarnn artmasyla birlikte Trkiyenin elinde bulundurduu altn ve dviz rezervlerinin erimeye balamas ve 1953 ylnda hava koullarnn bozulmasndan dolay Trkiye ekonomisi de olumsuz ynde etkilenmitir. 1953 ylndan sonra ihracatta yaanan skntlar sebebiyle 1956dan sonra katl kur sistemine gidilerek turistlik dvizlerde 1$ =5.25-5.5 TL kuru uygulanmaya balanm, faiz oranlar ve fiyat denetimleri arttrlmtr. Bunun sonucunda d ticaret a bir miktar azalmtr. Fakat sabit kur politikas uygulamasnn baarsz olmas, ithalatn artmas, temel mallarn ithalatnn azalmas, 1954ten sonra tarmsal retimin dmesi, byme hznn yavalamas, enflasyon hznn ykselmesi, dviz skntsnn ortaya kmas, ABDnin d yardmlar ksmas ve devalasyon konusundaki basklarn artmas sonucunda Hkmet, 4 Austos 1958 stikrar Kararlarn yrrle sokmutur. Bu kararlar ile TL devale edilmi, M.B getirilen snrlamalar ile para arzn kontrol etmeye allm, KTlerin M.B dan salanan finansman belli bir limite balanm ve ayrca KT rnlerine zam yaplarak zararlar azaltlmaya allmtr. Bu nlemlere ilaveten kamu harcamalar kslarak bte aklar azaltlmaya allm, 1954 sonrasnda getirilen fiyat kontrolleri kaldrlarak fiyat mekanizmasnn ilemesi ngrlm, ithalatta liberasyona gidilmesi amalanm, katl kur sisteminden tekli kur uygulamasna geilmi, ithalat aylk programlara balanmtr. stikrar program ile tm dviz almlarnda 1 $ iin 6.22 TL vergi alnrken, ithalat ve dier dviz ilemlerine 1 dolar 9.02 TL kuru uygulamas benimsenmitir. stikrar kararlarnn yrrle girmesiyle d kredilerde artlar olmutur. Trkiyenin uzun dnemli 422 milyon dolarlk d borlarnda bor ertelemesine gidilmi ve bu borlar bir deme planna balanmtr. 350 milyon dolarlk yeni d kredi salanm, bunun 75 milyon dolarn Avrupa Ekonomik birlii rgt, 25 milyonunu IMF, kalann ise ABD karlamtr. 1958 Ekonomik stikrar Kararlarnn nemli bir ksmnn uygulanmas 27 Mays 1960 ihtilalinden sonraya kalmtr. Tm bu gelimelere ramen IMF denetiminde uygulanan nlemlerden beklenilen sonulara tam olarak ulalamamtr.44 1958 istikrar tedbirlerinden sonra ekonomi iin durulma dnemi balad. Byk d yardmlarla d ticaret dar boaz giderilmeye alld.

44

Rdvan Karluk, Trkiye Ekonomisi, Beta Basm Yaym, 1997 stanbul s:380-381

fiyatlar ykselme ynndeki

dalgalanmadan kurtarld.45 Ancak bu dnemde d

borcumuz, 1960 yl sonu itibariyle Trkiye nin d borlar %60 normal, %33 ariyere ve %7si de Kamu Sektr ithalat borcu olmak zere toplam 1,135 milyon dolara ulamt.46 Kredi piyasas yeniden dzenlendi. Alnan tedbirlerin sonular tam olarak ortaya kamadan 27 Mays askeri mdahalesi oldu ve 19591961 dnemi siyasal olaylarn n plana kt ve ekonomik kalknma gayretlerinin durduu bir dnem olarak ekonomi tarihine geti. 2.2.2 1980 ncesi Planl Kalknma Dnemi (1960-1980) Trkiye ekonomisinin d ve i basklar altnda denetimli ekonomi da kapanma ile serbest piyasa ekonomisine gei ve uluslararas ekonomiye katlma arasndaki gelgitlerinde, 1963-1974 dnemi yeni bir aama oldu. OECD erevesinde kurulan Trkiyeye yardm konsorsiyumunun verecei kredileri ngrebilmesi iin Trkiyenin istenilen kriterlere uymas gerekiyordu. Bundan da te, 1960l yllar ABDnin bile kendisini karma ekonomi diye niteledii, gelimekte olan lkelerinse Birlemi Milletler nezdinde etkinlik kazand yllard. Souk sava srerken scak sava Vietnamda nce Franszlar sonra ABDyi silahl atmada zorlamaktayd; SSCB giderek evrenin azgelimi lkelerinde etkinlik kazanma tehdidi yaratyordu. te byle karmak bir ortamda ekonomiye eki dzen vermeye alan askeri rejim ktisadi Planlamay gndeme getirdi. D piyasalarda dolar zerine speklasyonun yaratt basklar bir yandan, lml da olsa ierdikleri enflasyonun 9 TL/ dolar kurunu ar deerlenmi hale getirmesi ve ithalat darlklar zerine devalasyon iin IMF basklarnn ortaya kmas, 1968 ylnda Trkiyenin ihtiya duyduu ksa vadeli sermayeyi ( dvize evrilebilir mevduat hesaplar) IMF denetimi dnda Avrupa Para Piyasasndan serbeste ithale yneltmiti. Ne var ki, 1970li yllarn getirdii olumlu dnya koullar, Austos 1970 devalasyonunun, TL/dolar kurunun 14,85 TL/ dolar olarak dzeltilmesinin olumlu etkileri ve 1960l yllarda Avrupaya giden iilerin yollad dvizlerin artmas buna ihtiya brakmamtr. Resmi kredilerin ve d yardmlarn sermaye giriinde egemen olduu bu yllarda, batnn Trkiye zerindeki denetim rgtleri (IMF- IBRD- OECD gibi) bir ka biimde ortaya kabiliyordu.

SAVA, a.g.e., s.7 Sait ABA, Trkiyede Cumhuriyet Dneminde D Borlanma , ktisat ve Maliye Dergisi, Cilt 36, Mays Haziran 1989, s.196.
46

45

Kriz dnemlerinde serbest piyasadan kredi bulunamadnda uygulanan IMF istikrar program erevesinde istenilen politikalar uygulatlabiliyordu. 47 1969 ylnda Trk ekonomisinin ktye gitmesi ve bte aklaryla finanse edilen kamu harcamalarnn basks sonucu toplam talep toplam arz amtr. Bu da tketim ve zel yatrmlar olumsuz ynde etkilemitir. Bu nedenle 1970 ylnda fiyatlarda net bir hzlanma olmutur. Speklatif etkiler ve tarmsal retimin dkl fiyat artlarn krklemitir. Bu durum bte aklarn oaltmtr. Ayn zamanda ihracattaki artlarn ithalattaki artlardan daha az olmas nedeniyle d ticaret aklar artmtr. Bu olumsuzluklar sonucu baz kararlar alnmtr. Alnan bu kararlarn temel zellikleri unlardr; -D ticaret politikasyla ilgili olarak yapsal deiiklikler gndeme gelmitir. Yeni dviz kurlar erevesinde ithalat daha liberal bir ekilde yaplacak, yrrlkte olan oklu kur sistemi kaldrlacak, ithalattan alnn damga vergisi drlecektir. -Merkez Bankas para arzn ve banka faaliyetlerini daha etkin bir ekilde kontrol edecektir. Yeni istikrar program reeskont ve dn ilemleri iin daha yksek faiz oran, tasarruf ve vadeli mevduatlar iin ise daha dk faiz oran ngrmekteydi. Bu nlemler ayrca sermaye piyasasn geniletmeyi hedef alan yasal dzenlemelerle de takviye edilecekti. -Bte aklarn azaltmak ve tutar nemli boyutlara ulaan ksa vadeli borlar demek iin yeni bir vergi ve bte politikas izlenecekti. stikrar kararlarnn alnd bu tarihte Trkiyenin dviz rezervleri en dk dzeye inmi bulunmaktayd. Bu nedenle IMF Austos ay banda Trkiyeye 90 milyon $ stand by kredisi vermitir. stikrar kararlarnn alnmas 12 Mart 1971e kadar geen sre iinde IMF yaklak 234 milyon dolar kaynak salamtr.48 1970li yllar dnya iin olduu kadar Trkiye iinde byk dnmleri hazrlayan politik, toplumsal, ekonomik ve teknolojik deiimlerin ortaya kt yllar olmutur. Trkiye 1970li yllarn balarnda olumlu dnya konjonktr ve 10 Austos 1970 stikrar nlemlerinin avantajn kullanarak kalknma abasn srdrmtr.49 1970de birinci petrol krizinin patlak verdii 1973 sonu ve 1974 bana kadar geen yllarda btn gstergeler olumlu seyretmi ve ekonomiye bir
47 48

KAZGAN, a.g.e., s:111 ve 114 PARASIZ,Trkiye Ekonomisi, s.149 49 PARASIZ, a.g.e., s.150

iyimserlik havas yerlemitir. Reel GSMH art hz ylda ortalama %7 ye ulam ve yurtii tasarruflar (%18,5) neredeyse yurtii yatarm (%18,7) karlyor hale gelmitir. hracatn ithalat karlama oran ykselmi, net turizm geliri pozitif bakiye vermeye balam ve ii dvizi girileri artmtr. Geri bu arada enflasyon hz da ylda %20ye yaklamtr ama AT ile gmrk birlii anlamasnn gei dnemi diye tanmlanan ikinci dnemine gei iin Katma Protokol imzalanmtr.50 1973 yl sonunda petrol fiyatlarnn 4 kat artmas, ekonomik byme zerinde ok olumsuz etkilere neden olmu, sonuta mevcut dviz rezervleri kullanlarak ksa vadeli borlanmaya gidilmitir. Bymenin ksa vadeli borlanmaya dayandrlmas ve deien dnya konjonktrne uyum salayacak nlemlerin zamannda alnamamas sonucunda dviz rezervleri byk lde azalm, Kbrs harekatna ynelik ambargonun etkilerinin 1977 ylndan itibaren daha da hissedilir olmas demeler dengesinde nemli sorunlar yaratmtr. zellikle yatrm mal ve ara mal ithalat transferlerinde balayan gecikmeler nemli darboazlar oluturmu, GSMHnn art hznn hzla dmesine ve hatta 1979dan itibaren eksi deer almasna, enflasyon orannn da hzla trmanmasna neden olmutur. 1970-77 dneminde lkemizin rettiinden daha ok tketmesi ve kalknmasn byk lde d kaynaklara balamas ve dnya petrol fiyatlarndaki deimenin etkisiyle d ticaret ann bymesi, bu an d borlanmalar ve dvize evrilebilir mevduatlarla karlanmak durumunda kalnmasna neden olmutur. Trkiye petrol okunun neden olduu d deme a rezerv hareketlerini ve ksa vadeli borlanmayla finanse ederek petrol okunun getirdii uyarlama mekanizmasnn iletilmesini uzun bir zaman aral iinde zmeyi deneyerek 1978 ylna kadar erteleyebilmitir. Ancak bu aradan geen zaman ksa vadeli d bor ykn byk lde arttrrken, ihracatn yapsnda gerekli olan deiiklik salanamadndan, ihracatta nemli bir gelime olmamtr. Bylece Trk ekonomisinin deien dnya ekonomik konjonktrne ve petrol okunun yaratt sorunlara uyarlamak amacyla 1978 ylndan itibaren ekonomik istikrar nlemleri uygulamaya balanmtr.51 Ekonomideki genel gidiatn giderek ktlemesi sonucunda hkmetler, Nisan 1978 ve Mart 1979 tarihlerinde birbirine benzer iki istikrar paketi yrrle

50 51

KAZGAN, a.g.e., s.118-119 PARASIZ, a.g.e., s.173-174, 196

koymulardr. stikrar Kararlarnn baarya ulamas, mutlaka d kaynaa ihtiya gsterdii iin IMF nin desteine ihtiya domutur. Bunun iin IMF ye bir Niyet Mektubu verilmesi kararlatrlm ve Fon ile stand-by anlamas imzalanmtr. Gemite uygulanan hatal ekonomi politikalarnn lke ekonomisinde krize yol at vurgulanan mektupta, mali ve parasal nlemlerle i tasarruflarn arttrlaca, KT lerde fiyat politikasnn daha esnek hale getirilecei ve kamu yatrmlarnn en kritik alanlara kaydrlaca belirtilmitir. Artan bor ve servis yk sebebiyle ihracatn ithalat karlama orannda makasn daha alabilecei vurgulanm ve imdiye kadar grlmemi kapsamda bir vergi reformu yaplaca belirtilmitir. Merkez Bankasndan kullanlacak olan avans miktar belirli bir limitle snrlandrlrken, kamuda alan ii ve memur saysnn dondurulduu, KTlerde tasarruf uygulamasna geildii, i talebin azaltlmas amacyla zam oranlarnn yksek tutulduu aklanm ve tasarruflarla krediler arasndaki dengenin kurulmas iin banka faizlerinin 5,5 puan arttrldna dikkat ekilmitir. Son olarak da hkmetin ald nlemler yeterli bulunmad takdirde ek nlemleri de alaca ve bunun iin Fonun danmanlndan yararlanaca aklanmtr. Bylece Trkiye, 1979 Temmuz aynda IMF den 256 milyon SDR lik bir finansman destei salamtr.52 Aadaki tablo 2de 1961-80 tarihleri arasnda IMF ile yaplm olan anlamalar gsterilmektedir.53 Tablo:2 1961-80 Tarihleri Arasnda IMF ile Yaplan Anlamalar
Anlamann Kabul edildii Tarih 1 .01. 1961 30.03.1962 15.02.1963 15.02.1964 1.02.1965 1.02.1966 15.02.1967 1.04.1968 Sona erme (veya)iptal tarihleri 31.12.1961 31.12.1962 31.12.1963 31.12.1964 31.12.1965 31.12. 1966 31.12.1967 31.12.1968 Kabul edilen miktar (milyon SDR) 37.50 31.00 21.50 21.50 21.50 21.50 27.00 27.00 ekilen Miktar 16.00 15.00 21.50 19.00 -----21.50 27.00 27.00 2.50 21.50 Kullanlmayan miktar (milyon SDR) 21.50 16.00

1 2 3 4 5 6 7 8
52 53

KARLUK, a.g.e., s.383-384 Mahfi ELMEZ, Sonu Deil Balang,Mag Dergisi, Ocak 2000, say 5., s.29.

9 10 11 12

1.07.1969 17.08.1970 24.04.1978 19.07.1979

30.06.1968 16.08.1971 19 .07.1979 17.06.1980

27.00 90.00 300.00 250.00

10.00 90.00 90.00 230.00 17.00 210.00 20.00

Kaynak; Mag Dergisi,Ocak 2000,Say 5, s,29.

lgili tablodan da grlecei gibi bu yllar arasnda IMF ile yaplan anlamalarla salanan kredi olanaklarndan zellikle 1978 ylnda ki nemli bir blmnn kullanlmad anlalmaktadr. 2.3 1980 SONRASI EKONOMK GELMELER VE IMF STKRAR PROGRAMLARI 2.3.1 24 Ocak Ekonomik stikrar nlemleri 1980li yllara kadar lkemiz birok kriz yaam ve bu krizler sonunda

ktleen ekonomiden ya kendi imkanlarn kullanarak yada d yardm almak suretiyle kmtr. 1980li yllara lkemiz 24 Ocak 1980 stikrar Kararlar ve onu izleyen aylarda alnan liberalleme politikasyla girdi ve bylece Trk ekonomisinde devrim olarak nitelendirilebilecek bir ekonomik dnm sreci balad. Bu balamda IMF tarafndan onaylanan ksa vadeli istikrar nlemleriyle orta vadeli ayarlama ve liberalleme politikalar uygulanmaya baland. 1978 ve 1979 stikrar Kararlar. O dnemde Trkiye nin iinde bulunduu istikrarszlklar sebebiyle kararllkla uygulanamamtr. Bu sebeple, d kredilerden ok az miktarda yararlanlmtr. cret ve maalarla snr getirilememi, kamu harcamalar kslamam, vergi gelirlerinde de bir art salanamamtr. Bunun sonucunda da bte aklar kapatlamamtr. Yksek destekleme fiyatlarnn finansmann Merkez Bankasnn yapmas, enflasyonu krklemi ve 1979 Aralk aynda enflasyon % 80 leri amtr. Fiyatlar hzla ykselirken, dviz darboaz sebebiyle ithalatn kstlanmas ve enerji sknts, sanayi sektrnde kapasite kullanm oranlarnn %50 lerin altna dmesine yol amtr. Eyll 1977, Mart 1978, Nisan 1979 ve Haziran 1979da byk oranl devalasyonlar yaplmtr. Dvize evrilebilir Mevduat hesaplarna getirilen kur garantisi kaldrlm, dviz tasarrufu salamak iin yurt dna klara kstlama getirilmitir. Mal karlnda ortaya kan garantisiz ticari borlarn katksyla toplam d borlar ve zellikle ksa vadeli olanlar ok hzl

bir art gstermitir. Enflasyon ve demeler dengesi aklar, dnemin en yksek seviyelerine kmtr. 1978 ve 1979 istikrar kararlar kendi ilerinde btnlk gsteremedikleri ve dnemin i ve d artlarndaki olumsuzluklar, bu kararlarn salkl bir biimde uygulanmasna imkan tanmamtr. 1978 ve 1979 yllarnda yrrle konulan istikrar programlarnn etkin bir ekilde uygulanamamas yeni bir istikrar program hazrlanmas gereini duyurmutur. 24 Ocak 1980 stikrar Program ksa vadede gereklemesi ngrlen amalar yannda uzun vadeli amalara da sahip olan bir programdr. Bu program ksa vadeli amalar gerekletirmekten ok, kalc ve ekonomide yapsal deiimi salamaya ynelik bir ekonomik gelime programdr. Uzun dnemde gereklemesi istenen iki yapsal ama vardr. Bunlar, kamusal alann daraltlmas ve piyasalara mdahalenin kaldrlmasdr. 54 2.3.1.1 24 Ocak Kararlarn Hazrlayan Nedenler 24 Ocak kararlar ncesinde biriken sorunlar ve 1980li yllarn banda ortaya kan sorunlar, bu nlemlerin hem aln nedenleri hem de izlenecek ekonomik amalarla ilgili baz fikirler vermektedir. Bu sorunlar aadaki gibi sralanp aklanabilir; 55 Gecikme gerekir. Enflasyon sorunu: 1980li yllara doru enflasyon oran giderek artmtr. O halde enflasyonun art orannn drlmesi gerekir. Kapasite Kullanm Orannn Dkl: Petrol ve enerji yetersizlii, ulam darboaz, ithal girdilerinin yetersizlii ve finansman sknts eksik kapasite kullanmna neden olmaktadr. Bunun giderilmesi gerekir. hracat Durgunlamas:Gerekli ithalat. hracatn yetersizlii nedeniyle yaplmamaktadr. O halde bu sorunun almas gerekir. Yurtii Tasarruflarn azaltlmas: 1980li yllara doru yurtii tasarruflarn azalmas, yatrmlarn yaplamamasna neden olmaktayd. O halde yurtii tasarruflarn artrlmasnn aresi bulunmaldr.
54 55

sorunu:

Ekonomik

politika

kararlarnn

alnmasnda

ve

uygulanmasnda hatalar, eksiklikler ve gecikmeler vardr. Bu sorunlarn almas

KARLUK, a.g.e., s.385-86 lker PARASIZ, Enflasyon Kriz Ayarlamalar, Ezgi Kitapevi, Mart 2001,s:311

Ksa Vadeli D Bor Yknn Arlamas Sorunu:1980li yllara doru d borlar ve zellikle ksa vadeli d bor yk arlamtr. Bu nedenle bor sorununa bir zm getirilmelidir. e Dnk thal kamesi Tipi Endstrilemenin Dviz Darboazna Neden Olmas Sorunu: Bir yandan yurt iine dnk ithal ikameci sanayi tesisleri kurulurken, dier yandan sanayilerin almas iin gereken makine, tehizat, hammadde ve yar mamul maddeler ithal edildiinden lkemize zaman zaman dviz darboazlar yaamaktayd. O halde bu politikalarn yeniden gzden geirilmesi gerekiyordu. 2.3.1.2 24 0cak Kararlarnn Temel lkeleri 24 Ocak 1980 stikrar Programnn ana ilkelerini de u ekilde sralamak mmkndr; 56 -Ekonominin ynetimde karar alma btnl, tutarllk ve uyum salamas iin mikro dzeyde mdahaleler yerine makro dzeyde tutarl kararlar alnmal, -malat sanayiinde ve ihracatta zel sektrn potansiyelinden ve

dinamizminden en st dzeyde yararlanlmal, -Enflasyonun kontrol altna alnmas ncelikle salanmal. Ekonominin yeniden salkl bir ekilde bymesi, enflasyon kontrol altna alndktan sonra dnlmelidir, -Enflasyonun kontrol altna alnabilmesi iin para ve kredi politikas titizlikle izlenmeli, kamu sektrnn finansman a zamanla tamamen ortadan kaldrlmal ve Hazinenin Merkez Bankas zerindeki basks azaltlmal, -Yeni yatrmlara giriilmeden nce mevcut atl kapasitelerin tam olarak kullanlmas salanmal, -hracatn hzla artrlmas iin, dier nlemlerin yan sra gereki ve esnek bir dviz kuru izlenmelidir, -Tasarruflarn artrlmas ve mali kurumlar araclyla ynlendirilmesi iin reel bir faiz politikas izlenmeli ve nihayet - ve d finansman ann kapatlmas ve yatrmlarn istihdam arttrc ekilde yeniden hzlandrlmas iin zel yabanc sermaye tevik edilmelidir.
56

PARASIZ, a.g.e., s.311-312

Bu kararlarn uygulanmaya balanlmasyla Trkiyede bir dnm sreci balatlmtr. thal ikameci ve ie dnk bir ekonomik yapdan, da dnk ve ihracata ynelik bir sanayileme modeline geilmitir. Serbest piyasa ekonomisine gei karar alnm, dviz kurlar serbest braklarak TLnin ar deerlenmesi nlenmeye allmtr. Yabanc sermayenin lkeye girii konusundaki yasal engeller kaldrlm, KTlerin bte iindeki yknn hafifletilmesi iin almalar yaplmtr. Bu kararlar Trkiye ekonomisini da ama ve dnya ekonomisi ile btnletirmek ve bunlar salamak zere kamunun ekonomideki payn giderek azaltmay amalamtr. Trkiye de, 1980 li dnemlerde, ekonomik liberasyon politikalarnn bir paras olarak, zelletirme uygulamalar gndemin nemli bir maddesi haline gelmitir. zelletirmeye karar vermi olan Trkiye de, baarl bir ekilde yaplabilmesi iin, zelletirmenin sorunlar ve engelleri ve bunlar aabilme kapasitesinin olup olmad aratrlmaktadr. Ak veren kamu maliyesi, ilevini tam olarak yerine getiremeyen sermaye piyasas ve bankaclk sektr zelletirme srecinin nndeki engeller olarak grlmektedir. 57 24 Ocak kararlar ekonomiyi byk lde etkileyecek bir ok yapsal nlemi iirmektedir. Alnan kararlar sonras yksek bir devalasyon yaplm ve 1 $ 47 TL den 70 TLye ykselmitir. Bylece Trk Liras byk bir deer kaybna uramtr. Bunu yksek oranl KT zamlar ve faiz oranlarnn hzla ykselmesi takip etmitir.58 24 Ocak kararlar IMF tipi Ortodoks nlemlerdir. Bu tip istikrar politikalar nominal para arznn kontroln ve kamu harcamalarnda yaplacak nemli kstlamalar iermektedir. IMF ile 18 Haziran 1980 de imzalanan yllk bir standby anlamas erevesinde lkemizde 1,3 milyar dolarlk bir kredi imkan salanm ve bu kredinin 360 milyon dolar ilk olarak kullanlmtr. Ayrca stand-by anlamas dnda Telafi Edici Finansman Kolaylndan yararlanlarak 26,2,1980 milyon$ salanmtr.59 de 71,6

mer EROLU, Trkiye nin zelletirme Engellerini Aabilme Kapasitesi, Dumlupnar niversitesi, sosyal Bilimler Dergisi, Say 5., Haziran 2001, s.23. 58 Rdvan KARLUK, Trkiye Ekonomisi, Beta Ya., Geniletilmi B.4., stanbul, 1996,s.217. 59 PARASIZ, Trkiye Ekonomisi, s. 198-199.

57

Ayrca 1980 kararlarndan sonra yabanc sermaye yurtiine ekilmeye allm ve zellikle bankaclk alannda yabanc sermaye giriine nem verilmitir.60 2.3.2 Da Ak Ekonomiye Gei Sonras Trkiye-IMF likileri Daha nceden de belirtildii gibi Trkiye 19 ubat 1947 ylnda IMFye ye olmu ve eitli dnemlerde ilikiler de bulunulmutur. Bu iliki son yllarda derinleen ekonomik krizlerin etkisiyle daha da younlamtr. Trkiyeyi IMF ile ilikilerinde Hazine Mstearl temsil etmektedir. Trkiye, IMF Ynetim Kurulunda Belika, Avusturya, Lksenburg, Macaristan, ek Cumhuriyeti, Slovak Cumhuriyeti, Belarus (Beyaz Rusya) , Kazakistan ve Slovenya ile ayn grup iinde yer almaktadr. Trkiye 22 Mart 1990 tarihinde IMF Ana szlemesinin VIII nci maddesi kapsamna girmitir. Bylece Trkiye, IMFye uluslararas cari ilemlerine snrlamalar getirmekten kanmay, ayrmc parasal uygulamalar yapmamay ve ye lkelerin elinde bulunan Trk Liralarn o lkenin istei halinde satn alacan taahht etmitir. Trkiyenin demeler dengesi sorunlaryla karlamas veya bu tr sorunlara yol aabilecek makro ekonomik dengesizlikler iine girmesi durumunda IMF den teorik olarak kullanabilecei imkanlar unlardr; 61 -Rezerv dilimi pozisyonu, ye lkenin fonda biriken milli parasndan kotas ve o zamana kadar kendi milli paras karlnda IMF den kullanp fakat henz demedii imkanlarn dlmesiyle bulunur. -Stand-by dzenlemesine bal olarak kredi dilimlerinin kullanm imkan -Sresi uzatlm dzenlemeye bal olarak Geniletilmi fon kolayl: Fon lke ii tasarruflarn verimli alanlara yneltmeye, ihracat geliri bir ya da birka ihra malna bal olan GY lerin, kalknmay amalayan ekonomik programlarn yrtebilmeleri iin, daha uzun vadeli yardm projelerine ihtiya duyacaklar dnlmtr. retim, ticaret, fiyat seviyelerindeki yapsal dengesizlikler sebebiyle d demelerinde nemli sorunlarla karlaan ve bu sorunlar zmleyici uzun vadeli nlemler almay kabul eden yeler iin Fon, bu kolayl kurmutur.

60 61

Yakup KEPENEK- Nurhan YENTRK, Trkiye Ekonomisi, Remzi Kitabevi, stanbul, 1996. s.87. Rdvan KARLUK, Uluslararas Ekonomik Mali ve Siyasal Kurulular,Turhan Kitabevi, Ankara 1998, s.347.

-Telafi edici ve olaanst fon kolayl; amac ana madde ihtiyalarndan salanan gelirlerin, ad geen lkelerin kontrol dnda gelien faktrler yznden dmesi ile tahl fiyatlarnda ngrlmeyen artlar sebebiyle ortaya kan demeler dengesi aklarn finanse etmektir. Petrol kolayl; Geici imkanlar arasnda yer almaktadr.

Aadaki tabloda 1980-1985 yllar arasnda gerekletirilmi olan stand-by dzenlemeleri gsterilmektedir62

Tablo:3 1980-85 Tarihleri Arasnda IMF ile Yaplan Anlamalar

Anlamann Kabul edildii Tarih 18 Haziran 1980 24 Haziran 1983 4 Nisan 1984 Sona erme (veya)iptal tarihleri 17 Haziran 1983 3 Nisan 1984 3 Nisan 1985 Kabul edilen miktar (milyon SDR) 1.250.00 225.00 225.00 ekilen Miktar 1250.00 52.25 112.50 Kullanlmayan miktar (milyon SDR) 172.75 112.50

1 2 3

Kaynak; Mag Dergisi, Ocak 2000, Say5, s.29.

1980-85 yllara arasnda yaplan anlamalarla salanan kredilerden 1980 ylndaki 1,250 milyar dolarlk blmn tamam kullanlmasna ramen, 1983 ve 1984 yllarndaki kredilerin nemli bir blm kullanlamamtr. 2.3.3 1990l Yllar ve Trkiyenin Gl Ekonomiye Gei Program 1990l yllarda Trkiye gl ekonomiye gei iin yeni bir program denemeye balamtr. Ancak bu program 1994l yllarda ortaya kan ekonomik sorunlar nedeniyle 5 Nisan olarak bilinen kararlar almak zorunda kalmtr. Bu konu ele alnrken ilgili yllardaki Trkiye ekonomisinin genel durumuna bir gz atmakta yarar grlmektedir. 2.3.3.1 1990-1995 Dneminde Trkiye Ekonomisinin Genel Durumu Cumhuriyet tarihimize ekonomik adan genel bir biimde baklacak olursa, gemite Trkiye ekonomisinin az sermaye birikimli, devletin ekonomik kararlarda ve kaynaklarn tahsisinde egemen olduu bir yapda sermaye birikiminin artt ve zel sektrn, ekonominin itici gc olduu bir yapya doru, zellikle son 20 yllk
62

Mahfi ELMEZ, Sonu Deil Balang,Mag Dergisi, Ocak 2000, say 5., s.29.

dnemde, hzl bir deiim geirdii grlmektedir. Bu deiiklik 1980 ylnda uygulamaya konulan liberal ekonomik nlemler ile balam, finansal serbestleme ile devam etmi ve 1990 ylndan itibaren hzl bir geliim gstermitir. 2.3.3.2 5 Nisan stikrar Program ve Uygulama Sonular Trkiye 1986 ylnda balayan ve 1989 ylndan itibaren gittike artan oranlarda i talebe dayal bir byme politikas izlemi ve bymenin belirleyicisi tketim olmutur. zellikle 1989-1993 yllar arasnda cret ve maalara yaplan yksek oranl artlar, bir taraftan tketimi artrrken, dier taraftan sanayi sektrnn rekabet gcn olumsuz ynde etkilemitir. 1994 ylna kadar olan dnemde yaanan krizlerde, kamu sektrnn istihdama katk ve sbvansiyon salamas nedeniyle, yaama standard bakmndan dler dengelenmeye allm ve bu nedenle ilgili dnemlerde yaanan krizlerin etkileri en dk dzeyde hissedilmitir.63 1994 ylna gelindiinde, bte harcamalar iinde finans kesimin de yaplan faiz demeleri yksek bir orana ulam, bunun sonucunda da personel harcamalarnda nemli bir azalmaya gidilmitir.64 Faiz oranlarnda ortaya kan ykselmenin temel nedenlerinden birisi de lkemizdeki dviz cinsinden toplam mevcut iindeki paynn hzla artmasdr. Dviz cinsinden mevcut oranda ortaya kan bu hzl art birok gelimekte olan lkelerde olduu gibi lkemizde de Merkez Bankas nn program uygulanmas sebebiyle yerli paraya olan gvensizlii arttrmtr. Faizlerin artmas bunun temel nedeni saylabilir. 65Ancak 5 Nisan 1994 stikrar kararlar ile yaanan ekonomik krizlerin etkileri ok iddetli olmutur. Trkiyenin bte aklarnn fazla oluu, vergi toplamann yetersizlii, askeri harcamalarn yksek oluu, KTlerin verimsizlii ve toplumsal olarak yaanan isizlik ve gelir dalmndaki bozulmalar devlet, ekonomik ve toplumsal etkilerini hafifletecek ynde nlemler alnamadndan krizin boyutlar giderek derinlemitir. 5 Nisan 1994 kararlar serbest piyasa ekonomisine gemekte olan ekonomimizde, para, dviz, sermaye, mal ve emek piyasas arasnda ve zellikle de ilk piyasa arasnda ba gsteren dengesizlikleri gidermek amacyla alnmtr.

Melek Vergiliel TZ, Kriz ve letme Ynetimi, Alfa Basm Yayn Datm, 2001 Ocak, s.136-37 Yakup KEPENEK,Nurhan YENTRK, Trkiye Ekonomisi, Remzi Kitabevi, 11. Bask, Kasm 2000,s.219 65 KEPENEK Yenitrk, a.g.e., s.218.
64

63

5 Nisan 1994 kararlarnda belli u grlere yer verilmitir:66 Merkez Bankas : Hazinenin Merkez Bankasndan ksa vadeli avans ekme yetkisi tedrici olarak azaltlacaktr. Merkez Bankasnn almas disiplin altna alnacak ve bankann dnya apnda gven kazanmas iin yeni bir alma balatlacaktr. Dvize talebi drmek amacyla Merkez Bankas aralar da kullanlmak zere bankalarda ki TL. mevcudu zendirilecektir. Trk Lirasn talep art salamak amacyla zendirici politikalara geilecektir. KT Zamlar: KT rnlerinin fiyatlar serbest braklacaktr. Her KT yntemi, ekonominin gerei olarak, rn fiyatlarn tamamen piyasa koullarna gre belirleyebilecektir. KT ler zerindeki kamu ibaresi kaldrlarak, KT mallarnn haczedilmesi ve zel irketlerin tabi olduu yasalara tabi olmas salanacaktr. Bu hkm ekonomik ve ticari faaliyette bulunan btn kamu kurulular iin geerli olacaktr. Bu koullar salandktan sonra KT lerin zelletirilmesi hzlandrlacaktr. zelletirme Bakanl: Kamu Ortakl daresi kaldrlarak, zelletirme Bakanl eklinde yeniden yaplandrlacaktr ve zelletirme bu kurum tarafndan yrtlecektir. zelletirme Bakanl, KT ler piyasa ekonomisi koullarna uyulduktan sonra, zelletirme almalarn hzlandracaktr. denekler: 1994 Btesinden denek d harcama yaplmasna izin verilmeyecektir. Personel ve faiz demelerine ilikin denekler dndaki tm alanlarda tasarrufa gidilecektir. Mali zerklik: Yerel ynetimlerde mali zerklie gidilecek, belediyeler kanunu dzenlenerek idari zerkliin yan sra, yerel ynetimlere mali zerklik verilecektir. Kamu Mallar ve Aralar: Kamunun elindeki tanmazlar satlarak, deerlendirilecektir. Kamuda tat kullanm ve tat alm snrlandrlacaktr. Gelir-Gider Dengesi: Kamu maliyetinde gelir-gider dengesinin salanmasnn yan sra gelir-tketim, tasarruf-yatrm dengesinin kurulmas iin nlemler alnacaktr. Genel bte, katma bte, KT ler sosyal gvenlik kurumlar ve yerel ynetim aklarnn kapatlmas iin Hazine Birlii mutlaka salanacaktr. Kamu

66

Melek Vergiliel TZ, Kriz ve letme Ynetimi, Alfa Basm Yayn Datm, 2001 Ocak, s.136-37

finansmannda retim, istihdam, ihracat ve yatrm tevikleri yeniden belirlenecektir. T.B.M.M. deki vergi tasars yeniden dzenlenecektir. Kararlar zetle cret ve maa artlarnn snrlandrlmas, kamu kesimine de ok iyi dzen vererek i talebin kslmas anlamndadr. nce ok devalasyon yaplp daha sonra yava kur ayarlamas ile ekonomik istikrar aranacaktr. Bu arada kamu mallarnn fiyatlarna yksek oranl zamlar yaplacak ve alt ay sreyle de bir daha zam yaplmayacaktr. stikrar programnda Nisan-Haziran dneminde 16.3 trilyon TL ilave gelir salanmas, bte harcamalarnda 22 trilyon TL tutarnda ksntya gidilmesi, bte anda 38 trilyon TL tutarnda iyileme salanmas ve bte ann bu ay iin 10 trilyon TL'ye indirilmesi hedeflenmitir. stikrar programnda Nisan-Haziran dneminde bte ann 38 trilyon TL azaltlarak 10 trilyon TL'ye drlmesi hedefi yatrmlarn durdurulmas, personel cretleri dndaki tm kamu harcamalarnn dondurulmas, yeni personel almnn durdurulmas, tat ve bina almna izin verilmemesi sonucu salanan tasarruf, bir defalk vergi uygulamas ve vergi denetimlerinin artrlmas sonucunda gelirlerdeki art ile programn ilk ayndaki bte uygulamas beklenenin tesinde olumlu bir gelime gstermitir. Mart aynda 32.1 trilyon lira olan bte a Nisan aynda 4.3 trilyon liraya gerilemitir. Bte Mays aynda 6.3, Haziran aynda ise 8 trilyon lira fazla vermitir. Bunun sonucunda Nisan-Haziran dneminde bte fazlas 10.1 Trilyon TL'ye ulamtr. Programn en olumlu sonularndan biri Kamu Kesim Borlanma Gereinde grlm, 1993 ylnda %11,7 olan KKBG nin GSMH ya orannn tek haneli rakamlara drlmesi hedefi gerekletirilmi ve 1994 ylnda gerekleme % 8 olmutur.67 2.3.3.3 1995-1999 Dnemindeki Ekonomik Gelimeler ve Ortaya kan Temel Sorunlar 1993 ylyla birlikte hzl bir bozulma balam, bu bozulma 1994 ylnda ciddi ekonomik sorunlarn ortaya kmasna neden olmutur.1994 ylnda faiz harcamas toplam gider iinde te birlik bir paya sahiptir. Vergi harcamalarnn byk bir ksm

67

PARASIZ, Ekonomik Kriz Ayarlamalar, s.378

faiz harcamalarn karlamakta idi.68 1994 krizinde yaanan bu sorunlarn devamnda ise Trkiyenin gndemini srekli olarak igal eden yeni sorunlar tretilmekteydi. Bu sorunlar yksek ve bir trl drlemeyen enflasyon oran ile bte aklar olmutur. Bu dnemde kamu borlanma gerei en yksek 1993 de %12, en dk de 1995 de %5,2 gereklemitir. Buna karlk 1994 yl ihmal edildiinde istikrarl ve yksek bir byme dnemi srdrmtr.69 Trkiye ekonomisi 1994 ylnda kar karya kald iddetli daralmann izledii 1995 ylnda kazand canll 1996 ve 1997 yllarnda da srdrm ve Gayri Safi Yurtii Hasladaki byme hz, sabit fiyatlarla, bu yl boyunca srasyla %7.2, %7.0 ve %7.2 orannda gereklemitir. Sz konusu yksek byme hzlarnn, genel olarak siyasi alanda belirsizlik ve istikrar eksikliinin bulunduu dnemlerde gereklemi olduu dikkate alndnda daha da byk nem kazand grlmektedir. Eyll 1995 te alnan erken seim kararnn ardndan yl sonunda yaplan seimin sonularnn ortaya koyduu belirsizlik, etkilerini Nisan 1996 aynda kurulan aznlk koalisyonu dneminde de srdrmtr. Temmuz 1996 da kurulan ikinci koalisyon hkmetinin sreklilii konusunda kamuoyunda bir genel kannn giderek pekimeye balamasyla siyasi ve ekonomik ortam 1997 yl balarna kadar sren greli bir kararllk dnemi geirmitir. 1997 ylnda gerek ilk hkmet gerekse dardan destekli ikinci aznlk hkmeti, niyetleri, yaplar ve arkalarndaki destek itibariyle ekonomik alanda ihtiya duyulan istikrar programlarn yrrle koyma gcn gsterememiler ve lkenin ekonomik sorunlar giderek arlaan seyrini srdrmtr.70 1996 ylnda 3.1 katrilyon TL. olan i bor stoku 1997 ylnda 6.3 katrilyon TL ye ykselmitir. Bu rakam 1998 ylnn sonunda 9.5 katrilyon TL ye ulamtr. Ayn dnemlerde d bor 1996 ylnda 84.7 milyar dolar, 1997 ylnda 92.2 milyar dolar ve 1998 yl sonu itibariyle 95 milyar dolar olmutur.71 1997 ylnda yksek oranl GSYH bymesi esas itibariyle zel tketim harcamalarndaki canllk ile geniletici maliye ve para politikalaryla, arttrlan kamu
68

Alaattin AKTA, Byyen ve D Borlarmzn Yaratt Sorunlar, Globus Dergisi, Ekim 2002, say 10., s.12. 69 Abdlkadir GKTA, Kresel Kriz ve Trkiye, zen Yaymclk, Ankara 2000, s.204-205 70 1999 Ekonomik Rapor, Trmob yaynlar, Ankara 2000, s. 48

cari ve yatrm harcamalarndan kaynaklanmtr. Yksek reel faizleri beraberinde getiren yksek kamu borlanmas, arttrlan kamu cari ve yatrm harcamalar, yksek reel faizlerin gelir etkisi, 1997 ylnda i talepteki canll getiren balca faktrler olmulardr. 1997 ylnda kamu cari ve yatrm harcamalarndaki art oran, 1994-1996 dneminden farkl olarak faiz demelerindeki arttan yksek olmu ve daha nceleri yavalamakla beraber art gsteren faiz d bte dengesi, nominal bazda dahi anlan yl ierisinde byk bir daralma gstermitir. Trkiye 1998 ylndan itibaren ekonomik istikrar asndan enflasyonla mcadelede, gvene dayal yeni bir strateji ortaya konulmaya allmtr. Bu strateji para, maliye, bor ve kur politikalaryla ilgili baz dzenlemelerle birlikte vergi reformunun gerekletirilmesi, zelletirmenin hzlandrlmas, sosyal gvenlik sisteminde reform almalarnn balatlmas gibi bir takm yapsal nlemleri de iermektedir. Bu balamda 1 Temmuz 1998 de yrrle konulan programla, piyasada azalan gveni salamak zere, faiz oranlarnda ve fiyatlar genel dzeyinde bir d eilimi baladn gstermek iin youn abaya girildii grlmektedir. 1998 yl banda aklanan para programnda, Merkez Bankasnn para otoritesi olarak bilanosunun ykmllk tarafndaki rezerv para kalemini kontrol ederek, parasal durumunu etkilemeye alaca ngrlrken, dviz kuru politikasn iki ters ynl kst olan cari ilemler hesabnn srdrlebilirlii ve enflasyon kriterleri altnda belirlemeye devam edecei aklanmtr. Bu erevede, Merkez Bankasnn temel politika aralar olan dviz-efektif piyasalar araclyla yaplan ilemler, ak piyasa ilemleri ve bankalar aras para piyasas ilemleri, sz konusu hedefler dorultusunda etkin bir biimde kullanlmaya allmtr.72 Rezerv para bykl, 30 Haziran 1998 itibariyle, Mart 1998 sonuna gre %13,1 artarak 1.575 trilyon Trk Lirasna ulam ve bu miktar ikinci ay iin ngrlen, 1.587-1.615 trilyon TL lik araln altnda kalmtr.73 Bu olumlu gelimeler enflasyonun drlmesinde ksmen etkili olmu ve 1998 yl banda

Bedriye TUNSPER, Gelimekte Olan lkelerde ve Trkiye de Enflasyon ve stikrar Politikalar, Dumlupnar niversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Haziran 2001, say 5, s.16. 72 Mevlt KARABIAK,Trkiye de Ekonomik stikrarszln Tarihsel Geliim Sreci SD ..B.F Dergisi, SD Basmevi, Cilt 5, Sal 2, Isparta, 2000, s.59 73 http://www.tcbm.gov.tr/yeni/evds/yayin/paraprog/matbal 1.html.

71

enflasyon % 92,5 iken Haziran 1998 de %76,7 ye ve Eyll 1998 de %65,9 a kadar drlmtr.74 1998 ylnn ilk yarsnda programda ngrlen hedeflere ulalmas alannda kayda deer baar gsterilmi ve ayrca Haziran ay sonunda IMF ile bir zleme Anlamas Staff Monitored program yaplarak, hkmetin IMF ye taahhtlerin ortaya koyan bir Ekonomik Politikalar Bildirgesi Memorandum of Economic Polices- verilmitir. Sz konusu anlama metni bte dengesinden para politikasna, zelletirmeden Hazinenin borlanma programna, finansal sistemin gzetiminden sosyal gvenlik sisteminde yaplmas ngrlen yapsal deiikliklere kadar ok geni bir alan kapsamtr. 1998 ylnn ilk yarsnda belirlenen ekonomik politikann uygulanmasnda gsterilen kararl tutum ve alnan sonular ekonominin geleceine ynelik beklentileri olumlu bir biimde etkilemitir, ne var ki 1997 yl ortalarnda Tayland da balayp sermaye ve mal hareketleri yolu ile dalga dalga Gneydou Asyay etkisi altna alan ve 1998 yl Austos aynda Rusyann moratoryum ilan etmesiyle hemen tm dnya ekonomilerini sarsma boyutuna ulaan kriz, gecikme ile de olsa Trkiyeyi de etkilemi ve piyasalarda oluan iyimser havann kaybolmasna, belirsizlik ortamnn artmasna, sermaye klarna ve faiz oranlarnda sramalara neden olmutur. 1998 ylnda toplam efektif talebin yaklak te ikisini oluturan zel nihai tketim harcamalar byme hz %0.1, kamu tketim harcamalar byme hz %5.0 olurken toplam nihai tketim harcamalar byme hz %0.5 dzeyinde kalmtr. Kamu sektr yatrm harcamalar %15.1 artarken, makine-tehizat ve konut inaat harcamalarndaki d nedeniyle zel sektr yatrm harcamalar %6.7 orannda klm ve toplam yatrm harcamalar %6.7 orannda klm ve toplam yatrm harcamalar %2.4 orannda gerilemitir. Bte ve para programlarna uygun hareket edilmesi, i borlanma programnn aklanmas ile belirsizliklerin azaltlmas ve Merkez Bankasnn piyasa koullarn gzeten politikalar izlemesi zellikle enflasyon ve faiz oranlarnda etkisin gstermi, Ocak ayndan itibaren enflasyon dme eilimi iine girmi ve Temmuz aynda enflasyon ve faiz oranlar en dk seviyelerine inmitir.

74

DPT, Temel Ekonomik Gstergeler, Eyll, 1998, s. 110.

Ancak memur maa katsays ile destekleme almlarnda rn kapsam ve fiyatlarn saptanmasnda IMF ile yaplan anlama hkmlerinin dna klmas. Anlamann uygulanmasna olan gveni zedelemitir. Austos aynda kar karya kalnan Rusya krizi ve bunun uluslara aras yansmalar, glgelenen gven ortamn daha da bozmu ve menkul kymetler borsas ile faizleri olumsuz etkilenmitir. Sermayenin, riske kar daha duyarl hale gelmesi ve hemen tm gelimekte olan piyasalar, daha gvenli piyasalar lehine, terk etmeye balamasyla, stanbul Menkul Kymetler Borsas dolar baznda %41.0 dm. Merkez Bankasnn dviz rezervleri Haziran ayndaki yaklak 27.0 milyar dolarlk rekor dzeyinden 21.0 milyar dolara inmitir. Eyll 1998 aynn ilk ihalesinde vade bir yldan aya ekilirken, Hazine ihale faizleri kayda deer ekilde ykselmitir. Yln ilk yarsnda 9.5 milyar dolar tutarnda sermaye giri olmu, bu piyasaya kan likiditeyi arttrm ve likidite fazlas ak piyasa ilemleri(AP) yoluyla sterilize edilmitir. kinci yarda Merkez Bankas, net d varlklarn azaltmak iin zorunlu dviz devir kurunu sfrlam, para arz kontrol hedefini rezerv paradan, net i varlklar zerine kaydrmtr. Ancak Rusya krizi ile beraber sermaye giriinin durmas, net i varlklar. Merkez Bankas politikas ile ayn ynde olmakla beraber, hzla arttrarak, ngrlen hedeflerin anlamsz hale gelmesine neden olmutur. 1998 yl boyunca kamu fiyatlarnn dk tutulmas, ithalat fiyatlarnn, zellikle temel mal ve petrol fiyatlarnn uluslar aras piyasada gerilmesi, enflasyonist beklentilerin az da olsa krlmas, kar marjlarnn drlmesi enflasyon orannn bir lde gerilemesinde etkin olan balca nedenler olmulardr. Ylln ikinci aylk dneminden itibaren ekonomik byme hznn giderek srarl biimde dmeye balad 1998 ylnn tamamnda GSMH ve GSYH byme oranlar, nceki yllarn nemli lde altnda, srasyla %3.9 ve %3.1 olarak gereklemitir. Olumlu seyreden hava koullar ve baz nemli rnlerdeki dnemsel artlar nedeniyle sz konusu yl iinde tarm sektr katma deeri %8.4 orannda kayda deer bir art gstermitir. Trkiye 1999 ylnda, hafiflemeye balamakla birlikte Uzak Dou Asya Krizinin olumsuz etkilerinin srmekte olduu, Rusyadaki krizin derinletii, global krizin zellikle Latin Amerikadan kaynaklanan kayglar nedeniyle yaygnlk kazanmas beklentisinin bulunduu ve erken seim kararndan kaynaklanan belirsizliin hakim olduu bir ortamda girmitir.

Esasen 1998 ylnn ikinci eyreinden itibaren yavalama eilimi ierisine giren ekonomik byme yln son eyreinde sadece %0.7 olarak gerekletirdikten sonra, 1999 ylnn ilk eyrei ile birlikte ekonomi kinci Dnya Sava sonrasnn en iddetli daralmasna yaamtr. 75 2.3.3.4 1999 Ve Sonras Ekonomik Gelimeler ve IMF ile Olan likiler 2.3.3.4.1 Dnyadaki Gelimeler ve Trkiyeye Etkileri 1997 yl sonunda enflasyon hzlanp bu oran %99.1e ulamtr. Bu esnada 1998de Rusya, Asya ve Brezilya krizinin neden olduu sermaye k sonucu faiz hadlerinde meydan gelen srama, Temmuz 1998de ortalama %77 olan hazine bonolar yllk bileik faiz Eyll 1998 de %136 ya ykselmitir. Bu gelimeler karsnda mevcut koalisyon hkmeti enflasyonu drmek zere yeni bir program hazrlayarak uygulamaya koymutur. Bu krizlere ramen hkmet yeni bir stand by imzalamadan bir yakn izleme anlamasyla IMF ile grerek bu program yrtt ve enflasyon bir miktar yavalayarak % 69.7 seviyesine kadar dmtr.76 Ancak bu arada yaplan erken seim kararnn oluturduu belirsizliin i talebi drmesi, Uzak Dou Asya krizinin yol at artan rekabet koullar ve den ihracat fiyatlar, Rusya krizinin mal ve hizmet ihracat talebini drmesi, GSYH nn 1999 yl ilk aylk dneminde %59.1 orannda gerilemesinde balca etken olmutur.1999 ylnn birinci eyreindeki %12.0 dzeyindeki daralmann ardndan toplam yurtii talebin yln ikinci eyreinde dkte olsa %6.0 orannda bymesi GSYH daki daralmann bu dnemde %3.2 ye gerilemesinde etken olmutur. 77 Yeni kurulan koalisyon, 1999 yl iindeard arda gelen felaketlere ramen, Gneydoudaki silahl atmalarn bitmesi, ABnin Helsinki Zirvesinde Trkiyenin adayla kabul, deprem soras dnyann Trkiye ile dayanmaya girmesi gibi ekonomik ve toplumsal etkiler, toplumda iyimserlik havas yaanmasna neden olmutur. Ancak yeni hkmet i borlarn evirebilirlii yani borlarn taksidi ve faiziyle yeniden borlanma yoluyla karlanmas konusunda kukuluydu. 1999 yl sona ererken i bor/ GSMH oran %29 a ulamtr.78 Yksek reel faizlerin ve yln
1999 Ekonomik Rapor, TRMOB Yaynlar-136, Ankara 2000, s:47-54 Glten KAZGAN, Tazminattan 21. Yzyla Trkiye Ekonomisi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 1. Bask, stanbul, Mart 2002, s.449. 77 1999 Ekonomik Rapor, TRMOB Yaynlar-136, Ankara 2000, s:47-54 78 KAZGAN, a.g.e., s.449.
76 75

ilk eyreindeki belirsizliin olumsuz etkileri ile toplam yurtii talep tekrar daralma srecine girmi ve 1999 ylnn nc eyreinde %3.5 ve son eyreinde %2.0 orannda azalma gstermitir. 1999 ylnn tamamnda toplam yurtii talebin %4.0 orannda gerilemesinde, zel tketim harcamalarndaki %3.1lik ve zel sabit sermaye yatrmlarndaki %19.6lk d balca etken olmutur. 1999 yl itibariyle tketim harcamalar %6.5 orannda byrken, yatrm harcamalar %4.1 orannda daralmtr. Ayn yl GSMH da ise % -6.1lik bir negatif byme gereklemitir. Esasen 1999 yl ekonomik gelimelerine retim ynyle bakldnda, mali kurumlar hari dier tm sektrlerde tarm, sanayi, inaat, ticaret, ulatrma, konut, serbest meslek ve hizmetlerden 1999 ylnda salanan katma deer sabit fiyatlar zerinden bir nceki yl deerlerinin altnda kalmtr. 1999 ylnda bir nceki yla gre yaratlan katma deer dleri, tarm kesiminde %4.6, sanayi kesiminde %5, inaat sanayiinde %12.7, ticaret sektrnde %6.8, ulatrma ve haberleme sektrnde %4 orannda gereklemitir. naat sektr faaliyet hacmi daralmasna Austos ve Kasm aylarnda yaanan iki byk depremin nemli etkisi olmutur.79 57. koalisyon hkmetinin i bana gelmesiyle ortaya kan olumlu hava nedeniyle d ticaret ve sermaye hareketlerine yaanan olumlu baz gelimelere ramen, ok yksek reel faizlerle i borcun evrilemeyecei gereinden hareketle yeni bir stand by anlamas yapmak zere IMFye bavurmu ve niyet mektubu sunmutur. Trkiye bu niyet mektubuyla IMF nin dilimler halinde verecei 4 milyar dolarlk kredi karlnda IMF ye kar baz taahhtler altna girmitir. 22 Aralk 1999 tarihinde IMF cra Kurul tarafndan onaylanmas ile yl sreli Stand-by Anlamas yrrle girmitir. Bu miktarn programn uygulanma srelerine bal olarak taksitler halinde kullandrlmas karara balanmtr.80 Buradaki ama enflasyonu tek haneli rakamlara indirmek ve reel faizleri drmektir.81 IMF ye niyet mektubunun verildii tarihte, Merkez Bankas, 3 yllk bir sreyi kapsayan para ve kur politikasn aklamtr Niyet mektubunun giri blmnde enflasyonun son 25 yldr Trkiye nin ekonomik performansn farkl alardan etkiledii ve bunun en belirgin etkisinin ekonomik bymede yaanan istikrarszlk olduuna deinilmi, enflasyonun dier
79 80

1999 Ekonomik Rapor, TRMOB Yaynlar-136, Ankara 2000, s:47-54 Mahfi ELMEZ, Sonu Deil Balang,Mag Dergisi, Ocak 2000, say 5, s.28-89 81 KAZGAN, Tazminattan 21. Yzyla Trkiye Ekonomisi, s.450

etkileri olarak Trk Lirasna olan gveni sarsmas, ve yksek reel faizlere sebep olmas gsterilmitir. Niyet mektubunda, yksek reel faizlerin olumsuz seyreden bte dengesi ile birlikte kamu finansman politikasna byk bir darbe vurduu, devlet bankalarnn grev zarar ve Merkez bankas net i varlk pozisyonlar dahil olmak zere tanmlanan kamu sektr borcunun 1998 sonunda GSMH nn %44 iken yksek reel faizlerin devam etmesi halinde 1999da bu orann daha da ykselecei hesaplanmtr. Enflasyonun daha ok yapsal nedenlerden kaynaklanmas nedeniyle 2000-2002 yllarn kapsayan dnemde aamal olarak indirilmesi ngrlmektedir. Bu amala, 2000 yl ile ilgili olarak 12 aylk TFE nin Aralk 2000 sonu itibariyle %25 e TEFE nin % 20 ye 2001 yl TEFE ve TFE nin %10-12 ye, 2002 ylnda ise tek haneye drlmesi hedeflenmitir.82 Enflasyonla mcadele amacyla hazrlanan programn temel unsura dayandrld anlalmaktadr. Programn balangcnda kamu sektr temel fazlasnn mmkn olduunca yksek tutulmas, yapsal reformlarn uygulamaya konulmas ve tutarl gelir politikalar ile desteklenmi sk dviz turu taahhtleri dir. Enflasyonun drlmesine dnk abalar dnda, bymenin tevik edilmesi de ngrlmtr. Bu erevede, enflasyondaki de bal olarak piyasalarda gvenen artaca, faiz oranlarnda d yaanaca, zel kredi pazarnn yeniden canlanaca, Avrupada ki ekonomik toparlanmann glenmesi ve turizm gelirlerinin normal seviyelerine dnmesinin beklendii belirtilmitir. Bu yllardaki ekonomik gstergelere bir gz atldnda mevcut ekonomik durum daha iyi analiz edilebilir. Tablo 4de 1993-2002 yllar arasnda seilmi ekonomik gstergeler yer almaktadr.

82

GKTA, a.g.e., s.226-228

Tablo-4: Seilmi Ekonomik Gstergeler: 1993-1999

Yllar Reel GSMH By. oran TFE Dnem sonu TEFE Dnem sonu Kamu Kesimi Borlanma htiyac Konsolide Faiz d Bte Dengesi Konsolide Devlet Borcu Cari lemler Dengesi

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999

8,1 -6,1 8 7,1 8 3.9 -6.1

71,1 125,5 78,9 79,8 99,1 69.7 68.8

60,3 149,6 64,9 84,9 91 54.3 62.9

14,2 9,6 5,8 11,4 11,6 10.4 8.1

-0,9 3,7 3,3 1,7 0,1 4.1 4.7

33,7 43,5 35,6 37,6 36,3 35.4 34.8

-3,5 2 -1,4 -3 -2,5 -2.7 -2.8

Kaynak: www.imf.org, Republic of Turkey Prime Ministry the Undersecretariat of Treasury, Memorandum of Economic Policies, June 26, 1998; Press Release No: 00/80; Press Release No: 02/7.

Tablodan da grlecei gibi ekonomik krizlerin olduu ve keskin ekonomik mdahalelerin yaplmak zorunda brakld dnemlerde GSMH da nemli negatif bymeler ortaya kmaktadr. TEFE ve TFE ise kriz yl hari srekli artan bir trend gstererek,%100 ve yzde %80 dzeyine ulamaktadr. Kamunun borlanma gerei milli gelire gre istikrarsz bir seyir gsterse de ortalama yzde 10un zerinde seyretmektedir. Faiz d konsolide bte dengesi 94 ve 95 yllar hari olduka dk dzeydedir. te yandan konsolide borlarn milli gelire oran ortalama yzde 35 dzeyinde bir trend gstermektedir. Cari ilemler dengesinin milli gelire oran ise kriz ylnda pozitif iken dier yllarda artan bir eilim kazanp negatif olarak ortalama -%2.5 dzeyinde gereklemitir. 2.3.3.4.2 IMF le mzalanan 17. Stand-By Anlamasnn Temel erii 1998 ylnn ortalarnda Trk ekonomi ynetimi tarafndan IMFye sunulan Yakn zleme Anlamas esas itibaryla daha sonraki programlarn, niyet mektuplarnn ve stand-by kredisinin ana ieriini oluturan bir zellik tamaktadr. Bu program makro ekonomik istikrar salamak ve enflasyonu azaltmak gibi olduka iddial iki konuya odaklanmtr. Bunlar gerekletirmek iin sk maliye politikas, para ve dviz kuru, cret politikas ile koordineli olarak ve onu destekleyici bir ekilde , hzl zelletirmeyi de ieren yapsal reformlar gerekmektedir.83 2.3.3.4.2.1 zlenecek maliye Politikasnn Kapsam 26 Kasm 1999 tarihinde onaylanan vergi paketinin, maliye politikas hedeflerinin tutturulmasnda nemli katklar salayaca ngrlmtr. Vergi paketi,
83

GKTA, a.g.e, s.228-234

ek gelir ve kurumlar vergisi demeleri, ek yllk motorlu tatlar ve emlak vergisi demeleri, cep telefonu faturalar zerine uygulanacak zel iletiim vergisi ve dzenleyici kurullarn yaratacaklar gelir fazlalarndan yaplan aktarmlarn arttrlmasn iermektedir. Bedelli askerlik uygulamas ve son olarak, 1 Aralk 1999 tarihinden nce kartlm kamu borlanma senetleri zerine stopaj vergisi konulmas da dikkate alndnda gelirlerin 2000 ylnda GSMH nn %2 si orannda artmasnn beklendii ifade edilmitir. 2.3.3.4.1.2 ve D Bor Durumu ve Bor Yntemine likin Hedefler Niyet mektubuna gre, kamu sektrnn i borlanma gereini snrlandrmak amacyla 2000 ylnda zelletirmenin GSMH nn en az %3,5 ine ykseltilmesi planlanmaktadr. Telekomnikasyon ve enerji sektrlerinden elde edilecek zelletirme gelirlerinin dorudan hazineye aktarlmas dnlmektedir. Kamu kesimi net d borlanmasnn, IMF kaynaklar hari, deprem harcamalar iin salanan d destek dahil, GSMH nn en az %2,5 ine ykseltilmesi ve gelimekte olan piyasalara kyasla kamu sektr bor kompozisyonunun i kaynaklara ar baml olmaktan kurtarlmas amalanmtr. bor yntemiyle ilgili olarak , 1999 da balatlm olan ve deiken faizli tahvil ihralarna dayanan eitlendirilmi borlanma politikasna arlk verilecei ve bu ekilde daha uzun vadeli ve sabit faizli borlanma senetlerine dayal borlanmann azaltlaca ifade edilmitir. 2000 yl net kamu borcu / GSMH orannn 1999 daki dzeyinde tutulmas ngrlmtr. 2001-2002 yllarnda, kamu sektr i borcunun GSMH ya olan orannn en azndan sabitlenmesi, bu amala kamu sektrnn GSMH nn %3,7 si civarndaki temel fazla hedeflerinin sabit tutulmas, toplam borcun GSMH ya olan orannn 2000 yl sonu iin tahmin edilen %58 oranndan kk bir oranda azalarak 2001 ylnda %56,5 e, 2002 ylnda %54,75 e indirilmesi, zelletirme gelirlerinin 2001 ylnda GSMH nn en az %3,25 ine ve 2002 ylnda en az %2 sine ulalmasnn salanmas amalanmtr. 84 Ancak aadaki tablodaki veriler gncelletiinde bu hedeflerin

gereklemedii grlecektir.
84

GKTA, a.g.e, s.228-234

2000 ylna girerken aadaki tabloda gsterilmitir.

lkemizin i ve d bor stokundaki deimeleri

Tablo 5: D Bor Stokunun Yllar tibariyle Seyri (milyar $)

1996 1997 1998 1999 2000 2001 Orta ve Uzun Vadeli Borlar 62,1 66,5 75,6 Ksa vadeli borlar Toplam d borlar 17,0 17,7 20,7 80,0 22,9 91,3 28,3 98,8 16,2 2002* (1996-2002) % 113,4 14,0 127,4 0,82 -0,17 0,61

79,1 84,2 96,3 102,9 119,6 115,0

2002*nc dnemdeki bor durumu Kaynak; Hazine Mstearl statistikleri, http.// www.hazine.gov.tr/stat/ti87 htm., 21,01,2003

Yukardaki verilirde de grlecei gibi lkemizin d borlar giderek artmaktadr. 1996 ylnda toplam d borcumuz 79,1 milyar dolar iken, 2002 ylnda 127,4 milyar dolara ykselmitir. Bu verilerde grlen sevindirici bir gelime ksa vadeli borlarda 0,17 lik bir azalma gzlenmesidir. Yine ayn yllarda lkemizin i bor stoklar aadaki tabloda gsterilmitir. Tablo 6: Bor stokunun Yllar tibariyle Seyri (Trilyon TL)
Yllar Tahvil * Bono * Nakit d satlar 1996 631 1321 825 1997 2.503 2.375 1.037 5.945 1998** 1999** 2000** 2001** 3.815 5.698 1.101 11.611 16.960 3.236 2.722 22.920 78.282 29,3 27.373 2.049 6.998 36.420 40.226 17.653 64.277 122.157 2002** 52.251 37.019 65.198 149.869 -------------

Toplam i bor 2.777

GSMH Bor / GSMH % 14.979 21

29.393 53.518 21,4 21,9

125.596 176.483 29 69,2

* Bono ve Tahvil Nakit Satlar , ** 31Aralk tibariyle Kaynak: Hazine Mstearl statistikleri , http.// www.hazine.gov.tr/stat/ti 12-82-82y-82y2000-82y2001-2002,sotk.grp.htm. 20,01,2003

1996-2002 yllar incelendiinde i bor stokunda da nemli artlar olduu grlmektedir. 1996 ylnda toplam i borcumuz 2,777 Trilyon TL iken bu bor 2002 ylnda 149,869 Trilyon TL ye ykselmitir. Enflasyon deerleri gz nne alnsa bile borcun GSMH ya oran esas alndnda 1996 ylnda bu oran %21 iken 2001 yl sonu itibariyle %69,2 ye ykselmitir. Yine Hazine Mstearlnn bir baka verisinde 2002 Aralk ay itibariyle d bor stoku 56,6 milyar $ ve i bor stok

toplam 91,7 milyar $ olmak zere 148,3 milyar $ ulat belirtilmektedir. Sz konusu stok rakam gayri safi olup, hazine garantili d borlar ve TC Merkez Bankasnn Borlarn iermemektedir.85 bor ynteminin, devlet i borlanma piyasasna piyasa yapcl sisteminin getirilmesi suretiyle iyiletirilmesi, piyasa yapclarnn iki ynl fiyat kote etmeyi ve hazine ihalelerine katlmay taahht etmesi ngrlmektedir.86 Aadaki tablo 7 ve tablo 8de srasyla borlulara ve alacakllara gre d bor stoklar gsterilmitir. Tablo 7: Alacakllara Gre Toplam Bor Stoku ve Konsolide Bte
Konsolide Bte Piyasa Kamu Kesimi D Piyasa Tahvil Dier Yabanc Kesim Kurulular IMF Kredisi Toplam Miktar (Milyar $) 43,3 42,5 29,3 23,1 6,1 13,3 19,9 148,3 % 29 29 20 16 4 9 13 100

Kaynak; htpp//www.hazine,gov,tr-stat/Toplam Kosolide Bte-tr2htm, 20,01,2003

Alacakllara gre toplam bor stokuna bakldnda en byk borcun i piyasaya ve kamu kesimine olduu, d piyasa ve IMF ye olan borlarn ise ok byk meblalara ulat grlmektedir. IMF ye olan bor 20 milyar dolar dzeyinde seyretmektedir.

85 86

http// www.hazine .gov.tr/duyuru basn.stok 2003.01.20.htm, 24,01,2003 GKTA, a.g.e, s.228-234

Tablo 8: Borlulara gre d Bor Stoku 1997-2002 (milyar $)

Yllar Genel Hkmet Dier Kamu KTler Toplam Kamu TCMB zel Sektr Finansal Finansal olmayan Dier TOPLAM

1997

1998

1999

2000 43.370 1.192 4.220 48.782 14.082 29.153 7.581 21.571 27.648

2001 41.125 1.116 3.921 46.161 24.343 28.929 5.459 23.470 15.651

2002 50.666 1.120 3.767 55.552 18.401 29,673 5.561 24112 13.923

34.777 35.643 37.624 977 3.186 686 3.524 863 3.867

38.900 39.854 42.355 11.766 12.978 10.998 16.812 23.680 27.367 5.535 6.879 7.482

11.277 16.801 19.885 16.793 19.869 22.235

84.270 96.381 102.954 119.664 115.084 127.180

Kaynak; Hazine mstearl Bakanl http.// hazine.gov.tr(24.01.2003)

Yukarda ki tabloda da grlebilecei zere d borlarn ok byk blm kamu borlardr. 1997 ylnda mevcut borcun % 46s kamuya aitken, 2002 verilerine gre bu oran bir miktar azalarak % 44lere gerilemitir. zel sektrnde toplam borlar iersindeki %23 gibi nemli bir pay vardr. 2.3.3.4.1.3 zlenecek Para ve Dviz Kuru Politikalarnn Kapsam Niyet mektubuna gre, enflasyonun drlmesi ve faiz oranlarnda hzl d erevesinde para ve dviz kuru gelimelerinin daha ok nceden tahmin edilebilir hale getirilmesi ve bu suretle yerli ve yabanclar iin finansal yatrmn deeri zerindeki belirsizliin azaltlmas amalanmaktadr. Bu nedenle, dviz kuru politikasnda ileriye dnk taahhtlere girilmesi ve dviz kuru politikasnda effaflk salanmas dnlmektedir. Ksa dnemli dalgalanmalar dnda tm para taban, demeler dengesi yolu ile yaratlacak ve i faiz hadleri tamamen piyasa tarafndan belirlenecektir. Sermaye akmlar, faiz oranlarnda hzl de imkan vermek ve sermaye girilerini idame ettirecek byk faiz oran farkllklarn engellemek zere sterilize edilmeyecektir. Merkez Bankas tarafndan ilan edilen interbank faiz oranlarnn da, gecelik para

piyasas oranlarndaki hareketler ile uyumlu ekilde gnlk olarak ayarlanmas planlanmtr. Bu ekilde, program sresince dviz kuru politikasnn iki farkl dnemde iki farkl dviz kuru rejimi altnda ekillenecei anlalmaktadr. Dviz kuru politikas, Ocak 2000-Haziran 2001 dnemini kapsayan ilk on sekiz aylk srede enflasyonla mcadele hedefine ynlendirilmi, izleyen dnemde ise aamal olarak genileyen bant erevesinde daha esnek bir politika benimsenmitir. kinci on sekiz aylk dnemde, Merkez Bankas kurun bant iindeki hareketlerine msaade edecektir. 2.3.3.4.1.4 zlenecek cret Politikasnn Kapsam cret politikas, enflasyonla mcadele ve dviz kuru politikalarn desteklemek, zellikle zel sektre cret ve fiyat artlarn hedef enflasyon ile ayn oranda belirlemeleri hususunda yol gstermek ynnde belirlenmektedir. artlarn otomatikman frenleyen bir sonu dourmutur. 2.3.3.4.1.5 Yapsal Reformlar Tarm Reformu: Niyet mektubunda tarm sektr iin ngrlen uygulamalar ve buna ilikin deerlendirmelere yer verilmitir. Hatta bu konuda nemli admlar atlarak retime ynelik sbvansiyonlar byk lde daraltlmtr. Aslnda bu sre lkemiz tarm iin nemli sorunlar da beraberinde getirecek bir gelimedir. Sosyal Gvenlik Reformu: Hkmet, niyet mektubunda daha nceden kard ve emeklilik ya ile prim gn saysnn artrlmasn ngren kanuna ilave olarak sosyal gvenlik kurumlarnda idari reform yaplmasn ve uzun vadeli tasarruf kaynaklarnn eitlendirilmesi asndan zel emeklilik fonlarna ynelik hukuki erevenin oluturulmasn ngrmektedir. Buna ilikin dzenlemeler TBMMce yasalaarak emeklilik ya hadleri mevcut alanlara kademeli olarak, yeni ie balayanlarda ise kademesiz olarak ykseltilmitir. Kamu Mali ynetiminde reform yaplmas ve effafl salanmas: Toplam 61 bte fonundan 20sinin 2000 yl ubat ayna kadar, 25 fonun 2000 yl Austos ayna kadar, dier fonlarn ise 2001 yl Haziran ayna kadar kapatlmas istenmektedir. Esasen bu fonlarn devletin geleneksel mali denetiminin dnda
87

87

Aslnda

lkede yaanan krizler sonucu istihdam imkanlarnn giderek daralmas, cret

GKTA, a.g.e, s.228-234

tutulmas bir takm usulsz harcamalara ve savurganlklara da neden olabilmektedir. Bu nedenle yeni dzenlemeler bu bakmdan da nemlidir. Vergi politikas ve idaresinde reform: Maliye Bakanlnn tam otomasyon da dahil olmak zere vergi idaresinin etkinliini arttracak projeleri uygulamaya koymas, yeni vergi affnn karlmamas, Nisan 1999 itibariyle GSMH nn %3 ne tekabl eden gecikmi vergi ykmllklerinin azaltlmasna dnk tedbirlerin alnmas istenmektedir. Yakn zleme Anlamasnn temel ekonomik politika eylemleri; maliye politikas, para politikas ve yapsal politikalar olmak zere genel olarak balk altnda toplanabilir. Maliye politikas, kamu sektr cret artlarn 98 yl iin yzde 20 ile snrlandrm ve 99 yl iin de hedeflenen enflasyon orannda ngrmtr. Ayrca tarmsal destekleme fiyat artlarnn da 1999 yl iin hedeflenen enflasyon kadar olmas beklenmektedir. Vergi reformu, bor ykn azaltmaya ynelik zelletirme, bankaclk ilemlerinde kimlik numaras, i borlanmada enflasyona ya da dvize endeksli menkul kymet uygulamalar ise dikkati eken dier eler oldu. Ancak program belirlenen hedeflere ngrd dzeyde ulaamamtr. Bunda bir dizi i ve d evrenin etkisi yan sra 1998 ylnda yaanan uluslararas finansal krizler ve 1999 ylndaki depremlerin de byk etkisi olmutur. Doal afetlere ilikin nceden bir kurgu ve senaryo planlamas yapmann mmkn olmad kabul edilse de uluslararas finansal krizin ngrlememesi ve ekonomi ynetiminin i dinamiklerinin yeteri lde programn ieriine ynelik olarak etkilenememesi, ngrlerdeki sapmay ynlendiren nemli faktrler olarak dikkat ekmektedir. Dier bir ifadeyle, ekonomik birimlerin geleneksel yaklamlar ve alkanlklar, gnlllk esasna dayanan byle bir program erevesinde istenilen ekilde yeniden yaplandrlmaldr.88 2.3.3.4.2 2000li Yllardaki Ortaya kan Krizlerin Balca Nedenleri Trkiye Ekonomisi 2000 ylnda hzla bymeye balamtr. Bu aamada kredi taleplerinde byk artlar ortaya kt iin, likidite ihtiyac da beraberinde gelmitir. Ayn zamanda bankalarn dvize dayal ak pozisyonlarn kapatmak iin TL talebi likidite ihtiyacna eklenince bu ihtiya daha da bymtr. zelletirme ile
88

GKTA, a.g.e, s.228-234

de karlanamayan likidite ihtiyacna Merkez Bankasnn uygulad para politika gerei kaytsz kalnca bankalar, bu ihtiyalarn bankalar aras piyasadan kendileri karlamak istemilerdir. Bylece faiz oranlar hzl bir ekilde ykselmeye balamtr.89 Faizlerin artmas ve bankalarn dvize youn talepleri beraberinde, zellikle yabanc yatrmclar asndan bir devalasyon beklentisine yol amtr. Bu tr gelime ve belirsizliklerin artmasyla yabanc sermaye k hzlanmtr. Bu gelimelerde IMF le yaplan anlamalar gereince yrtlen politikalarn da byk etkisi vardr. Nitekim yeni Nobel ktisat dl sahibi bilim adam JOSEPH E.STIGLITZ dnya apnda 91 lkeden 171 yayn kuruluunun ye olduu Project Syndicate in 6-8 Aralk tarihlerinde Viyana da gerekleen Ahlak ve Politika bal altnda dzenlenen editrler formunda AGlere dayatlan IMF politikalarn eletirerek lkelerin IMF direktiflerini birebir uygulamak yerine, kendi koullarna uygun politikalar uygulamalarn tavsiye ederek, ekonomideki amazlardan kurtulmak iin ncelikle faizlerin drlmesi gerektiini belirtmektedir.90 IMF ile yaplan anlamada yaplan dier bir yanl da dviz kurunun sabit tutulmasdr. Kur politikas ile sabit tutulan kur art oran ile faiz ve enflasyon oranlarnn paralellik gstermemesi, TL'nin ar deer kazanmas sonucunu dourmutur. TL ar deer kazanrken, ayn zamanda EURO da deer kaybedince d ticaret olumsuz etkilenmeye balamtr. Sonuta, ithalatn artmasyla d ticaret a artm, bu da demeler dengesini olumsuz etkilemitir. Tm bu gelimeler sonucu likidite ihtiyacnn getirdii faiz ykselmesi ve borsann dmesiyle Kasm krizi yaanmtr. zetle bu krizin nedenleri yle sralanabilir;91 a- Yapsal reformlarn yaplamamas, b- zelletirmeden beklenen kaynan yaratlmamas, c- Trk Lirasnn normalin stnde deer kazanmas, d- Cari ilemler ann olduka yksek rakamlara ulamas, e- Merkez Bankasnn likitide ihtiyacn karlayamamas, f- Faizlerin bir anda ykselmesi, h- Yabanc sermaye klardr.
89 90

http./www.mahfi egilmez.com.tr 25.05.2002, Joseph E. STIGLITZ, Faizleri Drn, Globus Dergisi, Ocak 2003, s. 50. ( eviren; Nihal Ks) 91 http./www.mahfi egilmez.com.tr 25.05.2002

Bu kriz sonras IMF' den ek 10,5 milyar dolar kaynak vaadi, krizin mali piyasalardaki olumsuz etkisini azaltmtr. Ancak bu kriz doal olarak reel sektre yansmtr. Bunun ilk sonular ise, retimde azalma ve byme orannda tekrardan dmeyle kendini gstermitir. Girdi maliyetlerinin yksek kredi faizleri dolaysyla giderek artmas, retim gcmz de olumsuz etkilemi ve uluslararas rekabette yatrm konusunda fazla bir avantajmz kalmamtr. Yabanc sermayeyi lkeye ekmek yerine, lkemizdeki mevcut firmalar da yeni yatrmlar iin Romanya, Bulgaristan, Macaristan gibi lkeleri tercih eder olmulardr.92 Kredi ihtiyacn yurtiinden salayamayan her lke, yabanc sermaye piyasalarna mracaat ederek borlanabilir. Bylece dardan borlanma yoluyla i tasarruf art borlanma yatrm oranlarn karlayacak dzeye ular. Dardan borlanmann etkinlii iin borcun yeniden denmesini kolaylatracak uygun projelerin seimi, uygun bir bor faizi, bor taksitlerini demeye balamadan evvel salanacak srenin uzunluu, bor neticesinde ekonominin tasarruflarn arttrabilme kabiliyeti gibi kriterlerin de dikkate alnmas gerekmektedir.93 Halbuki lkemizde yatrmlarn ounda bu tr kriterlere uygun projeler gelitirilemedii gibi, poplist yaklam ve adam kayrmaclktan da bir trl uzaklalamamaktadr. Bu durum hem uygulamaya konan mali politikalar etkisiz klmakta, hem finansman ihtiyalarn srekli gndemde tutmakta ve dengelerini de bozmaktadr. Esasen lkemizdeki yatrm tasarruf dengesizlii daha ok kamudan kaynaklanmaktadr. Kamuda ki harcama ve gelirler arasndaki fark hem enflasyonu hem de yksek faiz oranlarnn bir nedenidir. Aslnda gelir ve giderler arasndaki ak veya kamu kesimi finansman a daha ok TCMB emisyonu i ve d borlarla karlanmaya allmaktadr. Kamudaki bu borlanma zorunluluu, gerekli yatrmlarn yaplmasna da engel tekil etmektedir. Bu adan hkmetler enflasyonla mcadele ederken ncelikle kamu kesimi borlanma gereini azaltc ve sonuta sfrlayc ynde admlar atmaldrlar.94 hem de enflasyonu tetikleyen bir sonu ortaya kmaktadr. Bu durum yatrm tasarruf

Mevlt KARABIAK, Kreselleme Srecinde Gelimekte Olan lke Ekonomilerinde Ortaya kan Ynelim ve Tepkiler, SD- BF Dergisi, cilt 7, 2002 Isparta, s.125 93 Ercan DLGEROLU, Kalknma Ekonomisi, VPA A ,5. bask, Bursa 2000, s.110. 94 Bedriye TUNSPER, Gelimekte Olan lkelerde ve Trkiyede Enflasyon ve stikrar Politikalar, Dumlupnar niversitesi Dergisi, say 5, Haziran 2000, s.16.

92

Yapsal sorunlarn byyerek devam etmesiyle, Kasm ayndaki kriz mali piyasalarda atlatlm olarak dnlse de, daha ar kriz fazla gecikmeden ubat aynda gelmitir. Kasm krizinden sonra istikrar program tartlr hale gelmi ve bu nedenle, piyasalar tarafndan programn devamll, Hazinenin 20 ubat'ta i borlanma erevesinde yapaca ihale baarsna balanmtr. Yukarda saylan nedenlerden dolay adeta bak srtnda duran ekonomik dengeler, 19 ubat tarihinde yaanan siyasi skntlarla daha da bozulmutur. lk Hazine ihalesiyle ykselen faizleri, repo ve bankalar aras faiz oranlar da ykselerek izlemitir.Bankalar, zellikle kamu bankalar, youn likidite ihtiyac iine girmiler ve Merkez Bankas politikas gerei esnek davranamam ihtiyacn karlayamamtr. Ziraat Bankas ve Halk Bankas grev zarar olarak adlandrlan tarm destekleme amacyla saladklar ucuz kredilerin yaratt zararlarn karlayabilmek iin yksek faizle kaynak yaratmaya almlar, ancak zel bankalardan ksa vadeli aldklar borlar geri deyemeyince, alacakl bankalar, yabanclara kar dviz ykmllklerini yerine getirememiler ve sonuta Trkiye borlarn deyemez duruma sokulmutur. Kriz haftas sonunda kamu bankalarnn deme a 3 katrilyon TLye ulamtr. Merkez Bankas'nn TL karl dviz satmaya o gnlerde yanamamas, TL faizlerini 1000'li rakamlara tam ve kur apas uygulama zemini kaybettirmitir. 20 milyar dolar geen bu grev zararlarna, Mevduat Sigorta Fonu'na dahil edilen bankalar da eklendiinde, Trkiye'deki bankaclk sektrnn iinde bulunduu sorunlar giderek arlamtr. Be gelimeler nedeniyle Yeni bir politika deiikliine gidilmi ve nceden srarla savunulan sabit kur sisteminden vazgeilerek, hem likidite ihtiyac giderilmi, hem de dviz zerindeki basklar azaltlmtr. Tm kmtr.95 Ortaya kan bu krizlerde reel sektrn de kmsenmeyecek bir pay vardr. nk lkemizde mal ve hizmet reten sektrlerin bir ou eksik rekabet artlar iinde almaktadr. Rekabetin eksik olduu ortamda firmalar her kriz dnemini
95

ve bu yksek likidite

bu

olumsuz

gelimeler

sonucunda

uluslararas

derecelendirme

irketlerinin lke notunu drmesiyle, yabanc sermaye tamamen lke dna

http./www.mahfi egilmez.com.tr 25.05.2002,

fiyatlar aa ekerek talep oluturmak yerine, retimi azaltarak fiyatlar ykseltmeyi tercih etmektedirler. Bu konuda hkmetlerin rekabet koullarn iyiletirmemesinin de byk bir pay vardr. Hkmetlerden yeterince tevik alamayan sektrlerin tekelci yaplarnn krlamamas, yapsal bir sorun olarak kendini gstermektedir. Bu rekabet eksiklii lkenin ihracat ansn da azaltmaktadr. Ve sonuta d demeler dengesinde nemli sorunlar ortaya kmaktadr. 96

Bedriye TUNSPER, Gelimekte Olan lkelerde ve Trkiyede Enflasyon ve stikrar Politikalar, Dumlupnar niversitesi Dergisi, say 5, Haziran 2000, s.16.

96

NC BLM TRKYEDE UYGULANAN POLTKALAR VE IMF LKLER 3. 2000L YILLARDA IMF LE YRTLEN PROGRAMLAR EREVESNDE UYGULANAN POLTKALAR VE SONULARI 3.1. PARASAL POLTKALAR Genelde IMFin ye lkelerle ilikilerinde iki ciddi yanltan sz edilmektedir. Birincisi byk bte aklarndan korunmak iin vergileri arttrp harcamalarn kesilmesi, ikincisi de yardm edecei ekonomide mali yardmn bir n koulu olarak yapsal reformlar yani para ve maliye politikalarn bir hayli aan deiimler talep etmesidir. Halbuki IMFnin bu istei her lkenin mevcut konumuna uygun dmemektedir. rnein Tayland, Kore ve Endonezya IMF ile anlamaya arldnda kendilerine, nemli lde tasarruf talebinde bulunulmutur. IMFnin bte aklarn gidermeye ynelik bu abalar, bu lkelerin ekonomileri asndan olduka baarsz sonular dourmutur. nk talep dm, durgunluk derinlemi, istekler tutturulamadnda ise gereksiz yere ilemler kontrolden kt havas yaylarak piyasalarn paniini daha da arttran bir gelimeye neden olunmutur. Yine mali yaplar bozulan bankalarn kapatlmas da mali piyasalardaki derinlii arttrmtr.97 Ksacas IMF ye lkeleri ksr bir dngden kurtarmak isterken bir baka dngnn iine atabilmektedir. lkemizdeki yaananlar da benzeri gelimelerdir. 1 Ocak 2000 de nceden ilan edilen mini devalasyon oranlarna enflasyon orannn yaklatrlmasn ieren tablita ad verilen bir program yrrle konmutur. Kurumsal olarak bu istikrar programnn temelini parasal demeler dengesi yaklam oluturmaktadr. Bu parasal modeller temel nermeye dayanmaktadr:
98

- demeler dengesi temelde bir parasal olgu olarak kabul edilmektedir. - demeler dengesindeki bir dengesizlik para piyasasnda stok olarak para arz oranndaki bir dengesizlii yanstmaktadr.

97

Paul KRUGMAN, Bunalm Ekonomisinin Geri Dn, Trkesi Neenur Domani, Literatr Yaynlar :60, 1. basm, Haziran 2001,s.123-125 98 PARASIZ, E.K.A, S:425-26

- Para stoku alternatif olarak iki ekilde deitirilebilmektedir. Birinci olarak ulusal dzeyde kredi yaratlmas ya da yok edilmesi sonucu, ikinci olarak ise uluslararas rezervlerdeki gelimelere bal olarak demeler dengesi analizinde politika seimidir. Ancak, Trk Lirasnn beklenenin zerinde reel deer kazanmas, i talepte grnen hzl canlanma, ham petrol, doal gaz gibi enerji fiyatlarnn artmas ve Euro /Dolar paritesindeki gelimeler sonucunda 2000 ylnda cari ilemler a artmtr. Dier lke deneyimlerinin de gsterdii zere dviz kuruna dayal istikrar program uygulayan lkelerde cari ilemler dengesi olumsuz ynde etkilenmektedir. Ancak Trkiye de cari ilemler andaki art beklenenin zerinde gereklemitir. Bu gelime i ve d piyasalarda mevcut kur sisteminin srdrlebilirlii ve cari ilemler ann finansman konusundaki endieleri daha da arttrmtr. Artan cari ilemler ann yan sra yapsal reformlar konusunda yln ikinci yarsnda yavalama olmas, baz nemli kamu iletmeleriyle ilgili almalarn hedefe ulaamamas, kamu bankalarna ilikin dzenlemelerde yaanan sorunlar, politik belirsizlikler ve Arjantin ekonomisindeki gelimelerin de etkisiyle uluslararas sermayenin gelien piyasalara daha ihtiyatla yaklamas, 2000 ylnn ikinci yarsnda Trkiyeye d kaynak giriinin azalmasna yol amtr. 99 22 Kasmda kendi gstermeye balayan krizin etkenlerinden biri dviz talebinde art ve bunun yaratt TL talebi art olmutur. Ak pozisyonlar giderek artan bankalar ylba yaklarken bunu kapatabilmek iin dviz taleplerini, dvizi satn alabilmek iin ise TL talebini arttrdlar. 100 Uygulanmakta olan kur pasna dayal para politikas gerei likidite yatrm mekanizmasnn dviz giriine dayandrlm olduu bir yapda d kaynak imkanlarndaki bu daralma, likiditedeki artn da yavalamasna yol amtr. Bu durum zellikle yabanc yatrmclarn uygulanmakta olan programn srdrlebilirlii konusundaki endielerini arttrmtr. Kasm aynn kinci yarsnda ksa vadeli faizlerde yaanan srama ile eanl olarak tahvil-bono ve hisse senedi fiyatlar keskin bir biimde dmtr. Yabanc yatrmclarn lkeyi terk etme eilimleri piyasada bir dviz darboazna yol am ve
99

Trkiyenin Gl Ekonomiye Gei Program Hedefler, Politikalar ve Uygulamalar, T.C Babakanlk Hazine Mstearl,Mays 2001,s:11-13 100 KAZGAN, a.g.e.,s. 454

bunun sonucunda Merkez Bankas 6 milyar dolar civarnda dviz satnda bulunmak zorunda braklm ve dviz rezervleri bu nedenlerle azalmtr.101 lkemizin yaad bu sorunlara yakndan bakldnda, istikrarszln temelinde yapsal baz zelliklerin bulunduu grlmektedir. Bu yapsal sorunlara el atlmadan Gn kurtarmaya ynelik hi bir zm kalc olamayacaktr. te bu sebeple, Uluslararas Para Fonu (IMF) tarafndan da desteklenen bir Enflasyonla Mcadele ve Ekonomik stikrar Program 2000 yl bandan itibaren yrrle konulmu ve 2000 ylnn Kasm ay sonuna kadar program kapsamnda ngrlen para, maliye politikalar ve yapsal reformlar baar ile srdrlmtr. Ancak, programn temel talarndan biri olan yapsal reformlar konusunda, gerek baz kamu iktisadi teekkllerinin zelletirmesi srecinde yaanan gecikmeler, gerekse Trk Lirasnn yabanc paralar karsnda reel olarak deerlenmesi sonucunda cari ilemler ann hzla bymesinin kontrol altna alnamamas nceden de deinildii gibi ekonominin 2000 yl Kasm ay sonunda mali bir kriz ile kar karya kalmasna neden olmutur. Ayrca, bata kamu bankalar olmak zere bankaclk sektrnn iinde bulunduu salksz yap krizin bir baka nemli nedeni olarak karmza kmaktadr. Para politikas ise, Merkez Bankas bilanosunun temel byklklerinden olan Net Varlklar kalemine getirilen Tavan ve Net Uluslar aras Rezervler kalemine getirilen minimum seviye ile ekillendirilmitir. Bu kapsamda Net Varlklarn alabilecei en yksek deer performans kriteri olarak, 1.200 trilyon TL olarak ve dnem ilerinde, ilk on sekiz ay boyunca, bir nceki ayn sonundaki para taban byklnn (+/-) %5i ierisinde dalgalanma olana salanacak ekilde tespit edilmitir. kinci performans kriteri olarak alnan Net Uluslararas Rezervlerin ise, Mart 2000 sonunda 12.0 milyar Dolar, Haziran ve Eyll 2000 aylar sonunda 12.750 milyar Dolar ve Aralk 2000 sonunda 13.500 Dolardan aa dmemesi kararlatrlmtr. lk on sekiz ay boyunca Merkez Bankasnca piyasalar iin para yaratma ilemi, sadece dviz satn alnmas suretiyle yaplacak, net i varlklar sabit tutulduu cihetle para tabannda ki deime ancak ve ancak Net d Varlklardaki

Trkiyenin Gl Ekonomiye Gei Program Hedefler, Politikalar ve Uygulamalar, T.C Babakanlk Hazine Mstearl,Mays 2001,s:11-13

101

deiim karl olacak, Merkez Bankas bir bakma Para Kurulu-Currency Boardolarak grev yapacaktr.102 Sonu olarak 2000 yl banda uygulamaya konulan programda srklenen pa sisteminden k iin bir strateji ortaya konulmu olmasna ramen, sz konusu finansal ve ekonomik gelimeler Trk Lirasnn planlanan tarihten daha nce dalgalanmaya braklmasn gerektirmitir. Bankaclk sektr Kasm krizi sonrasnda faiz riski, ubat krizi sonrasn da ise hem faiz hem de kur riski sonucu nemli kayplarla kar karya kalmtr. Krizlerden sonra, bata kamu bankalar olmak zere, bankaclk sisteminin yeniden yaplandrlmas iin ihtiya duyulan kaynaklar kamu maliyesi zerine nemli bir yk getirmitir. Mali kesimin iinde bulunduu durum, d borlanma imkanlarndaki daralma, hzla ykselen faizler, kamunun i borlarn evirebilme kabiliyetini nemli lde daraltmtr. Bu durumla karlaan ekonomi ynetimlerinin nnd seenek vardr: 103 1-Borcu para basarak demek: Byle bir yola sapmak veya saplyormu gibi gzkmek, Trkiyenin artlarnda hiperenflasyon tehlikesini yaratr ve lkeyi daha da byk bir felakete gtrme ihtimalini dourur. 2-Borcu dememek veya tek ynl kararlarla yeniden yaplandrmaya almak: Bunu denemek devletin gerek i, gerekse d piyasalardan, itibar kayb nedeniyle uzun sre dlanmasna ve Trkiyede ekonomi ynetimine zaten ok sarslm olan gvenin tamamen ortadan kalkmasna yol aabilir. Byle bir yola sapmak son derece tehlikeli ve sarscdr. 3- Trkiyenin artlar gz nnde tutulduunda en iyi seenek, ok gl bir ekonomik reform programn hazrlayp bu programa uygun artlarla resmi kanallardan yeterli d finansman salamaktr. Byle bir program mutlaka nemli bir faiz d bte fazlasn iermek zorundadr. Ayrca, ekonomide bor-faiz-byme dinamiini olumlu yne dntrmek iin ok ciddi, verimlilii, ynetim anlayn ve dolaysyla byme hzn dzeltecek yapsal reformlarn gerekletirilmesi byle bir stratejinin dier bir boyutudur. Resmi kanallardan salanabilecek d kaynak
102 103

Ekonomik Rapor, TRMOB Yaynlar-160.Ankara 2001.s:57-58 Trkiyenin Gl Ekonomiye Gei Program Hedefler, Politikalar ve Uygulamalar,s:14-15

ekonominin kmesini nleyip reel sektrn nefes alabilmesi iin bir kpr kredi olarak kabul edilmeli ve kazanlan imkanlarla yapsal reformlarn hzla uygulanmas salanmaldr. Parasal sorunlarn derinlemesinde son yllardaki btn hkmetlerce ngrlen ancak bir trl gerekletirilemeyen zelletirme engellerinde byk etkisi bulunmaktadr. lkemizde zelletirme uygulamalarnn ivme kazand 1985 ile 1999 yllar arasnda toplam 4,8 milyar dolarlk bir zelletirme geliri elde edilmitir. Ayn dnemde zelletirme uygulamalar erevesinde 4,6 milyar dolar gider sz konusu olmutur. Bu giderlerin %60 a yaklaan bir oran zelletirilen kurululara sermaye itiraki ve bor biiminde aktarlan finansmanlardan olumaktadr.104 2000 ylnda zelletirme de nemli bir k yaplarak 2,716 milyar dolarlk bir sat gereklemi olmakla birlikte ortaya kan krizin de etkisiyle 2001 ve 2002 yllarnda srasyla 119,801 ve 222,328 milyon dolarlk satlar gereklemitir. Bununla toplam zelletirme 7,678 milyar dolara ykselmitir. 58. hkmetin bu konuda ngrd acil eylem planyla 2003 ylnda nemli bir zelletirme beklemektedir.105 3.2. MAL POLTKALAR IMF 10uncu gzden geirmeyi tamamlayarak Trkiyeye verilecek 3.1 milyar dolarlk krediyi serbest brakmtr. Buna ilikin niyet mektubunu aklanmtr. Aklanan niyet mektubunda 2002 ylnn nasl geeceine dair ve uygulanacak politikalar konusunda temel yaklamlar yanstlmaktadr. 30 maddeden oluan niyet mektubu zetle, kamu maliyesinin finansman sorunun zmn birinci ncelik olarak belirlemitir. Harcamalarn kslmasn, eitli vergi oranlarnn arttrlmasn, yeni vergiler getirilmesini ve KT rnlerine zam yaplmasn iermektedir. Sosyal politikalar ise Dnya Bankasna havale edilmektedir. Ancak bu politikalar belirlenirken Trk insannn ncelikleri ve ihtiyalar fazla nemsenmemektedir. Onuncu gzden geirme erevesinde IMF ye verilen niyet mektubunda makro ekonomik durum u ekilde saptanmtr: Ktleen d koullar ekonomik toparlanmay geciktirmekte, enflasyonla mcadele abalarn gletirmekte ve d
mer EROLU, Trkiyede zelletirme Engellerini Aabilme Kapasitesi,Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, say 5, Haziran 2001, s.13. 105 Trkiyede zelletirme, TC: Babakanlk zelletirme daresi Bakanl, Basm ve Halkla likiler Daire Bakanl, 19 Nisan 2002, s.22
104

cari hesab zayflatmaktadr. Yln ikinci aylk dneminde beklenen hzl bir klme grlmesi, daha evvel -%5.5 olarak tahmin edilen 2001 yl GSMH bymesinin aaya doru revize edilmesi ihtiyacn ortaya koymutur. 11 Eyll oku ekonomik toparlanmay daha da geciktirmi olup 2001 yl reel GSMH bymesi -%9.1 olarak gereklemitir. Bu klme son yllarda yaanan en byk klmedir. Ancak alnan bu nlemler 2002 ylndan itibaren olumlu etkisini gstermeye balam ve 2002 ylnn ilk eyreinde byme %0.3 iken, ikinci eyreinde %8.8e ulamtr. Kesin rakamlar belli olmamakla birlikte yl sonu itibariyle ngrlen hedefin stne kabilecei beklenmektedir. Enflasyona ilikin olarak ise, Trk Lirasnn daha da deer kaybetmesi, 2001 yl yl sonu TFE enflasyonu tahmininin %58den %65e karlmasna ramen bu hedefin de zerinde 68.5 olarak gereklemesine, ancak 2002 ylnda ise ok nemli lde bir d gstererek kasm 2002 itibariyle %33.2ye gerilemesine neden olmutur.
106

Bu

oranlar yllar sonra enflasyonda bir yavalama olduunu gstermektedir. Son olarak, ekonomik yavalama ve Trk Lirasnn deer kayb, 2001 ylnda d cari hesapta nemli bir iyileme yaratmtr. 2002 ylnda turizm ve ihracat gelirlerinde nemli artlar kaydedilmitir. 2002 yl cari ann, 11 Eyll oku, ekonomide beklenen toparlanma ve 2001 deki byk reel deer kaybndan sonra daha istikrarl bir reel dviz kurunun ortak etkisiyle byk lde azalaca tahmin edilmektedir. Ekonomik toparlanmay desteklemek zere alnacak tedbirler, serbest rekabetle uyumlu, effaf ve bte hedefleri ile tutarl olmaldr. Ayrca salam mali yapya sahip firmalarn faaliyetleri iin gerekli krediyi alabilmelerine yardmc olmay temin etmek ve kamuya ait fonlarn bu amaca ynelik olarak kullanlmasndan kanlarak, zel sektr nderliinde zel teebbslerin borlarnn yeniden yaplandrlmasn kolaylatrmaldr. Verilen niyet mektubunda piyasalar canlandrmak iin reel sektrn umut balad vergi indiriminin, 2002 ylnda gereklemeyecei ve bir indirime gidilmeyecei konusunda ykmllkte bulunulmutur. Ayrca 2002 ylnda i borlanmann aksamamas ve evrilebilirliinin salanabilmesi iin u tedbirlerin alnmasna karar verilmitir.107

106 107

Trkiyenin Gstergeleri, GLOBUS Aralk 2002, s,118 Bilano, TRMOB Aylk Yayn Organ, say:62,Aralk 2001,s:4-5

- borlanma gereinin azaltlmas iin her trl aba gsterilecektir. Bu amala yatrmc talebi izin verdii lde Euro ihra edilecektir. - borcun vadesini uzatmaya ynelik olarak, piyasa talebini karlayacak geni apta borlanma hedeflenmektedir.Bu balamda, dviz cinsi veya dvize endeksli katlarla borlanmaya, kamunun kur riskini snrlama gerei de gz nnde bulundurulmaktadr. Ayn zamanda, deiken faizli katlarla borlanma hususu da dnlmektedir. Bu amala, deiken faizli katlarla piyasann likiditesini arttrc nlemler alnacaktr. Bu kapsamda, sz konusu katlarn fiyat ve getiri hesaplamalarnda standart metotlarn kullanlmas tevik edilecek ve faiz risklerinin, bankaclk dzenlemeleri, teminat iin deerlemesi ve dier resmi amalar iin doru ekilde llmesi temin edilecektir. -Dzenli ihale programlarna ek olarak, kamu katlarna olan talep tabann bankalarn dna da tamak ve daha istikrarl hale getirmek iin, kamu katlarnn dorudan halka arzna devam edilecektir en geni yatrmc tabannn tespit edilmesi ve buradaki talebin karlanmasnn temin edilmesi amacyla yurt iindeki yatrmclarla ilikiler arttrlacaktr. Niyet mektubunda Net Varlklar ve Net Uluslararas Rezervlere ilikin performans kriterlerinin rahatlkla tutturulduu belirtilerek, 2001 yl sonu iin, net Varlklar (NV) ve Net Uluslararas Rezervlerdeki (NUR) deiime ilikin gsterge niteliindeki hedeflerin deitirilmemesi, ancak NUR deki deiimin performans kriterine dntrlmesi talep edilmektedir. Para program, 2002 ylna ilikin parasal taban artnn, reel retim art ve hedeflenen enflasyonla tutarl olarak gereklemesini salayacaktr. Parasal tabana ilikin hedefler, dviz tevdiat hesaplarnn orannda bir art olduu takdirde drlecek, Trk Liras cinsinden mevduatlarn orannda artan gvene bal olarak bir ykselme kaydedilmesi halinde ise arttrlacaktr. Serbest dviz kuru rejiminin ileyii daha da gelitirilecek, Merkez Bankasnca daha nceden ilan edilmi dviz sat ihaleleri dndaki dviz piyasasna ynelik ihtiyari mdahalelerin kesin bir ekilde kstlanmas uygulamasna devam edilecektir. Bununla birlikte, dviz piyasasnn ileyiini gelitirecek ek kurumsal admlar atlacaktr. Dviz piyasalarndaki vadeli iler kontratlarnn (Forward ve Futures ) geliimini glendirmek amacyla sz konusu finansal aralarn fiyatlandrlmasna temel tekil edecek bir Trkiye Bankalar Aras Fiyat Teklif

Orannn (Turkish Interbank Offer Rate) uygulanmaya balanmas tevik edilecektir. Buna ek olarak, Futures szlemesini vergilendirme ve muhasebeletirilmesine ynelik prosedrlere aklk getirilecek, Futures piyasalarnn sz konusu geliimi, ihracat ve ithalatlarn, dviz kuru belirsizliine kar koruma salamalarna izin verilecektir. Ayn zamanda, Hazine ve zelletirme daresi, Kamu ktisadi Teebbslerinin ykl dviz ilemlerinin dviz piyasasnda nemli dalgalanmalara yol amasn engellemek amacyla bu kurumlarn finansal ynetimlerini gelitirecek nlemler alnacaktr. Niyet mektubunun ekinde maliye politikas tedbirleri ise u ekilde yer almtr. 2002 ylna ait GSMH nn %6.5i dzeyindeki kamu sektr faiz d fazlas hedefine ulalmasna yardmc olmak, kamu idaresinde maliyet etkinliini gelitirmek ve kamu harcamalarnn reel ekonomi zerindeki ykn azaltmak amacyla alnmas ngrlen 5.7 katrilyon TL (GSMHnn %2si ) tutarndaki ek tedbirler belirlenmitir. Konsolide bteyle ilgili tedbirler toplam tedbirler paketinin 3.1 katrilyon TLsn (%55ini ) oluturmakta olup, geri kalan tedbirler KTlere ilikindir. Kamu kesiminin dier birimleri iin ise hedefler yeni tedbirlere ba vurulmakszn tespit edilmitir.108 2001 ylnda uygulanan ekonomik programn temel unsurunu i borlarn srdrlebilirlii oluturmutur. 2000 yl sonunda 36.4 katrilyon TL olan i bor stoku, Kasm 2001 itibariyle 117.2 katrilyon TL dzeyine ykselmitir. Yksek i bor stokunun, iskontolu ve endeksli ksmnn faiz demesi 2002 ylnda yaplaca iin bu demelerin bte dengelerini zorlamas, faiz d bte dengesindeki trendi bozmaktadr. Merkez Bankas da para politikas raporunda faiz d bte dengesinin iyileme gstermesi iin nlemler alnmas gerektiini aklamtr. 2002 btesinde faiz giderleri iin 42.8 katrilyon lira denek ayrlmtr. Ancak bu tutarn byk olaslkla almas ve bunun sonucu olarak faiz d bte dengesinin zora girmesi beklenmektedir. Merkez Bankasnn 2002 yl iin ald tedbirleri ise eyle sralanabilir: 109

108 109

Bilano, TRMOB Aylk Yayn Organ, say:62,Aralk 2001,s:4-5 Bilano,say:63,Ocak 2002, s:6

1-

Sk maliye politikasnn glendirilerek srdrlmesi ve toplam kamu

kesimindeki faiz d fazlann GSMHnn %6.5ine ykseltilmesi, 2IMFden salanan 10 milyar dolarlk ek d finansmannn bte

finansmannda kullanlacak ksmnn, piyasalardan yaplacak borlanma miktarn azaltmas ve faiz oranlarndaki d desteklemesi, 3Nakit d bor stoku iinde yer alan Merkez Bankas ve kamu

bankalarna olan borlarn vade ve faiz koullarnn yeniden belirlenerek 2001 ylndan 2002 ylna devreden i bor servisinin nemli miktarda azaltlmas, 4Ekonominin tekrar byme srecine girmesi ve borlanabilir fon

miktarnn artmas, i borlarn srdrlebilirliini salamak temel unsurlar olacaktr. Ayrca borlanma yasas ile getirilecek disiplin, yeni borlanma aralar ve banka d kesimden borlanma imkann arttran vergi dzenlemeleri de buna katkda bulunmaldr. Bylece mali piyasalar zerindeki bask snrlandrlarak faiz oranlarnn dmesi, borlanma vadelerinin uzamas salanarak net kamu bor stokunun GSMHya oran %80 civarnda drlecektir. IMF Trk vergi sisteminin sorunlarn zm iin nerileri ise unlardr: 110 1- Gelirler Mstearl iinde merkez, blge ve iller dzeyinde grev yapacak tek bir vergi denetim birimi kurulmaldr. Bu denetim birimi byk lekli iletmeler dnda kalan tm mkellef gruplar zerinde vergi denetimi yapmaldr. 2-Hesap Uzmanlar Kurulu ise, Byk lekli letmeler Departman iinde rgtlenerek, mnhasran byk lekli iletmelerin vergi denetimi ile ilgilenmelidir. 3-Maliye Tefti Kurulu iinde grev yapan Maliye Mfettilerinin vergi denetimi grevi sona erdirilerek, bunlarn mnhasran kamu kurumlarnn vergi dnda kalan ilemlerinin teftii ile sorumlu tutulmas salanmaldr. 4-Gelirler Kontrolrlerinin bir ksm vergi denetimi ile ilgili birimlerde, bir ksm ise i denetim ile ilgili birimlerde grevlendirilmelidir.

3.3 KRZLER NLEMEYE LKN DER POLTKALAR Gelimekte olan lkelerde krizler daha ok tasarruf yetersizlii ve d ticaret aklarndan kaynaklanmaktadr. Bu aklarn kendi i dinamikleriyle

giderilememesi baz d kaynak araylarn da gndeme getirmektedir. D kaynak ihtiyacnn dier nedenleri ise; bte aklarnn giderilmesi, d borlarn finansman, ekonomik istikrarn korunmas, yeni yatrmlarn finansman, sanayileme iin gerekli teknik girdi ve nedenlerdir. D kaynaklara ynelmek ve bundan sonu salamak ok kolay bir i de deildir. Size bor vermek isteyen kurulular her eyden nce gvenilir demokratik bir yapya, borlar geri demede gemiteki duyarllnza ve uluslararas bamsz kredi derecelendirme kurulularnn lkeniz hakknda yaptklar deerlendirmenin sonularna baldr. Bu kurulularn verdikleri olumsuz notlar, d piyasalarda riskli bir lke konumuna girilmesine ve hem uzun vadeli kredi salanamamas, hem de ksa vadeli de olsa ancak spot piyasalardan yksek faiz oranlaryla borlanlmasna yol amaktadr. te bu kurulular lkemizde yaanan istikrarszlklarn sonucuna gre zaman zaman notumuzu aaya ekmektedirler. Bu nedenle d piyasalardan finansman destei salamamz daha da glemektedir. Bu gelimeler bizi IMFe daha da mecbur klmaktadr. te bu saylan olumsuzluklar IMFle yaplan stand-by anlamalar erevesinde yrtlen politikalara ramen lkeyi 16 ubat ve 19 kasm krizleriyle kar karya brakmtr. ayet 16 Kasm ve 19 ubat Krizleri meydana gelmeseydi muhtemel u sonular ortaya kacakt:111 - D ticarete konu olan mallarn tketiminde azal olacakt. - Cari ilemlerde dengeye doru bir srama meydana gelecekti. - Yurtii mallarn enflasyon oran balangta d gstermesine ramen daha sonra daha yksek enflasyon bekleyileri varsaymnn devreye girmesi sonucu ykselemeye balayacakt. -Programn sonuna ulaldnda kamu otoriteleri iki seenekle kar karya kalacakt. Bu muhtemel gelimeler nedeniyle politika uygulayclar bu programdan ya vazgeebilirler ve bylece halkn devalasyon bekleyileri gerek olabilir ya da daha dk devalasyon oran ile program srdrlebilir. Bu durumda enflasyon daha dk devalasyon oranna yaklaacaktr. bilginin finansman, savunma giderlerinin finansman gibi

110 111

www.hazine gov.tr PARASIZ, Enflasyon-Kriz-Ayarlamalar,s:452-453

lkemizde yaanan kasm krizinin etkilerinin devreye girmesi sonucu 2001 ylnn ilk alt aynda fiyatlar zerinde, faiz oranlarnn yaratt maliyet art basks yaanmtr. Ayrca 1 Temmuz 2001 tarihinde dviz kuru belli bant iinde dalgalanaca iin fiyat artlar dviz kurlarndaki deimeye elik edememitir. Reel dviz kuru 1 Temmuz 2001 den itibaren ekonomik bir bant iinde ykselememi, TLde ar deerlenme yaanm ve bu nedenle Nisan 2001den itibaren ekonomik birimler bir devalasyon beklentisi iine girmilerdir. Daha nce ilan edilen paya ramen belirtilen tim nlemlerin hi biri yeterli olamam, Yksek oranl bir devalasyon yapmak ve yeniden dalgal kura gemek zorunda kalnmtr.

3.4. 2002 YILINA GRLDNDE IMF VE TRKYE LKS IMF cra Direktrleri kurulunca kabul edilen ve yllk bir dnem iin geerli olacak olan Niyet mektubu Trkiyenin makroekonomik hedeflerini ve bu hedefleri gerekletirmek iin uygulanacak para, maliye, dviz kuru, bor ynetimi ve yapsal dzenleme tedbirlerini kapsamaktadr. Niyet Mektubunda 2002-2004 dnemi iin temel hedefin finansal ve makroekonomik istikrar salamak olduu belirtilmektedir. Bu erevede i ve d borcun evrilmesine ncelik verildii grlmektedir. ve d borcun evrilmesini salamak iin, 2002 ylnda devlet btesinde %6,5 orannda yksek bir faiz d fazla gerekletirilecek ve IMF den salanan ek 10 milyar dolarlk kaynak kullanlacaktr. Devlet btesinde 2002 ylnda %6,5 orannda faiz d fazla salanmas iin harcama ve vergi sistemlerinde temel reformlarn gerekletirilecei Niyet mektubunda ifade edilmitir. Ancak bu byklkte bir faiz d fazlann ekonomi zerinde daraltc etkiler yapaca aktr. Bunun anlam bu yl ve nmzdeki yllarda yine daraltc maliye politikasnn uygulanaca ve iktisadi bymenin ok snrl dzeyde tutulacadr. Trk ekonomisinde finansal istikrar salamak iin bankaclk sektrnn yeniden yaplandrlmasnn tamamlanaca ifade edilmektedir. Bu alanda baz dzenlemelerde yaplm bulunmaktadr. Ancak bankaclk sisteminde hala salkl bir yapya ulalabildii sylenemez. BDDK hala Pamukbank ve Yap Kredi Bankasnn Fona dahil edilmesi konusunda almalar yapyor. Yada 6 milyar dolar akn bir borcun geri alnabilmesi iin banka ynetimi ile uzun pazarlklar yaplyor

ve bu bankalardaki baz nemli hisselerin en ge iki yl ierisinde sat ngrlyor. Tabi bu konuda yine IMFin sat sresini azaltmada nemli srar var. Niyet mektubunda para politikasnn temel hedefinin 2002 yl sonuna kadar enflasyon orann %35 seviyesine ekmek olduu belirtilmitir ki bu hedef Kasm 2002 itibariyle TFEde %33.4 olarak gereklemitir Niyet mektubunda byme hznn %3 dolaynda olmas ngrlmektedir. Daraltc para ve maliye politikalarnn uygulanmasna devam edilmesi halinde Trk ekonomisinde iktisadi bymenin iki yolla salanaca beklenebilir. Bunlardan birincisi yabanc dorudan yatrmlarn arttrlmas, ikinci ise ihracatn gelitirilmesidir.112 ubat 2002de IMF tarafndan onaylanan yeni ekonomik program esas itibaryla 1999 ylnda onaylanan stand-by kredisinin bir ikamesi olma zelliini tamaktadr. Dierlerinden tek fark istenilen kredi desteinin daha yksek olmas ve yapsal reformlarda Dnya Bankasndan daha ok alanda ortak zm istenmesidir. 18. dzenleme, 11Eyll Terr olaylarndan sonra, ABD nin ak destei dorultusunda hazrlanmtr. Bu son dzenlemenin en nemli amac devleti ve piyasay radikal bir ekilde ve yeniden yaplandrmak, dolaysyla uzun dnemli bir istikrar ve byme salamadan ok krizden kmaya yneliktir.113 2002-2004 Dnemini ieren bu program erevesinde IMF nin onaylad stand-by kredisi ortalama 16 milyar dolar civarndadr. Ayrca daha nceki programda kullanlmayan kredi dilimlerinin de bu erevede kullanlmas salanacaktr. Yeni programn onayndan sonra IMF nin konuya ilikin basn bildirisi (02/7 nolu bildiri) Trkiyenin baarsnn uluslararas toplum tarafndan bir kabul olarak ifade edilmektedir. IMF Trkiyenin tmyle kendi programn desteklemeye devam edeceini de aklamtr. Program hazrlayan devlet bakannn yapsal koullara ilikin deerlendirmeleri ve niyet mektubunun EK-C blmnde yapsal koullarn, stand-by dzenlemesinin onaylanmas iin n koullar ile deiik dnemlerdeki gzden geirmelerin n koullarnn ve yapsal kriterlerin yer almas, programn bu zelliini tartlabilir hale getirmektedir. Ayrca IMF ile yaplan dzenlemelerin bir anlama olduu dikkate alndnda, taraflarn kendi nisbi g ve imkanlar

Orhan MORGL, Trk Ekonomisinde Sorunlar ve Niyet Mektubu, Asomedya Dergisi Ocak 2002, s.16 113 Esfender KORKMAZ,18.Stand-by stikrar Getirecek Mi?,Asomedya. Ocak 2002,s.12

112

oranlarnda farkl beklentilere girebilecei ve farkl taleplerin olabilecei de gzden karlmamaldr. Esas itibari ile dalgal dviz kuru sistemini uygulamaya, byk lde iyiletirilen mali pozisyon yardmyla borlarn srdrlebilirliine, bankaclk sektrnde yeniden yaplanmada nemli admlar atldna, kamu sektrnde reformda baarya ulaldna ve zelletirme hazrlklarnda belirli almalarn yapldna dikkat eken bu programla, Trkiyenin 11 Eyllden sonra karlat d oklara uygun tepkide bulunduu da ifade edilmektedir. Bankaclk sektrnn salkl yapya kavuturulmasn, mali dzenlemenin konsolide edilmesini, dalgal dviz kuru sistemi iinde enflasyonun drlmesini ve tutarl bir ekilde uygulanrsa muhtemel gelecek oklara kar ekonomiyi korumay amalayan bu programda da temel dayanan kamunun mali yapsnn glendirilmesi olduunun alt izilmitir. Bu niyet mektubu bir anlamda kamu sektrndeki istihdam azaltmann, yeni vergi ve harcama politikalar dzenlemenin n plana alnd bir durumu gstermektedir. Para politikas erevesinde ise ilk aamada parasal taban hedefi, daha sonraki aamada da enflasyon hedeflemesi bir gsterge olarak ele alnmaktadr. Yeni niyet mektubunun bir ncekiyle olan benzerlii, hkmet ortaklarnn taahhdn iermi olmasdr. IMF olduka iddial bu ekonomik programn gl bir ekilde uygulanaca inancnda olduunu, arkasndaki politik destei dikkate alarak vurgulamaktadr. Genel olarak 2002-2004 dnemini kapsayan ekonomik program, daha nceki programa gre, nispeten daha derin boyutlar iermekte ve kapsaml uygulamalara atfta bulunmaktadr. Esas itibaryla srdrlebilir ekonomik bymeyi n planda tutarken ekonomiyi gelecek krizlere kar korumaya arlk veren programn, gelecek krizlerin riskini azaltmak iin nemli unsurunun olduu grlmektedir: 114 -Dalgal dviz kuru sistemi potansiyel speklatif ataklar azaltacak ve faiz oranlarnda daha byk bir istikrar salayacak, -Finansal sistemin reforma tabi tutulmas ve glendirilmesine ynelik uygulamalar bankalar fon ekililerine kar daha az duyarl hale getirecek ve ulusal finansal aktiflere gveni artracak,

114

KORKMAZ,18.Stand-by stikrar Getirecek Mi?,Asomedya. Ocak 2002,s.14

Harcama ve vergi reformlar borcun srdrlebilirliini salamak iin orta vadede ihtiya duyulan mali dzenlemelerin srdrlmesine yardmc olacaktr. Yeni programn ngrleri ve gemi programn gerekleme verileri aadaki tabloda ayr ayr gsterilmektedir. Bu tablolar 1999-2004 dnemini kapsadndan, ilk yl gemi dnem performansn, son yl da ekonomik performans konusundaki ngrleri kapsamaktadr. Yapsal reformlar daha nceki programlarda da hedeflenmi olmasna ramen etkin bir ekilde tamamlanamayan bankaclk sektrnn yeniden yaplandrlmas, kamu sektrnde effaf ynetimin salanmas ve zel sektrn ekonomideki rolnn glendirilmesine odaklanmaktadr. Bylece programn yapsal nceliklerinin ana bileeninin olduu ortaya kmaktadr: -Reel sektr kredi akn salamak iin banka sektrnn yeniden yaplandrlmas, Kamu operasyonlarnda daha fazla effaflk salamak ve kamu kurulularn yeniden yaplandrmak iin kamu sektrnde reform nceliklerinin belirlenmesi, zelletirmede younlamak ve dorudan yabanc sermaye giriini artrmak iin zel sektrde deiim ve dnm gerekletirmektir. yl iinde ard arda defa yllk ekonomik program uygulamaya koyan Trk ekonomi ynetiminin bu programda hedeflerine ne lde ulaabilecei birok i ve d faktr dikkate alnarak ortaya konulabilir. Gemi dnemdeki programlarda ortaya kan sapmalar hem i hem de d koullardaki deiimi yansttndan nemli ip ular sunmaktadr. Bu erevede i ve d oklarn programn genel trendini nemli lde farkllatraca gzden karlmamaldr. Ayrca daha nceki programlarda pa olarak kullanlan deikenlerin farkll, Trkiyenin ekonomik programlar konusunda da farkl tecrbeler yaamasna neden olmutur. Programn reel sektr ksm dnldnde, hala reel GSMH byme orannn srdrlebilir bir yapya kavuturulmak istendii grlmektedir. Ayrca 98 ylndan beri hedeflenen TEFE ve TFE oranlarnn yeni programda da program dnemi sonunda makul hedeflere indirebilecei varsaylmaktadr. Ayrca ortalama nominal hazine bonosu faiz oranlarnda da belirgin bir dn sz konusu olabilecei belirtilmektedir.

Bte ksmnda da geleneksel olarak merkezi hkmet ve konsolide kamu sektr baznda faiz d denge, net faiz demeleri ve kamu kesimi borlanma gerei gibi gstergelerde olduka iddial saylacak hedefler yer almaktadr. D sektr asndan cari ilemler dengesinin negatif bazda milli gelire oran asndan sabit tutulduu gzlenmektedir. D borlarn azaltlmas hedeflenmekte, ayrca vade yaplarnda az da olsa ksa vadeden uzaklalaca mesajlar verilmektedir. Geni kapsaml likiditenin nominal byme orannn dramatik ekilde neredeyse her yl bir ncekine gre yar yarya azaltlmasnn ngrlmesi, Merkez Bankasnn program kapsamnda etkinliinin nemli olacann bir gstergesi saylmaktadr. TL ve USD cinsinden GSMH rakamlarnn tabloda yer almas ise yeni dnemde ortalama dviz kuru tahminlerinin de kapal bir biimde kurgulandn ortaya koymaktadr. Programlarn baars iin kantitatif kurgunun tutarll zel bir neme sahip bulunmaktadr. Ayrca sz konusu tablolarda yer alan ilk yllk hedef gereklemelerde, ekonomik yap ve ilikiler sisteminin hem bir btn olarak hem de farkl sektrler asndan yeniden yaplandrlmasnn olduka zor ve zaman alc olduuna dikkat ekilmektedir. Aadaki tablo 9te 1999-2004 stand by anlamas erevesinde ulalmas istenen ve ulalm hedefler gsterilmektedir. Tablo 9: Trkiye Seilmi Ekonomik Gstergeler 1999-2004, %, (II. Stand-by, nc Yllk Ekonomik Program, 2002-2004) YILLAR Reel Reel GSMH byme oran GSMH Deflatr Nominal GSMH byme oran TEFE(12 aylk,D.S.) TFE(12 aylk,D.S.) Hazine Bonosu Ortalama Nominal Faiz Oran
Hazine Bonosu Ortalama DnemBaReelFaizOran/1

1999

2000

2001 Yzde

2002

2003

2004

-6,1 55,8 -60,4 62,9 68,8 106,2 32,0

6,3 50,9 47 32,7 39 38,0 -9,4

-8,5 60,7 53,4 88,6 68,5 99,7 32,4

3 48,9 31,2 31 35 69,6 33,2

5 24,9 18,8 16,2 20 46,0 27,5

5 13,1 -----12 12 32,4 20,5

Kaynak: www.treasury.gov.tr

Yukardaki verilere bakldnda hazine bonosu ortalama nominal faiz oranlarnn 2004 ylnda % 32.4lere ekilebilecei beklenmektedir. Halbuki ayn yl toptan ve perakende fiyat endekslerinin %12lere inebileceinden sz edilmektedir. Bu oranlar arasndaki fark yaklak %20 olup halen yksek reel getiri demektir. Byle olunca i ve d borcun eviriminde her ey planland ekilde gitse dahi nemli handikaplar bulunmaktadr. lkemizin faiz d fazla ve bte dengelerini de aadaki tabla 10dan izlemek mmkndr. Tablo 10: Trkiye Seilmi Ekonomik Gstergeler 1999-2004, %, (II. Stand-by, nc Yllk Ekonomik Program, 2002-2004) YILLAR Konsolide Bte Faiz D Bte Dengesi/2 Net Faiz demeleri/3 Konsolide Kamu Sektr Faiz d Denge Net Faiz demeleri/4
KKGB (MB karlar dahil)

1999

2000

2001

2002

2003

2004

GSHMnn Yzdesi 1,5 13,1 4,2 15,8 5,0 23,2 5,4 20,5 5,6 16,2 5,6 13,5

GSMHnn Yzdesi -2,0 22,1 24,2 2,3 21,9 19,6 5,7 24,7 19,0 6,5 18,4 11,9 6,5 15,8 9,3 6,5 13,3 6,8

Kaynak: www.treasury.gov.tr, nc yllk Ekonomik Programda yer alan borlar ve ileriye ynelik tahminler ise tablo 11de gsterilmitir.

Tablo 11: Trkiye Seilmi Ekonomik Gstergeler 1999-2004, %, (II. Stand-by, nc Yllk Ekonomik Program, 2002-2004 (Milyar$) YILLAR Kamu Sektr Net Borcu Net D Bor Net i Bor 1999 61,0 20,1 40,9 2000 57,4 18,3 39,1 40,9 23,4 35,6 2001 92,2 38,0 54,2 70,3 25,3 28,4 2002 2003 2004 69,4 28,5 40,9 ----------------

81,3 73,3 35,1 46,2 54,2 23,1 30,6 42,7 -----------

Konsolide Bte 42,5 Brt Borcu hale Yoluyla ve Dier 25,8 Nakit Borlanma ile Oluan Bor Bankalarn Yeniden -17,4 Sermayelendirilmesi Kaynak: www.treasury.gov.tr,

------ ------

Yukardaki tablodan kamu sektrnn net d borcunun 1999 ylnda 20.1 milyar $ iken,2004 ylnda 2002 ve 2003e gre biraz azalarak 28,5 $ erimesi beklenmektedir. borlarda ise bir art ngrlmemektedir.

Tablo 12: Trkiye Seilmi Ekonomik Gstergeler 1999-2004, %, (II. Stand-by, nc Yllk Ekonomik Program, 2002-2004) (Milyar$) YILLAR D Sektr Cari lemler Dengesi Brt D Bor Net D Bor Ksa Vadeli D Bor Kaynak: www.treasury.gov.tr, 1999 -0,7 55,0 34,0 20,8 2000 -4,9 56,6 37,0 23,0 2001 2002 2003 GSMHnn Yzdesi 1,3 -1,2 -1,2 75,4 71,7 66,7 51,6 48,1 44,4 23,3 20,4 19,0 2004 -1,2 63,3 40,8 18,8

Tablo 12deki verilerden brt d borcun 2001 ylndan itibaren belirli dzeyde drlerek 63.3 milyar $a inebilecei beklenmektedir. II. Stand-by , nc yllk programn zelletirme, konsolide bte net d finansman, d borlarn geri denmesi ve yeniden borlanmaya ilikin durum ve beklentileri aadaki tablo 13ten izlenebilir.

Tablo 13: Trkiye Seilmi Ekonomik Gstergeler 1999-2004, %, (II. Stand-by, nc Yllk Ekonomik Program, 2002-2004) YILLAR Parasal Byklkler Geni Tanml Likiditenin NB Oran(%) zelletirme Gelirleri Konsolide Bte Net D Finansman Geri deme Brt Borlanma Eorobond hralar GSMH GSMH(Katrilyon TL) Kaynak: www.treasury.gov.tr, 96,9 0,1 1,4 6,0 7,4 5,0 187,4 78,3 40,2 3,3 4,1 6,2 10,3 7,5 1999 2000 2001 2002 2003 2004

GSMHNIN Yzdesi 75,1 2,8 -2,7 8,2 5,5 2,2 40,2 1,5 1,0 6,5 7,4 2,5 27,4 2,5 -1,0 8,4 7,5 4,5 17,1 1,0 -1,0 8,0 7,0 4,7 201,3 441,3

201,3 150,3 165,6 183,0 125,6 184,7 283,2 371,6

Sz konusu yllk ekonomik programda brt borlanmann ortalama 7 milyar $ seviyesinde gerekleecei, zelletirmeden ise 2003 ve 2004 de toplam 3.5 milyar $ bir gelir elde edilecei planlanm durumdadr. Bor geri demelerinin borlanma tutarlarndan daha yksek olduu gz nne alndnda, borlanmann tamamnn mevcut borlarn tasfiyesinde kullanlaca hesaplanabilir 3.4.1 18nci Stand-by Dzenlemeleri ve Gl Ekonomiye Gei Programnn Farkl ve Benzer zellikleri 18. satnd- by dzenlemesi ve Gl Ekonomiye Gei Programnn (GEGP) arasnda birok benzer ve farkl ynler bulunmaktadr. Bunlarn en nemli olanlar u ekilde zetlemek mmkndr;115 Ocak 2000 tarihli Niyet Mektubunun makroekonomik hedefleri, Gl Ekonomiye Gei Programnda
115

ngren yaklama benzemektedir. Ancak niyet

Erin YELDAN,2002 Niyet Mektubunun Makroekonomik Hedefleri, Asomedya, Ocak 2002, s.18

mektubunda esas alnan kamu kesiminin faiz d fazla hedefinin aynen korunmasna karn, makro ekonomik genel denge artk daha yksek enflasyon, reel faizler ve daha dk byme oranlar ile salanabilmektedir. GEGP gayri saf milli gelir art hzn 2001 de % 3, 2002 de %5 ve 2003 de % 6lk bir byme politikas tasarlamtr. GEGP uygulayclar 2001 yl boyunca gzlenen daralmay 11 Eyll terrist saldrsnn getirdii konjonktre balamaya alm ve ekonomideki kntnn daha Eyll 2001 ncesinde derinletii ve yapsal nitelikler kazand ok ak bir ekilde grlmektedir. 2001 ylnn ikinci eyreinde %-2,9 dzeyinde ngrd GSMHnn yllk deiimi %-11,8 dzeyinde gereklemi, yl ortasnda ise %9,8 e ulamtr. Bu nedenle GEGPnn amalad stratejik yapsal dnmlerin yerine getirilmesine ve kamu kesiminde planlanan daraltma hedeflerine karn, geri kalan makroekonomik hedeflerin hi biri tutturulamamtr. Trkiye ekonomisinin 2002 yl gndeminde iki temel sorunu vard: 116 - Ksa vadede 2001de yaanana durgunluun almas, - Orta vadede ekonominin istikrarl ve daha hzl bir byme izgisine oturtulmas idi. Sadece 48 maddelik ana metniyle deil, 12 teknik etkiyle de artc bir ayrnt dzeyine inen 18 Ocak 2002 tarihli Niyet mektubu bu iki temel soruna zm getirmekten uzak kalmtr. Niyet mektubunda taahht edilen politikalar ve tedbirler demeti, ekonomideki durgunluu amak yle dursun, daha da younlatrc nitelik tamaktayd. Daraltc maliye politikas, 2002 nin maliye politikalar ar daraltc ve gerekilikten uzak bir birincil fazla hedefine odaklanmtr. Daralm bir ekonomide bu lde birincil fazla, net vergi gelirlerinin arttrlmasyla salanamayacak, are kamu harcamalarn ksmakta aranacaktr. Toplam talep idaresi asndan, dier harcama kalemlerinin byle bir ksnty telafi etmesi de mmkn deildir. hracat, ite fiyat kur istikrarszlklar, dta ise dnya ekonomisindeki yavalamann etkisiyle zorlanacaktr. Den reel gelirler zel tketim harcamalarn baskya almaya devam edecektir. zel mteebbislerin yatrm eilimlerindeki dklk devam etmektedir ve bu ak retici yabanc sermaye yatrmlar ile ksa dnemde dengelenemez. Bu
116

Erin YELDAN,a g e, s.18

dkln en byk nedenleri toplam talepteki yetersizlik ve ekonomik durgunluktur. 2002 ylnda belirlenen hedefler ise; 2002 yl iin belirlenmi olan %3lk byme ve %35lik enflasyon hedeflerine ulalabilmesi iin hedeflenen politikalarn doru yne oturtulmasdr. Her iki hedefte ayn derecede nem arz etmektedir. stihdamn yaratlmas, gelecee gvenin artmas ve finansal piyasalar Trkiye ekonomisine ilikin beklentilerini sadece ksa vadede deil, orta vadede olumlu bir ekilde saptayabilmesi iin ekonomik toparlamann bir an nce salanmas gerekmektedir. Ayn zamanda mevcut koullarn getirdii frsat deerlendirerek enflasyonist beklentilerin krlmas ve enflasyon hedeflerinin de gerekletirilmesi gerekmektedir. 2002 Yl yl sonu sonular bu anlamda bir dnm noktasnda olunduunu gstermektedir. Raporda, ok dinamik unsurlar olan Trkiye Ekonomisindeki pek ok sorunun kkeninin enflasyon olduu belirtilmektedir. Bu yzden 2002 yl enflasyon orannn %35e seviyesine ve orta vadede tek haneli rakamlar seviyesine indirilmesinin art olduu belirtilmitir. Bu hzl, adil ve gerek anlamda srdrle bilir bymenin salanmas iin en temel koul olduu belirtilmitir. Raporda Maliye Politikas ve Bor Ynetimi konularnda u grlere yer verilmektedir. Uygulanacak Maliye Politikasnda 2002 ylnda GSMH nin %6.5i orannda kamu sektr faiz d fazlasna ulalacak ekilde uygulanmaya devam edilecei ngrlmtr. 2001 ylndaki faiz d fazlann, GSMHnn %5.5 i olan hedefi de aarak, GSMHnn %5.9u orannda gerekletii belirtilmektedir. Bu gl performansn yan sra, vergi gelirinin tahminlerin zerine kmas ve Ocak ayndaki harcama ksntsnn devam etmesi de gz nne alnarak, 2002 Ocak sonu konsolide kamu sektr faiz d fazlasna ilikin performans kriterinin rahatlkla gerekletirilmesi beklenmektedir. Ayrca, bir nceki mali tedbirler paketinden kalan nlemlere ilikin yapsal kriterlerin gerekletirilmesinin tamamlanabilmesi iin, KTlerden maliyet drme talimatlaryla uyumlu olarak btelerini dzenlemeleri istenmitir. Konsolide bteye tabi kurulularn blge mdrlklerinin ve dier blge mdrlklerinin kapatlmasna ynelik olarak, ilikili bte denekleri btede bloke edilerek, kapatma ilemlerinin Haziran sonuna kadar yaplmas planlanmtr. Para ve Dviz Kuru Politikas erevesin de Merkez Bankas enflasyon orann 2002 yl iin %35lik snr iinde tutma politikalarna odaklanmaya devam

etmektedir. Para taban ve Net Uluslar aras Rezerv hedeflerinin karlanmasna devam edilmesi salanrken, enflasyon hedeflenmesi sistemine gei iin almalar devam etmekte ve geie ynelik nkoullarn salanmasna devam edilmektedir. Dalgal dviz rejimi uygulamasna bal kalnrken, Merkez Bankas, demeler dengesinde kaydedilen iyilemeyi ve halihazrda gzlemlenen tersine para ikamesi srecini, dviz rezervlerini glendirmek amacyla kullanlacaktr. Bu balamda, faiz oranlarnn dmesi nedeniyle, Merkez Bankas, Hazinenin dviz cinsi gelirlerinin i demelerde kullanlmasndan doacak likiditeyi dviz ihaleleri dzenlemek yerine, para piyasas ilemleri vastasyla ekmek konusunda daha gl bir konuma getirilmitir. deme dengesi tarafndan elde edilen gl durum ve tersine para ikamesi devam ettii takdirde, dviz rezervlerinin glendirilmesi amacna ynelik olarak effaf bir yapya kavuturulmu dviz alm ihalelerinin dzenlenmesi salanabilecektir. Para ve dviz piyasalarnn derinletirilmesine ve daha da likit hale getirilmesine ynelik admlar atlacaktr. zel bankalarn glendirilmesi plannn uygulanmasnn ngrld dorultuda ilerlemektedir. Kamu Bankalarnn zelletirmelerine hazrlk olarak gerekli dzenleme ve kararnamelerin Ocak aynda yrrle girmesiyle birlikte, baz ilerlemelerin salanaca beklenmektedir. Ayrca Kamu maliyesini glendirmek ve kamu sektrnn etkinliini arttrmak amacyla planlanan ekilde nemli admlar atlmaya devam edilecei ifade edilmektedir. Daha etkin bir kamu sektr ile daha adil ve etkin bir vergi sistemi, hzl bir bymenin salanmas ve tm ekonomik kesimlere yeni istihdam olanaklarnn salanmas iin gerekli grlmektedir. Bu kapsamda atlan admlar, Kamu sektrndeki igcnn rasyonelletirilmesi, vergi idaresinin reforma tabi tutulmas, harcama ynetiminin glendirilmesi gibi admlardr.117 3.4.2 IMFce Hazrlanan Veri Toplama ve Yaymlanma Sistemleri

(ROCS) erevesinde Milli Hesap ve Raporlarn Yeniden Gzden Geirilmesi IMF yukarda aklanan istemleri dnda bir de IMFin kendisi tarafndan hazrlanan On the Obsorvance of Standarts and Cades (ROCS) Data Module isimli veri toplama ve yaymlanma sistemleri raporunda Trkiyenin milli hesaplar ve fiyat endekslerinden bazlarnn gncelletirilmesi nerisinde bulunulmutur. Bu raporda,
117

T.C Babakanlk Hazine Mstearl, Ankara 3 Nisan 2002 Tercmesi

1987 yl baz alnarak hazrlanan GSMH hesaplarnda bundan sonra 1996 ylnn baz alnmas, tketici fiyatlar endeksinin yeniden dzenlenmesi, tm mali verilerin tek bir merkez tarafndan hazrlanmas grne yer vermitir. IMFin raporunda Trkiyenin uluslararas istatistik standartlarna uyumunu artrmak iin bir dizi nlem alnmas nerilmektedir. Raporda, yksek ncelikli olarak snflandrlan nlemlerinin tmnn, acil bir biimde ele alnmas istenmektedir. zellikle kamunun finansmanna ynelik istatistiklere ilikin olarak yaplan nerilerin en ksa srede ele alnmas gerei vurgulanmaktadr. Yine raporda, zellikle mali istatistiklere ilikin olarak bir alma grubu kurabilecei ve bu gruba Maliye Bakanl, Hazine ve DPT gibi ilgili kurulularn teknik elemanlarnn katlabilecei belirtilmitir. IMF tarafndan hazrlanan rapora ilikin olarak Hazine Mstearl tarafndan yaplan aklama raporunda: 118

1-

Trkiyenin, makroekonomik verilerin kalitesi iin gerekli olan yasal

ve kurumsal ereveye sahip bulunduu; 2Verileri yaymlayan kurum alanlarnda profesyonelliinin st

dzeyde olduu; 3Veri kalitesi olgusunun ilgili kurumlarca almalarnn temel hedef

olarak algland, 4statistiki uygulama ve politikalarn effaf ve etik ilkelerle uyumlu

olduu ve almalarn politik etkiden uzak yrtld; 5Trkiyenin fiyat endeksleri, parasal veriler ve demeler dengesi

istatistiklerinin uluslararas standartlarla da genel olarak uyumlu olduu ve Trk makroekonomik istatistiklerinin byk lde yanlsz ve gvenilir olduu, belirtilmektedir.

118

Bilano,Say 66,Nisan 2002,s:10

3.5. IMF le YRTLEN PROGRAMLAR ERCEVESNDE UYGULANAN POLTKALAR VE ORTAYA IKAN TEPKLER 3.5.1.IMF Tanml Faiz D Fazla Politikas IMF ile yaplan son iki stand-by anlamasna bakldnda en ok kullanlan terim olarak faiz d fazla terimi olduunu grmekteyiz.yle ki bu terim uygulanan maliye politikasnn temel rotas haline gelmitir. Faiz d fazla terimi en basit anlamyla toplam giderler iinden faiz demelerinin dlmesiyle bulunan gelir gider farkn ifade etmektedir. Faiz d fazla, temel fazla veya ilkesel fazla (primary surplus) maliye politikas bal altnda IMF ile yrtlen ekonomik programlarn uygulanmasnda nemli bir kriter olarak kabul edilmektedir. lkesel fazla. Kamu kurulularnn yllk performanslarnn analitik bir ekilde hedeflenmesi, ve llebilmesi iin gelitirilen yntemlerden bir tanesidir. Bu yntem uygulanan lke veya kuruluun mali yapsna gre farkllk gstermektedir. Fakat esas ama, kurumsal yapnn ilgili dneme ilikin olarak ngrlen hedefleri ne ekilde yerine getirildiinin llebilmesidir. Faiz d fazla veya ilkesel fazla bir ekonomide uygulanan programn deerlendirilmesi srecinde iki adan nem tamaktadr. Birincisi, hedeflenen fazlaya ulalmas ve bu amala alnan tedbirlerin uygulamaya konulma dzeyi uluslararas finans piyasas ve uluslararas kurulular asndan ulusal hkmetlerin makroekonomik sorumluluk dzeyini gstermesi asndan nem tamaktadr. Temel dnce dorudan kendi sorumluluu altndaki politikalar baaryla uygulayan ve performans kriterlerini gerekletiren lke hkmetlerinin bir btn olarak istikrar programlarn uygulama konusunda kararl olduu mesajnn ortaya konmu olmasdr. kinci olarak, yksek dzeyde bor stoku ve i bor servisi bulunan lkelerde faiz d fazla verilmesinin temel ekonomik ve mali gerekesi, borlanma zerindeki basknn azaltlmas olarak tanmlanmaktadr. Verilen faiz d fazla kadar kamu otoritesi bor servisi dolaysyla daha az borlanma ansna sahip olacaktr. Nitekim, 2000-2002 dnemini kapsayan Trkiye ile IMF arasndaki Stnad-By anlamasna ilikin ilk niyet mektubuna baktmzda, istikrar programnn maliye politikas amac,

kamu sektrnde faiz d fazla verilmek suretiyle kamu sektr i bor stokunun azaltlmas olarak ortaya konulmutur. Trkiye uygulamasnda IMF tanml faiz d fazlaya ulamada toplam gelir ve giderlerden dlen kalemler ise unlardr: Toplam gelirlerden dlen kalemler, ncelikle orijinal btede ngrlmeyen ve arzi nitelik tayan zel gelir ve fonlar altndaki dier zel gelir ve fonlar ile katma bte gelirleri iinde yer alan dier zel gelirler, faiz gelirleri, zelletirme gelirleri, Merkez bankas kar ile merkez bankas Yeniden Deerleme fonu gelirleridir. Toplam giderlerden dln kalemler ise, orijinal btede ngrlmeyen zel denekler, faiz giderleri, kamu bankalarnn sermaye yaplarnn glendirilmesi amacyla aktarlan transfer tutarlardr. Gelir ve gider kalemleri dnda Konsolide Bte dndaki kamu kurulularnn ayklanmalarnda kullanlan iki temel kalem ise, faiz gelir ve giderleri ile zelletirme gelirleridir. 1999 yl sonunda imzalanan Stand-By anlamas ile 2000-2002 yllar iinde temel fazla hedefleri birer performans kriteri olarak GSMH ya oran cinsinden belirlenmiti. 2000 Kasm ve 2001 ubat krizleri sonrasnda yaanan gelimeler sonucunda bu hedefler verilen niyet mektuplar ve Gl Ekonomiye Gei Program (GEGP) erevesinde yeniden ele alnm ve daha yukar bir noktaya revize edilmitir. Tablo 14: 2001-2002 IMF Tanml Faiz D Fazla Hedef ve Revizyonlar
2000 G 2001 OP 2001RP 2001GEG 2001YSB 2002OP 2002GEG 2002YSB

TFDF KB DK

2,3 4,2 -1,9

2,3 5,3 -1,6

5,0 5,7 -0,6

5,5 5,1 1,4

5,7 5,0 0,8

3,7 4,6 1,3

6,5 5,6 0,9

6,5 5,4 1,1

TFDF: Toplam Faiz D Fazla, KB: Konsolide Ste, DK: Dier Kamu, G:Gerekleme (Ocak 2002 Tarihli Niyet Mektubu), OP: Orjinal Program, RP: Revize Program,(Aralk 2000 Tarhli Niyet Mektubu), GEG: Gl Ekonomiye Gei; YSB:Yeni Stand-By (Ocak 2002 Niyet Mektubu)

Tabloda IMF tanml faiz d fazlann 2001-2002 yl hedefleri zerinden yaplan revizyonlar gsterilmektedir. 2000 ylnda kamu sektr iin hedeflenen faiz d fazla hedefine ulalm olmasna ramen, cari ilemler dengesinde ngrlmeyen bykle ulaan ak, 2000 Kasm ay sonunda yaanan ve program dorudan etkileyen bankaclk krizi ile

zelletirme hedeflerinde programlanandan geriye dlmesi 2001 ylnda maliye politikasnda alnacak olan tedbirlerin kapsamnn geniletilmesi zorunluluunu ortaya karmtr. Bu erevede ilk niyet mektubunda GSMHnn %3,7 si olarak hedeflenen 2001 yl IMF tanml faiz d fazla hedefi 18 Aralk 2000 tarihli niyet mektubunda revize edilmi ve nemli saylacak bir artla % 5 e kartlmtr. Yaanan olumsuzluklarn devam etmesi ve 2001 yl ubat aynda ortaya kan olumsuz gelimeler sonucunda revize edilen ekonomik programda, kamu sektr toplam faiz d fazlas hkmetin program uygulamadaki kararlln gstermek amacyla GEGP da son niyet mektubuna gre 0,5 puan daha ykseltilerek GSMHnn % 5,5 i olarak yeniden belirlenmitir. 2001 ylnda olduu gibi 2002 yl hedefleri de 1999 yl sonunda aklanan orijinal programa gre nemli lde revize edilmitir. 18 Ocak 2002 tarihinde aklanan yeni stand-by ile faiz d fazla GSMH nn 6,5 i orannda hedeflenmitir, bu oran, 2000 ve 2001 yllarnda yaanan gereklemelere gre nemli bir performans artnn hedeflenmesi anlamna gelmektedir. Bu kapsamda yeni, stand-by la birlikte bir ok ilave tedbirler gndeme gelmitir. 2003 yl iin IMF tanml faiz d fazla hedefi 6,5 olarak yeni stnd-by kapsamnda belirlenmitir.119 3.5.2 ve D Borlar Dzenleme Politikas 1995-1999 dneminde kamu kesimi i borlanmasnda dolar cinsinden denen yllk faizlerin ortalamas yzde otuz olarak hesaplanmt. Bu salksz durum, reel sektrde de ar bir ykma yol am ve lkenin en gzde sanayicileri bile reterek kazanma yerine paradan para kazanma yolunu semitir. Bu durum gelir blmnde de dengesiz bir duruma yol amtr. Bu gelimeler ilk nce reel sektr retim faaliyetlerini geriletmi ve izlenen dnemlerde ise ekonomi de resesyon ve enflasyonda hzl bir art grlmeye balamtr. te bu ortamda yine IMF desteiyle dar ereveli bir maliye-para politikas, daraltlm bir gelir politikas ve yavalatlm bir kur politikas ile birlikte uygulamaya balanmtr. Uygulanan bu istikrar programndan sonra ekonomide dzelmeler grlmeye balamtr. Kamu finansmannda yaplan kkl deiikliklerle kalc bir faiz d bte fazlas verilmeye balanm, reel faizler kabul edilebilir seviyelere ekilmi, ekonomi tekrar bymeye

119

Bilano. TRMOB aylk Yayn, EKM 2002 S.8-9

gemi, i bor/ GSMH oran stabilize edilmi ve en nihayet enflasyon orannda program erevesinde bir d trendi yakalanmtr.120 2001de yaanan byk krizden sonra ekonomi, 2002 de yineden bymeye gemi ve 2002 yl iinde. %5in zerinde bir byme gereklemi ve 2003 ylnda ise % 5 civarnda bir byme beklenmektedir. 2002 deki byme daha ok 2001de eriyen stoklarn yerine konulmas ve ihracat artlaryla gereklemitir. Ancak i talepteki art hala yetersizdir. Ylba cret zamlaryla alanlarn satn alma gcndeki art 2003 teki i talep artn bir nebze olumlu etkileyecek yndedir. Nominal faizler %50 dolaylarndadr . Ama reel faiz hala yksektir. Bu nedenle faiz oranlarnn drlp reel sektrn canlandrlmas salanmaldr. Ayrca scak bir savaa dnecei beklenen Irak krizi lkemizdeki savunma harcamalarnn artmasna, btenin ak vermesine ve son yllarda nemli bir art gsteren turizm gelirlerinin dmesine yol aabilecek bir gelimedir. Bu gelime faiz d fazlann gereklemesi ihtimalini de zayflatmaktadr.121

120 121

MAG Dergisi, Ocak 2001 ,s.32 Ekonomist Yll, 29 Aralk 2002,s.7-8

SONU VE NERLER kinci dnya sava ncesi ve sonrasnda uluslararas para sisteminde ortaya kan karklklarn ekonomik sorunlar arlatrmas ve mevcut parasal sistemin bu sorunlara bir zm sunamam olmas nedeniyle ABD ve ngiltere nin giriimiyle 1944 ylnda Bretton Woods kentinde toplanan ve 2.07.1944te sona eren konferans sonucunda, Uluslararas Para Fonu (IMF) ve Dnya Bankas (IBRD) kurulmutur. Trkiye IMF ye katln ilk lkeler arasnda yer almaktadr. Trkiye 19.02.1947 ylnda IMFe ye olmutur. Trkiye gibi IMFe ye bir ok lke bulunmaktadr. Trkiye IMFe ilk yelik yllarndan beri pek ok anlama imzalamtr. Fakat imzalanan anlamalardan hibiri istendii gibi sonulanmam ve her defasnda yeni bir krizle kar karya kalnm ve yeni bir IMF ilikisi gndeme gelmitir. Trkiye 24 Ocak 1980 kararlarndan sonra ekonomide liberalleme politikalar uygulanmaya balamtr. Bu balamda IMF ile ksa vadeli stikrar nlemleri ve orta vadeli ayarlama politikalar uygulanmtr. 24 Ocak kararlara ve 5 Nisan kararlarnn arasnda defa IMF ile anlama yaplm ve her uygulama baarszlkla sonulanmtr. 1994 ylnda enflasyonu drmek, Trk Lirasna istikrar kazandrmak, ihracat artn hzlandrmak amacyla 5 Nisan 1994 ylnda yapsal dzenlemeleri ieren yeni kararlar alnmtr. Ancak uygulanan poplist politikalarla kamu borlarnn srekli artmas, bte aklarnn durdurulamamas ve faizlerin drlememesi gibi ekonomiyi krize srkleyen etkenler nedeniyle her defasnda IMF ile yeni bir standby anlamas dzenlemek zorunda kalnmtr. Son olarak yaplan stand-by anlamas Trkiye nin imdiye kadar yapm olduu en baarl anlamalardan biridir. Ancak bu anlama da New-Yorka dzenlenen 11 Eyll Saldrs sonrasnda lkemizin stratejik konumunun glenmesinin de nemli bir pay vardr. Programn aksamadan yrtlmesinde nemli zorluklar bulunmaktadr. Bir taraftan retim dzeyinde salanan gelime yeterli deildir. Mevcut sektrler hala dk kapasite ile almaya devam etmektedirler. Toplam talep yetersizdir. Son aylarda ihracattaki gelimeler olumlu bir seyir takip etse de IRAK krizi belirsizlii arttrmaktadr. Artan sava tehdidi turizmimize nemli darbeler vurabilir. Bu gelimeler yeni kaynak sorununu gndeme getirilebilecektir. Mevcut vergiler istenilen hedeflerin tutturulmasna ve hedeflenen

faiz d fazlalarn gereklemesini engelleyebilir. Vergi kaynaklarnn tketilmesi ve yeni kaynak bulunamamas yeni bir IMF anlamasnn yaplmas gereini imdiden dourmu ve 2003 ylnn ilk aynda 4. gzden geirme programlar byk bir hzla yaplmaya balanmtr. IMF kurulduu ilk yllardaki etkisini son zamanlarda uygulad programlarn baarszl nedeniyle kaybetmek zeredir. Son yllarda hangi lkeyle anlama dzenlese o lkenin durumu daha ktye gitmektedir. Arjantinin durumu buna rnek olarak gsterilebilir. IMF, ye lkeler nezrinde giderek kaybettii gvenini yeniden salamak iin kendi isteklerinin yaplabilirliini ve anlama yapaca lkelerin mevcut koullarn daha optimal deerlendirmek zorundadr. Konuya byle yaklaldnda hem daha baarl sonu alnabilir hem de d krklklar daha fazla ortaya kmaz. Her eye ramen IMFin anlama yapt lkelerden belki de en baarls Trkiyedir. Bu nedenle IMF Trkiye ile yapt son stand-by anlamasnda yakalam olduu baary devam ettirebilmek iin, Trkiye ile olun ilikilerini yakn ereve de devam ettirmektedir. Uygulanan politikalarn sonular olumlu yada olumsuz olsa da, Trkiyenin IMFten vazgeemeyecei de bir gerektir. nk lkemizin hali hazrda nemli lde d kaynaa ihtiyac vardr ve bunu en uygun koullarda salayabilmemiz mevcut anlamalarn devamn zorunlu klmaktadr. D kaynak gereksinimin en byk nedeni i ve d borlarn yksekliidir. Bu borlar lkemizin GSMHn gemi durumdadr, Bunlarn sratle azaltlmas gerekmektedir. Bunun iin hem siyasi uyum, hem toplumsal huzur hem de ok almamz ve her alanda doru admlar atmamz gerekmektedir. Siyasi uyum 58. hkmetin tek bana ve byk bir ounlukla iktidara gelmesi ile alm gzkmektedir. Ancak toplumun salad bu gveni iyi kullanmak, ekonominin gerekleri neler ise onlara gre nlemler almak gerekmektedir. D borlarn en nemli bir blmnn kamu kesimi finansmannda kullanld dikkate alndnda, kayt d ekonomiyi kaytl hale getirmenin, zelletirme almalarn bir an nce sonulandrmann ve KTlerin devletin zerinde oluturduu ekonomik basknn ortadan kaldrlmasnn gereklilii ortaya kmaktadr.

Yine ekonominin her alann da pek ok etkinsizlikler mevcuttur. zellikle kamudaki savurganlk alnan tm nlemlere ramen bir trl yok edilememektedir. Mevcut kaynaklarn daha etkin ve retken kullanlmas ile nemli tasarruflar salanaca ve bunun i ve d borlar azaltlmas ve yeni yatrm olanaklarnn salanmasnda byk katk salayaca dnlmektedir.

KAYNAKA ABA Sait, Trkiyede Cumhuriyet Dneminde D Borlanma , ktisat ve Maliye Dergisi, Cilt 36, Mays Haziran 1989 AKTA Alaattin, Byyen ve D Borlarmzn Yaratt Sorunlar, Globus Dergisi, Ekim 2002, say 10. AREN Sadun, stihdam Para ve ktisadi Politika,Sava Yaynlar,10.bask, Haziran 1992 ASOMEDYA , ubat 2001 , s. 37 ATA Beyhan, Kurumda ve Trkiye de stikrar Politikas Asndan Parasal ve Mali lemler, ktisadi ve Ticari limler Akademisi, No:131/10, Eskiehir Bilano, TRMOB Aylk Yayn Organ, say:62,Aralk 2001, Ankara Bilano, TRMOB Aylk Yayn Organ, say:63, Ocak 2002, Ankara Bilano, TRMOB Aylk Yayn Organ, say:64,ubat 2002, Ankara ELEB A. Kemal,Trkiye de Ekonomik stikrarszln Dsal ve Yapsal Nedenleri ve stikrar Politikalar, Manisa 1998 DNLER Zeynel , ktisadi Giri, 2.Basm, Bursa 1996 DLGEROLU Ercan, Kalknma Ekonomisi, VPA A ,5. bask, Bursa 2000 DPT, Temel Ekonomik Gstergeler, Eyll, 1998 ELMEZ Mahfi, IMF, Dnya Bankas ve Trkiye, Creative Yaynclk, 1997 ELMEZ Mahfi, Sonu Deil Balang,Mag Dergisi, Ocak 2000, say 5 Ekonomist Yll, 29 Aralk 2002 Ekonomik Rapor 1999, TRMOB Yaynlar-136.Ankara 2000 Ekonomik Rapor 2000, TRMOB Yaynlar-160.Ankara 2001 ERDOAN Alptekin, Trkiye nin Hzl Kalknmas, mid- Bir Yaynlar, 17 Aralk 1990 EROLU mer, Trkiyede zelletirme Engellerini Aabilme Kapasitesi, Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, say 5, Haziran 2001 EROLU mer, Trkiye Ekonomisi, Isparta 2000

GONCA Nejla, Ekonomik stikrar Tedbirleri, hracat Gelitirme Etd Merkezi, ubat 1981 Ankara GONCA Nejla, Ekonomik stikrar Tedbirleri, hracat Gelitirme Etd Merkezi, ubat 1983 Ankara GKTA Abdlkadir, Kresel Kriz ve Trkiye, zen Yaymclk, Ankara 2000 GRAN Nevzat - AKTRK smail, Uluslar aras ktisadi Kurulular, zmir 1997 H Mkerrem, Para Teorisi ve Politikas,Filiz Kitabevi, 8. Bask, stanbul, 1994, http://www.foreigntrade.gov.tr/DUNYA/ulus/116ulus.htm 31.05.2002 http://www.tcbm.gov.tr/yeni/evds/yayin/paraprog/matbal 1.html. http// www.hazine .gov.tr/duyuru basn.stok 2003.01.20.htm, 24,01,2003 http./www.mahfi egilmez.com.tr 25.05.2002, http://www.kirimdernegi.org.tr/imftur.htm 31.05.2002 http//www.hazine.gov.tr/stat/ti87htm http//www.hazine.gov.tr/stat/ti12htm http//www.hazine.gov.tr/stat/ti82htm http//www.hazine.gov.tr/stat/ti82yhtm http//www.hazine.gov.tr/stat/ti82y-2000htm http//www.hazine.gov.tr/stat/ti82y-2001htm http//www.hazine.gov.tr/stat/ti2002.stok.grp,htm http//www.hazine.gov.tr/stat/Toplam Kosolide Bte-tr2htm http//www.hazine.gov.tr KARABIAK Mevlt, Kreselleme Srecinde Gelimekte Olan lke Ekonomilerinde Ortaya kan Ynelim ve Tepkiler, SD- BF Dergisi, cilt 7, 2002 Isparta KARABIAK Mevlt,Trkiye de Ekonomik stikrarszln Tarihsel Geliim Sreci SD ..B.F Dergisi, SD Basmevi, Cilt 5, Sal 2, Isparta, 2000

KARLUK Rdvan, Uluslararas Ekonomik Mali ve Siyasal Kurulular,Turhan Kitabevi,Ankara 1998 KARLUK Rdvan, Trkiye Ekonomisi, Beta Basm Yaym, 1997 stanbul KARLUK Rdvan, Trkiye Ekonomisi, Beta Ya., Geniletilmi B.4., stanbul, 1996 KARLUK Rdvan, Uluslararas Ekonomik Mali ve Siyasal Kurulular,Turhan Kitabevi, Ankara 1998 KAZGAN Glten, Tazminattan 21. Yzyla Trkiye Ekonomisi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 1. Bask, stanbul, Mart 2000 KAZGAN Glten,XII y.y Tazminat Dneminden Bu Dneme Gei KEPENEK Yakup - YENTRK Nurhan, Trkiye Ekonomisi, Remzi Kitabevi, stanbul, 1996 KEYDER alar, Trkiye de Devlet ve Snflar, letiim Yaynlar, stanbul KILIBAY Ahmet, Trk Ekonomisi, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara 1984 KORKMAZ Esfender,18.Stand-by stikrar Getirecek Mi?,Asomedya. Ocak 2002 KRUGMAN Paul, Bunalm Ekonomisinin Geri Dn, Trkesi Neenur Domani, Literatr Yaynlar :60, 1. basm, Haziran 2001 LV Volume, INTERNATION Fnancal Statis, Number 1, January MAG Dergisi, Ocak 2001 MANSALI Erol, Gelime Ekonomisi, Ar Yayn Datm, stanbul 1982 MORGL Orhan, Trk Ekonomisinde Sorunlar ve Niyet Mektubu, Asomedya Dergisi Ocak 2002 NAWZAD Bahram, Promotng Development the IMFs Contributon, External Relations Departmen, International Monetary Fund, Washington DC. October 1992 NEN Z.Sacit, Uluslar aras Mali Kurulular, Gazi niversitesi ..B.F. Yayn no:51,Ankara ZTRK Ahmet- ASLANOLU Mehmet, ekonomik Planlama, Ekin Kitapevi, Bursa PARASIZ lker , Para Politikas , Ezgi Kitabevi , Beinci Bask , Bursa 1998 PARASIZ lker, Kriz Ekonomisi, Ezgi Kitabevi, Kasm 1996

PARASIZ lker , Trkiye Ekonomisi, 1923 den Gnmze ktisat ve stikrar Politikalar,Ezgi Kitabevi, Bursa 1989 PARASIZ lker, Enflasyon Kriz Ayarlamalar, Ezgi Kitapevi, Mart 2001 SAVA Vural, Trkiye Ekonomisi , Sermet matbaas, stanbul 1971 SERN Vildan, ktisat Politikas, Alfa Yaym, stanbul, 1998 SEYDOLU Halil, Uluslararas ktisat, Gzem Yaynlar no:11, stanbul 1996 STIGLITZ Joseph E., Faizleri Drn, Globus Dergisi, Ocak 2003, s. 50 eviren; Nihal Ks T.C Babakanlk Hazine Mstearl, Ankara 3 Nisan 2002 Tercmesi TUNSPER Bedriye, Gelimekte Olan lkelerde ve Trkiye de Enflasyon ve stikrar Politikalar, Dumlupnar niversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Haziran 2001, say 5 Trkiyenin Gl Ekonomiye Gei Program Hedefler, Politikalar ve Uygulamalar, T.C Babakanlk Hazine Mstearl,Mays 2001 Trkiyede zelletirme, TC: Babakanlk zelletirme daresi Bakanl, Basm ve Halkla likiler Daire Bakanl, 19 Nisan 2002 TZ Melek Vergiliel, Kriz ve letme Ynetimi, Alfa Basm Yayn Datm, 2001 Ocak Uluslararas Para Sistemi (Dn ve Bugn), Trkiye Bankas Yaynlar, no:205, ANKARA UNAY Cafer, Makro Ekonomi , Ekin Kitabevi , 6. Bask , Bursa 1996 YELDAN Erin,2002 Niyet Mektubunun Makroekonomik Hedefleri), Asomedya, Ocak 2002 www.imf.org, Republic of Turkey Prime Ministry the Undersecretariat of treasury, Memorandum of Economic Polices, June 26, 1998; Press Release No:00/80; press Release No:02/7 www.treasury.gov.tr 1999 Ekonomik Rapor, Trmob yaynlar, Ankara 2000