www.teknolojikarastirmalar.

org ISSN:1304-4141
Makine Teknolojileri Elektronik Dergisi 2005 (3) 41-46

TEKNOLOJK
ARATIRMALAR

Teknik Not

Katk Elementlerinin Sper Alamlara Kazandrd Genel zellikler

Muzaffer ERDOAN, Mehmet AKMAKKAYA, Ayhan EROL Afyon Kocatepe niversitesi, Teknik Eitim Fakltesi, Metal Blm, Afyonkarahisar

ZET Sper alamlar endstride birok uygulama alanna sahiptir. leri teknoloji alamlarn retilmesi srasnda katk elementlerinin ilavesi modern bir yntem olan toz metalurjisiyle gerekletirilmektedir. Bu alamlar ileri teknolojinin gerektirdii uzay, uak sanayi ve askeri alanlarda olduka artan oranlarda kullanlmaktadr. Artan ihtiyaca bal olarak kullanlan alamlarn arlk-dayanm deerleri olduka nemlidir. zellikle hafif alamlar ve sper alamlarn retilmesi konusunda youn bilimsel almalar yaplmaktadr. Anahtar kelimeler : Toz metalurjisi, Katk elementleri, Sper alamlar

1. GR Sper alamlar incelendiinde takm eliklerinden tutun alminyum alamlarna kadar geni bir uygulama alanna sahip olduu gze arpar.rnek olarak trbn diskleri ve kesici az ular en sk karlalan olanlardr. Literatre bakldnda aratrmaclarn birou, helyum santrifz atomizasyonu ile elde edilmi tozlar kullanmlardr. Bununla beraber Duflos ve Stohr, eriyik merkezka metodu ile yksek deerlerde metal tozlar elde etmilerdir. Genellikle bu metot, metal eriyik yaygn olarak scak izostatik basn ile yaplr.Sper alamlarn, gaz atomizasyondaki mikroyap deiiklii ve baz detaylar Lebermann tarafndan ortaya karld. Ayrca Shohoj, sper alamlarn helyum santrifz atomizasyonuyla elde edilen tozlarn yapsn ve souma scaklk deerlerini inceledi. Inoue ise sper alamlarn / [Ni3(Al,Ti)] fazndaki ergime deerlerini buldu. RSP alamlarnda mkemmel ynlenmi geni antifaz blgeleri yerine 0,1m apndaki APDlerin segregasyonu ile olumutur. Bu sebeple, birok alamlardaki yapsal modifikasyonlar ile byk miktarlarda dayanm artlar gzlenmitir. Smugeresky uygulamalar boyunca malzeme ierisinde ynlendirilmi RSP yap fazlarna rastlamtr. Ve bu problem ileride dikkat ekecek aratrma konusu olacaktr[1]. Genellikle alamlara ilave edilen katk elementleri, alamn mekaniksel zelliklerini (bileim oranlarna bal olarak) deitirmektedir[2].

Teknolojik Aratrmalar : MTED 2005 (3) 41-46

Katk Elementlerinin Sper Alamlara Kazandrd Genel zellikler

1. Dayanm arttrr, 2. Sertlii ykseltir, 3. Sertlemeyi kolaylatrr, 4. ekirdeine kadar sertlemeyi salar, 5. Korozyona kar dayanm ykseltir, 6. Mknatslanma zelliini gelitirir, 7. Yksek scaklklara kar dayanm arttrr, 8. Elektrik direncini ykseltir, 9. Is etkisi altnda genlemeyi ayarlar, 10. Kristal yapsn inceltir. 2. NKEL ve DEMR-NKEL ESASLI ALAIMLAR Yalanmayla (tabii-suni) sertleebilen esasl sper alamlar ilk kez ngilizler retmiler ve ilk olarak jet uaklarnda kullanmlardr. Nimonik ad verilen (bkz.Tablo:1) bu alamlar ok iyi bilinen elektrik stc (%80 Ni ve %20 Cr) malzemesine belli oranlarda titinyum katlmasyla olaanst sonular elde edilmitir. Rusya, ABD ve ngilteredeki gelimeler sonucu kontroll katlan kobalt, alminyum, molibden, tungsten, ve ok az oranlardaki bor, inko gibi elementler bu alamlarn mekanik ve fiziksel zelliklerin artmasn salamtr. Ni esasl alamlarn iinde en nemli kat kelti elementi krom, molibden ve tungstendir. Ni iindeki kromun kat znrl (bkz.ekil-1)de Cr-Ni faz diyagramnda verilmitir. Alminyum, niobyum ve titanyum gibi elementler Ni ve Fe-Ni esasl alamlarn mukavemetini arttrmaktadr[2].

ekil 1. Cr-Ni Faz Diyagram 42

Erdoan, M., akmakkaya, M., Erol, A.

Teknolojik Aratrmalar: MTED 2005 (3) 41-46

Tablo 1. Nikel Esasl Sper Alamlarn Kompozisyonu Alamn Ad Nimonik-80 Nimonik-100 nconel x nconel- 700 Astroloy C 0.08 0.20 0.06 0.10 0.10 Cr 20 11 16 17 15 Al 1.5 5.0 0.6 3.3 4.2 Ti 2.4 1.3 2.5 2.2 4.3 % Bileim Mo Co 5.0 2.0 3.0 3.0 5.0 15.5

B -

Kalan Ni Ni 1.5Ni-70Fe 0.008Ni-0.4Zr 0.03Ni

3. KOBALT ESASLI SPER ALAIMLAR Ni ve C baz kobalt esasl alamlarn gei scakln drmtr. (760-985) C servis scaklklar arasnda Yzey Merkezli Kbik (YMK) yapnn olumas ve bu yapnn oda scaklnda da kalabilmesi alamn dayanm direncini arttrmtr. Byle alamlar uak sanayisinde genellikle jet motorlarnda kullanlr. nk jet motorlarnda malzeme yksek scakla maruz kalr ve souma gerekletirilir, bu ilem tekrarlanarak devam eder[1]. Gnmzde Tablo-2de verilen be tipik alamn kompozisyonunda birok ticari kobalt esasl sper alamlar vardr. Kobalt tabanl alamlarda krom, tantal, tungsten, molibden ve nikel YMK yap karakterindedir. Bu yzden alamn mukavemet direncini arttrmaktadr. Alamn bal direnci atomlarn aplarna baldr. Kristaldeki atom aplar fark bydke mukavemetleri azalmaktadr. Tablo 2. Kobalt Esasl Sper Alamlarn Kompozisyonu Alamn Ad Ni Hs 25 lenmi Hs 21 Dkm Hs 31 Dkm Hs 151Dkm SM 302Dkm 10 45 10.5 1 Cr 20 27 25.5 20 22 M o 5.5 % Bileim W Fe 15 7.5 12.8 10 3 2 2 2 2 C 0.1 0.25 0.5 0.05 0.85 Kalan 0.007B 0.15Ti 9Ta-0.2Zr

Tablo 3. Kobalt Tabanl Sper Alamlarn Gerilim ve Kopma Direnleri Alamn ad Hs 25 Hs 25 Hs 25 Hs 25 650 OC 815 OC 990 OC 650 OC 815 OC 990 OC

103 50 34 71 63 32 76 63 29 85 64 3 Gerilim Direnci 10 x Ib : in2

22 7.0 52 19 9.4 56 27 11.3 70 38 13. 40 14.5 Gerilim Direnci 103 x Ib : in2

Krom ve Nikel elementleri yap ierisinde greceli olarak daha az mukavemet direnci gsterirler. Kromun bu alamlarda en nemli grevi paslanmaya kar gsterdii direntir. Kobalt tabanl sper alamlarn 43

Teknolojik Aratrmalar : MTED 2005 (3) 41-46

Katk Elementlerinin Sper Alamlara Kazandrd Genel zellikler

tipik zellikleri Tablo-3de verilmitir. Bu alamlarn iindeki kelmi yap dalm, yksek scaklklarda direnci arttrdndan karbon en nemli bir alam maddesidir. Alamlardaki kelek tipleri, eitli kelek yapc elementlere ve grecei sl ilemlere baldr. Oluan kelekler, yksek scaklklarda znerek kelek sertlemesine sebep olurlar. Bu alamlarda kelek olumasna en byk rnek Hs 31 (bkz.Tablo-2) alamdr[2]. 4. TUNGSTEN ALAIMLARI Tungstenin ilk nemli kullanm tungsten mangan eliinin retimiyle ortaya kmtr.Genellikle Tungsten ara eliklerinde ve yksek scaklklarda dayanm gerektiren alamlarda kullanlr. % 30a kadar W ieren alamlarn tozlar eriyik otomizasyonu yntemi ile elde edilir. Paralar daha sonra presleme ve sinterleme ile retilir. Scak izostatik presleme, gzenekli yaplar nlemek veya azaltmak iin gelitirilmitir[3]. %25 Renium (Re) eklenmesiyle tungsten alamlarna ekil alma yetenei kazandrlmtr. Renium katlarak W almlar toz karmlarndan preslenip, sinterlenerek elde edilir. Bu alamlarn %86s deformasyona uramadan 1000 C scaklkta haddelenebilir ve yksek scaklklarda gsterdii mukavemet deeri yksektir[4]. Toz metalurjisi metoduyla elde edilen W-Ag ve W-Cu alamlar, gm ve bakr elementlerinin ilavesi ile plastik ekillendirme ve s iletkenlik zelliini arttrmtr. Tungsten karbit madencilik ve petrol sanayisinde, matkaplarda, delici ekipmanlarn kesici ularnda, krc makine aparatlarnda ve elektrik malzemelerinin kaplamalarnda kullanlr. Saf tungsten tozundan yaplan rnler elektrik ve elektronik sanayisinde kullanlmaktadr[5]. 5. TZM MOLBDEN ALAIMI Molibden alamlarnn en nemli teknik zellii mukavemetli ve yksek scaklklardaki dayanm direnci gsteren bir alamdr.TZM alam, elektrik ark ocaklarnda eritme-basn yntemiyle elde edilmektedir. Tablo 4. TZM molibden alamnn bileimi Element Karbon Titanyum Zirkonyum Oksijen Hidrojen % Bileim 0.01-0.04 0.40-0.55 0.06-0.12 0.0025 0.0005 Element Nitrojen Demir Nikel Silikon Molibden % Bilei m 0.002 0.10 0.002 0.008 kalan

TZM molibden alam dier alamlarla karlatrld zaman elde edilen diren/younluk oranlar ekil-3de gsterilmektedir.Ekonomik nedenlerden dolay molibden - renyum alamlar ticarette pek kullanlmazlar. Yalnz %5-41 Re olan molibden alamlar, yksek scaklklardaki dayanm zellii nedeniyle s tellerinde kullanlrlar[4]. TZM molibden alam (bkz.ekil-2) 1100 C civarndaki direnci alamsz molibdenin yaklak iki katdr. TZM oda scaklnda ve daha yksek scaklklarda alamsz molibden alamlar, dier refrakter malzemeler gibi daha iyi fiziksel ve meknik zellikler gsterir.

44

Erdoan, M., akmakkaya, M., Erol, A.

Teknolojik Aratrmalar: MTED 2005 (3) 41-46

ekil 2. ekme Gerilmelerine Ait Diyagram.

ekil 3. Diren/Younluk Diyagram

TZM molibden alam, yksek scaklklarda yeniden kristalleme scaklna ve uygun haddeleme zelliine de sahiptir. Bu yzden TZM molibden alam yksek scaklkta kullanlmas uygundur. nk yksek sdaki sertlii, yksek s iletkenlii dk s genlemesi ve yksek s testlerine dayankl olduu grlr. TZM alamna titanyum ve zirkonyum elementleri yerine hafniyum ilave edilirse, (%1,0 Hf ve %0,06 C) byle bir alamda 1315C scaklkta 590 MPa (70 ksi) dirence sahiptir. 1205C scaklktaki direnci 330 MPa (48 ksi) uzama (snme) ise %0,038hdir. TZM iin bu deer %0,05hdir[3].

6. RENYUM ALAIMLARI Renyum elementi, dier metaller gibi iyi bir alam elementidir. Renyum, krlgan metal ve alamlarn ekme ve haddeleme zelliklerini ok arttrr. Bu eilim, yeniden kristalleme scaklnn zerinde de korunur. Renyum alamlar; nkleer reaktrlerde, yar iletken elektronik tp bileimlerinde, s iletkenlerinde, jiroskoplarda, kk roketlerde, elektronik kontaklarn termoiyonik eviricilerinde, ticari ve havaclk uygulamalarnda kullanlr[3]. 7. TANTAL ALAIMLARI Tungsten ve hafniyum, tantal alamnn yksek scaklklardaki dayanmn arttrmak iin katlrlar. Ta%2,5 W alam korozyona dayankl s ileticilerinde ve dier kimyasal ekipman yapmnda kullanlr. Ta-%10 W alam, haddelenebilme zelliinin dk olmasna ramen, anmaya kar dayankl bir alamdr. Frnlarda misil paralar, nozullar ve balayc aparatlarnda kullanlr. Ta-%7,5 W alam yaylarda ve bunlarn deiik korozif ortamlar iin (rnein: Kuru klor, brom veya hidroklorik asit gibi ) yaplrlar. Bu alamlar toz metalurjisi retimi ile elde edilir[3,6]. 8. NOBYUM ALAIMLARI Son gnlerde toz metalurjisi ile elde edilen niobyum alamnn, ticaride uygulama alan yoktur. Bu alamn, ekonominin gvence vermesiyle havaclk endstrisinde yksek kaliteli niobyum tozlarndan makina paralarn yaplmas hesaplanmaktadr. Gelitirilmekte olan bir rnek ise C-103 alamdr[3,7]. 45

Teknolojik Aratrmalar : MTED 2005 (3) 41-46

Katk Elementlerinin Sper Alamlara Kazandrd Genel zellikler

9. C-103 ALAIMI (Nb-%10 Hf-%1 Ti) Bu alam, uzay arac sistemlerindeki egsoz ve kontrol sistemlerinde kullanlr. Toz metalurjisi yntemiyle elde edilen alamn tala kaldrarak ekillendirme icilii gtr. Bu yzden hidrojen gaz atomizasyonu yntemi kullanlmtr. C-103 alamnn tozlar zerindeki deneysel almalar devam etmektedir[3,8]. 10. DEERLENDRME : Sper alamlar, son yllarda zerinde durulmas gereken bir konudur. Bu alamlarn nem kazanmasyla makina, uzay ve uak sanayisinin gelimesine sebep olmutur. Yksek scaklklarda yapsn ve dayanmn (sertliini) koruyabilmesi, uygulama alanlarn daha da arttrmtr. Sonu Olarak ; 1. Belirli oranlarda ilave edilen katk elemanlar (krom, nikel, kobalt, tungsten, molibden, zirkonyum, renyum, niobyum,) alamn mukavemetini arttrr. 2. Alamn mukavemeti, metal tozlarnn byklne baldr. Bu yzden alamn yapsn oluturan kristalin atom aplar bydke, dayanmlar azalr. 3. Baz katk elemanlar, yksek scaklklarda kristal iinde kelerek, kelek sertlemesine sebep olur. Bu yzden alamn dayanm direncini arttrr. 4. Alam ierisine krom ve nikel elementleri katlrsa, yksek scaklklardaki korozyon-dayanm direncini arttrr. 5. Katk elemanlar, alama yksek scaklklarda uzama ve haddeleme zellikleri kazandrr. 6. Alam oluturan btn katk elemanlar toz metal retim teknikleri (toz atomizasyonu, presleme ve sinterleme) ile retilir. 11. KAYNAKLAR 1. Cahn R.W. , Haasen P. , Physical Metallurgy , Part-2. 2. Brck R.M. , Pense A.W. , Gordon R.B. , Structure And Properties of Engineering Meterials , Fourth Edition. 3. Powder Metallurgy , Metals Handbook , Ninth Edition , Volum-7. 4. Yih S. W. H., Wang C. T., Tungsten, Sources Metallurgy, Properties And Aplications, Pelenum Pres, New York, 1979. 5. Maden Teknik ve Arama Genel Mdrl, www. mta.gov.tr / madenler / tur maden / 101k 9ubat-2005. 6. Dieter G.E. Jr., Mechanical Metallurgy, Mc GrawHill, New York, 1961. 7. Wadsworth J., Roberts C. A., Rennhack E. A., Jr., Mat. Sci., Vol. 17, 25 2539-2546, 1982. 8. Himmelblau C. D., n Progress n Powder Metal., Vol. 79, 1983.

46