TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 295

Osmanl Hukukunun Temelleri ve Tanzimat Dnemindeki Hukuksal Yeniliklerin Sosyo-Politik Dinamikleri

The Bases Of Ottoman Law And Socio-Political Dynamics Of The Reformations In Tanzimat Period
Grsoy AKA - Himmet HLR * zet Teorik olarak ondokuzuncu yzyla kadar Osmanl devlet ve toplum yaplanmasnda dinsel kurallarn belirleyiciliinden sz etmek mmknse de, gerekte bu kurallar din d toplumsal dinamiklere dayanan ilkeler araclyla ilerlik kazanmlardr. Hatta ynetim ve rgt gibi kamusal nitelikli alanlarda toplumsal gelenei yanstan rfi kurallar daha belirleyici olmulardr. Onyedinci ve onsekizinci yzyllarda Avrupada meydana gelen ve btn dnyay etkileyen sosyo-ekonomik ve sosyo-politik gelimelerin basksn Osmanl ondokuzuncu yzylda youn olarak hissetmi ve kurumsal modernleme abalaryla basklara cevap vermeye almtr. Kurumsal modernleme abalarnn hukuksal boyutu, dnyadaki gelimelere kout ve bu gelimelerin gereklerini karlayacak modern bir hukuk sisteminin oluturulmasn kapsam ve bu sre hukuksal alanda dinsel kurallarn belirleyiciliinin kstlanmasn beraberinde getirmitir. Bu hukuksal seklerleme sreci zamanla geleneksel yaklam dntrerek akl ve birey eksenli modern bir hukuk anlaynn geliimine katk salamtr. Bu balamda, makalede ele alnan Tanzimat dnemindeki hukuksal dzenlemeler Osmanl-Trk tarihinde bir dnm noktasn oluturmaktadr. Anahtar Kelimeler Osmanl Hukuku, Osmanl Toplumu, rfi Hukuk, slam Hukuku, Tanzimat, Mecelle Abstract In theory, even though it can be said that religious law had been determinant in the Ottoman state and society structure until nineteenth century, in reality these rules had achieved functions through non-religious social dynamics. Even in the spheres having public character such as administration and organization, customary law reflecting tradition of the society was more determinative. In the nineteenth century Ottoman system fell under the heavy pressures of socio-economic and socio-political developments started in Europe in seventeenth and

Ar. Gr. Dr., Seluk niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm. Do. Dr., Afyon Kocatepe niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm retim yesi.

296 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

eighteenth centuries, and it attempted at institutional modernization in order to cope with the new situation. Institutional modernization covered the development of a modern system of law in accordance with the developments all over the world and this process gave way to the limitation of religious rules and norms in legal domain. This process of legal secularization, in time transformed traditional approach and contributed to the development of a legal conception grounded on reason and individual. In this context, legal arrangements in Tanzimat period considered in this article constitute a turning point in Ottoman-Turkish history. Key Words Ottoman Law, Ottoman Society, Customary Law, Islamic Law, Tanzimat, Mejelle

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 297

GR Endstrilemenin toplumun her alannda yol at deimeler hukuk sistemi alannda da yansmalarn bulmutur. Hukuk sistemi geleneksel toplumlarda yerel ve iinde bulunduu toplumsal dzenin bir parasyken, modern toplumlarda ilkece evrensel normlara doru evrilmektedir. Orta a toplumunun siyasal, toplumsal ve ekonomik yaplar deitike, hukuk sisteminin yaps, temeli ve kltr de deimitir. Akl ann hukuksal yasama a haline gelmesiyle toplumun tek bir rasyonel yasaya ihtiyac belirmitir. Modern toplumlardaki kanunlatrma hareketi niter, gl mutlakyeti ulus-devletin ykseliiyle kout gelimitir (Friedman 1977: 41-42). Modern toplumda geleneksel toplumdan farkl olarak devletin yaps ve rol, bireylerin hak ve ykmllklerin szlemeye dayal olarak belirlenmesi, bamsz bir yasann (code) varlyla yakndan ilikilidir. Bamsz bir yasann varl kamusal ve zel yaamn ak ve katlmc olmasna baldr. Sosyolojideki klasik yaklamlar hukuk sistemindeki deiimi toplumsal deimenin bir boyutu olarak ele alr ve modernlemeyle birlikte ortaya kan dnmler zerinde younlar. Modern olmayan toplumlarda hukuksal norm ve kurallar din ve gelenekler erevesinde belirlenirken, modern toplumlarda modern toplumsal dzenin gereksinimlerine gre yeniden dzenlenmektedir. Durkheim, (1964: 112-113) hukuk sistemindeki deiimi toplumsal evrimin bir paras olarak grr. Toplumsal dayanma biiminin deiimine kout olarak hukuk sistemi de evrilir, mekanik ve organik dayanma biimlerinden her birinin kendine zg bir hukuk yaps vardr. Mekanik dayanmann ve kolektif bilincin bir paras olan cezalandrc hukuk; ahlak yasalarnn iinde yer alr, daha az merkezi ve toplum iinde dalm bulunurken, organik dayanmann belirleyici olduu toplumlarda iade edici yasa; hakimler heyeti, ynetim meclisi, danma meclisi gibi uzmanlam organlara dayanr ve yalnzca yarglar ve avukatlar gibi zel uzmanlar tarafndan uygulanr. Weberci yaklam izgisinde ise, Bat toplumlarnda ortaya kan ekonomik gelimeler, zellikle rasyonel biriktirme anlay, amasal rasyonel eylem ve rasyonel brokrasi ile birlikte hukuk sisteminin de deiime urad vurgulanr. Weberin (1978: 880) grnde modern Bat hukukunun dier hukuklardan ayrt edici zellii, sistematik ve rasyonel yasamadr. Daha zel olarak, Weber (1978: 820, 822), slam hukuku tarihinde gelenekiler (ashab hadis) ile aklclar (ashab rey) arsndaki atmann srekli olduunu belirtir. Ona gre, hukukun sistematikleti-

298 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

rilmesi manevi normlarn mdahalesiyle engellenmitir. Bu yzden Mecelle gerek anlamda bir Yasa deil Hanefi normlarnn derlenmesidir. Herhangi bir hukuk sisteminin en nemli ilevi toplumda denetimi salamaktr. Hukukun sosyolojik zmlenmesinde hkmetler, devletler veya otoritelerin belirli etkinlikleri zerinde durulmas, normlarn ve kurallarn nasl yapld, uyguland, onlara nasl uyulduu veya uyulmad, nasl srdrldkleri, davran nasl etkilediklerinin saptanmas nemlidir. Hukuksal kurumlarn kullanl talep, sre ve yant kapsar (Friedman 1977: 5-6, 10). Bu anlamda, modern hukuk normlarnn oluumunu anlamak, toplumun dzeninde ortaya kan deimenin niteliini ve bu deiim srecinde hukuk yapan otoritelerin ve hukuksal kurallara uyma davran beklenen bireylerin zelliklilerinin incelenmesiyle mmkndr. Modern uluslarn hukukunun modern olmayanlardan farkllklarnn temelinde teknolojinin yaratt yeni ihtiyalar ve sorunlarla ba etmek iin kural ve kurumlar gelitirme gereksinimleri yatmaktadr. Modern hukuk Tanr, gelenek veya doann deil, insann rndr (Friedman 1977: 45). Tarihin farkl dnemlerine bakldnda din ve devlet ilikilerinin farkl biimde olutuu grlmektedir: Birincisi, devletin rgt ve hukukuna dini kurallarn, ynetimine din adamlarnn hakim olmas (teokrasi); ikincisi, dini rgt ve din adamlarnn devlete tabi olmas, devletin baz dinlere dierlerine kar daha fazla ayrcalk vermesi; ncs, devlet ve din ilerinin birbirinden tamamen bamsz olmas (Arsal 1999: 59-60). Endstrileme ve modernlemeyle birlikte din ve devlet ilikilerinde daha ok ncs yaygn bir gelime olarak grlmektedir. Ancak, devletin rgtsel yaps dinden bamszlasa da dinin tamamyla devlet denetimin dna bulunmas sz konusu deildir (Sezen 1993: 189-190). Vatandalarnn dinsel zgrln salamak laik devletin ncelikleri arasndadr. Laik devlet, bakalarn kendi dinsel deerlerinin basks altna almak isteyen akmlara kar koruyucu ve garantr konumundadr. Osmanl toplumunda ondokuzuncu yzyla kadar geni bir dinsel toleransn varlna karn, toplumun resmen din esasna dayanan millet denen gruplara blnmesi, vergilerin bu gruplara gre salnp toplanmas, yarg dzeninin ve eitimin bu anlay iinde dini cemaat liderleri tarafndan, rgtlendirilip yrtlmesi, Osmanl devletinin laik bir yapda grlemeyeceini gsterir (Ortayl 2002:177). Ancak Osmanly tmyle teokratik bir sistem olarak grmek yanltcdr. Bunun en nemli nedenlerinden biri, slam hukukunun zel alanda uygulanmas ve kamusal yaamn devlet otoritesi tarafndan rfi hukuka bal olarak dzenlenmesiydi. stelik, Hristiyan ve Yahudi topluluklarn kendi hukuklarnn oluu Osmanly ok-dinli bir devlet yapmaktayd (Aras

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 299

2004: 1035-1036). Farkl din ve inan gruplarnn tolere edilmesi ve toplumsal yaamn din d kkenlere sahip hukuk kurallaryla dzenlenmesi laik toplumun varl iin gerekli olan, fakat yeterli olmayan koullardr. Ortaylnn (2002: 174-175, 180) belirttii gibi, [l]aik toplum standart ve monist (tekli) bir ynetim dzeninin ve farkl din ve cinsiyette insanlarn eit koullarla bal olduu bir hukuk mevzuatnn bulunduu toplum dzeni demektir. Laikliin gelimesi modern/merkeziyeti toplumun yapsal koullaryla yakndan ilikilidir. Osmanl Devleti ondokuzuncu yzylda benimsenen merkezi, modern ve yasalara dayal ynetim sistemine kout olarak laiklemitir. OSMANLIDA DN HUKUKUN DNYEV EREVES slam hukuku hicretten sonraki iki asr boyunca oluma dnemini tamamlayp kitabi hale gelmitir. Bu hukuk, zel olarak oluturulmu bir yasama organna deil, slam bilginlerinin eserlerine dayanr. znde hukuksal sorunlarn Kur-an- Kerim, Peygamberin snneti ve itihatlar erevesinde kurallatrlmalarn kapsar (Barkan 1943: X-XI). slam hukuku kavram; Kuran ve Snnetteki dinsel kurallar deil, bu kaynaklardaki ilkeler nda Mslman toplumlarda gelien bilgi ve yaam tecrbeleri kkenli toplumsal hukuku ifade eder. Bu anlamda, Osmanl hukuku slam hukukunun bir alm olarak deerlendirilebilir (Bardakolu 1999: 412-417). slam hukuk bilginleri dinin ak emirlerine aykr olmamak ve toplum karnn gerektirmesi artyla rf ve adet erevesinde ya da bizzat kural koyarak devletin esas dzen ve rgtyle ynetim biiminde sultanlarn serbestliini tanmlardr (Barkan 1943: XIII). Osmanlnn ihtiam dnemi eyhlislamlarndan Ebusuud Efendi hkmdarn otoritesi araclyla hukuku rasyonelletirmeye alm, yasama alannda sultann yetkesini kadlar aleyhine genileterek, kadlarn Hanefi geleneindeki farkl grlerden yararlanma zgrlklerine kaytlar getirmitir (Imber 2004: 118122). Baz tarihiler Ebusuudun sultann yasama yetkisiyle ilgili bu tutumunun, slamda itihat kapsnn kapand ile ilgili grlerin geersizliini ortaya koyduunu bu grlerin daha ok Oryantalist bir bak yansttn savunurlar (Gerber 1994: 89-90). rfi hukukun ne dereceye kadar slam hukuku iinde kabul edilebilecei, bir araya getirilmi farkl hukuksal elerin hukuku ne zaman slami olmaktan karaca ve slam hukukunun snrlarnn nasl izilecei nemli sorunlardr. Kur-an- Kerimde rgtl bir devletin ynetimine ve kamusal haklara ait yok denecek kadar az kural bulunmakta, peygamberin bu alandaki uygulamalar ise, organlam bir devlet ynetimi iin basit ve yetersiz kalmaktayd. Bu nedenle, her ne kadar dinsel olduu kabul edilmi olsa da ilk halifelerin uygu-

300 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

lamalar, fethedilen yerlerdeki yabanc ynetim biimleri ve rgtlerinin taklit edilmesine dayanmaktayd. Bu taklitler daha sonra slam hukuk bilginlerince slam hukukunun rnekleri olarak gsterilmitir (Barkan 1943: XI-XII). Kuranda devlet rgtlenmesi ve ynetim biimi hakknda bir aklamann olmay, kendisinin slami olduunu iddia eden ynetimlere kar kukulu bir yaklam beraberinde getirir. Osmanl devletinde Saltanatn kendisini dine dayandrmas, dini bir emirden kaynaklanmaktan ok dnyevi bir otorite olma amacyla ilikilidir. Bu anlamda din siyasal erk iin arasal bir ilev grmtr. nalckn (2000: 27-36, 40-46) saptad gibi, gl bir devletin slamn varl ve devamll iin gerekli olduu slam toplumlarnda kabul edilmitir. Bu siyasal g, zellikle eri kurallarn dzenlemedii alanlarda, btn toplumun karnn yle gerektirdiine dayanarak eri uygunluu tartmaya ak olan kurallar koymu ve uygulanmasn salamtr. Mslman Trk devletlerinin kurulmas devlet-hukuk ilikileri balamnda bamsz dnyevi otorite ve onun kanun koymas lehinde gl bir iradenin gelimesini salamtr. Trkler kamunun dzenlenmesini Tanrsal kuta sahip olan sultann hakk olarak grrlerdi. Onlar bu devlet geleneklerini slam kurallaryla uzlatrarak slamiletirmiler ve slam dnyasnn siyasal alanna canllk ve esneklik kazandrmlardr. Entelektel ve ideolojik alanda eriat ondokuzuncu yzyla kadar slam dnyasnda belirleyici olmakla birlikte ileyen bir hukuk sistemi niteliine sahip deildi. Varln ve otoritesini sekler bir hukuk sistemi araclyla srdrmekteydi. Osmanlda bu sekler hukuk sistemi, ayn zamanda tek bir hukuk kuraln da ifade eden kanun kavram ile belirtilirken; hukuk kodu kanunname (kanun kitab) eklinde belirtilmi, kanunlar feodal toplumsal yap kkeninde, reaya ve tmar sahipleri (vergi deyenler-toplayanlar) ayrm erevesinde ekillenmitir (Imber 2004: 49-50). eri hukuk teoride her hukuk alanna uygulanan bir sistem olmasna ramen, pratikte, zellikle ynetim, rgt ve kamu alannda, eski Trk yneticilik geleneinden ve fethedilen yerlerden alnan usul ve rgtler, siyasi/devlet hukuku alannda eri hukuka esneklik kazandrmtr (Barkan 1943: XVI-XVII). Bylece, gerekte uygulanan daha nceden hazr bulunan eri hukuk deil, rfi hukuksal normlara eri bir grnm verilmesidir. rf kavram siyasi otorite ve icra fikrini artrr. Nitekim Osmanlda devletin icra kuvveti ve otoritesini kullananlara genel olarak ehl-i rf denilmekteydi (nalck: 1996: 320, 2000: 27). eri kurallarn uygulama alanlaryla kanunnamelerin uygulama alanlar byk bir titizlikle ayrlmt. Fakat devletin rgtsel yapsnn ve zamann koullarnn gerekleri karsnda eri metot ve hkmlerin yetersizlikleri durumunda slam toplumunun karn korumak

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 301

adna eri alana mdahale edilmitir. Mdahale ihtiyac, slam hukukularnn gr birlii iinde olduklar eriatn zne ait meselelerden ok zamann gereklerinden kaynaklanan ve hukukular arasnda farkl itihatlarn yapld alanlarda ortaya kmtr. Sultan, bu grlerden birisini kanunlatrarak hem slam hukukunun geliiminde hem de uygulama zerinde etkili olmutur. Miri arazi sistemine ait kanunnameler bu uygulamann tipik rneklerini oluturur (Barkan 1946: 715-720). Sultann kanunlatrma gc, her ne kadar din adamlar tarafndan kabul edilmi olsa da dorudan dinsel bir referansa sahip deildi. Ancak dinsel dnya grnn amacn oluturan adalet anlayna uygundu. eyhlislamlarn devlet rgtlenmesindeki konumlar, Osmanl geleneksel dnemindeki eri/rfi hukuk dengesi hakknda fikir vericidir. Klasik dnem devlet ileyiinde eyhlislamlar nemli bir konuma sahip deillerdi. rfi hukuk alannda sz haklar yoktu. Kemalpaazade ve Ebusuud Efendi gibi mftlerin abalaryla onaltnc yzyldan itibaren devlet rgtndeki konum ve etkileri artmtr. Nitekim ondokuzuncu yzylda eriyye Nazr olarak kabineye dahil olmulardr. eyhlislamln neminin art, mparatorluun gerilemesine kout olarak dinin toplumsal yaamada daha fazla nem kazanmas ve ideolojilemesinin bir sonucudur (Ortayl 2002: 177-178). Geleneksel dnemde mftlerin hukuksal konumu danmanlktan ibaretti. Kendilerine yneltilen sorulara verdikleri fetvalarn padiaha yetkilendirilmi kurumlarca yasalatrlmasyla yargda etkin olabiliyorlard. Bu ilevsel zayflklarnn bir yansmas olarak kadlar kadar gl bir rgtlenmeye de sahip deillerdi (Imber 2004: 11-12). Kadlar ise gnlk hukukun uygulannda nemli bir yere sahip olmakla birlikte hukuksal geliime hemen hi katkda bulunamamlardr. Bunun nedeni, kadlarn bir dava ile ilgili kararlarnn o dava konusunda balayc ve geri dn olmayan sonular dourmasna karn, benzer davalara rnek oluturmamasyd. Osmanl kadlarnn tuttuklar ayrntl mahkeme kaytlar hukuksal deil ynetsel amalyd (Imber 2004: 11). Teoride, Osmanl sultanlarnn mutlak iktidarlar, fetva makamnn hal fetvas ile snrlandrlmt. Fetva makam, bu silah ancak gerileme dneminde, itaat ve disiplini bozulmu yenierilere dayanmak suretiyle etkin bir ekilde kullanma imkanna sahip olmutur (Akura 1988: 3-4). Arsala (1999: 79-80) gre, devletin gl olduu dnemlerde Osmanl sultanlar halifelik unvanna nem vermemiler ve devlet siyasetini hilafet merkezli oluturmamlardr. Devletin gerileme srecine girmesine kout olarak devletler aras ilikilerde bu unvann kullanm ve vurgusunda art gzlenmektedir. Nitekim ilk defa Kk Kaynarca Anlamasnda halifelik hukuku iddiasnda bulunulmutur. Bu anlamda Osmanl gerileme dnemine

302 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

kadar teokratik bir devlet nitelii gstermezken, bu dnemden itibaren teokratik bir yapya kaymtr. Kunun-i Esaside (1876) kendini dinin koruyucusu olarak niteleyen II. Abdlhamitle teokratikleme zirveye ulamtr. Ortayl (2002:179) ise, hilafet unvannn youn kullanlmasn Aynal Kavak Tenkihnamesi (1779) ile balatr. Dier taraftan, Osmanl hukuk sisteminin kaynan dini hukuk temelinde aklayan yaklamlar slam dnyas ve Osmanl hukuksal sisteminin arkasndaki anlam yapsna gndermede bulunurlar. Imbere (2004: 47) gre, [h]ukuk bilimi her eyden nce Allahn kanununu kefetme abasyd ve hukuki sorunlarn ince ayrntlarla zmlenmesi, Allahn iradesini kavrama ve ilahi sonsuzluun bir anlk bakn elde etme abasn temsil ediyordu. Ayn ekilde Lewis (1980: 169), slamn dini kurallarnn zel ve kamusal alanda her trl mdahaleden bamsz olarak etkin ve yaygn bir uygulama alan bulmas konusunda Osmanl devletinde ak bir iradenin varlnn phe gtrmediini, hatta ynetsel ihtiya alanlarnn dzenlenmesinden te anlamlar tamayan kanunnameleri bu iradenin istisnalar olarak grmenin mmkn olmadn iddia eder. Lewis, Osmanl kanununu slam hukukunun bir kodifikasyonu olarak kabul eder. Ona gre, kanunlar bir yasama faaliyeti olarak deerlendirmek yanltr. Hukuk alannda Osmanl, eriatn mutlak otoritesini kurmada dier slam lkelerinden daha titiz davranmtr (Lewis 1996: 109). Benzer bir ekilde, Cin ve Akgndze (1990: 142-144) gre de; Osmanl devleti slam hukukunun uygulanmasnda byk bir duyarllk gstermitir. rfi hukuk, temelde, slam fkhnn msaade ettii alanlarda ulul emrin eri kurallar ve kanunlar erevesinde yaptklar belirli formalitelere dayanan bir yasama tasarrufu olup, kanunnameler ve kanunlatrma faaliyetleri slam hukukundan bamsz deildir. eriatn, 19. yzyla kadar slam dnyasnda hukuk, eitim ve dindarla zemin oluturduunu, 19. yzyldan sonra ekonomik, siyasal, kltrel ve askeri alanlardaki Bat stnlnn slam dnyasnda belirleyici olduunu gzlemleyen Imber (2004: 48-49), Avrupadan alnan bilimsel/teknolojik unsurlarn kltrel balamlarnn etkisiyle slam hukukunun yerel rf ve adet konumuna itilerek ilevsizletiini, yerine kentsel karakteri ar basan Avrupa hukuk sistemleriyle slam hukuk ilkelerinin karmndan oluan kanunlarn getiini ve dinsel ieriin modern kodlamaya tabi tutulduunu belirtir. te yandan Barkana (1943: XIX) gre; zannedilenin aksine, eri hukuk XVII. yzyldan sonra Osmanlda daha geni bir uygulama alan bulmutur. Bu durum, bir taraftan her eyi eri hukuka uydurma abas, dier taraftan sultanlarn ilk halifelerin nfuzuna ulama amacyla slam hukukunu yayma abalar ve bu dorultuda

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 303

slam dnyasnda Arapa, medreseler, hukuk bilimi ve ulemaya byk nem atfetmeleri ile yakndan ilikilidir. Osmanl mparatorluu, idari, mali mevzuatta araziye gre hukuk ve kanun dankl prensibinden hareketle farkl zmrelerin her birine zel imtiyazlar vermiti. [V]akflar eklinde idari-mali bir takm muhtariyetlerle ve her biri kendi hususi statsne gre idare edilen teekkllere hkmedilen bir devlet olmasnn yannda teknik imkanszlklar nedeniyle btn tebaasn kapsayan genel bir rgtlenme ve ynetim kanunu oluturmamtr (Barkan 1946: 724-725). Ayrca, Osmanl devletinin snrlarnn genilemesi, halklarn ve inanlarn eitlenmesini beraberinde getirmi, bu da hukuksal oulculuu dourmutur. Devletin uzak krsal blgelerinde hukuksal iler yerel gelenekler araclyla zlyordu. Gayr-i Mslimler, cemaatlerine ait ilerde din grevlilerinin gzetiminde ksmi bir zerklie sahiptiler. zellikle ehir ve kasabalarda yaayanlar olmak zere Mslman halk sorunlarn daha ok Mslman mahkemelerinde zyordu. Bu hukuksal oullua btnlk kazandran sultann otoritesiydi. Yarg gcn kullananlar (kadlar, papazlar, hahamlar vs.) yetkilerini sultann kendilerini atamasndan alyorlard. slam hukukunu uygulayan ve hemen her kasabada bulunan Mslman mahkemeleri her dinden halka akt. Kadlar yargsal yetkeler kadar ynetsel yetkelerle de donatlmt. Bu balamda saltanatn evredeki temsilcisi konumundaydlar (Imber 2004: 10-11; 89). Osmanl Devleti, gayr-i mslimlerin hukuksal durumlarn slam hukuku temelinde belirlemise de, Peygamber ve drt halife dnemlerine gre onlara daha snrl hukuksal zerklik tanm, cemaat mahkemelerinin etkinlik alann ahval-i ahsiyye ile snrlandrmt. Zmmiler, eri kurallarn uygulanmasn kabul etmek kaydyla medeni hukuk alannda da eri mahkemelere bavurmak hakkna sahiptiler. Bu haklarn cemaat nderlerinin muhalefetine ramen azmsanmayacak kadar sklkla kullandklar grlmektedir. Bu durum, daha ok pratik amal kazanmlardan kaynaklanmtr. Bu balamda slam hukukundan kaynaklanan kazanmlar kadar eri mahkemelerin kararlarnn cemaat mahkemelerin balayc olmasndan kaynaklanan kazanmlar da nem arz etmektedir. Ayrca gayr-i Mslimlerin topluma adaptasyonlarnn ykseklii, bu tercihlerinde belirleyici olmutur (iek 2001: 31-49). Osmanl devletinin beylikten devlet olmaya evrilmesi aamasnda dahi idari, mali, siyasi ve askeri btn rgtleri belirli prensipler erevesinde ilemi, dnemin ihtiyalarnn gerei olarak askeri rgt dier yaplar zerinde belirgin bir etkiye sahip olmutur. rgtlenme Orhan Bey zamannda Candarl Kara Halilin katklaryla belirli temeller zerinde yryen bir sistem haline gelmitir. Bu sistemin en nemli unsurunu saltanat makam oluturmu, bu makam

304 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

han, sultan, hakan ve I. Selimden itibaren de halife unvanlaryla padiah tarafndan temsil olunmutur. Sultan, Peygamberin halefi ve btn Mslmanlarn ba olarak Kur-an ve snnetin hakim klnmasndan sorumluydu. Bu anlamda otoritesi mutlak olmayp eri kurallarla snrlandrlmt. Fakat sultann eri kurallara uymamas dnyevi hibir yaptrma tabi tutulmam, uhrevi bir sorumluluk boyutuyla snrl kalmtr. Bylece dini kurallarla dzenlenmeyen alanlar (daha ok kamu hukuku alan) eri kurallardan basz olarak padiah iradesine bal kanunlarla dzenlenmitir. Bu durum pozitif hukukun gelimesinde bir potansiyel olarak grlebilir. Okandan, Osmanl-Trk toplumunun bu kendine has hkmet sistemini teokratik bir monari eklinde isimlendirir (Okandan 1945: 37-42). slam, Osmanl hukuk sisteminin nemli bir kayna olmasna karn, mparatorluun bnyesinde bulunan farkl toplum ve kltrler monist bir hukuk sisteminin uygulanmasn olanaksz klmtr. Ayrca d ve i sosyo-politik deimeler kamu ve zel hukukun yeniden dzenlenmesini gerektirmitir. TANZMAT DNEMNDE HUKUKSAL YENLKLER Bat Avrupada feodal sistemin sonuna doru ortaya kan ekonomik, teknolojik ve kltrel gelimeler, Osmanl mparatorluundaki etkisini balangtan itibaren gstermi olsa da ondokuzuncu yzyln ikinci yarsna girildiinde btn Osmanl sistemi zerinde kkl deimelerin yolunu amtr. Hukuksal yeniliklere ieride ve darda gelien yeni koullara uyum salamann bir arac olarak bavurulmutur. Osmanl Devleti yabanclara 16. yzyldan itibaren nceleri ekonomik ve siyasal alanlarda, daha sonra adli ve dier alanlar kapsayan ayrcalklar tanmtr. Bu dnemde Batda tam tersi bir sre ilemekte olup, derebeyliklerin yklmalarna kout olarak ortaya kan monarilerle devletin hukukunun lke topraklar ierisinde yerli ve yabanc herkese ayrm yaplmadan uygulanmas ilkesi benimsenmi ve giderek yerlemiti. Bu yaklam Avrupada konsoloslarn yarglama ilevlerinin de sonu olmutur (Gnen 1999: 340-341). Geleneklerin yeni ihtiyalar karsnda ilevsizlemesi ve onlarla atmas sonucunda II. Mahmut dneminden itibaren grlen ve Tanzimat dneminde younlaan kanunlatrmalar, siyasi ve ynetsel alanlarda reform abalarnn bir sorunsal olarak deil, Bat ile artan ilikilerin ada gerekler erevesinde kurallatrlmasna ynelik abalar olarak deerlendirilmelidir (Berkes 2002: 220-221). Tanrn (2001: 98) ortaya koyduu gibi, Avrupa devletlerinin Osmanlnn iilerine karmalarn nlemek iin hukuksal ve siyasal rgtlenmede yeniliklerin zorunlu hale gelmesi, merkezi devlet rgtnn etkinliinin artrlmasnn aklc kanunlatrmalar gerektirmesi, dzen ve gven

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 305

bunalm yaayan halkn sorunlarnn rasyonel dzenlemeleri ihtiya haline getirmesi ve yeni ortaya kan ekonomik iliki sistemlerinin dourduu ihtiyalarn dinsel kurallar ilevsiz klmas Tanzimat dneminde hukuksal meruluk ve kanuna uygunluun ifadesi olarak kanun kavramnn yceltilmesine neden olmutur. Onsekizinci yzyldan sonra baz Bat devletleri eitimin halka yaylmas, ticaretin kolaylatrlmas, halkn mlkiyet hakknn tannp gvenceye alnmas, gibi ilkelere dayanan kameralizmi, orta snflar gelitirici, feodalist ayrcalklar giderici, devletin kurumlarn glendirici ve milli btnl salayc olmas balamnda halkn verimliliini artrc bir politika olarak uygulamtr. Sadk Rfat Paa ve Mustafa Reit Paa gibi Osmanl devlet adamlar Bat gelimiliinin zn bu sistemde bulmular ve Osmanl devletinin farkl kltrel yapsnn Osmanllk uuru ile btnletirilmesini bu sistem temelli ynetsel, ekonomik ve hukuksal reformlarda grmlerdi. Bu alanlarda Tanzimat dneminde oluturulan milli nitelikli kurumlar kameralist bir ruhu yanstrlar (Mardin 1997:12-13, 83-84). Ancak, ykselen milliyetilik dalgalar maparatorluk iinde bulunan farkl topluluklar btnletirmenin nndeki en byk engel olarak kalmtr. Tanzimat dnemi kanunlatrmalarnda; onyedi ve onsekizinci yzyllarda Avrupada meydana gelen rasyonalizm ve doal hukuk gibi akmlar, can ve mal gvenlii, kiilik onurunun korunmas ve kanun nnde eitlik gibi sonular ile dolayl, ekonomik alandaki deiimler ve Avrupa devletlerinin basklar dorudan etkili olmutur. siyaset alannda ise, toplumsal dzeni salamak ve etkili bir ynetim srdrmek iin saltanatn gcn artrma amac, bu dnem kanunlatrmalarnda belirleyici olmutur. Bunun yannda, dzensizlikten bunalan halkn basks ve honutsuzluunun da bu srete etkililiinden sz etmek mmkndr (Veldet 1999: 166-169). Tanzimat dnemi fermanlarnn ilannda asl belirleyici olan byk Avrupa Devletlerinin mdahaleleri olmutur. rnein Islahat Ferman Osmanl Ortodoks tebasnn koruyuculuuna soyunan Rusyann bu dorultudaki isteklerini engellemek isteyen Franszlarn ve ngilizlerin ynlendirmesiyle ilan edilmitir. Fermann millete deil sadrazama hitaben yazlm olmas bu balamda anlamldr (Okandan 1999: 114-115, Cevdet Paa 1986: 65-66). Tanzimat dneminde Osmanl sekinleri zerindeki yabanc etkilerini Cevdet Paa (1986: 26) u ekilde ifade eder: ... umur- Devleti mkilata dren balca bir sebeb dahi ngiliz ve Fransz sefaretlerinin Dersaadette nfuz yarna kmalar hususu idi. yle ki ngiliz Elisi Canning teden beri Babalinin icraatna mdahale eylerdi ... Fransa sefareti nfuzca ana tefevvuk daiyesine dm idi. Reit Paa teden

306 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

beri ngiltere politikasna mail olup ann mekteb-i terbiyesinden kp da sonra ana rakyb olan Ali Paa ile Fuat Paa ise btn btn Fransa politikasna balandlar. Serdar- Ekrem mer Paa ngilizlere mail olup Serasker-i esbak Rza Paa ise herkesten ziyade Fransa sefareti ile hem-raz idi. Reit Paa Fransa Sefaretini okamak ve rakyblerine kar bir kuvvet almak zere Rza Paay serasker ......Darb-hor Paay Hassa miri ettirmi ... Sadrazam Ali Paa zerinde etkili olan ve nizamiye mahkemelerinde Fransa Medeni Kanununun uygulanmasnda srar eden Fransa elisi Msy Boure, Mecelleyi hazrlamakla grevlendirilmesinden bir yl sonra Cevdet Paann Divan- Ahkam- Adliye Nazrlndan alnp Bursaya vali olarak grevlendirilmesinde ve daha sonra bu grevden de alnmasnda rol oynamtr (Mardin 1947b: 567-571). Yine Mithat Paann Fransa ve ngiltere elilerinin etkisi ile ura-i Devlet Riyasetinden alnarak Badata gnderilmesi, Osmanl sekinleri zerindeki yabanc basksnn hangi dzeylere ulatn gsteren bir baka rnektir (Mardin 1947b: 568-8.dipnot). Bu balamda Avrupadaki deiim srecinden etkilenmemek mmkn deildi, ancak Avrupa devletlerinin Osmanl zerindeki egemenlik arzular bir taraftan baz sekler sekinlerin tepkisini, dier taraftan ise dinsel temelde bir kartln beslenmesini krklemekteydi. Sonuta ondokuzuncu yzyl hukuksal modernlemesinde yargya ynelik yabanc mdahaleyi nleme amac belirleyici olmutur (Ortayl 2002: 182). Tanzimat Fermanyla, Osmanl devlet rgtnn yeni ilkeler temelinde dzenlenmesi, bu amala vatandan huzur ve gvenliini salayacak hak ve zgrlklerin gvenceye alnmas ve btn bu deiimlerin yasal dayanaklarnn oluturulmas amalanmtr (Abadan 1959: 12). Glhane Hatt- Hmayununun mukaddimesinde Hattn hazrlanmasnn nedenleri, Kur-an hkmleri ve eriat kanunlarna balln zellikle son 150 ylda azalmas erevesinde aklanm, devletin mevcut durumdan kurtulmas iin er-i erife balanlmasnn ve yeni kanunlarn karlmasnn gereine iaret edilmitir. Mukaddimeden sonra temel haklar ksmnda bu kavanini muktaziyenin mevadd- esasiyesi dahi emniyyet-i can ve mahfuziyyet-i rz u namus u mal ve tayin-i vergi ve asakir-i mukteziyyenin suret-i celb ve mddet-i istihdam kaziyyelerinden ibaret olub yle ki.... denilerek temel haklarn nemine, bu haklara sahip olan kiilerin vatan ve milletlerine ballklarnn artacana, aksi durumda doalarnda olmasa da ihanete bile bavurabileceklerinin vurgulanmasyla iaret edilmitir (Kaynar 1985: 176-177). Hatt- Hmayunda temel haklarn korunmas ve ilerlik kazanmas iin ceza ve ceza usul kanunlarnn karlmas gerei de belirtilmitir (Kaynar 1985: 177-178):

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 307

... fi-mabad eshab- cnhann davalar kavanin-i eriyye iktizasnca alenen bervechi tetkik grlb hkmolunmadka hi kimse hakknda hafi ve celi idam ve tesmim muamelesi icras caiz olmamak ve hi kimse tarafndan dierinin rz u namusuna tasallut vuku bulmamak ve herkes emval ve emlakine kemal-i serbesti ile malik ve mutasarrf olarak ana bir tarafdan mdahale olunmamak ... ulema ve vzeradan vel-hasl her kim olur ise olsun kavanin-i eriyyeye muhalif hareket edenlerin kabahat- sabitelerine gre tedibat- laykalarnn hi rtbeye ve hatra ve gnle baklmyarak icras zmnnda mahsusen ceza kanunnamesi dahi tanzim ettirilsin ... Kanunlarn halkn mutluluunu salamak iin yneticilerden oluan bir meclis tarafndan can, mal ve onurun korunmas ilkeleri temelinde dzenleneceine ilikin padiahtan yeminle teminat alnmas, Tanzimatn amalar arasna din ve devleti yaatmann yannda mlk ve milletin korunmasnn eklenmi olmas, devletin halka hizmet etmesi, hatta devletin varlk amacnn halkn refahna balanmas gibi ilkeler Hatt- Hmayunun modern bir devlet ve hukuk anlayn yanstan yenilikleridir (nalck 1996: 356-357). Devletin tebaas zerindeki hkmranlnn yalnzca kendi geleceini garantiye almak iin deil, tebaasnn refah ve mutluluunu salamak amacna ynelik de kullanlmaya allmas ve bunun hukuksal olarak dzenlenmesi modern devletin oluumuna ynelik bir gelime olarak grlebilir. Halkn lehine bu olan bu gelimelere karn Reit Paann yeniliklerin uygulanmasndaki hz ve kararll, memurlar arasnda ve halkta honutsuzluklara neden olmutu. Mslman halk arasnda fermann tand haklarla reayann ayaklanaca ve kendilerinden intikam alacana dair propagandalar dolayordu. Yine Msr valisinin isyannda Batl devletlerle beraber hareket edilmesi ho karlanmam ynetimin gavurlamas eklinde alglanmt. Byle bir toplumsal ortamda Avusturya babakan Prens Matternich, Avusturyann stanbul elisine gnderdii telgrafta Avrupa tarz dnce ve ynetim sistemlerine ynelik reform abalarn cahillik ve hayalperestlik olarak niteleyerek, bu reform abalarnn Osmanl Devletini ykacan ifade etmi, Babaliye ise, hkmeti slam dini kurallarna sayg temelleri zerine kurmasn, yabanc bir ynetim ekli iin gelenei terk etmemesini, Hristiyanla dayanan Bat medeniyeti kanunlarn almamalarn, almalar durumunda uygulanmas iin artlarn olumasn beklemelerini tlemitir. Bu telgraf ynetimde dorudan, Mslman halkta dolayl reform kart tepkisel gelimelere ve reform srecinde aksamalara neden oldu. Gayr-i mslim tebaa ise, elde ettii haklardan yararlanmak iin zellikle ikayet kanallarn kullanp sesini ykseltmi, hatta Osmanl ynetiminden kurtulmak isteine kaplarak Batl devletlerle

308 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

din/mezhep eksenli yaknlama hatta btnleme abalar iine girmekle bu gelimelere katkda bulunmutur (Engelhardt 1999: 51-60). Yenileme abalar bir taraftan eski konumlar zayflayan kesimlerin daha ok dini gerekelere dayanan tepkisine neden olurken, dier taraftan dinsel topluluklarn mparatorlukla btnlemelerini salayamamakta, aradaki mesafe daha da artmaktayd. mparatorluun farkl millet ve dinsel topluluklar kendi haline brakm olmas, mparatorluk ats altnda bir kaynamann gereklememi olmas bu kez de btnl salama ynndeki giriimleri etkisizletirecek sonular retmiti. Yenilemeler, Osmanl toplumunun btnln korumay amalam olmasna karn, ekonomik ve teknolojik gelimeler, Osmanl toplumunda yzyllardr birbirinden grece yaltlm bir halde yaamlarn srdren farkl din ve topluluklarn hareketlenmelerini, birbiriyle i ie gemelerini, birbirleri arasndaki ilikilerin artn beraberinde getirmesinin yannda farkllklarn sorun olarak yaamalarna yol amtr. Uluslararas ilikilerin belirleyici hale gelmesi, farkl topluluklarn ekonomik ve teknolojik olarak glenmelerini ve yabanc lkelerle ittifaklar kurmalarn kuvvetlendirmitir. Osmanl yneticileri bir taraftan Avrupa yaylmaclna kar btnl korumaya alrken dier taraftan devleti modernletirerek yeni koulara uyum salama yolunu aradlar. Ancak Avrupa yaylmacll karsnda aydnlar ve halk arasnda artan tepki, mparatorluun Avrupann hukuksal yeniliklerinden etkili bir biimde yararlanmasnn nn kapatmaktayd. Tanzimattan sonra yaplan hukuksal reformlar kanunlatrma faaliyetleri ve adli kurumlarda yaplan yenilikler eklinde snflandrmak mmkndr. Kanunlatrma faaliyetleri, Osmanl hukuk kurallarnn kanunlar haline getirilmesi ve Batdan, zellikle de Fransadan kanun aktarm eklinde ortaya kmtr. Osmanl hukuk kurallarnn kanunlatrlmasnda Arazi Kanunnamesi (1858), Mecelle-i Ahkam- Adliye (1868-1876) ve Hukuk-i Aile Kararnamesi (1917) hukuksal deiimin nemli aamalarn oluturmutur (Aydn 1999: 493). Tanzimatn ilanndan sonraki ceza kanunlar (M. 1840, 1851 ve 1858) (bkz. Taner 1999: 226-232), Arazi Kanunu (bkz.Barkan 1999: 369-421) ve Mecelle-i Ahkam- Adliye yerel dinamiklere dayanarak oluturulmuken; Kanunname-i Ticaret, Ticaret-i Bahriye Kanunnamesi, Usul- Muhakeme-i Ticaret Nizamnamesi, Ceza Kanunname-i Hmayunu (1863), Usul- Muhakemat- Hukukiye Kanunu ve Usul- Muhakemat- Cezaiye Kanunu Bat, zellikle de Fransa kanunlarnn tam ve ksmi aktarlmas yoluyla oluturulmutur (Veldet 1999: 175-199). Osmanl Devletinin ok milletli yaps modernleme srecinde eitlik ve ortaklk temelinde tm topluma uygulanacak hukuk mevzuatnn din d olma-

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 309

sn zorunlu klyordu. slam hukuku her ne kadar, gayr-i mslimlerin i sorunlarn cemaat mahkemelerine gtrmelerini serbest brakmsa da, gayr-i mslimlerin Mslmanlarla olan btn davalar eri mahkemelerde grlmekteydi. eri mahkemelerin hkmlerini daha ok tankla dayandrdklar ve eri hukukta gayr-i mslimlerin Mslmanlar aleyhine tanklklarnn geersiz sayld dnlnce bu zorunluluk daha iyi kavranr. Bu balamda Tanzimat dnemindeki hukukun bireysel ilikiler eksenli dzenlenmesi abalar nemlidir. 1840 tarihli Ceza Kanunnamesinde ilk defa suun kanunilii ilkesine dayanlmtr (Bingl 1999: 534). Tanzimatn ilanndan sonra kabul edilen bu kanunun belirgin niteliklerinden birisi, liberalizm, rasyonalizm ve tabii hukuk akmlar ve Fransz Devriminin etkisini tayor olmasdr (Okumu 1999: 322). Ancak bu kanunda eri snrlar ihmal edilmemiti. Bunun yansra geleneksel hukukta bulunmayan iki yenilik getiriyordu: Kanunun zel grevli bir kurul tarafndan hazrlanmas ve kanun nnde eitlik. Bu kanun, modern ceza kanunlarna ait kurallarla eri kurallar birlikte iermesi anlamnda Tanzimat dneminin dalist karakterini yanstr. Ayrca modern bir code zelliklerine de sahip deildi. Bu eksiklik 1858de, 1810 tarihli Fransz Ceza Kanunundan yaplan aktarmla yaplan ceza yasas ile giderilmeye allmtr (Berkes 2002: 109110, 223). Tanzimat dneminde karlan ceza kanunlaryla Glhane Hattndaki cezalarn kanunilii ve hakimin hkmne mstenit bulunmas ile cezalarn ahsilii ilkelerinin pratik yaamda ilerlik kazanmas amac (Taner 1999: 224225), bu yasa ile salanmaya allmtr. Ayrca, temyiz kavram, ceza yasasnn ilanndan sonra Meclis-i Valaya ceza mahkemelerinin temyiz yetkisinin verilmesi ile Osmanl hukukuna kazandrlmtr (Mardin 1997:132-133, Kaynar 1985:303-312). Tanzimat dneminde ceza hukukunda yaplan dzenlemelerin en nemli yan dinsel hukukun belirleyici olduu bir alanda, din d hukuk norm ve kurallarnn yerlemeye balamasdr. Dier taraftan d ve i ekonomik dinamikler ticaret hukukunun dzenlenmesini gerekli klmaktayd. Uluslararas ekonomik ilikiler ve mparatorluun yeni durumlara uyum salamas ticari olanaklarn gelitirmesiyle yakndan ilikiliydi. lk Ticaret Kanunundan (1850) on yl sonra yine Fransa Kanunlar kkenli yeni dzenleme ile ticaret mahkemeleri Ticaret Bakanlna balanmtr. Bu mahkemeler, eri muhakemenin terk edilmesi ve eyhlislamlktan bamsz olarak kurulan ilk mahkeme olmalar asndan nemlidir. Ticaret Muhakeme Usul Kanunu (1861) ve Deniz Ticaret Kanunu (1863) bu mahkemelerin eri usulden ayrlmalarn salayarak ticari yargda laikleme srecini tamamlamtr. Bu kanunlar, Mslman olmayanlarn Mslman davalnn aleyhine tankln kabul etmesi balamnda daha sonra kurulacak nizamiye mah-

310 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

kemelerinin kabullenilmesini kolaylatrmtr (Berkes 2002: 222, entop 2005: 656). Bu adan, Tekilat- Mehakim Kanunu (1879) ile yargnn rgtsel olarak gelitirilmesi ve ynetim karsnda daha bamsz klnmas amalanmtr (ok ve Mumcu 1985: 334). Bu adm, yargnn bamszl yannda kanunlarn baarl bir ekilde uygulanmasnn salanmaya allmas asndan nemlidir, nk hukuk sisteminin etkili olarak ileyii yalnzca kanun karmay deil, bu kanunlarn nasl kullanldn ve uygulandn da kapsar. Tanzimat zihniyetinin bir devam konumunda olan Islahat Fermanyla (1856) ticaret ve cinayet davalarnn kark komisyonlara havale edilmesi ve Avrupann eitim, bilim ve sermayesinden yararlanlmas ilkelerinin kabul edilmi olmas, Avrupa kurumlarnn geliimini olumlu etkilemitir (Abadan 1959: 16-17). Islahat dneminde ngiltere, Osmanl Devletinin yklmasn kanlmaz olarak gryor, mdahaleden ok kanlmaz sonu beklemeyi tercih ediyordu. Fransa, halktaki eitsizlikleri giderecek slahatlarn yaplmas taraftaryken Rusya, slam Dininin halklara yaklamndan dolay hukuksal eitliin salanmasnn bir hayal olduunu, bu nedenle merkezi ynetimin zayflatlp cemaatlere milletleme yolunun almas taraftaryd (Karal 1998: 334-335). Islahat Ferman gayr-i Mslim tebaann merkez ve tara ynetiminde daha fazla yer almasn salayarak katlmc bir ynetim oluturmay, bu duruma kout olarak gayr-i Mslim tebaann koruyuculuuna soyunan devletlerin mdahalelerini nlemeyi amalamtr (Seyitdanlolu 1999: 21). Bu anlamda Glhane Hatt- Hmayunu ile balayan tebaa arasnda hukuksal eitliin salanmas abalar Islahat Fermanyla gayr-i mslim tebaann siyasal haklar kazanmasyla devam etmitir. Islahat Fermannda .... yce devletimin uyruklarnn hepsi, hangi cemaatten olursa olsun, devletin hizmet ve memurluklarna kabul edilecekler, bunlar yetenek ve becerilerine gre herkes iin uygulanacak kurallar uyarnca memurluklarda altrlacaktr hkmnce gayr- mslimlerin ynetim ve memuriyetlere alnmalar kabul edilmitir (Rasim trz: 248). Karal (1998: 281) teorideki bu kazanmlarn pratik yaama uygulannda sorunlarla karlaldn belirtir. rnein Hristiyanlarn orduya ve yksek memuriyetlere katlmlarnda hibir gelime olmamtr. Bu durum, Mslmanlarn kabullenme sorunlarndan kaynakland gibi orduya katlm Hristiyanlar da istememilerdir. Ayrca gayr-i mslimlerin ocuklarnn daha yksek bir eitim imkan ve seviyesine sahip olmalar, eitlik ortamnda devletin nemli memuriyetlerine yerlemeleri anlamna geldiinden yneticiler bu ilkeleri uygulamada isteksiz davranmlardr. Byk memuriyetler iin Trke bilme artnn getirilmesi bu ama iindir.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 311

Mustafa Reit Paann reform abalarnda Msrn batllatrlmasnda ak bir baar elde etmi olan Mehmet Ali Paaya kar Batl devletlerin gven, destek ve honutluunu kazanma arzusu da etkili olmutu. Batl gzlemciler, Osmanl reform abalarna hep phe ile yaklamlardr. Yeni ordunun Ruslara kar baarsz olmas, Batllara reformlar hakkndaki dncelerinde hakllk kazandrmt. Reform abalarndaki samimiyetini gsterme amacyla devletin gayr-i mslim tebaadan ald cizyeyi kaldrmas ve gayr-i Mslim tebaa iin bedel-i askerinin getirilmesi (Lewis 1996: 115-116, Okumu 1999: 325), sekler nitelikli reformlar nemli bir aamaya ulatrmtr. Islahat Fermanndan rahatsz olanlar Mslman ve reaya arasnda eski rejimden memnun olan muhafazakar kesimdi. Ermeni sarraflar ile Rum ruhban kesimi mevcut rejimdeki sosyal statlerinin sarslmasndan endie ediyorlard. Reayann elitleri tarafndan smrlen gayr-i mslim halk kesimi ise, yeni dzenlemelerden habersiz olduklar halde, ruhbanlara verilen ba ve aidatlarn kaldrlmasndan memnun kaldlar (Engelhardt 1999: 139). Cevdet Paa, Islahat Fermannn kabulnn Mslmanlar atalarnn kanlaryla kazandklar millet-i hakime konumlarn ve bu konumlarndan kaynaklanan hukuksal imtiyazlarn kaybettikleri iin zdn, hatta fkelendirdiini; gayr-mslimleri ise, raiyye konumundan millet-i hakime ile eit haklara sahip klnmalar dolaysyla sevindirdiini belirtir. Fakat patrik ve ruhani liderlerinin ferman gereince devlete grevlendirilmesi ve Devlet-i aliyede ehl-islamdan sonra rumlar ve badehu ermeniler ve badehu yahudiler eklindeki muteberlik silsilesinin kaldrlarak herkesin eit klnmas zellikle rumlar memnun etmemi ve bu memnuniyetsizliklerini Devlet bizi yahudilerle beraber etti. Biz islamn tefevvukuna raz idik eklinde ifade etmilerdir. Fermann okunmas esnasnda genele hakim olan hznl havaya ramen Paann ziyy-i islamda bulunan bir takm elebiler dedii taifenin Tebaa-i gayr-i mslime ehl-i islam iine yaylp mahalleler mahlul olcak emlakmzn fiat terakki ve medeniyet tevess eder dncesini dillendirip memnuniyetlerini ortaya koyduklarn (Cevdet Paa 1986: 68) ifade etmesi, o dnem toplumunun zihinsel haritasn gstermesi asndan nemlidir. Islahat Fermanndan sonra Avrupann byk devletleri, Osmanl Devletinden fermandaki vaatlere dayanarak cemaatler eklinde yaayan tebasnn eitlik temelinde kaynatrlmasn, btn halk iin ortak bir medeni kanunun kabul edilmesini, Franszca eitim yapan bir lisenin almasn, btn halka ynelik bir Darl fnun (niversite) almasn ve byk memuriyetlere Hristiyanlarn da atanmasn istemilerdi. Bu isteklerden ortak medeni kanun kabul edilmesi dndakiler Abdlaziz dneminde yerine getirilmi; Franszca eitim veren Gala-

312 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

tasaray lisesi alm, Darlfnun kurulmu, Hristiyanlardan nazrlar atanmtr (Karal 1998: 281-282). Tanzimat dnemi reform abalar taklitilik ithamndan uzak kalamamken, toprak hukuku alannda mazbut ve uurlu bir kanunlatrma abas grlm, ananesi olan orijinal bir toprak hukukuna tekemml ettirilmi bir Kod temin edilmitir. Bu anlamda Arazi Kanunnamesini hazrlk dnemi gayretlerini de gz nne aldmzda Tanzimat dneminin en muvaffak ve halis eseri olarak deerlendirmek mmkndr (Barkan 1999: 322-323). Arazi kanunnamesiyle (1858) kiiler tapulu topraklara sahip olarak devlet arazisini iletmek hakkna hukuken sahip olmulardr. Devlet, topra iletmekte olan iftilere tapularn vermekle, toprak zerinde merkezi kontrol salamay ve ayan nfuzunu krp retimi artrmay amalamt. yle ki devlet arazisini kanun d iletenlere dahi belirli koullarla tapu vererek bo arazileri retime katmaya abalamtr. Btn bu niteliklerine ramen bu kanunname mlkiyeti deil, devlet arazisinin iletilmesinde istikrar salanmasn, vergi mkelleflerini tesbit etmeyi ve vergi gelirlerini artrmay amalamt. Osmanlnn son dnemlerindeki bu benzeri kanunnameler sregelen arazi mlkiyeti geleneinde kkl deiimler gerekletirememilerdir. Yine de devlet, eyh, ayan gibi geni topraklar iletenlere tapu vermekle giriimci iftilere yasal bir zemin hazrlam, kk iftilere verdii tapularla da toprak mlkiyetini desteklemitir (Quataert 2004: 974-978). Arazi Kanunnamesi, slam ve rfi hukuka dayanmas balamnda bir yenilik getirmemise de bu hukuk alanlarna ait dank hukuk kurallarnn toplanmas ve Bat hukuk teknii ile sistematize edilmesi asndan nemlidir. slam hukukunun teknik olarak batllamasnda nemli bir dnm noktas olmutur (ok ve Mumcu 1985: 324). Tanzimat Hatt- Hmayunlar Osmanl toplum anlaynda kkl deiimlere neden oldu. Yenierilerin kaldrlmas ve ulemann toplumsal statsnn zayflatlmasna ynelik reformlarla slamn stnl anlay yumuatlrken, laik anlayn temsilcileri olan brokratlarn siyasi alandaki etkinliklerinin artmasna kout olarak sekler toplum rgtlenmesine doru bir dnm gerekletirildi. Gayr-i mslim tebaa da benzer bir dnm gstererek toplumsal rgtlenmelerini dinsel otoritelerden bamszlatrdlar. 1850 Protestan milletinin meclis rgtlenmesi ile 1863 Gregoryan Ermenilerinin meclisleri bu dnmn tipik rnekleridir. Osmanl devleti, tebasndaki bu dnm, dinsel ballklarn Osmanl sadakatinin nne gemesine engel olma, Osmanllk ats altnda btnleme adna desteklemitir (Lapidus 1996: 67), ancak sekler ve yasal bir hakimiyet anlayyla gcn tekrar toparlamaya alan mpara-

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 313

torluun btnlemesinin nndeki en byk engel yine sekler bir ruha sahip olan milliyetilik akmlarnn ykselii olmutur. Mecelle-i Ahkam- Adliyenin oluum srecinde Meclis-i Tanzimat yeleri arasndan slam hukuku temelinde bir kanun (Metn-i Metin) yaplmas iin bir meclis oluturulmas (1855) ve Ali Paann Giritten dnemin sultanna gnderdii hi olmazsa karma mahkemeler ve karma davalar iin Fransz Medeni Kanununun alnmas tavsiyesini ieren layiha (30 kasm1867) nemli admlar olmutur (Aydn 2003: 232). Cevdet Paa, fkh ilminin muamelat ksmndan ak ibarelerle metn-i metin adnda bir kitap yazlmasna vekillerin karar verdiklerini ve Meclis-i Ali-i Tanzimat yeleri arasndan Rt Mola Efendi bakanlnda bir cemiyet oluturulduunu belirtir. Byle bir giriimin gerekesini ise yle ifade eder: Gnden gne Avrupallarn Memalik-i mahruseye tevard ziyadeleip alel-husus Krm muharebesi mnasebetiyle fevkalade oald ve bu cihetle daire-i ahz ve ita vsat buldu. Dersaadette ruz-merre zuhura gelendeavay-i ticareti bir mahkeme-i ticaret idare etmez oldu. Ecnebiler mahakim-i eriyyeye gitmek istemez, Mslim aleyhinde gayr mslimin ve zmmi aleyhine mstemenin ehadeti eran istima olunmamak meselesi ise Avrupallarn nazarna pek ziyade arpar olduundan hristiyanlarn mahakim-i eriyyede muhakemelerine itiraz eder oldular. Bu durumda baz kiilerin Fransa kanunlarn tercme edip nizamiye mahkemeleri hususunda ise Paa ... bir milletin kavanin-i esasiyesini byle kalb- tahvil etmek ol milleti imha hkmnde olacandan bu yola gitmek caiz olamayp ulema gruhu ise o makule alafranga efkara sapanlar tekfir ederdi. Frenkler dahi Kanununuz ne ise meydana koyunuz. Biz de grelim ve tebamza bildirelimderler idi devamnda ise bu cemiyetin yalnz kitab-l byu u hazrladn ve cemiyetin amacn tamamlayamadan daldn ifade eder (Cevdet (Paa) 1986-1-12: 62-63). Tanzimattan sonra tek dereceli ve tek hakimli eri mahkemelerin etkinlik alanlar daraltlarak ok dereceli ve toplu sisteme dayanan ticaret mahkemeleri, nizamiye mahkemeleri ve karma mahkemeler kurulmutur. Ticaret mahkemelerinde yelerin ounun yabanc olmas, nizamiye mahkemelerinde bakanlar dndaki yelerin slam hukuk kurallarn bilmemeleri yeni bir medeni kanunun hazrlanmasn zorunlu klyordu te yandan slam fkh kitaplarndan hkm karmak derin bir fkh kltrn gerektiriyordu. Devletin iinde bulunduu genel gerileme srecinden nasibini alan medreseler eri bilimlerde yeterli donanma sahip insan sorununun ortaya kmasna neden olmutu. Bu ihtiyac karlamak iin alm olan Muallimhane-i Nvvab ve Medresetul

314 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

Kuzat gibi hukuk okullar da yetersiz kalm, eri mahkemelerin hakim ihtiyalar dahi karlanamamt (Cin ve Akgndz 1990: 172-173). Mecelle ortaya kt dnemden bamsz deerlendirilemez. Hukuksal balamda bu dnem (Tanzimat) farkl kkenlerden gelen ve farkl z-niteliklere sahip iki hukukun ilerlikte olduu bir dnemdir. Bunlardan biri Osmanl Devletinin ana hukuku olan slam hukuku, dieri, Avrupa kanunlardr. Avrupa kanunlarndan yararlanma ihtiyac ncelikle ticari alanda belirmiti. Batda bu alandaki yeniliklerin (kambiyo, irketlemeler, szleme alanndaki dnmler vs.) slam hukukunda karl yoktu. Bu durum, yabanclarla ticari ilikileri, zellikle bu ilikilerde ortaya kan sorunlarn zmn olumsuz etkiliyordu. Bu olumsuzluun stesinden gelmek iin Bat kanunlarnn alnp uygulanmasna baland. lkin Fransa Ticaret Kanunu alnd. Daha sonra ceza ve ceza usullerine, deniz ticaretine, icra ilerine ait kanunlarla bu alntlara devam edildi. Btn bu kanunlar medeni hukuk alanyla ilgiliydiler ve mparatorluun medeni kanunu slam hukukuna dayanmaktayd. Bu durumda ana kanunla onun tali ksmlar arasnda uygulamada sorunlar kyordu. Bu sorunlar Osmanl medeni kanununun codifier olmamas, Bat kanunlarn uygulayanlarn Arapa ve fkh ilmine ve tekniine uzak olmalar; eri kanunlar uygulayanlarn ise, Bat kanunlarnn temellerinden ve hkmlerinden anlamamalar eklinde zetlemek mmkndr (Onar 1955: 58-61). Hanefi Mezhebinin geni bir doktriner zenginlie sahip olmas, mezhebin ayn konuda farkl grleri iermesini dourmutur. Kadlar bu grlerden en doru ve uygulanabilir olann semede glklerle karlamlardr. Mecelle bu grlerden uygulanabilir bir zemine sahip olanlar bir araya getirmesi asndan nemlidir (Aydn 2003: 232). Mecelle, Hanefi fkhna ait kural ve itihatlarla eyhlislamlarn fetvalarndan zamann artlarna ve halkn ihtiyalarna uygun olanlarn isabetle seiminde gerekli olan bilimsel donanma sahip kiilerin azalmasndan doan toplumsal ihtiyaca verilen bilimsel bir cevaptr (Kont eden Berki 1978: VIII, 8-9). Mecelle mazbatasnda slam fkhnn dnya ilerine ait ksmlarnn gelimi toplumlarn anayasalarnda olduu gibi blmlendiine iaret edilmi, ticari ilikilerdeki gelimelere kout olarak ortaya kan yeni durumlar (polie, iflas vs.) nedeniyle bir ticaret kanunu dzenlendii, ticari ilikilerde bu kanuna uyulurken dier sorunlarda fkhn muamelat hkmlerine uyulmaya devam edildii belirtilir. Yine medeni kanun alannda Osmanlda pek ok dzenleme yapldna, fkh biliminin muamelat ksmnn bu alandaki sorunlarn zmndeki yeterliliine iaret edilirken; Temyiz-i Hukuk mahkemelerinde eri davalar gibi nizamlara gre grlen maddelere de bakld belirtilip, bu mahkeme kararlar hakknda, hakimlerin fkh bilgile-

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 315

rindeki eksiklik ile yarglamalarnda kanun ve nizama aykr hareket ettikleri balamnda ayialar kt belirtilir. Ayrca ticaret mahkemelerinde grlen davalarn ticaretle ilgisiz olan ksmlarnn eri mahkemelerde grlmesinde baz sorunlar yaand ifade olunur (ztrk 1973: 33-34). Cevdet Paa, eri mahkemelerle nizamiye mahkemelerinin birlikte varlndan rahatsz deildi. yle ki, Divan- Ahkam- Adliyenin kurulmasna katk salamt. Fakat sorun divanda hangi hukuk kurallarnn esas alnaca noktasnda ortaya kt. Fkh kurallarnn gayr-i Mslimleri dlayc ilkeleri kadar, iki hukuk kuralnn birlikte uygulanmas da sorunluydu. Cevdet Paa, bir Bat medeni kanununun alnmasndan ok, kltrel dinamiklerimizle uyumlu ve Hanefi fkhna dayanan milli bir medeni kanun yaplmas taraftaryd. Onun bu dncesine Fransz politikasna bal olan ve Paann mteferniler (frenk geinenler) dedii kesim tarafndan kar klmt. Fransz elisinin saltanat evresindeki etkinlii de bu dirente belirleyici olmutur. Onlar, Fransa Medeni Kanununun alnmasn savunuyorlard. zellikle nizamiye mahkemelerinin eri kurallardan bamsz olmasnda srarcydlar. Bu mcadele Paa ve etrafndakilerin zaferi ile sonulanm ve Hanefi fkhnn muamelat kurallarnn zamann gerekleri erevesinde yeniden ekillendirilerek Mecelle-i Ahkam- adliye adnda bir kitap oluturulmak zere Mecelle Cemiyeti olarak anlan bir bilim topluluu meydana getirilmitir (Mardin 1947a: 153-156). Mecelle modern sistematik ve rasyonel yasamann zelliklerini btnyle tamamasnn yannda, modern toplumun temel gereksinimleriyle ilgili bir hukuksal dzenlemenin hem slam hukuku hem de Osmanl hukuku asndan nemini ortaya koyar. Belgesay (1946: 562-564) Mecelle hkmlerinin gnmz dili ve hukuk mant ile aklanmasnn Trk adli sisteminin geliim aamalarnn, hatta gnmz hukuksal gelimelerinin kavranmas asndan nemli olduunu belirtir. Mecelle metnindeki hkmler tekil olaylara uygulanabilir nitelikte olduklarndan zaman ve koullarn deimesinin gerektirdii deiebilir olma esnekliinden yoksun olsalar da Mecellenin genel kurallar, doal ve modern hukukun belirli bir gelime srecinden sonra ulat ilkelerle son derece uyumludur. Bu kuralarn din ve dnya yaamn felsefi ve ahlaki temellerle ortaya koyduunu ifade eden Belgesay Mecellenin modern hukuk ilkelerinin kkenlerinden birisi olduunu belirtir. Buna karn, Mecelleye ieriden ve dardan mezhepsel ve dinsel eletiriler yneltilmitir. Mardine (1947c: 928935) gre, Mecellenin hazrlannda i siyasi dengelerin korunmasnda gsterilen ar hassasiyet dier mezheplerin yetkin grlerinden ve batl lkelerin kanunlarndan yararlanmay engellemi tartmal konularda daha geni bir bak as getirmeyi imkanszlatrmtr. Bu anlamda zamann gerektirdii

316 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

deiim iyi okunamam, tartmal konulara kesin zmler retilememi, Hanefi fkhnn hkmleriyle yetinilmitir. Mecelle ve uygulamasna dardan olan saldrlar ticaret kanunlarndaki yetersizlikten dolay genel hkmlere bavurmay gerektirecek konularda ve gayr-i Mslimlerin kartklar olaylarda younlayordu. Bu konularda yabanclar Fransa Medeni Kanununun alnmasn yksek sesle ifade eder olmulard. II. Merutiyetin ilan Mecellenin ikmali uygulamasnn srmesi adna bir frsat olmutur. Tanzimat ve Mecelleyle gelen hukuksal reformlar aile hukukunu kapsamyordu. Kadnn konumu ile ilgili dzenleme devletin modernletirilmesinin bir paras grlmemiti. stelik, aile hukuku toplumsal cinsiyet ilikilerini yeniden dzenleyeceinden bu alanda bir kanunlatrmaya olumlu baklmamtr (Marcotte 2003: 155). Ancak, Hanefi Mezhebinin sert uygulanmasyla kadnlarn boanmalarna getirilen ar snrlamann neden olduu sorunlar, konak ailesinden ekirdek aileye doru yaanan dnm, bu dnem savalarnda erkek nfusun kayplarnn da tetiklemesiyle kadnlarn i hayatnda daha fazla yer almalarna kout olarak gelien bireysel kimliklenme ve kltrel deiimin hzlandrd feminist ve kadn merkezli hareketler aile hukukunun genelinde bir dzenleme yaplmas ihtiyacn artrmtr (Aydn 1998: 314-315). Hristiyan ve Museviler dahil imparatorluun btn unsurlarn kapsayan Hukuk-i Aile Kararnamesi (1917) ancak Osmanl mparatorluunun ge dneminde kabul edilmitir (ok ve Mumcu 1985: 328). Aile Kararnamesinin karlmasnda kadnn toplumsal yaamda bir birey olarak yer almasnn sonular etkili olduu gibi; o dnemde gerekleen ve uzun sren savalarda kaybolan (akibeti tesbit edilemeyen) elerin geride brakt kadnn boanmas, geimi vs. sorunlar genel bir zm zorunlu klmtr. Aile Kararnamesinde belli bir yatan nce kklerin velileri tarafndan evlendirilmemeleri, nikah akdinde kadnn tek evlilik artn ileri srebilmesi, kadnlarn kocalarndan mahkeme kararyla boanabilmeleri ve cemaat mahkemelerinin yarg yetkisinin iptaline karar verilmi olmas slam hukuku alanndaki nemli deime belirtileri olmutur (Aydn1999: 495-498). Aile kukundaki gecikmenin temel nedeni zel yaam alannda dinin etkisi ve bu alandaki yenilemelere toplumun ak olmaydr. zellikle slamn bir aile dini baka bir ifadeyle aile ilgili ayrntl kurallara sahip olmas, evlilik ve miras gibi konularda kesin kurallarnn oluu ve geleneksel topluluklarn erkek egemen yaplaryla ou zaman rtmesi bu alanda modern hukuksal dzenlemelerin zorluuna iaret eder. Tanzimat dneminde bireylere tannan haklarn ihlali adli ve ynetsel hibir dzenlemeye tabi tutulmamtr. Dnemin sonuna doru uray- Devlete verilen bireylerle yneticiler arasndaki sorunlarn muhakemesi yetkisi, bu mec-

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 317

lisin kararlarnn sadarette onaylanmas zorunluluu (sadaret yeleri sultan tarafndan atanmaktadr) nedeniyle ilevsiz domu gibidir (Okandan 1999: 119-121). Amalanann aksine Tanzimat Fermanyla Osmanl Devletinde yapsal balamda byk deiimler gerekletirilememitir. Ayrca, planlanann aksine, hak ve hrriyetler zellikle Avrupa blgesindeki gayr-i mslim unsurlar toplumsal ve siyasal btnle yaklatrmaktan ok uzaklatrm, zlmeye zemin oluturmutur (Abadan 1959: 14-15). Tanzimat yenilikleri mparatorluun btnln salamada baarsz olmasnn nedenleri bu yeniliklerin kendinde deil o dnemin sosyo-politik koullarnda aranmaldr. Osmanl toplumunda Bat Avrupa kaynakl olan yeniliklerin benimsenmesi iin zaman ok erkendi, ancak uzun srete yenilikler hukuksal ve siyasal modernlemenin bu gne kadar uzanan izgisinin belirlenmesinde hayati bir role sahip olmutur. SONU Din-toplum ve din-devlet ilikisi sosyal bilimlerin temel sorunlarndan birini oluturmutur. Bu sorun Osmanl-Trk tarihi asndan devletin eriliirfilii konularnda younlam grlmektedir. Ortaa toplumsal rgtlenmeleri ve imparatorluk yaplanmasna uygun olarak, geleneksel Osmanl toplumu sosyo-ekonomik ve sosyo-politik yaplanmasnda Trk gelenekleriyle slam dinini kaynatrmt. Toplum, din ekseninde millet denen ve millet-i hakime konumuyla Mslmanlarn stte bulunduklar hiyerarik inan gruplarna blnm, devletin kurumlar da bu anlay erevesinde belirlenmiti. Farkl din ve inanlara byk bir toleransla yaklalm olmakla birlikte, toplumsal yaamda baskn olan din kuralar devlet rgtlenmesinde ayn dzeyde etkili olmamtr. fade edildii zere bu belirleyiciliin snr ve siyasal erk iin mi dinin, yoksa din iin mi siyasal erkin arasallatrld geni tartmalarla yank bulmutur. Mardinin (1997:82) gzledii gibi, Osmanllar teoride din ve devleti ikiz saymakla birlikte, pratikte hibir slami devlette olmad kadar devlet ncelenmitir. Bu durum, Osmanllarn zellikle Arap kltr evresince slami devletin ihmal edilerek yerine Mool ynetimi getirilmesi eklinde eletirilmesine neden olmutur. zel olarak, Osmanl-Trk hukuk sisteminde dnm noktas saylabilecek Tanzimat reformlar eriatn yasal uygulanmasn kiisel alanla snrlandrrken, dier btn alanlarda sekler, bat tr yasalar getirmeye abalamtr (Kielstra 1985: 14). Kimi durumlarda reformlar dini hatta Hanefi fkh erevesinde sunulmasna karn kkleri baka kaynaklara dayanmaktadr. Mecellenin yazarlar yenilemelerin yalnzca Hanefi fkhna dayal olduunu ileri srmelerine karn, Maliki, Hanbeli ve afi fkh okullarn grlerine de yer verilmitir. Os-

318 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

manl merkezi iktidarnn Hanefi olmasnn yannda mparatorlukta dier Snni okullar da bulunmaktayd. Yenilemeleri merulatrmak iin kyasa bavurulmaktayd, ancak kyas aslnda byle kullanlmamakta, sadece bir hukuk ekol ile snrl tutulmaktayd. Sorun reformlar getirmekti, ancak onlar slami bir erevede gstermek de gerekliydi (Marcotte 2003: 155). Yasal yenilemeler mparatorluun ynetiminde ortaya kan gereksinimlere zm bulma amacndayd ve daha ok sekler bir nitelie sahipti. Ancak, dini evrelerden gelecek tepkiler yenilemelerin dini bir erevede sunulmasyla azaltlabilirdi. slam toplumlarnda Batya gre daha ge ve yava deiime urayan ve isel dinamiklerden ok dsal gerekliliklerle hareket eden hukuk sisteminde genel olarak aklclama iki dzeyde ortaya kar: rasyonel bir yasa (code) sisteminin gelimesi, geleneksel toplumlarda meruluun snrlarn belirleyen dinsel norm ve kurallarn modern toplumda gittike daha fazla aklclamas. Osmanldaki hukuksal yenilemeler nemli dzeyde Batdaki ekonomik ve teknolojik gelimeler, Fransz Devrimi ve aydnlanma dncesinin etkisinde ortaya konulurken, dier taraftan Osmanl hukukunun kaynaklarndan biri olan slam hukukunda batan beri birbiriyle uzlaamayan farkl yaklamlarn olmas, zellikle kamu hukuku alannda belirgin slami normlarn bulunmay, buna ek olarak Trk slam geleneinin Arap slam geleneine gre daha hogrl yaps; mparatorluk ynetiminin deimez slami dsal kuraldan (eriat) ok inancn isel yaantsnn (hakikat) benimsendii bir kltr zerinde ykselmesi hukuksal yeniliklerin nn tkamayan balam oluturmutur..

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 319

KAYNAKLAR Abadan, Yavuz 1959. Osmanl mparatorluunda Anayasa Sistemine Gei Hareketleri, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, c: xv, s:1-4, ss. 3-37. Akura, Yusuf 1988. Osmanl Devletinin Dalma Devri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Aras, Bulent 2004. The Future of Liberal Islam, Futures, 36: 10251048. Arsal, Sadri Maksudi 1999. Teokratik Devlet ve Laik Devlet, Tanzimat 1, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul. ss. 59-95. Aydn, M. Akif 1998. Huku- Aile Kararnamesi maddesi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c: 18, istanbul. ss. 314-318. Aydn, M. Akif 1999. slam- Osmanl Aile Hukukunun Kanunlatrlmas ve Hukuk- Aile Kararnamesi, Osmanl, c: v, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara. ss.493503. Aydn, M. Akif 2003. Mecelle-i Ahkam- Adliye maddesi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c: 28, Ankara. ss. 231-235. Bardakolu, Ali 1999. Osmanl Hukukunun erilii zerine, Osmanl, c: v, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara. ss. 412-417. Barkan, mer Ltfi 1943. XV ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esaslar (Kanunlar), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trkiyat Enstits Neriyat, stanbul. Barkan, mer Ltfi 1946. Trkiyede Sultanlarn Terii Sfat ve Selahiyetleri ve Kanunnameler, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, c:x, s: 2-3, ss. 713733. Barkan, mer Ltfi 1999. Trk toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) Tarihli Arazi Kanunnamesi, Tanzimat 1, Milli eitim Bakanl Yaynlar, stanbul. ss.321-421. Belgesay, Mustafa Reit 1946. Mecellenin Klli Kaideleri ve Yeni Hukuk, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, c: x, s: 2-3, ss.561-608. Berkes, Niyazi 2002. Trkiyede adalama, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Berki, Ali Himmet (Kontrol eden) 1978. Aklamal Mecelle, Hikmet Yaynlar, stanbul. Bingl, Sedat 1999. Tanzimat Sonras Tara ve Merkezde Yarg Reformu, Osmanl, c:v, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara. ss. 533-545. Cevdet Paa, Ahmet 1986. (Yaynlayan Cavid Baysun), Tezakir 1-12, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Cin, Halil ve Akgndz, Ahmet 1990. Trk Hukuk Tarihi, c: -, Tima Yaynlar, stanbul.

320 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

iek, Kemal 2001. Cemaat Mahkemesinden Kad Mahkemesine Zimmilerin Yarg Tercihi, Pax Ottomana , Studies in Memoriam Prof Dr Nejat Gyn, Sota- Yeni Trkiye Yaynlar, Haarlem- Ankara. ss.31-49. Davison, Roderic H. 1997. Osmanl mparatorluunda Reform, (ev. Osman Aknhay), Papirs Yaynevi, stanbul. Durkheim, Emile 1964. Division of Labor in Society, The Free Press New York. Engelhardt 1999.Tanzimat ve Trkiye, (ev. Ali Read), Kakns yaynlar, stanbul. Friedman, Lawrence M. 1977. Law and Society: An Introduction, Prentice-Hall, Inc., New Jersey. Gerber, Haim 1994. State, Society, and Law in Islam: Ottoman Law in Comparative Perspective, State University of New York Press. Gnen, Yasemin Saner 1999. Hukuki Kapitlasyonlar ve Sonular, Osmanl, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara. ss. 340-353. Imber, Colin 2004. eriattan Kanuna, (ev. Murteza Bedir), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. nalck, Halil 1996. Osmanl mparatorluu Toplum ve Ekonomi-, Eren Yaynclk, stanbul. nalck, Halil 2000. Osmanlda Devlet, Hukuk, Adalet, Eren Yaynclk, stanbul. Karal, Enver Ziya 1998. Osmanl Tarihi (Islahat Ferman Devri 1861-1876), c: v, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Kaynar, Reat 1985. Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Kielstra, Niko 1985. Law and Reality in Modern Islam, Islamic Dilemmas: Reformers, Nationalists and Indusrtialization, Ed by Ernest Gellner, Mouton Publishers, Berlin. Lapidus, Ira M. 1996. Modernizme Gei Srecinde slam Dnyas, (ev. . Safa stn), Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul. Lewis, Bernard 1980. Trkiye: Batllama (ev. Hamide Topuolu), Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, c: xxxv, s: 1-4, ss.153-177. Lewis, Bernard 1996. Modern Trkiyenin Douu, (ev. Metin Kratl), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Marcotte, Roxanne D. 2003. How Far Have Reforms Gone in Islam?, Womens Studies International Forum, Vol. 26, No. 2, pp. 153166, Mardin, Ebulula 1947a. Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, c: x, s:1, ss.115-156. Mardin, Ebulula 1947b. Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, c: x, s:2, ss.561-597.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 321

Mardin, Ebulula 1947c. Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, c: x, s:3, ss. 911-940. Mardin, erif 1997. Trk Modernlemesi, letiim Yaynlar, stanbul. Okandan, Recai G. 1945. Amme Hukukumuzda Tanzimattan Evvelki Devrin Ana Hatlar, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, c:x, s: 3-4, ss.36-64. Okandan Recai G. 1999. Amme Hukukumuzda Tanzimat Devri, Tanzimat I, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul. Okumu, Ejder 1999. Trkiyenin Laikleme Srecinde Tanzimat, nsan Yaynlar, stanbul. Onar, Sddk Sami 1955. Osmanl mparatorluunda slam Hukukunun Bir Ksmnn Codificationu MECELLE, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, c:xx, s: 1-4, ss. 57-85. Ortayl, lber 2002. mparatorluun En Uzun Yzyl, letiim Yaynlar, stanbul. Quataert, Donald 2004. 19. Yzyla Genel Bak- Islahatlar Devri, (ev. Sphan And), Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, c: , Der. H. nalck ve D. Quataert, Eren Yaynclk, stanbul. ztrk, Osman 1973. Osmanl Hukuk Tarihinde MECELLE, slami limler Aratrma Vakf Neriyat, stanbul. Seyitdanlolu, Mehmet V. 1999. Divan- Hmayundan Meclis-i Mebusana Osmanl mparatorluunda Yasama, Osmanl, c: v, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara. ss.17-23. Sezen, Ymni 1993. Sosyoloji Asndan Din, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul. entop, Mustafa 2005. Tanzimat Dnemi Kanunlatrma Literatr, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, c: 3, s: 5, stanbul. ss. 647-672. Taner, Tahir 1999. Tanzimat Devrinde Ceza Hukuku, Tanzimat 1, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul. ss. 221-232. Tanr, Blent 2001. Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. ok, Cokun ve Mumcu, Ahmet 1985. Trk Hukuk Tarihi, Sava Yaynlar, Ankara. Veldet, Hfz 1999. Kanunlatrma Hareketleri ve Tanzimat, Tanzimat 1, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul. ss. 139-209. Weber, Max 1978. Economy and Society, Volume Two, Ed by G. Roth and C. Wittich, University of California Press.