1

Deney 1:
Ayrk Zamanl aretler, Ayrk Zamanl Sistemler, rnekleme Kuram
ve Evriim
Ama
Bu deneyin amac ayrk zamanl iaret ve sistemlerin tantlmas ve rnekleme
ileminin iki temel zellii olan rtme ve geri-atma problemlerinin incelenmesi ve
ayrca evriim toplam hesab ile ayrk zamanda sistem yant konusuna bir giri
yapmaktr.
Giri
Ayrk zamanl iaretler
Bir ya da birden fazla deikene bal olarak deien ve bilgi tayan ilevlere
(fonksiyonlara) iaret denir. aretler analog ve saysal olmak zere iki snfa
ayrlrlar. Srekli zamanl ve srekli genlikli iaretlere (hz, ivme, basn, elektriksel
alan vs..) analog iaretler ad verilir. Bir analog iaret, t fiziksel bir bykl
gstermek zere ) (t x ile gsterilebilir. Ayrk zamanl ve ayrk genlikli iaretlere ise
saysal iaretler ad verilir. Bir ayrk iaret, n tamsays ayrk zaman rneklerini
gstermek zere, ) (n x ile gsterilir. Ayrk zamanl bir iaret yle ifade edilir:
} {
x( n ) ..., x( 1), x( 0 ), x( 1),... =
|
(1.1)
Burada () simgesi dizinin n = 0daki rneini belirtmektedir.
MATLAB ortamnda sonlu-sreli bir dizi, uygun deerli bir vektrle gsterilebilir.
Ancak, byle bir vektr rnek n pozisyonu hakknda herhangi bir bilgi
iermemektedir. Bundan dolay, ) (n x i iki gerek vektrle ifade etmek gerekir.
Bunlar ) (n x ayrk deerlerini ve n deerlerini ieren vektrlerdir. rnein aadaki
gibi bir dizi olsun,
x( n ) { x( n )} { 3,2, 1,2,0,1}
|
= =
(1.2)
2

Bu dizi, n = [-2, -1, 0, 1, 2, 3] vektr ve x = [3, 2, -1, 2, 0, 1] vektr ile ifade edilebilir.
Vektrler hem x(n) in gerek deeri, hem de o deerin pozisyonu hakknda bilgi
vermektedirler. Geliigzel sonsuz sreli bir diziyi, bellek yetersizliinden dolay
bilgisayarda gstermek mmkn deildir.
Baz Dizi rnekleri:
1. Birim darbe dizisi (Birim rnekli dizi)

(1.3)

2. Birim basamak dizisi

<
>
=
0 0
0 1
) (
n
n
n u (1.4)
3. Birim rampa dizisi

<
>
=
0 0
0
) (
n
n n
n r
(1.5)

ekil 1.1 Dizi Trleri

=
=
=
0 0
0 1
) (
n
n
n o
3


4. Alterne dizi

+
=
tek n
ift n
n a
1
1
) ( (1.6)
5. Sinsoidal dizi
) cos( ) ( u e + = n n x (1.7)
Burada radyan cinsinden asal frekans ve ise radyan cinsinden faz bilgisini
belirtmektedir.
Herhangi bir dizi, ayrk zamanda geciktirilmi ve arlklandrlm birim darbe
dizilerinin toplam eklinde dnlebilir. Bu yle ifade edilebilir:

=
=
k
k n k x n x ) ( ) ( ) ( o (1.8)
rnein aada verilmi olan iaret ekildeki gibi ifade edilebilir.
) 5 ( 2 ) 2 ( ) ( 3 ) 1 ( ) ( + + + + = n n n n n x o o o o (1.9)

ekil 1.2 x(n) iareti

4


Diziler zerinde yaplan ilemler
1. Toplama: Ayn pozisyondaki rneklerin toplam ile yaplr.
{x1(n)} + {x2(n)} = {x1(n) + x2(n)} (1.10)
MATLABde iki dizinin (x1(n) ve x2(n)) toplam + aritmetik operatr ile
gerekletirilir. Burada x1(n) ve x2(n)in uzunluklarnn eit olmas gerekmektedir.
Eer diziler eit uzunlukta deilse dizilere sfr eklemek yoluyla uzunluklar eit hale
getirilir.
2. arpma: Dizi elemanlarnn birebir arpmyla gereklemektedir.
{x1(n)}.{x2(n)} = {x1(n)x2(n)} (1.11)
MATLABde bu arpma ilevi .* operatr ile gerekletirilir. x1(n) ve x2(n)
uzunluklarnn eit olmas gerekmektedir.
3. lekleme: Bu ilevde her bir rnek deeri bir skaler deeri ile leklenir.
{x(n)} = {x(n)} (1.12)
Bu ilev MATLABde * operatr ile gereklenir. (a * {x(n)} )
4. Kaydrma: Bu ilevde her bir rnek k kadar kaydrlarak, kaydrlm y(n) dizisi
elde edilir.
y(n) = {x(n - k)} (1.13)
Bu ilevin x vektr zerinde herhangi bir etkisi bulunmamaktadr. Fakat her
elemana k eklenerek n vektr deitirilmitir.
5. Katlama: Bu ilevle her rnek n = 0 etrafnda dndrlerek y(n) dizisi elde
edilmektedir.
y(n) = {x(-n)} (1.14)
MATLABde bu ilev rnek deerler iin fliplr(x) fonksiyonu ile gerekleir. rnek
pozisyonlar iin ise -fliplr(n) kullanlmaktadr.
Verilen bir rnek zerinde bu ilevlerin etkilerini inceleyelim.

5


rnek 1.1
) 5 ( ) 1 ( 2 ) ( ) (
) 5 ( 2 ) 2 ( ) ( 3 ) 1 ( ) (
2
1
+ + =
+ + + + =
n n n n x
n n n n n x
o o o
o o o o
(1.15)
Verilen ) (
1
n x ve ) (
2
n x dizilerinin toplam ve arpm bulunuz. Ayrca ) (
1
n x
zerinde lekleme, kaydrma ve dndrme zelliklerini gsteriniz.
zm:

ekil 1.3 Diziler ve operatrler

) 5 ( 2 ) 2 ( ) ( 3 ) 1 (
) 5 ( 2 ) 2 ( ) ( 3 ) 1 ( ) (
) 3 ( 2 ) ( ) 2 ( 3 ) 3 ( ) 2 (
) 5 ( ) 2 ( 5 . 0 ) ( 5 . 1 ) 1 ( 5 . 0 ) ( 5 . 0
) 5 ( 2 ) ( 3 ) ( ) (
) 5 ( 3 ) 2 ( ) 1 ( 2 ) ( 2 ) 1 ( ) ( ) (
1
1
1
2 1
2 1
+ + + + + =
+ + + + =
+ + + + + = +
+ + + + =
+ =
+ + + + + = +
n n n n
n n n n n x
n n n n n x
n n n n n x
n n n x n x
n n n n n n x n x
o o o o
o o o o
o o o o
o o o o
o o
o o o o o
6

Ayrk Sistemler
aretleri, zerlerinde deiiklikler yaparak yeni iaretlere dntren her trl
yapya sistem ad verilir. Matematiksel olarak ayrk bir sistem T[.] ilevi ile ifade
edilebilir. Bu ilev, giriteki x(n) dizisini baka bir dizi olan y(n)e dntrr. Burada
y(n) sistem cevab olarak adlandrlr.
y(n) = T[x(n)] (1.16)
Ayrk sistemler dorusal ve dorusal olmayan sistemler olarak snflandrlabilir.
Ancak, burada daha ok dorusal sistemlerle ilgilenilecektir.
Dorusal Sistemler
Bir ayrk T[.] sistemi, ancak ve ancak aadaki sperpozisyon ilkesini salyorsa
dorusal bir operatrdr:
T[a1x1(n) + a2x2(n)] = a1T[x1(n)] + a2T[x2(n)] (1.17)
Burada a1 ve a2 sabit lekleme katsaylardr.
Dorusal, Zamanla Deimeyen (DZD) Sistemler
Giri-k ifti srasyla x(n) ve y(n) olan bir sistemde, giri iareti belli bir miktar
telendiinde k iareti de ayn miktarda telenirse byle bir sistem dorusal,
zamanla deimeyen (DZD) sistem olarak adlandrlr. Byle bir sistemde dorusal
dnm veya teleme srasnn nemi yoktur.
x(n) T[.] y(n) k ile teleme y(n-k)
x(n) k ile teleme x(n-k) T[.] y(n-k)
Dorusal zamanla-deimeyen bir sistem LTI[.] operatr ile gsterilir.
Birim Darbe (Drt) Yant
Bir DZD sistemin giriine birim darbe ilevi uygulandnda elde edilen k DZD
sistemin Birim Darbe Yant adn alr. Bu u ekilde ifade edilebilir:
LTI ) (n o
) (n h

7

Burada h(n) sistemin birim darbe yantdr. Sistemin dorusal olduu kabul edilerek
giri bir sabit a says ile leklendiinde kn da ayn oranda leklendii
grlmektedir:


Ayn ekilde sperpozisyon ilkesi de geerlidir:

Eer sistem zamanla-deimeyen sistem ise giri darbe iareti k kadar telendiinde
k iareti de k kadar telenecektir:

Dorusallk ve zamanla-deimezlik ilkeleri birletirilirse aadaki blok diyagram
elde edilir.

rnekleme Kuram
Srekli zamanl iaretlerden ayrk zamanl iaretleri elde etmek iin rnekleme
yaparz. Deneyin bu ksmnda rnekleme ileminin iki temel zellii olan rtme ve
orijinal iaretin tekrar elde edilmesi ilemleri incelenecektir.
1. rtmenin incelenmesi
Srekli-zamanl iaretten ayrk-zamanl iaret elde etmek iin srekli-zamanl bir
iaretin rneklenmesi gerekmektedir. Eer rnekleme frekans ile iaretin maksimum
frekans arasnda Nyquist oran salanmazsa rneklenen iarette rtme meydana
gelir ve rneklenmi iaretten orijinal iaret tekrar geri elde edilemez.
0
f iaretin en
yksek frekans olmak zere Nyquist oran
0
2 f f
N
= olmaldr. Bu durumda
rnekleme frekans
N s
f f > olmaldr. Srekli-zamanl bir sins iareti,

LTI ) (n ao ) (n ah
LTI ) ( ) ( n b n a o o + ) ( ) ( n bh n ah +
) ( k n h LTI ) ( k n o
LTI ) ( ) ( k n b i n a + o o ) ( ) ( k n bh i n ah +
8

) 2 sin( ) (
0
| t + = t f t x (1.18)
ile verilir. ) (t x iareti Ts f
s
/ 1 = rnekleme frekans ile rneklenirse

| | ) ) / ( 2 sin( ) ( ) (
0
/
| t + = = =
= =
n f f t x t x n x
s
f n t nT t
s s
(1.19)

ayrk-zamanl iareti elde edilir. ] [n x deki n deeri tamsay deerlerini
gstermektedir. Eer
0
f ve
s
f nin farkl deerleri iin ] [n x iareti izdirilecek olursa
rtme problemi kolaylkla grlebilir.

kHz f
s
8 = ve 0 = | iin ayrk-zamanl iaretin 10ms zaman aralnda izdirilmesi
istendiine gre,
80
10 8
10 10
3
3
=

= =

n
n
f
n
t
s
(1.20)
olarak elde edilir. Yani (1.19) ile verilen iaret 80 ,..., 1 , 0 = n deerleri iin
izdirilecektir.
rtmeyi hem zaman hem frekans blgelerinde gzlemleyebiliriz. Zaman
blgesinde rtmeyi incelemek frekans blgesine gre daha zordur. rtmeyi
incelemek iin daha ok frekans blgesine baklr. rneklerle rtme aklanmaya
allmtr:

rnek 1.2
x(t) = 3 + 4cos(2**10*t) + 2cos(2**20*t) (1.21)
(a) Verilen x(t) iareti iin Nyquist rnekleme hz nedir?
(b) x(t) iaretini t=1sn ve rnekleme frekans fs=500Hz iin zaman domeni
ifadesini ayrk olarak izerek, ayrk iaretten yararlanp frekans spektrumunu
iziniz.
(c) x(t) iaretinin 20Hz olan frekans bileenini 400Hz alarak fs = 500Hz iin x(t)'yi
rnekleyiniz ve iziniz, izdirdiiniz rneklenmi iaretin temel banttaki en
yksek frekans bileeni nedir?


9

zm:
a. Nyquist rnekleme frekans iaretin maksimum frekans bileeninin 2 katdr, bu
iarette maksimum frekans bileeni 20 Hz olduundan Nyquist rnekleme
frekans 40 Hzdr.

b. MATLAB Kodu:
N = 500;
n = 0 : N - 1;
f1 = 10;
f2 = 20;
fs = N;
%n=0,1,2,......N-1 iin x(n) dizisinin deerlerinin hesaplanmas
x = 3 + cos(2 * pi * n * (f1 / fs)) + cos(2 * pi * n * (f2 / fs));
subplot(211),plot(n,x),title('x(n) isaretinin plot komutuyla cizdirimi')
%x(n) Frekans Blgesi Gsterimi
fx = fft(x);
y = abs(fftshift(fx));
f = -N / 2 : N / 2 - 1;
subplot(212),stem(f, y), title('x(n) isaretinin frekans alanindaki gorunumu)



ekil 1.4 x(n) iaretinin frekans blgesindeki grnm
0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500
1
2
3
4
5
x(n) isaretinin plot komutuyla cizdirimi
-250 -200 -150 -100 -50 0 50 100 150 200 250
0
500
1000
1500
x(n) isaretinin frekans alanindaki gorunumu
10

c. MATLAB Kodu

N = 500;
n = 0 : N - 1;
f1 = 10;
f2 = 400;
fs = N;
x = 3 + cos(2 * pi * n * (f1 / fs)) + cos(2 * pi * n * (f2 / fs));
subplot(211),plot(n,x),title('x(n) isaretinin plot komutuyla cizdirimi')
fx = fft(x);
y = abs(fftshift(fx));
f = -N / 2 : N / 2 - 1;
subplot(212),stem(f,y),title(x(n) iaretinin frekans alanndaki
grnm)


ekil 1.5 x(n) iaretinin zaman ve frekans blgesindeki grnm

rnek 1.3
x(t) = sin(2**f0*t) srekli bir sins iareti iin rnekleme frekans fs = 5kHz olsun,

(a) f0=0.5kHz, 2kHz, 3kHz, 4.5kHz deerlerini srasyla alrken bu deerlere uygun
den iaretlerin zaman blgesi ifadeleri yledir.
0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500
1
2
3
4
5
x(n) isaretinin plot komutuyla cizdirimi
-250 -200 -150 -100 -50 0 50 100 150 200 250
0
500
1000
1500
2000
x(n) isaretinin frekans alanindaki gorunumu
11

Matlab Kodu
n=0:100;
fs=5000;
x1=sin(2*pi*(500/fs)*n);
x2=sin(2*pi*(2000/fs)*n);
x3=sin(2*pi*(3000/fs)*n);
x4=sin(2*pi*(4500/fs)*n);
figure;
subplot(4,1,1);
plot(n,x1);
title('x1=sin(2*pi*(f0/fs)*n) f0=500');axis off;

subplot(4,1,2);
plot(n,x2);
title('x2=sin(2*pi*(f0/fs)*n) f0=2000');axis off;
subplot(4,1,3);
plot(n,x3);
title('x3=sin(2*pi*(f0/fs)*n) f0=3000');
axis off;
subplot(4,1,4);
plot(n,x4);
title('x4=sin(2*pi*(f0/fs)*n) f0=4500');
axis off;



ekil 1.6 x1, x2, x3 ve x4 iaretlerinin zaman blgesindeki grnm


(b) Yukardaki ekilde ilk iaret ile son iaret neden ayn frekansa sahip gibi
grnmektedir?

Not: rnekleme teoreminden, 5kHzlik rnekleme frekans iin gsterilebilecek
maksimum frekans bileeni 2.5 kHzdir. Bundan dolay, 4.5 kHzlik iaret ile 3 kHzlik
iaretler de rneklendikten sonra rtme meydana gelir.

(c) Ayn frekans deerleri iin iaretlerde rtme olup olmadn ekil zerinde
gsteriniz.
x1=sin(2*pi*(f0/fs)*n) f0=500
x2=sin(2*pi*(f0/fs)*n) f0=2000
x3=sin(2*pi*(f0/fs)*n) f0=3000
x4=sin(2*pi*(f0/fs)*n) f0=4500
12

Matlab Kodu

n=1:100;
N=100;
Fs=5000;
f = -N / 2 : N / 2 - 1;
x1=sin(2*pi*(500/Fs)*n);
y1 = abs(fftshift(fft(x1)));
subplot(221),stem(f,y1),title('fo = 500, fs = 5000')
x2=sin(2*pi*(2000/Fs)*n);
y2 = abs(fftshift(fft(x2)));
subplot(222),stem(f,y2),title('fo = 2000, fs = 5000')

x3=sin(2*pi*(3000/Fs)*n);
y3 = abs(fftshift(fft(x3)));
subplot(223),stem(f,y3),title('fo = 3000, fs = 5000')
x4=sin(2*pi*(4500/Fs)*n);
y4 = abs(fftshift(fft(x4)));
subplot(224),stem(f,y4),title('fo = 5000, fs = 5000')


ekil 1.7 aretlerdeki rtmenin incelenmesi

aretin rneklerinden Tekrar Geri Elde Edilmesi
Saysal iaret ilemede, saysal rneklerden analog iaretin tekrar elde edilmesi
nemli bir ilemdir. Analog bir ) (t x iaretine ilikin saysal rnekler,
1 | ) ( ) 1 ( , 1 ) 1 ( , 2 ) 0 (
1
= = = =
= t
t x x x x olarak verilmektedir. Ancak bu rnekleri
reten analog iaretin ne olduu hakknda bir bilgi mevcut deildir. Buna gre bu
rnekleri retebilecek birok analog iaret mevcuttur diyebiliriz. Analog ) (t x
iaretinin elde edilmesi, yaplan varsaymlara ve kullanlan tekrar elde edilme (geri-
-50 0 50
0
20
40
60
fo = 500, fs = 5000
-50 0 50
0
10
20
30
40
50
fo = 2000, fs = 5000
-50 0 50
0
20
40
60
fo = 3000, fs = 5000
-50 0 50
0
10
20
30
40
50
fo = 5000, fs = 5000
13

atma) yntemlerine baldr. Yukarda verilen bu rnek deerleri, bir polinoma veya
bir sins iaretine elenebilir veya dorusal interpolasyon (aradeerleme) kullanarak
bu rnek deerlerini reten analog ) (t x iareti yeniden elde edilebilir.
rnek 1.4 Sins aretine Eleme
Varsayalm ki yukarda verilen rnek deerleri aadaki gibi sinsoidal formda
verilen bir iaretten retilmi olsun:
) cos( ) ( | + = wt A t x (1.22)
Elimizde bilgi olarak ) 1 ( ), 0 ( x x , ve ) 1 ( x deerleri mevcuttur. Bu bilgiler, (1.6) ile
tanmlanan analog ) (t x iaretindeki w A, ve| yi tanmlamak iin yeterli midir? Bu
deerlerle ilikili denklemler oluturulabilir mi? Eer oluturulabilirse bu
denklemlerin daima zm mevcut mudur? Eer zm her zaman mmkn
deilse bunu saysal rneklerle gsteriniz.
zm:
Verilen bilgilere gre oluturulabilecek denklemler;
1 (0) 2 cos( )
2 (1) 1 cos( ) cos( ) cos( ) sin( )sin( )
3 ( 1) 1 cos( ) cos( ) cos( ) sin( )sin( )
x A
x A w A w A w
x A w A w A w

= =
= = + =
= = + = +
(1.23)
(1.23)deki 2) ve 3) toplanrsa ,... 2 , 1 ), 1 2 (
2
= = k k w
t
olarak elde edilir. Benzer
ekilde 2)den 3) kartlrsa;
) sin( ) sin( 1 ) 4 | w A = (1.24)
ifadesi elde edilir. 1) ve 4)n ayr ayr karesi alnp elde edilen sonular toplanrsa;
)) ( sin ) ( sin ) ( (cos 5 ) 5
2 2 2 2
| | w A + = (1.25)
elde edilir. ) ( sin
2
w her durumda 1e eit olacandan dolay 5 = A olarak elde edilir.
Bu bilgi 1)de yerine konduunda 568 . 26 ~ | olarak elde edilir.
Ancak dikkat edilirse wnin deeri k ya bal olarak deimektedir. Yani k nn ift
deerleri iin ) 1 ( x , tek deerleri iin de ) 1 ( x rnekleri salanmaktadr. Sonuta k ya
gre bir deiim mevcuttur. Ancak her zaman bu ekilde sonuca ulamak mmkn
olmayabilir. rnein ) 1 ( x rneinin yerine ) 2 ( x veya daha baka rnek deerleri
verilmi olsayd zme ulamak zorlard ve birden fazla zm mmkn
olabilirdi.
14

Evriim
Giri
Dorusallk koulunu salayan her ayrk L[.] ilemi stdm (sperpozisyon)
zelliini (toplamsallk ve arpmsallk) salamak zorundadr.
| | | | | | ) ( ) ( ) ( ) (
2 2 1 1 2 2 1 1
n x L a n x L a n x a n x a L + = + (1.26)
Herhangi bir rastgele dizi ) (n x , leklenmi ve gecikmi birim darbe dizilerinin
arlkl toplam eklinde oluturulabilir;

=
=
k
k n k x n x ) ( ) ( ) ( o (1.27)
(1.26) ve (1.27) kullanlarak, bir dorusal sistemin giriine rastgele bir ) (n x dizisi
uygulandnda, bu sistemin k
| | | |


=

=
=
(

= =
k k
k n L k x k n k x L n x L n y ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( o o (1.28)
) (n y ile ifade edilebilir. Burada | | ) ( k n L o yant, k zamanndaki birim rnee bal
olarak n zamanndaki dorusal sistemin yant olarak aklanabilir. | | ) ( k n L o birim
darbe yant olarak adlandrlr ve ) , ( k n h ile gsterilir. Bylece sistemin k

=
=
k
k n h k x n y ) , ( ) ( ) ( (1.29)
eklinde ifade edilir. Bu ifade zamanla deien bir birim darbe yant ) , ( k n h
gerektirmektedir, ancak bu pratikte kolaylkla ulalabilinecek bir durum deildir. Bu
yzden DSPde zamanla deimeyen sistemler geni bir kullanm alanna sahiptirler.
Dorusal Zamanla Deimeyen (DZD) Sistemler
Giri blmnde akland gibi, bir dorusal sistemin ) (n x ve ) (n y giri-k
iftinin zamandaki teleme ile deimemesine dorusal zamanla deimeyen (DZD)
sistem denir. Bir DZD sistem iin

||
|| ) ( . ) ( ) (
) ( ) ( . ) (
k n y L k n x ile teleme k n x
k n y ile teleme k n y L n x



matematiksel zelliklerin salanmas gerekir. DZD sistemin ilemini LTI[.] eklinde
gsterelim. Yine ) (n x ve ) (n y DZD sistemin giri-k ifti olsun. Bu durumda
zamanla deien birim darbe yant ) , ( k n h zamanla deimeyen birim darbe yant
) ( k n h haline gelir. (1.29)daki k iareti
15

| |

=
= =
k
k n h k x n x LTI n y ) ( ) ( ) ( ) ( (1.30)
eklinde olur. Bir DZD sistemin birim darbe yant ) (n h ile verilir. (1.30)daki
matematiksel ifade dorusal evriim toplam olarak adlandrlr ve
) ( ) ( ) ( n h n x n y - = (1.31)
x(n) y(n)
h(n)

eklinde gsterilir. Baz belirli zamanlarda (
0
n n = ) sistemin k (1.30)dan
yararlanlarak

=
=
k
k n h k x n y ) ( ) ( ) (
0 0
(1.32)
eklinde hesaplanabilir. Dndrlm ve telenmi birim darbe yant ) (
0
k n h ve
giri iareti ) (k x , toplam ileminin deikeni knn fonksiyonlardr. Ayn zamanda
) (k x ve ) (
0
k n h dizilerinin arpmlar da bir arpm dizisi olutururlar. ) (k h dan
elde edilen ) (
0
k n h dizisi, 0 = k zaman balangcna gre ) (k h y ters evirerek
) ( k h dizisinin elde edilmesi ve bu dizinin
0
n kadar telenmesiyle elde edilir. ) (
0
n y
k arpm dizisinin btn deerleri zerinden bir toplam yardmyla bulunabilir.
Evriim ilemini 4 adm ile zetleyebiliriz:
1. Ters evirme: 0 = k zaman balangcna gre ) (k h y ters evirerek ) ( k h elde
edilir.
2. teleme:
0
n pozitif ise saa doru,
0
n negatif ise sola doru ) ( k h telenerek
) (
0
k n h elde edilir.
3. arpma: ) ( ) (
0
k n h k x arpm dizisini elde etmek iin ) (k x ve ) (
0
k n h dizileri
arplr.
4. Toplama:
0
n n = zamanndaki k elde etmek iin arpm dizisinin btn
deerleri toplanr.
Bu admlar sonucunda,
0
n n = anndaki sistem yant elde edilecektir. Genelde,
sistem yantnn tm zamanlar iin ne olaca ile ilgilenilir. Sonu olarak tm olas
zaman telemeleri iin 2.-4. aras admlar tekrar edilmelidir.

16

rnek 1.5
Aada verilen iki dizinin evriimini alalm ) ( ) ( ) ( n h n x n y - = .

s s
=
diger 0
1 1 1
) (
n
n x

s s
=
diger
n
n h
0
1 1 1
) (
zm:
) ( ) ( ) ( n h n x n y - =

=
=
k
k n h k x n y ) ( ) ( ) (
0 0

) (n x ve ) (n h dizileri sonlu dizilerdir (sonlu dizi: sonlu sayda deeri sfrdan farkl
olan dizi). Bu nedenle ) (n y de sonlu bir dizi olacaktr. Kolayca grlebilir ki, 3 > n
veya 3 s n iin ) (n y sfrdr. Sfrdan farkl terimleri ise:

= + + = =
= + + = =
= + + = =
k
k
k
h x h x h x k h k x y
h x h x h x k h k x y
h x h x h x k h k x y
2 ) 0 ( ) 1 ( ) 1 ( ) 0 ( ) 2 ( ) 1 ( ) 1 ( ) ( ) 1 (
2 ) 2 ( ) 1 ( ) 1 ( ) 0 ( ) 0 ( ) 1 ( ) 1 ( ) ( ) 1 (
3 ) 1 ( ) 1 ( ) 0 ( ) 0 ( ) 1 ( ) 1 ( ) 0 ( ) ( ) 0 (

= + + = =
= + + = =
k
k
h x h x h x k h k x y
h x h x h x k h k x y
1 ) 1 ( ) 1 ( ) 2 ( ) 0 ( ) 3 ( ) 1 ( ) 2 ( ) ( ) 2 (
1 ) 0 ( ) 1 ( ) 2 ( ) 0 ( ) 1 ( ) 1 ( ) 2 ( ) ( ) 2 (

Ayrca evriim toplamnn hesabn izimler yardmyla da gsterebiliriz. ) (k x , ) (k h
ve tm olas n deerleri iin telenmi ) ( k n h iaretleri ekil 1.8de
grlebilmektedir. Sonuta elde edilen ) (n y dizisi ise ekil 1.9da grlebilir.

ekil 1.8 rnek 1.5 iin evriim izimleri
17


ekil 1.9 ) ( ) ( ) ( n h n x n y - =
rnek 1.6
Aada verilen iki dizi iin evriim aln.
{ }
{ } 4 1 , 1 , 2 , 5 , 0 , 3 , 2 ) (
3 3 , 2 , 4 , 1 , 0 , 7 , 11 , 3 ) (
s s =
s s =
|
|
n n h
n n x


zm:

ekil 1.10 rnek 1.6 iin evriim izimleri


18

ekil 1.10da drt izim grmekteyiz. Bunlardan sol yukarda orjinal dizileri, ) (k x ve
) (k h , dier izimlerde ise srasyla { } 2 , 1 , 0
0
= n iin ) (k x ve ) (
0
k n h dizileri
gsterilmektedir. Evriim toplam hesabn bu izimler iin ayrntl olarak yapalm.
51 2 * ) 1 ( 3 * 0 0 * 7 ) 5 ( * 11 2 * 3 ) 0 ( ) ( ) 0 (
41 2 * 2 3 * 4 0 * ) 1 ( ) 5 ( * 0 2 * 7 1 * 11 ) 2 ( ) ( ) 2 (
6 2 * 0 3 * 7 0 * 11 ) 5 ( * 3 ) 1 ( ) ( ) 1 (
= + + + + = =
= + + + + + = =
= + + + = =

k
k
k
k h k x y
k h k x y
k h k x y

Benzer hesaplamalar ile ) (n y dizisinin dier deerleri de elde edilebilir. Burada ) (n y
dizisinin ilk sfrdan farkl deerinin 4 ) 1 ( 3 = + = n iin, son sfrdan farkl
deerinin de 7 4 3 = + = n iin elde edildiine dikkat edilmelidir. Btn deerleriyle
) (n y dizisi
{ } 2 , 8 , 3 , 22 , 18 , 41 , 5 , 51 , 6 , 47 , 31 , 6 ) ( =
|
n y

eklindedir. Bu rnekten de grlebilecei gibi k dizisi ) (n y nin uzunluu
(eleman says), ) (n x ve ) (n h dizilerinin ikisinden de fazladr. ) (n x nin uzunluu
x
L ,
) (n h in uzunluu ise
h
L olarak kabul edersek, ) (n y nin uzunluu 1 + =
h x y
L L L
olur.













19


MATLAB Uygulamas
1. rnek 1.1deki fonksiyonlarn MATLAB kodlarn yazarak ekil 1.3te verilen
sonular dorulaynz.
2. rnek 1.2 ve 1.3te verilen sonular dorulaynz.
3. Eer evriim ksmda giri ve darbe yant dizileri sonsuz uzunlua sahip ise
MATLAB ile dorudan evriim toplam hesab yaplamaz. MATLAB, conv
fonksiyonu yardmyla iki sonlu uzunluktaki dizi iin evriim toplamn
hesaplayabilmektedir. Bu fonksiyon, iki dizinin ilk deerlerinin sfr indisli terimler
olduunu kabul eder.
Evriim MATLABteki gsterilimi ile
>>y=conv(x,h);
eklindedir. rnek 1.6daki evriimi MATLAB yardmyla alalm.
>>x=[3,11,7,0,-1,4,2];
>>h=[2,3,0,-5,2,1];
>> y=conv(x,h);
y=
6 31 47 6 -51 -5 41 18 -22 -3 8 2
conv fonksiyonu herhangi bir zaman bilgisi salamamasna ya da kabul
etmemesine ramen, ) (n y dizisinin deerleri doru olarak elde edilebilmitir. ) (n y
dizisinin balang ve biti noktalarnn zaman indislerinin belirlenmesi iin
{ } { } { }
ys yb hs hb xs xb
n n n n y ve n n n n h n n n n x s s s s s s ); ( ); ( , ); ( ise
hs xs ys hb xb yb
n n n n n n + = + =
eklinde bir yntem izlenebilir. Bu yntem, rnek 1.5 ve 1.6 ile kolayca
desteklenebilir.







20


dev:

1. Aadaki iaretlerin MATLAB kodlarn oluturup verilen aralk iin izdirin.
a.
1
( ) 2 ( 2) ( 4), 5 5. x n n n n o o = + s s
b. 50 0 ), ( 2 . 0 ) 04 . 0 cos( ) (
3
s s + = n n n n x q t . Burada ) (n q , sfr ortalamal birim
varyansl Gauss rastgele dizisini gstermektedir.
c. x(n) = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 6, 5, 4, 3, 2, 1} iaretini gz nne alarak
0.5
1
( ) ( ) (2 )cos(0.01 ).
n
x n x n e x n n t = + iaretini elde edin.
2. x(t) = 3 + cos(2*pi*50*t) + cos(2**100*t) + sin(2**200*t)
a) Bu analog iareti t = 1sn aralnda izdirin. (rnekleme frekans, fs, 2kHz
alnacak).
b) Frekans blgesine geerek rtme olup olmadn gzlemleyin, rtme varsa
frekans blgesinde hangi bileenin rtmeyi gsterdiini syleyin.
3. Yukardaki soruda rnekleme frekansn fs= 200 Hz alarak ayn ilemleri
tekrarlayn. Bulduunuz ekillere bakarak rtme olup olmadn syleyin.
rtme varsa hangi bileenin rtmeyi gsterdiini frekans blgesi ekline
bakarak syleyin.
4. x(t) = 10sinc(10t) analog iaretini,
a) fs = 5Hz kullanarak elde edilen rmeklenmi iaretin spektrumunu iziniz.
rtme olup olmadn nedenleriyle belirtiniz.
b) fs = 20Hz iin a) y tekrarlaynz.
5. rnek 1.6da verilen ) (n x ve ) (n h dizileri iin, kendi MATLAB kodunuzu yazarak,
(1.30) uyarnca evriim toplamn hesaplayn. MATLABte vektr indislerinin
1den baladna dikkat edin.
6. conv fonksiyonunu kullanarak 4. sorudaki evriimi aln ve sonularnz, kendi
kodunuzla elde ettiiniz sonularla karlatrn. Yazdnz kodun conv
fonksiyonuna gre eksiklik ya da stnlkleri varsa belirtin.