Mi lin h gia Pht gio v tn ngng bn a VN, nh hng ca n trong i sng c dn Vit. I.

nh hng Pht Gio qua qu trnh hi nhp vn ha Vit Nam ^

Pht Php l bt nh php, lun lun uyn chuyn theo hon cnh v cn c ca chng sanh hon thnh s mng cu kh ca mnh. Vi tinh thn nhp th ty duyn bt bin m o Pht to cho mnh mt sc sng v bin, vt qua nhng ngn cch ca a l, vn ha, tn gio, thc h, thi gian ,khng gian. Tinh thn tu duyn l t thay i vi hon cnh c th tip chng sanh, tnh bt bin l gii thot ra khi mi au kh, sinh t lun hi. Tuy nhin Pht Gio vn lun lun ha nhp vi tt c cc truyn thng vn ha tn ngng ca cc nc trn th gii. Khi du nhp vo mt quc gia c mt sc thi sng ring bit, c th, nh Trung Hoa, mt quc gia c nn t tng ng phng khng l, khi Pht Gio truyn vo th nn vn minh ny pht trin ti nh cao ca n, m trong lch s trit hc gi l Bch Gia Chu T (15), hng trm nh t tng xng hc thuyt ca mnh. Nu lc Trung Hoa c 10 nh t tng tiu biu nh m Dng gia, Nhc gia, Nho gia, Php gia, Danh gia, o c gia, Nng gia, Tiu Thuyt gia ..th Pht Gio khng dng li ci bnh bt i kht thc, mt tm y vng m Pht Gio i vo cuc i bng mi tng phi nh Thin Tng, Tnh Tng, Hoa Nghim Tng, thnh Tht Tng, Cu X Tng.. Pht Gio vi mi tng phi ny snh vai vi mi dng t tng ca bn a i vo cuc i, khng ch n vi nhng gii bnh dn m Pht Gio cn i thng vo cung nh, vo vi nhng v nguyn th quc gia (16). Nht Bn th sao? Nht Bn l mt quc gia c xem l c nhu mn n tinh thn nht trn th gii. Khng phi ch l khoi cm cho v gic, cho thnh gic m nht l cho cm gic ca tm linh. trong bi cnh , Pht Gio nhanh chng i vo hoa, vo tr ri cui cng nng n ln thnh mt tn gio. tr o hay hoa o. Cn Vit Nam ca chng ta th nh th no? Trong qu trnh hi nhp vn ha s nh hng ca Pht Gio tc ng v to cho Pht Gio Vit Nam c nhng nt c th sau y: 1.nh hng Pht Gio qua s dung ha vi cc tn ngng truyn thng: Khi c truyn vo Vit Nam, Pht Gio tip xc ngay vi cc tn ngng bn a, do vy kt hp cht ch vi cc tn ngng ny. Biu tng cha T Php (17) thc ra vn ch l nhng n miu dn gian th cc v thn t nhin My, Ma, Sm, Chp v th . Li kin trc ca cha chin Vit Nam l tin Pht hu Thn cng vi vic th trong cha cc v thn, cc v thnh, cc v thnh hong th a v v anh hng dn tc.. Chnh v tinh thn khai phng ny m v sau pht sinh nhng hu qu m tn d oan bn trong Pht Gio nh xin xm, bi qu, cu ng.. cc nh nghin cu nc ngoi rt ngc nhin khi thy Pht Gio Vit Nam dung np d dng cc tn ngng a thn ca bn a trong khi cc quc gia trong vng th khng c (19). C nn gt b loi hnh tn ngng truyn thng ny ra khi Pht Gio khng? Vn l mt vn rt t nh, tuy nhin, ta phi tha nhn rng tinh thn dung ha v khai phng ca Pht Gio Vit Nam l mt trong nhng nt c trng ng ch . 2. nh hng Pht Gio qua s dung ha vi cc tn gio khc:

 l kt qu ca s phi hp v kt tinh ca o Pht vi o Nho v o Lo, c cc nh vua thi L cng khai ha v hp php ha. Chnh v c tnh dung ha v iu hp ny m Pht Gio Vit Nam tr thnh tn ngng truyn thng ca dn tc Vit. N chng phi Pht gio n hay Trung Hoa, Tiu Tha hay i Tha, m n l tt c nhng khuynh hng tm linh ca ngi dn Vit. N thc ra l ci "ng Qui Nhi Th ", cng v mt ch m ng li khc nhau, chnh tinh thn khai phng ca Pht Gio Vit Nam kt tinh ly Chn, Thin, M lm cu cnh thc hin. Nho gio thc hin cu cnh y bng con ng Thin, tc l hnh vi o c ti ch nht qun vi M v Chn. o gio thc hin cu cnh y bng con ng M, tc l tm l ngh thut ti ch nht qun vi Thin v Chn. Pht gio thc hin cu cnh y bng con ng tr tu gic ng t ti ch nht qun Chn, Thin, M. l thc ti Tam Vi Nht ca tinh thn tam Gio Vit Nam. Trong nhiu th k hnh nh tam gio t s vi Pht Thch Ca gia, Lo T bn tri v Khng T bn phi in su vo tm thc ca ngi dn Vit. 3. nh hng Pht Gio qua s dung ha gia cc tng phi Pht Gio: y l mt nt c trng rt ring bit ca Pht Gio Vit Nam so vi cc quc gia Pht Gio lng ging. Chng hn nh Thi Lan, Tch Lan, Lo, Campuchia ch c Pht Gio Nam Tng, Ty Tng, Trung Hoa, Nht Bn, Mng C thun tu ch c Pht Gio Bc Tng. Nhng Vit Nam th li dung ha v iu hp c Nam Tng v Bc Tng. Chnh v tinh thn kh l kh c ca Pht Gio cng vi tinh thn khai phng ca Pht Gio Vit Nam mi c c kt qu nh vy. Tuy thin tng ch trng bt lp vn t, song Vit Nam chnh cc v thin s xa ln nay li rt nhiu trc tc c gi tr, c bit cc thin vin Vit nam iu tng kinh g m nh cc t vin Tng Tnh . Dng thin T Ni a Lu Chi th kt hp vi Mt Gio, c nhiu thin s phi ny nh ngi Vn Hnh, T o Hnh, Nguyn Minh Khng iu ni ting l gii php thut trong vic tr t, cha bnh. iu c sc y l trong khi khai trin Pht Gio Vit Nam, cc thin s Vit Nam khng theo thin kiu mu ca cc thin s n v Trung Hoa m m ly mt con ng ring, ph hp vi dn tc. V trong khi tip nhn vi hai lung nh hng y, cc thin s Vit Nam kho lo iu chnh tnh hai cc, n -Trung Hoa: mt bn th qu ham chung s bay bng, thn b, mt bn qu thc tin duy l. Khi Pht Gio vo Trung Hoa gy cho cc nh Pht hc nhng cuc tranh lun si ni v gio php. Ri sut c qu trnh lch s ca n l s phi sinh ra nhng tn gio, l nhng cuc u tranh t tng d di, in hnh l cuc u tranh gia phi Thin Nam Phng ca Hu Nng vi Thin Phi Min Bc ca Thn T vo thi k s ng. Cn Vit Nam th khc, trn php n t tng thi L cng nh thi Trn, thi k vng son ca Pht Gio Vit Nam v cc thi k sau ny khng c nhng mu thun i lp m tt c iu quy v mt mc ch chnh l tu hnh gii thot. Phi chng s thng nht v thc t tng, dung ha gia cc tng phi v on kt dn tc un nn Pht Gio Vit Nam theo con ng dung ha thng nht ? 4. nh hng Pht Gio qua s dung ha vi cc th h chnh tr x hi:

Pht gio tuy l mt tn gio xut th, nhng Pht Gio Vit Nam c ch trng nhp th, tinh thn nhp th sinh ng ny ni bt nht l cc thi inh, L, L, Trn. Trong cc thi ny cc v cao tng c hc thc, c gii hnh iu c mi tham gia triu chnh hoc lm c vn trong nhng vic quan trng ca quc gia. Ta thy c nhiu l do khin cc thin s Vit Nam tham gia vo chnh s, th nht: h l nhng ngi c hc, c thc v quc gia, sng gn gi nn thu hiu c ni au kh ca mt dn tc b nhiu cuc h ca ngoi bang. Th hai: cc thin s khng c tranh ngi v ngoi i nn c cc vua tin tng v th ba: cc thin s khng c chp vo thuyt trung qun (ch bit gip vua m thi) nh cc nho gia nn h c th cng tc vi bt c v vua mo em li hnh phc cho dn chng. Thi vua inh Tin Hong phong cho thin s Ng Chn Lu lm Tng Thng, thi Tin L c ngi Vn Hnh, ngi Php Thun, ngi Khung Vit cng tham gia triu chnh. Trong c bit thin s Vn Hnh c cng xy dng triu i nh L khi a L Cng Un ln lm vua, chm dt ch tn bo ca L Long nh, ng vua Nga Triu cn c bit danh k rc ma trn u s. Thi nh Trn c cc thin s a Bo, thin s Vin Thng.. iu c cc vua tin dng trong bn bc quc s nh nhng c vn triu nh. n th k 20, pht t Vit Nam rt hng hi tham gia cc hot ng x hi nh cuc vn ng i n x cho Phan Bi Chu. n thi Dim, Thiu (1959-1975) cng th, cc tng s v c s min Nam tham gia tch cc cho phong tro u tranh i ha bnh v c lp cho dn tc, ni bt l nhng cuc i thoi chnh tr gia cc tng s Pht Gio v chnh quyn. n cui th k 20, ta thy tinh thn nhp th ny cng khng ngng pht huy, l s c mt ca cc thin s Vit Nam (20) trong quc hi ca nc nh. 5. nh hng Pht Gio trong i sng ngi bnh dn v gii tr thc Vit Nam: Cng nh tt c dn tc no trn th gii t ng sang Ty, t Nam n Bc, lc s khi ngi Vit Nam tn ngng v tn th tt c nhng sc mnh hu hnh hay v hnh m h cho l c th gip h hoc lm hi n h nh my, ma, sm, st, la, gi.. Trong bi cnh tn ngng a thn ny, Pht Gio xut hin v nhanh chng qu thn qua hnh nh ca b tng T Php cha Du, ngi cha Pht Gio u tin ca Vit Nam Luy Lu (H Bc ngy nay), l b tng Php Vn, Php V, Php Li v Php in, mt hnh nh sng ng v gn gi vi ngi dn nng thn trong vic cu xin phc lc, cu o, cu siu, cu xin tt c nhng g m cuc sng con ngi i hi. Ngi Pht t trong thi k s khai ny quan nim rng Pht l ng cu th, c th ban cho con ngi mi iu tt lnh. Trong bui u ca Pht Gio Vit Nam mang dng dp ca Pht Gio Tiu Tha v Mt Gio, v vy d dng gn vi ph ch, cu xin phc lc hn l ti luyn tr tu v thin nh. V li, tnh i tri hn tnh o, trong qun chng a s l ph n n vi Pht Gio, l hng ngi au kh nht trong x hi c. n thi nh L, c nhiu thin s t Trung Quc sang v thit lp nhiu thin phi, phong tro hc v tu pht pht trin mnh trong gii tr thc, cung nh, th, nhng trong gii bnh dn vn tn ti nht nh mt Pht Gio dn gian vi nhng nh hng cm tnh vn c t trc. c vua triu L, Trn ng h, hot ng ca Pht Gio c mt

 khp hang cng ng hm, lng no cng c cha c thp, ngi ta hc ch, hc kinh, hi h, biu din ri nc, hp ch ngay trc cha Cha lng tng mt thi ng vai tr trung tm vn ha tinh thn ca cng ng lng x Vit Nam, cha khng nhng l ni ging o cu kinh, th cng Pht m cn l ni hi hp,. di dng tinh thn, tham quan vn cnh. Bi v, kin trc ca cha Vit Nam thng ha hp vi cnh tr thin nhin, to thnh mt kin trc hi ha vi ngoi cnh. Khung cnh y ph hp vi nhng gi pht ngh ngi sau gi lao ng nhc nhn v dinh dng tinh thn ca tui gi. n th k mi lm, Nho Gio thay chn Pht Gio trong lnh vc thng tng x hi, Pht Gio t gi cung nh nhng vn vng vng trong lng x. Ngi nh xut hin tip thu mt s kin trc v ngh thut Pht Gio, ng thi tr thnh trung tm hnh chnh ca lng x Ca cha ch cn m ca cho n b, con gi ku van,nguyn cu khi chng b bt phu, con b bt n, m au bnh tt, mt ma i rt.. xin Pht gia h. B Tt Quan m hay Pht B c a chung hn xa. Nh vy m ngy nay chng ta chim ngng c pho tng Quan m nghn tay nghn mt trong cha Bt Thp (tnh H Bc) tc vo nm 1656. Tng rt p nhng c to vo thi im Pht Gio khng cn tn sng nh quc gio na, chng t Pht Gio n su vo tm t v vn ha ngh thut dn gian. Nhn chung khng kh khn g khi ta phng tm du n Pht Gio trong quan nim dn gian v ta c th pht hin rng nu khng c s hin din ca Pht Gio Vit Nam th ta s mt i hn mt na di tch v danh lam thng cnh m hin nay ta t ho, s khng c cha Hng rn rng, nhn nhp sm ut trong ngy try hi u xun, khng c cha Ty Phng vi vi, khng c cha Yn T my m, khng c cha Keo b th, khng c cha Thin M soi mnh trn dng sng Hng.V cng khng c nhng chuyn dn gian y tnh nhn bn nh truyn T Thc, truyn Tm Cm, truyn Quan m Th Knh. S khng c nhng l hi tng bng nh hi Lim, hi Cha Hng. v trong tm t truyn thng cng vng t tng b th v tha, lng hng thin v nim tin vng chc vo mt tng lai sng sa, vng tinh thn lc quan ngy th ca ngi dn Vit. Qu tht vy, o Pht c mt nh hng khp mi giai tng trong x hi Vit Nam, khng nhng trong gii bnh dn m cn trong gii tr thc na. Pht Gio thin tng Vit Nam pht trin mnh v nh hng su rng trong gii tr thc, cung nh t inh (968-980), tin L (980-1009) n thi L (1010-1225) mang c trong mnh mt tinh thn Vit Nam, l s ra i ca mt thin phi mi, phi Tho ng do L Thnh Tng mt v vua anh kit ng u. Nhng thin tng Vit Nam pht trin rc sng nht l giai on nh Trn (1226-1400) vi nhng t tng va thng trm va phng khong ca cc thin s thi Trn c c kt trong cc tc phm Kha H Lc ca Trn Nhn Tng, Php Loa, Huyn Quang lm cho bnh din hc thut Vit Nam lc by gi bng bng sng hn ln. c bit s xut hin thin phi Trc Lm Yn T, do ngi Vit Nam sng lp ra, th hin c y mi c trng, c o ca ngi Vit v n li du n c sc trong lch s vn ha Vit Nam cho ti ngy nay.

Pht Gio khng nhng nh hng trong i sng ca ngi bnh dn v gii tr thc m cn nh hng qua gc nhn vn v x hi II. nh hng Pht Gio qua gc nhn vn v x hi:^ 1. nh hng Pht Gio qua ngn ng: Trong i sng thng nht cng nh trong vn hc Vit Nam ta thy c nhiu t ng chu nh hng t nhiu ca Pht Gio c nhiu ngi dng n k c nhng ngi t hc. Tuy nhin khng phi ai cng bit nhng t ng ny c pht xut t Pht Gio, chng hn nh khi ta thy ai b hon nn, au kh t lng thng xt, ngi ta bo "ti nghip qu". Hai ch ti nghip l t ng chuyn mn ca Pht Gio. Theo o Pht ti nghip l ti ca nghip, do nghip to ra t trc, dn ti tai nn hay s c hin nay, theo gio l nh Pht th khng c mt hin tng hay s c tai nn no xy ra l ngu nhin hay tnh c, m ch l kt qu tp thnh ca nhiu nguyn nhn to ra t trc. Nhng nguyn (theo o Pht gi l nhn duyn) khi chn mi, th em li kt qu. Mi ngi iu ni ti nghip nhng khng phi nhiu ngi bit c l mt t ng ni ln mt ch thuyt rt cn bn ca Pht :"thuyt nhn qu bo ng" thuyt ny cng i su vo nhn thc dn gian vi nhng cch nh " hin gp lnh, gieo gi gp bo" hay l cu th bnh dn: Ngi trng cy hnh ngi chi Ta trng cy c i mai sau Hoc khi mun din t mt vt g qu nhiu, ngi ta dng danh t "hng h sa s". Nu hi hng h sa s l ci g chn chn t ai hiu chnh xc, h ch bit l ni rt nhiu, bi khi xa c Pht thng thuyt php gn lu vc sng Hng (Gange) n , cho nn khi cn m t mt con s rt nhiu, ngi th d nh s ct sng Hng. Hoc khi c nhng ting n no, ngi ta bo "om sm bt nh", do khi n cha vo nhng ngy sm hi, cha thng chuyn nhng hi trng bt nh, nhn m pht sanh ra cm t trn. Li c nhng ngi ry y mai , t khi dng chn mt ch, khi ngi ta hi anh i du mi, h tr li ti i "ta b th gii". Ta b th gii l th gii ca c Pht Thch Ca gio ha, theo th gii quan ca pht gio th th gii ta b to gp my ln qu a cu ny, hoc khi cc b n Vit Nam la mng cc con hay quy ph, cc b ni: "chng bay l lc tc", tuy nhin h khng bit t lc tc ny pht xut t u? l t nh pht, ch cho su thng gic: sc, thanh, hng, v, xc v php ca ngoi cnh lung lun quy nhiu ta. Mt t ng c su xa nh vy, nhng khi Pht Gio truyn b vo Vit Nam b Vit Nam ha tr thnh li mng ca cc b m Vit Nam. Thin s Ton Nht i Ty Sn trong cun Tam Gio Nguyn Lu K, c pht biu rng: V nh su gic trong mnh, Chng nn n tung honh khuy ta (21) Cn nghiu t ng khc nh t bi, h x, gic ng, sm hi c ngi dn Vit Nam quen dng nh ting m m khng cht ngng ngp l lng. S nh hng pht

gio khng ngng phm vi t ng m n cn lan rng, n su vo nhng ca dao dn ca v th ca ca ngi dn Vit Nam na. 2. nh hng pht gio qua ca dao v th ca ca dao dn ca l mt th loi vn vn truyn khu, d hiu trong dn gian, c lu truyn t i ny sang i khc. Khng ai bit r xut x ca nhng li ca ht u, ch bit rng n thng c th hin di hnh thc cu ht ru em, nhng cu h i p gia cc chng trai c gi tui i mi hay kt thc mi cu chuyn c tch m cc c gi k cho con chu nghe mang tnh cht khuyn rng dy bo. Ca dao dn ca ph bin di dng th lc bt bao gm nhiu ti khc nhau, t tng o l ca pht gio cng thng c ng cha ta cp n trong ca dao dn ca di ti ny hay kha cnh khc nhc nh, khuyn rng dy bo, vi mc ch xy dng mt cuc sng an vui ph hp vi truyn thng o c ca dn tc Vit Nam. S nh hng ca ngi cha: C th ni trong tm hn ca mi con ngi Vit Nam u c cha ng t nhiu trit l nh pht v nhng hnh nh v ngi cha, v pht, tri qua hng ngn nm gn b mt thit vi lng x Vit Nam: t vua, cha lng, phong cnh Bt t vua, cha lng l mt hnh nh gn gi vi dn, vi lng, v nc nh vy, nu ai xc phm n cha, pht th cng c th hiu l xc phm n o l, n quc gia. Trn tinh thn ngi dn Vit Nam quyt mt lng bo v ngi cha qu hng ca mnh: Bao gi cn nc ng Nai Nt cha Thin M mi sai li nguyn u c cha, c pht, l thng cnh, l nim t ho ca qu hng: Ty Ninh c ni B en C sng Vm C, c to Cao Sn c hu: ng Ba, Gia Hi hai cu C cha Diu bn lu hai chung thnh c Thng Long: R nhau xem cnh Kim H Xem cu Th Hc, xem cha Ngc Sn (22)

Cng nh nhiu dn tc khc, ngi Vit c nhiu l hi, m l hi cha l chim t l cao hn ht: Nh ngy mng by thng ba Tr v hi Lng, tr ra hi Thy Angy mng su thng ba n cm vi c i hi ca Cha Ty (Cha Ty phng). D ai i u v u H trng thy thp cha Du th v D ai bun bn trm ngh Nh ngy mng tm th v hi Du D cho cha m nh treo Em khng b hi cha Keo hm rm V s nh hng ca ting chung cha: Dn gian Vit Nam vn c cch nh thi gian bng m nm canh, ngy su khc hoc bng ting g, ting chim nhng thng khi li l ting chung, ting trng ca cha: Gi a cnh trc la Ting chung linh M canh g th Xng Trn cha ng ting chung G Th Xng gy, chim trn ngun ku Hoc: Chiu chiu bm bp giao canh Trng cha nh sao anh cha v V s nh hng quan nim hiu hnh: L ngi Vit Nam khng th khng hiu knh cha m, nim tri n v bo n y tr thnh bn tnh t nhin, n su vo tm khm ca ngi dn Vit. Tinh hoa v tinh thn cao p ny khng phi t nhin m c, m chnh l nh nh hng ca c mt nn gio dc, mt t chc vn ha t ngn xa li, tng xng vi t tng v phong tc ca dn tc Vit. Trong tt c nhng nh hng, ln nht v su rng nht cng vn l s nh hng ca o pht, mt tn gio, mt nn gio dc c mt vi dn tc t bui u ca cng nguyn, m o pht l o hiu, li dy ca pht v vic nh n v bo n cha m l nhng cm gic suy t in m trong lng ca ngi Vit, v th hin linh ng v trin min ngang qua ca dao dn ca, m chng ta thy trn ngp khp dn gian Vit Nam: Cng cha nh ni Thi Sn Ngha m nh nc trong ngun chy ra Mt lng th m knh cha Cho trn ch hiu mi l o con

Hay

Ni cao bin rng mnh mng C lao chn gia ghi lng con i

Mn cnh cha chin, pht tng, nhng hiu hnh ca ngi con vn t ln trn v cng n tri bin ca cha m trong sut qu trnh dng dc sinh thnh, bit bao nh nhn, gian kh i vi con. Do : V cha thy pht mun tu V nh thy m cng phu cha nh. Cng v thng knh cha m, nn ngi con lun lun cu nguyn pht tri gia h cho hai ng t thn: m m khn nguyn pht tri Cu cho cha m sng i vi con Thc ra, hiu tm tc th pht tm, hiu hnh v phi pht hnh, lm trn bn phn ca ngi con i vi cha m chnh l mt trong nhng php tu ca nh pht: Tu u m bng tu nh Th cha knh m mi l chn tu Hoc i v lp miu th vua Lp trang th m, lp cha th cha V s nh hng quan nim nhn qu: Ngi Vit Nam thng nhn nh nhau ch c v danh li ph hoa, lm c hi ngi ri chuc ly au kh. Hy n cho lng thin ri th no cng gp iu tt lnh, may mn v hnh phc: Ai i hy cho lnh Kip ny chng gp dnh kip sau. Cc bc cha m li cng tu nhn tch c cho con chu v sau c nh: Cy xanh th l cng xanh Cha m hin lnh c cho con. Ngang qua cc cu ca dao ca Vit Nam v hnh nh ca ngi cha, v quan nim hiu hnh, quan nim nhn qu, ta thy s nh hng ca pht gio n su vo i sng ca dn tc Vit Nam. S nh hng su sc khng th hin qua ca dao bnh dn m cn chim nhiu trong loi hnh th ca, vn vn, vn xui, ni chung l vn chng bc hc trong nn vn hc Vit Nam. 3. nh hng pht gio qua cc tc phm vn hc:

Bn cnh ca dao bnh dn, trong cc tc phm vn hc ca cc nh th, nh vn chng ta cng thy c nhiu bi th, tc phm chu nh hng nhiu hay t ca pht gio. y chng ta khng cp n dng vn hc chnh thng ca pht gio, tc l tc phm do cc thin s sng tc trong qu trnh tu tp ca mnh, m ch ni n cc th vn Vit Nam chu s nh hng ca trit l pht gio m thi. Ci nh hng c ngay t khi pht gio du nhp vo nc Vit, ngha l khi ch Hn cn thnh hnh, nhng thy r rng hn, ta ch cp n s nh hng ca pht gio trong th vn t khi ngi Vit Nam vit ch Nm, ch Vit thnh tho ngha l bt u th th k th 18 tr v sau. Tc phm ch nm ni ting trong th k th mi tm l Cung On Ngm Khc ca nh th Vit Nam Nguyn Gia thiu (1741-1798), tc phm vit bng th nm. Th song tht lc bt, di 356 cu, l khc ngm ca ngi cung n b vua rung b, on than v thn phn mnh. Ni dung tc phm chu nhiu nh hng ca pht gio, nht l trit l ba php n V Thng, Kh, V Ng. Khi din t thn phn con ngi vn kh au v mang tnh v thng, ng vit: Gt danh li bn pha sc xm Mt phong trn nng rm mi du Ngh thn ph th m au Bt trong b kh, bo u bn m. Theo ci nhn ca pht gio, khi m t ni kh chng sanh thng c dng n d nh kh i (b kh). Ci kh y t u m c, vn t ch lm chp, v minh ca con ngi m c, t ch m lm y m c hnh dung bng m tn (bn m), Nh th danh t b kh ca pht gio gip ng Nguyn Gia Thiu din t thu o ni kh au ca kip ngi, ci kh au y, ci v thng y khng nhng chi phi con ngi m cn c cy c, hoa, l, th gii v tnh, tt c chu chung qui lut khc nghit y: Tiu iu nhn s xong Sn h cng o, cn trng cng h Cu th thy ngi tr c Qun tu phong ng r t huy Phong trn n c sn kh Tang thng n c hoa kia c ny Tung i ha by ra y Kip ph sinh trng thy m dau Trm nm cn c g y Chng qua mt nm c khu xanh r Con ngi v vn vt v thng v au kh nh th, cn g na p chp, chy theo n m khng tm mt con ng gii thot khi vng ln qun y? Ta hy nghe n Nh Hu a ra gii php cui cng v quyt nh: Th mn th tiu dao ca Pht Mi tht tnh quyt dt cho xong, a mang chi na o bng,

Vui v th s m mong nhn tnh. Ly gi mt trng thanh m kt ngha, Mn hoa m, uc tu lm duyn Thot trn mt gt thin nhin Ci thn ngoi vt l tin trong i im qua mt vi on trong cung on ngn khc, ta thy n Nh Hu dng trit l Tam Php n nhc nh ngi i. Tuy li vn m mu tang thng v bi t ca con ngi v cuc i, nhng tt c chng ta phi tha nhn rng cung on ngm khc l tc phm u tin trong lch s vn hc dn tc vit s dng li biu din bng cm gic (23) m trong t tng trit l o pht ng vai tr ch o. Qua th k th mi chn, vi thi ho Nguyn Du (2765-1820) ta c c mt n vn bt h l Truyn Kiu, l mt truyn th nm vit bng th lc bt da theo tc phm Kim Vn Truyn Kiu ca Thanh Tm Ti Nhn (Trung Quc), gm 3254 cu th. y l mt truyn th chu nhiu nh hng ca Pht Gio, trong ta thy ni bt nht l thuyt v Kh , mt phn quan trng ca gio l T Diu , k l tinh thn v hiu o v thuyt v nhn qu v nghip bo. iu c l, v l chnh Nguyn Du t nhn mnh l mt pht t v tng c Kinh Kim Cang Bt Nh n c ngn ln. Tht vy, on Trng Tn Thanh dng nh ch l chng minh cho trit l nhn qu ca Pht Gio. Theo thuyt ny, nhng iu ha phc m con ngi phi gnh chu kip ny iu c nghip nhn kip trc, khi mi sinh ra i ta phi mang ly ci nghip tc l ci kt qu ca nhng v minh i dc m ta gy to t trc, v cuc i ca chng ta s hnh phc hay au kh, tai ha hay may mn u ty thuc vo ci nghip thin hay c, tt hay xu, nng hay nh m chnh mnh gy to: mang ly nghip vo thn Th ng trch ln tri gn tri xa Nhng theo Pht Gio th nghip khng phi l nh nghip, l bt kh chuyn, cho nn ng mi t tin: S rng phc ha o tri Ci ngun cng bi lng ngi m ra C tri m cng c ta Tu l ci phc, tnh l dy oan Trong on trng tn thanh nng Kiu phi mang mt ci nghip rt nng. V ci nghip y m ngi con gi u xanh cha ti tnh g mi bc chn vo cuc i gp bit bao kh luycha v em trai b t ti, mi tnh u tan v, v bt u t nng ln lc t ni ny qua ni khc, c khi tng ra khi vng nhng ri li b li cun y a, mi cho n khi t vn sng Tin ng, m Tin mi cho bit rng nng qua khi bc on trng v sp c sng mt cuc i vui ti sng ln: Ch sao phn mng c dy,

Kip xa vy lng ny d ai? Tm thn thu n tri Bn thn l hiu, cu ngi l nhn. Mt nim v nc v dn m cng ct mt ng cn gi. on trng s rt tn ra on trng th em v tr nhau Cn duyn hng th v sau Duyn xa y n, phc sau di do. Qua tng phc c, duyn nghip trn ca on Trng Tn Thanh ta thy c Nguyn Du r rng chu nh hng su xa ca Pht Gio. Nng Kiu bao nhiu nm chm ni iu ng v mt ch nghip, c mi ln tht bi l mt ln ngha ca ch y cng r rt thm tha i vi thn phn ca nng. S tin tng ca nng cng l s tin tng ca Nguyn Du, ngi tng chu au kh v bao phen tht bi nn thc tnh v tm ng tr v v Chnh php. Ngoi on Trng Tn Thanh, nguyn du cn vit vn t thp Loi chng sanh cn gi l Kinh Chiu Hn, l mt tc phm cng chu nh hng su m vi trit l Pht Gio: Kip ph sinh nh bo nh nh C ch rng: vn cnh giai khng Ai hay ly Pht lm lng T nhin siu thot khi trong lun hi. Nu u th k th mi chn chng ta c Nguyn Du th cui th k th mi chn chng ta c Mnh Chu Trinh (1862-1905) mt nh th VN ngi lng Ph Th, huyn Khoi Chu, tnh Hi Hng, ng u tin s nm 1902. L mt ngi ti hoa v th, gii v thch kin trc, ng tng v kiu v trng tu cha Thin Tr Hng Tch. Cng trong thi gian (gia nhng nm 1891-1892) xy dng cha ny m ng sng tc nhiu bi th c o v phong cnh Hng Tch v tt nhin th ca ng cng chu nh hng su sc tinh thn ca Pht Gio, chng hn nh bi:"Hng Sn Phong Cnh": Bu tri cnh Bt th Hng Sn Ao c by lu nay Ka non non, nc nc, my my. nht ng hi rng y c phi? Th th rng mai chim cng tri, Lng l khe yn, c nghe kinh. Thong bn tai mt ting chy knh, Khch tang hi git mnh trong gic mng. Tht vy qua nhng bi th ny, ta thy th ca Chu Mnh Trinh phn chiu c lng tin ca ng i vi gio l nh Pht v qua ci nhn ng mt cnh vt tht gii thot, an lc, thanh vng, v c th ni cnh vt Hng Sn vi ng tr thnh mt ci ring ca Pht trong khng nhng ngi tn m cho n c chim, c, khe, ng u thm nhun c nh sng ca Chnh Php.

Qua u th k th hai mi, chng ta c mt nh th ng yu, tuy khng phi l tn Pht Gio, nhng thnh thong vn th ca ng cng nh hng t nhiu t ngn ng, t tng nh Pht, l thi s Hn Mc T (1912-1940), xin n c mt bi th ca ng: Th ti thm huyn du Mc ln o T Bi Khi xa ta l chim Phng Hong V cnh bay chn tng tri cao ngt Bay t ao Li, n tri u Sut Hp tinh kh mun nm thnh Chnh qu Li nguyn gm xanh nh mu huyn diu No n lng vin khch gia lc m Tri t bi cm ng a sng m Sao gi li bay hn trong k l Nhng ch tri t bi, chn tng tri, ao Li, u Sut, thnh chnh qu..u l danh t ca nh Pht. Hay vi J. Leiba (24) mt nh th tr Vit Nam u th k th 20 cng c nhng bi nh hng su m trit l nh Pht: Pht gio v bin chng sanh B t th vi kip lnh nh Trn ai m mun h l, Xin tr i la tui xanh. *** Con du trn tm sch ri Lng t vng mt cht khng thi oi trng lc hp sinh t ly Bao si dy oan buc kip ngi. C th ni J. Leiba l nh th tr nht thi quay v vi o Pht tm ly s an lc cho tm hn cho nhng ngy cui i mnh: Ph th nhiu duyn nghip qu L lng mong cn chn am khng Ca thin mt ng duyn trn dt Qun ht ngi quen chn bi hng V vi V Hong Chng (1916-1976) nh th ni danh khc ca Vit nam li i xa hn, mn ngay nhng gio l ca Pht nh Nhn Qu, Lun Thng, kh au.. din t ni nim khao kht vt ra khi b m, n bn gic: Ta cn li g khng? Ka non l, nay sng ct bi

Lang thang th lun hi U minh no trc, xa xi dm v Trng ra bn hoc b m Nghn thu ca chp, bn b mt phng. im qua mt s th vn Vit nam c nhng nh hng ca Pht Gio nh trn ta thy t tng, trit hc Pht Gio li du n ca mnh su m trn din n t tng ca Vit Nam. Khng ch nh hng trn mt vn chng xut bn m Pht Gio cn c mt trong nhiu phong tc tp qun Vit Nam. 4. nh hng Pht Gio qua phong tc, tp qun : Phong tc tp qun th hin c sc v tnh c th v vn ha ca mi dn tc. Thng qua vic tm hiu phong tc tp qun, ngi ta tm li c nhng gi tr vn ha mang bn cht truyn thng ca cc dn tc. i vi ngi Vit Nam, nhng phong tc tp qun chu nh hng pht gio kh nhiu. Song y ngi vit ch cp n nhng tp tc ph bin trong i sng hng ngy ca ngi Vit. * nh hng pht gio qua tp tc n chay, th pht, phng sanh v b th: V n chay, hu nh tt c ngi Vit Nam u chu nh hng np sng vn ha ny. n chay hay n lt xut pht t quan nim t bi ca pht gio. V khi tr v vi pht php, mi ngi pht t phi th gii v tr gii, trong gii cn bn l khng st sanh hi vt, m tri li phi thng yu mi loi. Trong hnh ng li ni v ngha, ngi pht t phi th hin lng t bi. iu khng th c c khi con ngi cn n tht, cn ung mu chng sanh. t c mc ch , ngi pht t phi dng n phng php n chay. C nhin ngi xut gia n chay trng, cn pht t ti gia cn nhiu tr ngi nn ch n chay k. Thng thng ngi Vit Nam, c pht t ln ngi khng phi pht t cng theo tc l c bit ny, h n chay mi thng hai ngy, l ngy mng mt v ngy rm mi thng, c ngi n mi thng bn ngy l ngy 01, 14, 15 v 30, nu thng thiu th n chay ngy 29, c ngi n mi thng su ngy l nhng ngy mng 8,14, 15, 23, 29 v 30 (nu thng thiu th n chay ngy 28, 29), c ngi pht tm n chay mi thng mi ngy l ngy 1,8,14,15,18,23,24, 28 v 30 v mng 1 (nu thng thiu th n vo ngy 27,28,29) cng c nhiu ngi pht nguyn n chay sut c thng (thng l thng by m lch) hoc ba thng (thng ging, thng by v thng mi) hay c nm, i khi c mt s ngi i pht nguyn n trng trai ging nh nhng ngi xut gia. V mt n ung, n chay rt ph hp vi phong cch n ung ng, ch trng n ng cc nhiu hn thc phm ng vt, v li n chay gip cho c th c nh nhng, tr c c minh mn sng sut. Gn y cc bc s Soteylo, v bc s Varia Kiplami cho bit trong cc th tht c nhiu cht c, rt nguy him cho sc kho con ngi. V cc nh khoa hc u cho rng n chay rt hp v sinh v khng km phn b dng. Trn tinh thn , nn ngui vit nam d khng phi l Pht T cng thch n chay, v tp tc ny nh hng su rng trong mi giai tng x hi Vit Nam t xa n nay.

n chay v th pht l vic i i vi nhau ca ngi Vit Nam. Vic th pht trong dn gian cng c nhiu iu th v. Ngi pht t, ngi m o th pht nh, nhiu ngi khng phi l pht t cng dng tng pht hay tranh nh c yu t pht gio chim ngng v trang tr cho cnh nh thm p v trang nghim. Theo quan nim ca nhm ngi ny, pht gio l mt thnh tu v t tng vn ha ca dn tc v nhn loi. Cng xut pht t tinh thn t bi ca o pht tc l b th v phng sanh n su vo i sng sinh hot ca qun chng. n ngy rm v mng mt, ngi Vit thng hay mua chim, c, ra.. em v cha ch nguyn ri i phng sanh. Ngi Vit cng thch lm phc b th v sn sng gip k ngho kh, hon nn, vo cc ngy l hi ln h tp trung v cha. Tuy nhin, trong x hi hin i nhng biu hin mang tnh cht hnh thc trn ny cng b thu hp. Thay vo mi ngi tham gia vo nhng t cu tr, tng t cho cc ng bo gp thin tai, hon nn, hon cng sng gp kh khn ng vi truyn thng o l ca dn tc l lng m l rch. b/ nh hng Pht gio qua tp tc cng rm, mng mt v l cha. Theo ng truyn thng tp tc cng rm, mng mt l tp tc cng sc vng, tc l ngy mt tri mt trng thng sut nhau, cho nn thn thnh, t tin c th lin lc, thng thng vi con ngi, s cu nguyn s t ti s cm ng vi cc ci gii khc v s cm thng s c thit lp l ngy trong sch cc v tng kim im hnh vi ca mnh, gi l ngy B tt v ngy sm hi, ngi tn v cha tham d l sm hi, cu nguyn b c lm lnh v sa i thn tm. Quan nim ngy sc vng l nhng ngy trng tnh, sm hi, n chay l xut pht t nh hng ca Pht gio i tha. Ngoi vic i cha sm hi, nh vo ngy rm v mng mt, h sm n, nhang, hng hoa dng cng Tam Bo v t tin ng B, th hin lng tn knh, thng nh nhng ngi qu c v c th ha hnh vi tu tm dng tnh ca h. Bn cnh vic i cha sm hi vo ngy rm, mng mt , ngi Vit Nam cn c tp tc khc l i ving cha, l Pht vo nhng ngy hi ln nh ngy rm thng ging, rm thng t (Pht n) v rm thng by (l vu lan). y l mt tp tc, mt nhu cu khng th thiu c trong i sng ngi Vit. Tuy nhin, i ving cha cng ty thuc vo mc ch v quan nim ca mi ngi. Cnh ca cha bao gi cng rng m i vi thp phng b tnh, nht l cc ngy hi ln ca Pht gio, ca dn gian (tt Nguyn n) hoc nhng ngy k nim ln ca lch s dn tc, (gi t Hng Vng). Vo nhng ngy ny, ng o cc tng lp nhn dn, cc gii trong x hi u qui t v y. Trc cnh ca thin mn, nhng khun mt trang nghim, v p thanh thot ca hoa hu, hoa cc chen ln vi hng trm quyn ta to nn bu khng kh m cng, linh thing, th hin tm lng thnh knh ca h i vi c Pht v cc bc Thnh Hin. Nhng hnh nh gp phn to nn bn sc v nt p vn ha ca dn tc Vit. Trong dng ngi tp np, ng o khng phi ai cng n y v l do tn ngng thun ty. Mt s ng ngi ch n gin mun i xem l hi hoc thch chim ngng v p ca cha chin nhng khi hi nhp vo bu khng kh trang nghim h cng thy mnh tr nn nh c v trm tnh hn, y l c hi gip h quay v vi o Pht. c/ nh hng Pht gio qua nghi thc ma chay, ci hi :

y cng l sinh hot thng xy ra trong i sng ngi Vit. V ma chay, theo phong tc ca ngi Vit Nam v Trung Hoa trc y rt l phin phc v hao tn. Tuy nhin nh c s dn dt ca ch tng th tang l din ra n gin v trang nghim hn. Khi trong gia nh (theo o Pht) c ngi qua i, thn quyn n cha thnh ch tng v nh gip phn tang l (thng gi l lm ma chay). Thng thng cc nghi thc trong tang l c din ra tun t nh sau : (1) Nghi thc nhp lim ngi cht; (2) l pht tang; (3) l tin linh (cng cm); (4) kha l k siu cho hng linh; (5) l co Triu T (co t tin ng B trc gi di quan); (6) l di quan v h huyt; (7) a l hng, long v, hnh vong v nh hoc cha; (8) l an sng; (9) cng tht (tng kinh cu siu v cng cm cho hng linh trong by tun gm 49 ngy, mi tun cng mt ln); (10) l tiu tng (gip nm, sau ngy hng linh mt mt nm); (11) l i tng (l x tang, sau ngy hng linh qua i hai nm). nhng gia nh khng theo o Pht nhng do ngi qu c hoc gia ch mn chung o Pht nn h thnh ch tng, ni n tng kinh cu siu cho hng linh v t chc tang l ging nh nhng tn theo o Pht. Nhn chung, tp tc ma chay ti Vit Nam chu nh hng su m t nhng nghi thc ca Pht gio. Vic ci hi, tm nh hng ca Pht gio t ra t phc tp hn so vi Thin Cha gio, khng gio hay Hi gio. Trc khi tin ti hn nhn, nhiu i bn tr theo tn ngng Pht gio, thng n cha khn nguyn vi ch Pht ph h cho mi lng duyn ca h c thun bum xui gi. n ngy ci hi, h c hng dn v cha ch tng lm l "hng thun quy y" trc khi rc du. l mt l chc lnh ngn gn v c ch tng khuyn dy mt s nguyn tc o c Pht gio, lm kim ch nam cho cuc sng mi. Ngoi nhng phong tc ca ngi Vit Nam chu nh hng Pht gio c k trn, chng ta cn thy mt s tp tc khc cng tng i ph bin v c t nhiu lin quan n Pht gio m chng ta phi ghi nhn. d/ Cc phong tc tp qun khc. 1/ Tp tc t vng m: y l tp tc rt ph bin Vit Nam m ngi Vit tip nhn t Pht gio Trung Quc. Nhiu ngi ng nhn rng tp tc ny xut gia t quan im nhn qu lun hi ca Pht gio, do n tn ti trong Pht gio t xa cho ti ngy nay. Nu i ny ai n hin lnh, tu tm dng tnh th i sau s ti sinh tr li lm ngi hnh phc, sung sng giu sang hoc vng sanh v th gii cc lc. Cn nu kip ny n t bc, lm nhiu iu c, sau khi cht s b a xung a ngc ci m ti chu nhiu au kh. Ngi nhiu ti li hay khng c ai th cng, cu siu th ni a ngc b oan c, i lnh, khng th siu thot c hoc u thai c. Cho nn nhng ngi thn ni dng th phi th cng, tng kinh cu siu ngi thn ca mnh di ci m ti bt i phn ti li hoc c m no m thot kip. Sau khi cng gi, ngy vng ngi cht s nhn c nhng vt dng, tin bc cng v t . Trong cc m v giy tin vng bc cng thng c hnh nh (Pht Di Lc hay B Tt Quan m) hoc ch ngha (ch vng

sanh, ch trin) c yu t ca Pht gio vi mong s cu ca Ch Pht i vi ngi khut. y xin ni r, tp tc t vng m l mt "h tc" mang tnh m tn d oan v v l, ngi Pht t chn chnh khng bao gi chp nhn. Chnh trn th gian ny, ng tin ca nc ny mang sang nc khc cn kh c chp nhn, hung h t nhn gian, t gi xung m ph xi, l chuyn khng c c s tin cy c. Theo Pht dy chng sanh ty nghip thin c theo m thc sanh ni ci lnh, ci d. Thn nhn chng ta cht cng theo nghip thin c m th sanh vo su ci ch khng ngi ch vic t vng m ca ngi thn, va tri vi o l, va ph tn tin bc v ch. Theo Pht gio th c rt nhiu cch th hin lng thng v lng chung thy ca ngi sng i vi ngi cht bng cch khi c ngi sp cht, thn quyn phi pht tm b th, cng dng, phng sanh v iu quan trng l phi thng tin cho ngi bit vic lm ca gia nh m hng tm n con ngi thin, nh m h s th sanh vo cnh gii an lnh. 2/ Tp tc coi ngy gi : y l mt tp tc n su vo tp qun ca ngi Vit ni ring v c Chu ni chung. Mi khi sp lm mt vic g quan trng nh xy dng nh ca, m cht, m ci, xut hnh u nm... ngi ta thng v cha nh cc thy coi gip gim ngy no tt th lm ngy no xu th trnh. Thng thng ngi ta hay trnh ba ngy: mng 05, 14, 23, h cho ba ngy ny l xui xo, l bt hnh, cn phi trnh. Theo ci nhn ca Pht gio th y cng l mt loi hnh m tn, ngi Pht t khng nn chy theo. c Pht dy rng vi ngi lm iu lnh, ngy no cng l ngy tt vi ngi lm vic tt, ngy no cng l ngy lnh. Nm thng i vi ngi lm thin u l ngy tt c, gieo nhn thin th s gt qu lnh. Gio l nhn qu ca o Pht l cn cn cng bng vi kh au v hnh phc ca con ngi ch khng phi l s phn nh ca hn xui. 3/ Tp tc cng sao hn : Tp tc ny rt ph bin v n su vo tp qun ca ngi Vit v li c s tham gia ca Pht gio. Nguyn nhn cng bt ngun t Trung Quc, sau truyn qua Vit Nam ri vo trong Pht gio. Thi xa ta c Tam gio ng nguyn; Pht, Lo v Khng gio, ng quy v mt ngun. Ch trng nh nhau, cng mt thin ch ng gp cho x hi, phc hng o c, a i sng ca con ngi n m no hnh phc. Trong bi cnh Tam gio , cc thy Pht gio phi linh ng, phi tm hiu, hc hi nhng ci lu truyn ca o bn c mt ci nhn ha ng, cm thng v nht l ko Pht t tr v vi bi qu, xem tng, th cc thy cng cng sao, bi qum xin xm, cho ngi Pht t quay v cha, thay v h ly thn linh th ly Pht tt hn. Bc th hai l ging o l nhn qu, Bt chnh o, to chnh kin cho ngi Pht t xa b t kin trc y ca h. Trong phng tin ny c mt s ngi lm dng v dn d n tr thnh mt loi hnh sinh hot ca Pht gio. Hiu r iu ny, ngi Pht t nn loi b tp tc m tn ny.

4/ Tp tc xin xm, bi qu : Xin xm bi qu l mt vic cu may. Cng bt ngun t Trung Quc, mt loi hnh sinh hot kh rm r ti cc cha, nh, miu vo dp u nm mi hoc cc ngy l ln. Cc cha lng c th Quan Thnh Qun thng c i i vi vic xin xm. Ngi xin xm trc ht n ly Pht ri sang bn th Quan Thnh, khn nguyn xin mt qu xm, ri h lc ng xm c 100 th ly mt th rt ra, sau h cm qu xm n nh thy tr tr gii p gim vn mng ca mnh. Mi th ng vi mt l xm c ghi sn trong nhng iu tin on v cng vic lm n, hc tp, hn nhn, gia nh... ca mi ngi bc c qu xm . y l mt tp tc khng lnh mnh do tin tng vo s may ri ca s phn c sp t, an bi t trc. Nh sch xa co cu "phc ch tm linh, hoa lai thn m". Ngha l ngi gp lc phc n th gi qu ra u tt, khi ha li thi rt l xm no cng xu. Th l tt xu ti mnh, khng phi ti xm qu. Ngi Pht t chn chnh cn phi loi b nhng loi hnh m tn ny. Phong tc tp qun ti Vit Nam trong qu trnh tn ti v pht trin chu nhiu tc ng ca tro lu vn ha khc nhau. Nht l t Trung Quc. Trong Pht gio d phn quan trng trong vic nh hnh v duy tr khng t cc tp tc dn gian m chng ta thy vn cn tn ti cho ti ngy nay. Tuy nhin, khng phi cc tp tc c s nh hng ca Pht gio l tt tt c, m trong c tp tc cn phi chc lc li ph hp vi chnh php. l nhim v nng n ca cc nh truyn gio trong thi hin i. Bn cnh s nh hng trong cc phong tc tp qun ca dn tc. PG cn nh hng qua cc loi hnh ngh thut nh, ngh thut to hnh, ngh thut sn khu ci lng... III. NH HNG PHT GIO QUA CC LOI HNH NGH THUT : ^ 1/ Pht gio th hin qua ngh thut sn khu (Ht bi, ht cho, ci lng v kch ni). Ngh thut sn khu cng l mt loi hnh vn ha, nht l cc chng loi ny thuc v di sn mang tnh bn sc ca vn ha dn tc song song vi nhng phn nu ra trn. Tnh trit l "nhn qu bo ng" ca Pht gio ng vai tr quan trng trong cc bi ca tung, v din ph hp vi o l phng ng v np sng truyn thng ca dn tc. Trc ht, loi ht cho xut hin ban u ch yu cc tnh ng bng Bc B, thu ht nhiu tinh hoa ngh thut dn gian nh ma, ht v din cc v truyn Nm truyn thng. ng k nht l v "Quan m Th Knh" i vo dng tung tiu biu chnh thng khi nhc n mn ngh thut ny. Cn c cc v "Trng Vin", "Lu Bnh Dng L", "Kim Nhan", "Chu Mi Thn"... u mang tnh thng thin pht c v cc v ny gi l tiu biu nn c tn gi l "cho c". Th hai, ht bi ban u i vo np sng cung nh, khc vi cho c, ngh thut ny tr nn mt loi hnh gii tr cao cp dnh cho vua cha v gii thng lu, mt pha khc l n dnh cho nhng ai c trnh thng thc ngh thut, tng i th mi c th xem v cm nhn c chng loi c o ny. C th ni xuyn sut th k th 19 l thi i hong kim ca ngh thut ht bi. Cc v "San Hu"; "Tam N Vng"; "Din V

nh", "Nghiu S c Hn"... l nhng v mang tnh cht dn tc chnh thng v cha ng ton vn trit l "nhn qu bo ng" v hng thin mt cch cao p. T nhc c, nhc ti t tr thnh hnh thi "ca ra b", t tr thnh ngh thut sn khu ci lng t u nhng nm hai mi (1922) ca th k ny Nam B. C th ni cha c ngh thut dn tc no pht trin nhanh chng, c sc cun mnh m v dung np nhiu mng dn ca nh b mn ci lng. Chnh v yu t phng khong , ci lng d dng tin su vo chn l ca Pht gio, m ra cnh ca c s tch Pht Thch Ca v nhiu in tch khc ca Pht gio vo gia sn ngh thut ca mnh. y l mt loi hnh ngh thut c ng o b con lao ng Vit Nam nht l cc vng ngoi mn chung v a thch. Gio l "nhn qu bo ng, thng thin pht c"... c cc son gi th hin cc v ci lng v c khn gi say m thng thc v ng vng trn din n sn khu trong sut my chc nm qua. Tiu biu nh cc v "Thch Ca c o", "Quan m Th Knh", "Quan m Diu Thin", "Mc Lin Thanh ", c bit gn y (u thp nin 90) c hai v ng ch l "Thot Vng Tc Ly" v 'Thi T A X Th" ca son gi Gic o Dng Kinh Thnh, l hai v tung chuyn chnh u tin ca Pht gio Vit Nam, c trnh din nhiu ni v thc hin bng video v bng cassette pht hnh rng ri trong v ngoi nc. Ngoi ra cn c cc v chu nh hng t nhiu t tng Pht gio nh cc v "Phm Cng Cc Hoa", "Tm Cm", "Kim Vn Kiu"... do s nh hng tinh thn t bi h x ca Pht gio nn lun lun cc tung ci lng phn kt thc u c hu. Nh nghin cu Sn Nam tng pht biu v iu ny : "Nc ta t xa vn theo truyn thng Tam gio, nht l nh nh hng vn ha Pht gio m tin ln, nhn vt trong v tung d l lng (...) iu quan trng l nhn vt chnh, nhn vt ph y phi c gii quyt mn cht theo tinh thn bi tr, dng, theo lut nhn qu ca Pht gio (...). Pht gio l php mu dung ha mi mu thun, ch no cho con ngi thot khi nhng cnh ng o le, kh x nht. Nu thot khi lun l y, ci lng s l ci xc khng hn". (25) Sau cng l kch ni, y l loi hnh ngh thut c du nhp t phng Ty sau th chin th hai (1938 - 1945), ban u ch yu biu din cc v phng tc t cc v tung ca nc ngoi phc v cho Thc Dn v Quan Li tha sai. Sau thp nin 60, kch ni mi c v tr tht s trong sn khu Vit Nam v c ngi dn hng ng bng cc v din do chnh ngi Vit Nam dn dng. Kch ni cha c ng gp g ng k cho Pht gio nh cc loi hnh ngh thut khc. Tuy nhin ni dung cng hm cha nhiu cn ban o c dn tc trong c nh hng Pht gio. Khng ch trong ngh thut sn khu, din xut ngi ta mi thy s yu mn ca ng o qun chng i vi o Pht m chng ta cn thy c iu ny qua ngh thut to hnh. 2/ nh hng Pht gio qua ngh thut to hnh : - V kin trc : Khi Pht gio truyn vo Vit Nam, c nhin em theo cc kiu kin trc cha thp, lu chung gc trng theo m hnh kin trc ca n , Min in v Trung Hoa. Tuy nhin theo thi gian, tinh thn khai phng ca Pht gio phi hp cung vi li tu duy tng hp ca dn tc Vit to ra mt m hnh kin trc rt ring cho Pht

gio Vit Nam. Cha thp Vit nam thng c xy dng vi li kin trc c bit, mi cha bao gi cng n du sau ly tre lng, di gc cy a hay mt ni c cnh tr thin nhin p hoc thanh vng. Theo Nguy Qun v Phan Cm Thng th kin trc Cha Thp Vit Nam l "mt qun th kin trc c quy m khng ln, tng xng vi tm vc con ngi, phn b lp kin trc theo mt trc dc ko di gy cm gic i su khng cng, a t nhin xen k trong cc thnh phn, ch trng cnh quan sng nc, vn cha, lm cho cng trnh c tnh cht ci m lun ln hn khi thc th ca n". (26) Theo m hnh kin trc theo kiu ch "cng" : bi ng v in Pht c ni nhau bng nh thin hng; kiu ch "inh" : trc; kiu ch "Tam" : c ba np nh song song vi nhau, hay kiu "Ni cng ngoi Quc" : pha trc l tin ng v in Pht, sau l mnh sn hnh vung trng cy cnh, t hn non b, pha sau l nh hu t, hai bn l nh ng v nh Ty (27). Pht gio li nhiu qun th kin trc c o v danh lam thng cnh cho nc Vit, nhiu ngi cha ni ting nh min Bc c cha Mt Ct, cha Ty phng, cha Hng, min Trung c cha Thin M, cha T Hiu, cha Bo Quc, v min Nam c cc cha Gic Lm, cha Vnh Trng... - V iu khc : Ngy nay c dp tham quan vin bo tng ln Vit Nam, chng ta s thy nhiu ct tng, ph iu ca Pht gio c trng by, khng nhng l mt nim t ho ca nn vn ha dn tc Vit m cn l du vt chng minh s nh hng ca Pht gio c mt trong lnh vc ny. Tiu biu ta thy c cc tc phm nh tng Quan m nghn mt nghn tay (28). Cha H (Vnh Ph, Bc Vit, cao 3,2m), 16 pho tng t g ca cha Ty Phng (H Ty, Bc Vit), B tng Thp Bt La Hn cha Phc Lm (Hi An, Qung Nam Nng), B tng Thp Bt cha Trng (M Tho), tng Tuyt Sn cha Trm Gian (H Ty). Tng Pht Thch Ca, cao 1,07m bng ng l hin vt Bo tng lch s TPHCM... l nhng tc phm ngh thut iu khc c o ca Vit Nam cn c nhng cng trnh iu khc quy m v mang tnh lch s nh tng "Pht Nhp Nit Bn" di 49m ni Tr C, Phan Thit c kin to nm 1962, tng c Pht Thch Ca ngi kit gi cao 11m ti Vng Tu, Khnh Thnh ngy 10/3/963 ; tng "Kim thn Pht t" cao 24m cha Long Sn, TP. Nha Trang c thc hin vo nm 1964. V v hi ha : Mi cha c knh gia ni non tnh mch hay cc l hi ving cha ngy u xun hoc t tng c o ca trit hc, ca thin hc Pht gio lun l ti gy nhiu cm hng cho cc ngh nhn v ha s Vit Nam. Nhiu trang la, tranh mu nc, sn du, sn mi cp n Pht gio c cc ha s, ngh nhn ln tui Vit Nam th hin mt cch sng ng v tinh t qua cc tc phm nh "cha Thy" ca Nguyn Gia Tr sng tc nm 1938, "L Cha" ca Nguyn Siu, "Bc Tng" ca Quang Em, "i L Cha" ca Nguyn Khc Vnh. c bit t thp nin tm mi tr li y, c "Thin Qun", "Quan m Th Hin"; "Bch Nhn", "Rng Thin" ca ha s Phng Hng, "Hi u Th Ngn" ca Hunh Tun B; "Nht Hoa Vn Php" ca Vn Quan... n y, chng ta c th kt lun rng nhng t tng v hnh nh ca Pht gio li nhng du n su m trong phong tc tp qun, trong vn hc v ngh thut ca

ngi Vit Nam trong lch s v n s tip tc ta sng ci tinh hoa c o ca mnh cho dn tc Vit ni ring v c nhn loi ni chung trong tng lai.