ELEKTRKL ARA AK SSTEMLER Dnyamzn artan nfusuna bal olarak ulatrmada kullanlan ara says da artmaktadr.

Bu art beraberinde kullanlan yakt miktarnn da artmas anlamna gelmektedir. Kullanlan fosil yaktlar ise atmosferde kirletici emisyonlarn ve karbondioksit (CO2) gaz miktarnn hzla artna bu balamda sera etkisi oluumuna ve iklim deiikliine kadar uzanan geni erevede sorunlara neden olmaktadr. Ulamn bu kirleticiler arasnda en byk rol oynadn dndmzde ulamda enerji verimlilii konusu devaml gndemde olmaktadr. ekil-1'de petrol tketiminin yllara gre dal verilmitir. Bu dalma gre 1972'ler de %45'lik paya sahip olan ulam 2006 ylna gelindiinde %60 seviyesine ulamtr. 1 ekil-2'de de kara ve deniz yolu yamaclnn Avrupa'daki lkelere gre dalm verilmitir. Bu dalmda bize aka gstermektedir ki hemen hemen tm lkelerde karayolu nemli bir paya sahiptir.2 Bu ciddi sorunlar ve gnmz teknolojisinin getirdii yenilikler sonucunda karbon emisyonunun azaltlmasna ynelik almalar hz kazanmtr. Bu almalardan belki de en nemlisi elektrikli aralar olutur. Bizde bu yazmzda elektrikli aralarn en nemli noktasn tekil eden ak sistemleri zerinde younlaacaz. ncelikle elektrikli aralarn genel yaplarna bakacak olursak; 1. Elektrik Motoru 2. Elektronik Kontrol Modl 3. Pil, Pil Ynetim Sistemi, Akll Ak arj Cihaz, Kablolama Sistemi,Jeneratif Fren Sistemi 4. Ara Gvdesi,Soutma,Fren olarak drt ana paradan meydana gelir. Elektrikli aralarda kullanlan elektrik motorlarnn g/tork erileri iten yanmal motorlara gre daha yksek olduu iin ivmelenmeleri ok daha hzl bir ekilde olabilmektedir. Bunun yan sra iten yanmal motorlarda ki gibi bir hareket sistemi olmadndan tr ok sessiz alma zellikleri vardr. Elektronik kontrol modlleri ile kullancnn isteklerine daha rahat cevap verebilen, her anda konfor ve gvenlie olanak salayabilen sistemler sayesinde yolculuk daha keyifli hale gelebilmektedir. Bir elektrikli aran almas iin bir elektrik motoru tarafndan tahrike ihtiya duymaktadr. Bu motor da elektronik kontrol modl sayesinde kontrol edilebilmektedir. Kontrolrn yapt i aracn gaz pedalna veya daha gelikin modellerde gaz tuuna basldnda uygulanan sinyali alr. Bu sinyale uygun olarak da tekerleklere iletilmesi gereken torku hesaplar bunun sonucunda gerekli olan enerjiyi akden ekerek motora oradan da tekerleklere iletir. Tahrik sisteminde alternatif akm (AC) ve doru akm (DC) olarak iki tr mevcuttur. Gemite deiken devirli uygulamalarda DC motorlar kullanlmasna karlk gnmzde teknolojinin gelimesi ile beraber AC motorlar artk daha yaygn kullanlmaktadr. DC motorlar kontrol etmek daha kolay ve ucuzdur. Ancak gerek arlklar gerekse byklklerine baklacak olursa AC motorlara gre dezavantajldr. Verimlilik asndan da DC motorlar bir adm geridedir. AC motorlar ve denetleyicileri daha yaygn ve geni rn yelpazesine sahiptir. Buna karlk getirdii karmak elektronik sistemler nedeni ile DC motorlara gre daha pahaldr. Eletkrikli aralarn genel zelliklerini ve alma ekline de ksaca deindikten sonra artk bu aralarn en nemli noktas olan ak sistemlerini detaylandrmamzda fayda var. Ak temel olarak elektrik enerjisini kimyasal enerji olarak depo eden ihtiya halinde bunu elektrik enerjisi olarak geri veren cihazlardr.3 Be ana bileenden meydana gelmektedir. 1. Anot ve Katot Kutuplar 2. Ayrclar 3. Terminaller 4. Elektrolitik 5. Muhafaza Kab Her bateri pozitif ve negatif olmak zere iki terminalden oluur. Bateri iinde bulunan elektrolit ise sv, jel veya kat maddelerden oluabilir. Gemite kurun-asit, nikel-kadminyum gibi sv maddelerden yaplan elektrolit gnmzde lityum-iyon, lityum polimer gibi kat veya jelimsi maddelere yerini brakmtr. Basit olarak aknn almasn zetleyecek olursak; ak ierisinde

bulunan elektrokimyasal hcreler elektriki adan belirli bir potansiyel fark oluturur. Bu potansiyel fark sayesinde pozitif (anot) ve negatif (katot) kutuplar meydana gelir. Bu kutuplara bir motor balandn dndmzde devre tamamlanm olur. Bunun sonucunda pilden motoro doru bir akm akmaya balar. Bu akm motoru tahrik ederek tork oluturmasn salar. Peki biz bu aklerden hangisini aracmzda kullanmamz gerekir? Hangi ak daha avantajldr? Dilerseniz bu sorularn yantn net bir ekilde alabilmek iin ak yaplarn detaylandralm. Pb-Asit Ak Kurun-Asit aklerin negatif tabakalar kurundan yaplr ve kuruna ek olarak kalsiyum ve antimon kullanlarak imal edilmi pozitif tabakalarn arasna sktrlmtr. Kurun oksit PbO 2 veyaPbSO4 kullanlarak da pozitif ve negatif tabakalar birbirine yaptrlr. Kullanlan bu aktif maddeler enerji depolanmas iin geni bir yzey alan oluturur. Mikrogzenekli ayrclar kimyasal reaksiyonun burada gereklemesini salayarak elektrotlarn ksa devre olmasn nler. Bu bloklu yapda her pozitif kutup tek bir pozitif kutuba her negatif kutup tek bir negatif kutuba ulaacak ekilde dizayn edilerek iki kutup ba elde edilmi olur. Bu yap da polipropilenden yaplm gvde iine yerletirilir. Havalandrma kapa taklr. Szdrmasz bir ekilde monte edilir. Yaklak olarak 20 yla kadar mrleri vardr. Periyodik bakmlar yaptrldnda bu sre daha da uzun olabilmektedir. Verimlilikleri de %95~%99 arasnda deikenlik gsterir.4 NiMH Ak Pazara nikel-kadminyum (Ni-Cd) pillerin yerini alarak girmitir. Tketici elektroniinde 1980'lerden sonra olduka yaygn olarak kullanlmtr.Ni-Cd aklerden %35 daha fazla depolama yapabilen NiMH akler yksek kapasiteleri nedeni ile tercih nedeni haline gelmitir. NiMH akler AB5 (LaNi5)ve AB2 (TiN2) bileiklerinden meydana gelir. Yaklak olarak birbirine e deer hidrojen depolama kapasiteleri vardr ve bu miktar arlklar bana %1.5 civardr. Bu dk depolama zellii nedeni ile yksek glerde ok ok byk pillerin kullanlmas gerekmektedir. Bu da kompakt elektrikli ara tasarm iin dezavantaj oluturmaktadr. Li-ion Akler Ak tipleri arasnda nc nesil olarak grlen Li-ion bateriler eletkrikli aralar iin ska tercih edilen ak modelidir. Yksek negatif potansiyele ve minimum atomik arla sahip olan littyum yksek performans karakteristii ile elektrikli aralarda kullanlan akler iin ok ideal bir madde olmutur. Ancak lityum metali tek bana hava ve dier sv elektrolitlerle tepkime vermemektedir. Bu da balangta aklerin dizaynn zorlatrmtr. Ortaya kan bu problem lityum metaline karbon eklenmesi ile ortaya kan Lityum Grafit (Li xC) maddesinin ortaya karlmas ile zlm oldu. 5 Li-ion pillerin dearj srasnda lityum iyonlar ( Li+ )serbest braklr ve Li+ anottan katoda doru hareket eder. Organik elektrolitler lityum tarafndan indirgenmeye kar direlidir. Lityum su ile reaksiyona girerek katod oksidasyonunu meydana getirir. Bu olay kolayca terse evrilebilir. Bunun sonucunda kutup balarnda potansiyel fark oluturularak gerilim elde edilir. Li-ion pillerde arj ve dearj sreleri Pb-Asit, NiMH pillere gre ok ok ksadr. Bunun yannda ayn miktarda enerji elde etmek iin NiMH aklere gre %40 daha az yere ihtiya duyar. 6 Gerek hzl arj gerekse en az yer gerektirmesi nedeni ile kompakt elektrikli aralarda kullanm gittike yaylmaktadr. Toparlayacak olursak li-ion piller geleneksel Pb-asit, NiMH pillere gre birim hacim ve arlk bana kat daha fazla enerji depolama yeteneine sahiptir. 7 Yksek enerji zellikleri ile Li-ion akler havaclk elektrikli aralar, hibrit elektrikli aralar gibi yksek tork gerektiren uygulamalarda yaygn olarak kullanlmaktadr. Kendi kendine dearj oran Li-ion aklerde %5 iken geleksel aklerde %20 civarndadr. G younluu , gravimetrik ve hacimsel enerji younluklarnn ykseklii nedeni ile ska kullanlmaktadrlar. KAYNAKA: Electric Vehicle Battery System / Sandeep Dhameja http://www.vr.ncue.edu.tw/sfs3a/ Hibrit ve Elektrikli Aralar Ulamda Enerji Verimlilii in Bir Alternatif Hamdi UAROL, Emre KURAL, Diner Mehmet BAHAR, Eren ZSU, Erkan ELCK, Mehmet Ali MEN, Murat

DEMRC, Murat GLER, nc ARARAT, Ali nder BLROLU, Orhan KTK, Yaln SOLAK, Celal ERGN, Mustafa TIRIS TBTAK Marmara Aratrma Merkezi, Enerji Enstits Key World Energy Statistics, International Energy Agency, 2008 Avrupa evre Ajans http://www.eea.europa.eu/tr Direktif 88/77/EEC,Motor vehicles with trailers: emission of gaseous pollutants from diesel engines,European Directive Mutlu Ak