D.E....B.F.

Dergisi Cilt:13, Say:II, Yl:1998, ss:47-63

POLTK-EKONOMK DALGALANMALAR KURAMI KAPSAMINDA TRKYEDEK POLTK YAPININ EKONOM ZERNDEK ETKS brahim BAKIRTA(*) ZET Politik-ekonomik dalgalanmalar kuram, politik kararlar ve ekonomi politikalar arasndaki ilikiyi incelemektedir. Politik-ekonomik dalgalanmalar kuramna gre, ekonomik dalgalanmalar seim dnemlerini yanstmaktadr. alma blmden olumaktadr. Birinci ve ikinci blmde, politik-ekonomik dalgalanmalar hakknda genel bilgiler verilmektedir. nc blmde ise, Trkiyenin politik-ekonomik yaps iin kuramn geerlilii incelenmektedir.

1.GR Politik ktisat 20. yzyln son eyreinde, piyasa davranlar zerinde younlamtr. Baz alanlarda, ekonomik motivasyon ve politik kararlar arasndaki etkileimi kabul etmemek olanakszdr. Politik ve ekonomik sistemler arasndaki etkileimi analiz eden politik ekonomik dalgalanmalar, politikaclarn politik kayglar ile semenlerin ekonomik kayglar arasndaki ilikiyi eitli ynlerden incelemektedir (NORDHAUS, 1997a: 40). Gnmzn politik tercihleri, gelecekteki refah dzeyini etkilemektedir. Bu tercihler gelecek kuaklarn sermaye ve doal kaynak stoklar ile tketim kararlarn etkileyecektir. Ekonomik hayatn tm aamalar, hkmet politikalarndan etkilenmektedir. Bu politikalar, bugnk refah ile gelecekteki refah arasndaki tercih zerinde de etkilidir (NORDHAUS, 1997b: 232-233). Bu almada, politik-ekonomik dalgalanmalar kuram erevesinde politika ve ekonomi arasndaki etkileime ilikin modeller incelenecektir. almann birinci blmnde politik ekonomik dalgalanmalara genel bir ereveden baklarak, politik-ekonomik dalgalanmalarn tanm, tarihesi ve konuya ilikin almalarn ortak hareket noktas olan unsurlara yer verilecektir. kinci blmde, politik dalgalanmalara ilikin yaklamlar incelenecektir. almann son blmnde ise, elde edilen bilgiler erevesinde, Trkiyede politik yap ile ekonomi arasndaki etkileim analiz edilecektir.

(*)

Ar.Gr., Dumlupnar niversitesi, ..B.F., ktisat Blm. 47

brahim Bakrta

2. POLTK-EKONOMK DALGALANMALARA GENEL BAKI 2.1. Politik Ekonomik Dalgalanmalarn Tanm ve Tarihesi

Politikaclarn aldklar kararlarn sosyal refah artrmaya ilikin olduunu savunanlar, bu iddialarn gven duygusu erevesinde ortaya koymulardr. Nitekim 1970li yllara kadar, makroekonomik dalgalanmalara iyi niyetli politikaclarn kastsz olarak alm olduklar karalarn yol at dnlmtr. 1970lerden sonra yaplan almalarda ise, ksa dnemde politik stnlk salamak amac ile hkmetler tarafndan ekonominin baaryla ve kastl olarak kullanld ortaya konulmutur. Politik ekonomik dalgalanmalara ilikin almalar da bu dnemde nem kazanmaya balamtr (MORGAN ve SHACKLETON, 1990: 105). Downs tarafndan ileri srlen oy maksimizasyonu modeli kamusal tercihler literatrnde nemli yeri olan aklamalardan biridir. Downsun modeli, kamu harcama programlarnn ar genilemesine ilikindir. Yakn gemite ileri srlen ekonomik dalgalanmalar kuram ise fiyat, kt ve istihdam dzeyindeki dalgalanmalar aklamaktadr. Bu kurama ilikin ilk dncelere Kaleckide rastlanmasna karn, Frey-Sceneider, Nordhous ve Lindbeck almalaryla politik-ekonomik dalgalanmalar kuramsal temellere oturtmulardr. Nordhaus, Buchanan ve Tullock almalarnda, makroekonomik politikalarn uygun bileimleri ile oylarn maksimize etmeye alan politikaclar, politik piyasadaki iletmeciler olarak grmektedirler. Yaptklar almann varsaymlar (MORGAN ve SHACKLETON, 1990: 106), i)hkmetler, oy oranlarn maksimize edecek politikalar izleyerek, seimleri kazanmay hedeflerler, ii) semenlerin, olas makroekonomik sonular arasndaki tercihlerinin srekli bir kmesi vardr. Bu tercihler, semenlerin oy verme davranlarna da yansmaktadr, iii) hkmetler, isizlik ve enflasyon kombinasyonlarn karlar iin kullanacaktr. Son varsaym, ksa dnem Phillips Erisinin varln ifade etmektedir. Hkmetler yeniden seilmek iin, dk isizlii yksek enflasyona tercih edeceklerdir. Seimlerden sonra ise, ekonomi daha yksek bir isizlik dzeyine geri dnecektir. Gelecek seimlerden nce, bu modelin tekrarlanmas dalgalanma ile tamamlanacaktr (ROGOFF ve SIBERT, 1997: 385). Hkmetler, talep ynl politikalar kullanarak, rnein, vergileri azaltarak ve/veya kamu harcamalarn artrarak ve faiz oranlarn azaltarak, belli bir dnem ekonominin genilemesini salayabilir. Ancak, ekonomi politikas aralarnn ikisini dzeltmek dier ikisini bozuyor ise, bunlarn herbirinin politik olarak nasl kullanlaca ekonomi iin nemlidir (SLOMAN, 1991: 520).

48

Politik-Ekonomik Dalgalanmalar

Bu model her ne kadar ilgin olsa da, zaman testine oturmamaktadr. Bu durum iin yaplan aklamalar, halkn hkmet tarafndan, geniletici ekonomik kararlarla srekli olarak aldatabileceini varsaymaktadr. 1970lerde ortaya kan rasyonel beklentiler mantn kabul eden iktisatlar, enflasyon ve isizlik arasndaki kullanlabilir deiim varsaymna pek scak bakmamaktadrlar. Bu dnemde yer alan dier bir iktisat Hibbsdir. Hibbs, farkl politik partilerin farkl ekonomik tercihlere sahip olduklarn belirterek; muhafazakar partilerin enflasyona, sosyalist partilerin ise, isizlie nem verdiklerini aklamtr. Bu sre ierisinde deien partiler ve bunlarn ekonomik kararlarna bal olarak ekonomide bir dalgalanma meydana gelecektir. Bir hkmet, halk desteini salamak iin, enflasyondan daha ok isizlik orann azaltmak yoluyla kiisel kar salayacan bilmektedir. Bu nedenden dolay, rasyonel bir oy maksimizasyoncusu olan hkmet, seim dneminde, bir nceki dneme gre isizlii drmeye alr. Ancak bu yapld taktirde, enflasyon zerindeki kontrol zayflamakta ve enflasyon ykselmektedir. Politik-ekonomik dalgalanmalar kuram, enflasyon ve isizlik arasndaki etkileimi ortaya koymakta ve bu dalgalanmalarn periyotlarnn seim tarihleri evresinde younlaacan ifade etmektedir. Bu konuya ilikin olarak Frey ve Schneiderin analizleri nemlidir (ATKINSON ve STIGLITZ, 1980: 329). nemli makroekonomik gsterge hkmet poplaritesi ve oy sonucu zerinde etkilidir. Bu makroekonomik gstergeler; reel harcanabilir gelirin byme oran, enflasyon oran ve isizlik orandr. Frey ve Schneider yaptklar ekonometrik almalar sonucunda; isizlik oranndaki %1 puanlk bir artn halkn hkmete vermi olduu destekte %6lk bir azalma meydana getirdii sonucuna ulamlardr (BROWN ve JACKSON, 1994: 116-117).
2.2. Noktalar Politik-Ekonomik Dalgalanmalara likin Modellerin Ortak

Makroekonomik almalarn ounda, politik faktrler dsal olarak verilir. Politik ve ekonomik faktrlerden birinin dierini nasl etkiledii nemli bir konudur (NORDHAUS, 1997a: 41). Politik-ekonomik dalgalanmalar kuram; temelde ideoloji ve deerkarar dncesi ile politikaclarn halk desteini artrmay salayan politikalar retme yoluyla gelecek seimlerde oylarn maksimize etme istekleriyle snrldr. Politikaclar, seim baars iin ekonomik artlarn neminin farkndadrlar ve bu nedenle seim zamannda elverili artlar meydana getirmek iin makro politikalar harekete geireceklerdir (MUSGRAVE ve MUSGRAVE, 1989: 105).
49

brahim Bakrta

Bunlarn tesinde kuram, ekonomik olaylardaki pasif ve dsal dalgalanmalardaki deiimlere cevap vermesine karn, oylarn maksimize etmek isteyen hkmetlerin hareketleri fiyat, kt ve istihdam dzeyindeki dalgalanmalara neden olacaktr. Dier bir ifadeyle, hkmetlerin hareketleri isel olacaktr. nk oy potansiyelini artrmak amac ile verilen politik kararlar enflasyon ve isizlik arasndaki deiim orannn politik ara olarak kullanlmasna neden olacaktr. Bylece politik aralarn seimi dalgalanmalar meydana getirecektir. Politik-ekonomik dalgalanmalara ilikin olarak yaplan almalarn hareket noktas olarak saylabilecek be soru kmesi, yaplan alma iin nem tamaktadr (NORDHAUS, 1997a: 41). Politik-ekonomik dalgalanma almalarnn ortak soru kmeleri, Semenler: Hkmetin seim davran nedir? Seim davrannda, ekonomik olaylar semenlerin kafasn kartrr m? Semenler rasyonel ve ok bilgili mi, yoksa irrasyonel ve az bilgili midirler? Semenler gemie bakarak m, yoksa ileriye bakarak m kararlarn vermektedirler? Partiler: Politik liderleri veya partileri motive eden unsurlar nelerdir? Politik partiler oylarn maksimize etmeye alan ve frsat mdr veya seim evrelerine hizmet ederek, sosyal ve ekonomik ama kmesini ideolojik olarak m takip ederler? Ekonomik yap: Ekonominin yaps nedir? Partilerin alm olduklar politik kararlar, ekonomik sonular etkilemekte midir, yoksa etkilememekte midir? Politik aralarn en nemlileri nelerdir? Bu politik aralar kim veya kimler kontrol eder? oklar: Politik ve ekonomik oklar nelerdir? oklar isel mi yoksa dsal mdr? Yeterlilik: Partiler tm olarak amalarn m takip etmektedirler yoksa onlarn etrafnda m hareket etmektedirler? Semenleri memnun edici davranlar m sergilemektedirler, yoksa ideolojik amalarn m gerekletirmektedirler? Politik-ekonomik dalgalanmalara ilikin olarak yaplan almalar, bu be soru grubunu farkl ekillerde ele alarak incelemilerdir. Bu soru gruplarnn ilk ikisi, semenlerin rasyonalitesi ve partilerin davran ile ilgilidir. Birinci soru grubu, politik-ekonomik dalgalanmalar literatrndeki anlamazlklarn ortak noktasn oluturmaktadr. nk, semenler parti platformu hakknda rasyonel beklentilere sahipse dalgalanma da farkl olacaktr, eer semenler rasyonel beklentilere sahip deillerse, dalgalanmann iddeti farkl olacaktr. Eer semenler ileri dzeyde rasyonel ise, elde ettikleri tm bilgileri kullanacak ve partilerin gelecek performanslarn deerlendireceklerdir.
50

Politik-Ekonomik Dalgalanmalar

Politik-ekonomik dalgalanmalara ilikin olarak yaplan almalar bir dier sorunu, partilerin frsat ve ideolojik olup olmamalar ile ilgilidir. Eer partiler, gemi durumu hesaba katmakszn, seilme olasln maksimize edecek politikalar tercih ediyorlarsa, partilerin frsat olduu ifade edilir. Eer partiler, politik poplaritelerini veya iktidar kazanlarnn lsne bal olmakszn, belirli ekonomik ve sosyal amalara ulaacak politikalar izliyorlarsa, bu partilerin ideolojik olduu ifade edilir (NORDHAUS, 1997a: 42). Yaplan birok politik-ekonomik dalgalanma modeli semenlerin ileri bakl olmaktan ok geriye bakan ve seimlerle ilgili olarak az bilgiye sahip olduklar varsaymndan hareket etmektedir.
3. POLTK-EKONOMK DALGALANMALARA LKN MODELLER

Bu blmde, politik-ekonomik dalgalanmalara ilikin be nemli modele yer verilecektir. Modellerin herbiri, zel ve politik-dalgalanmalarn sonular hakknda yaplan varsaymlara odaklanmtr.
3.1. Model 1: Frsat Dalgalanma

Sistematik olarak incelenecek olan yaklamlarn ilki, oylarn maksimize etmek isteyen partiler ve rasyonel olmayan semenler kombinasyonudur. Bu modelde, semenler, gemile ilgili olarak iktidar partisini deerlendirmektedir. Semenler, gelecee ynelik performansla ilgili olarak bilgi edinme gayreti iindedirler. Bununla beraber, hkmet, gelecek seimlerde oylarn maksimize edecek ekonomi politikalarn seerler. Bu model, isizlik ile enflasyon arasndaki tercihi analiz etmektedir. Bu modelin iki nemli varsaym vardr: i) Partiler, seim ncesi dnemlerde ekonomiyi canlandrrlar; seim sonras dnemde ise, anti-enflasyonist politikalar uygularlar; ii) Semenlerin, partileri gemie gre deerlendirmesi nedeni ile politik sistem, ksa dnem ufkuna bal olarak ilemektedir.
3.2. Model 2: deolojik Dalgalanma

Douglas Hibbs tarafndan gelitirilen ikinci model, enflasyon ve istihdam ile politikann etkileimini incelemektedir. Hibbsin modelinde, partiler ideolojik olarak tanmlanmaktadr (rnein,; sa, sol). Hibbs, sa kanattaki partilerin, dk enflasyonu yksek isizlie tercih ettiini belirtirken; sol kanattaki partilerin, dk isizlii yksek enflasyona tercih ettiini ifade etmektedir. deolojik dalgalanmada, seimleri kazanarak iktidara gelen parti, deien ekonomik politikalar tekrar seilmek iin karlar iin kullanmayacaktr. Politik-ekonomik dalgalanmalar, semen dalgalanmalarnda daha ok deien iktidar partisinin ideolojisine bal olarak aklanmaktadr.

51

brahim Bakrta

3.3. Model 3: leri Dzeyde Rasyonel Semenler

Politik-ekonomik dalgalanmalar, kuramna yneltilen eletirilerden biri, ileri dzeyde rasyonel semen varsaymndaki yaklamdan ileri gelmektedir. lri dzeyde rasyonel semenler, partiler kadar bilgiye sahiptirler, ileri grldrler ve hafzalar gldr. Byle bir durumda, partiler, partizan vaatlerle ekonomiyi karlar dorultusunda kullanamayacaktr. Sonu olarak, rasyonel ve frsat partiler, ekonomiyi karlar iin kullanmaya teebbs etmeyecek ve politik-ekonomik dalgalanmaya yol amayacaktr. Bu model, tmyle partilerin ve semenlerin ileri dzeyde rasyonel olmalarna dayanmaktadr.
3.4. Model 4: Politik Sistemlere Dsal oklar

Mevcut modellerde ekonomik oklar ya politik sistemden ya da ak bir kaynak olmakszn meydana gelmektedir. Alternatif bir yaklam, oklarn dsal olaylara bal olarak meydana geldiini vurgulamaktadr. rnein, kt hava koullar tmyle dsal bir oktur. Bu varsaym altnda; frsat partiler dikkate alndnda, politik sisteme tepkiler semenleri rasyonalitesine bal olacaktr. Bununla beraber, oka kar gelitirilecek politikalar, iktidardaki partiden bamsz olarak uygulanacaktr. deolojik partilerin varl durumunda ise, politik sisteme ilikin meydana gelecek tepki ok karmaktr. Parti okla mcadele etmeye alrken, rasyonel semen kendi istei ile bu oka kar verecektir. rnein; depresyon sol kanattaki partilere fayda salarken, enflasyonla ilgili bir ok muhafazakar partilere fayda salamaktadr. Bunda dolay, dsal oklar, politika ve iktidarda bir deiiklik izleyebilir. Politik-ekonomik dalgalanmalara ilikin hibir alma, politik arenada partilerin rol zerinde dsal oklarn etkisini belirlememitir. Ancak bu konuda fikir vermesi asndan konu nemlidir. Bunlardan birincisi, semenlerin oklara olduu gibi dsal oklara da tepki vermesidir. 1970li yllar boyunca kendisini hissettiren petrol ve yiyecek okuna semenlerin tepkisini talep enflasyonundan ayrmak zordur. kincisi, dsal oklarn parti poplaritesi zerindeki etkisinin iktidar partisine bal olmad grlmektedir. Enflasyon ya da isizliin artt dnemlerde, semenler muhafazakar ve liberal partileri beenmezler. ncs, iki petrol oku boyunca meydana gelen rejim deimelerine ilikin yaplan bir alma, muhafazakar hkmetler ynnde otomatik bir deiimin meydana gelmediini gstermektedir. ki petrol okunu izleyen dnemde 11 OECD lkesinde rejim deiiklii meydana gelmitir. Bu rejim deiikliklerinin 4nde sol partiler, 7sinde ise muhafazakar partiler ynetime gelmitir.
3.5. Model 5: Yeterlilikteki Farkllk 52

Politik-Ekonomik Dalgalanmalar

1988 ylnda ABDde yaplan bakanlk seimlerine aday olan Dukakisin, Bu seim ideolojik deil, yeterlilie ilikindir. sz, bu modelin temelini oluturmaktadr. Bu dnce, poplariteye ve seimlere ilikin olarak semenlerin kararlarn, partilerin ideolojisinden ok yeterliliklerine ilikin dncelerine gre vereceklerini ileri srmektedir. Yeterlilik, bir partinin ekonomik etkinlii kullanmadaki beceri lsdr. Yeterlilik, partinin ekonomik yapya ilikin elde edilebilecek en iyi bilgiyi elde etmesine ve bu bilgiyi etkin olarak kullanmasna baldr. Yukarda yer verilen drt modelde de partilerin tam yeterlilie sahip olduklar varsaylmtr. Bu modellerde partiler, frsat, rvet alc veya ideolojilerinde inat olsalar dahi, ekonomik kaynaklar etkin olarak kullanmaktadrlar. Modelde, politik davran ve semen deerlendirmesini motive eden unsur, partilerin yeterliklerindeki farkllktr. Bu nedenle semenler, farkl ideolojilerinden ok, yeterlik dzeyindeki farkllklarna bal olarak partiler arasnda tercih yapacaklardr. Farkl yeterlikleri karlatran bir model Rogoff ve Sibert tarafnda gelitirilmitir. Dier bir alma da Schutze tarafndan yaplmtr. Yaplan almada, parti politikasna iliki tercihleriyle uyumlu modeller uygulayan partiler ile geree uygun olmayan modeller uygulayan partiler zerinde durulmaktadr. almann sonucunda, her iki durumda da, yeterlie sahip olmayan partilerin elde edilen bilgileri kullanmada baarsz olduu ortaya konulmutur. ABD verileri politik-ekonomik dalgalanmalar dorular niteliktedir. 1969-1972, 1982-1984 ve 1988 yllar politik-ekonomik dalgalanmalar kuramn dorulamaktadr (DORNBUSCH ve FISCHER, 1990: 584). Yine, Bush iktidarnn bitii de kuram dorular niteliktedir. nk, Bush, geniletici politikalar uygulamakta ok ge kalm ve 1992nin son aynda ekonominin canlanmasn salamsa da, bu semenleri ikna etmemitir.
3.6. Politik Dalgalanmalar Kuramnn Geerliini Snrlayan Unsurlar

Politik-ekonomik dalgalanmalar kuramnn geerliliini azaltan bir ksm unsurlar vardr. Bunlar (DORNBUSCH & FISCHER, 1990: 584): i) ktidarlar, ara dnemlerdeki seimlerde dolay ekonomik dalgalanmalar tam olarak kullanmayabilirler; ii) ktidarlar, daralmalar ve genilemeleri kamuoyunun tepkilerinden ekinerek, aka seimlere gre ayarlamaya raz olmayabilirler ya da cesaret edemeyebilirler. Politikaclar, makroekonomik politikalar, aka karlar dorultusunda yrttkleri izlenimini vermek riskinden ekinebilirler; iii) Petrol oklar ve savalar gibi dsal oklar, seimlere ilikin olarak hazrlanan politikalarn uygulanmasna izin vermeyebilir; iv) Yneticiler, btn mali ve parasal aralar kontrol edemezler; v) Eer semenler rasyonel ise, rasyonel beklentiler kuramna
53

brahim Bakrta

uygun olarak, seimlere gre ayarlanm geniletici para politikalar, beklenen reel etkileri yapmayacak, sadece enflasyona neden olacaktr. Yukarda saylan nedenlerle, seimlerle uyumlu dalgalanmalar dzenli olarak gzlemlenmeyebilir. Bu durum, politik-ekonomik dalgalanmalarn tmyle geersiz olduu anlamna gelmez. Elbetteki, her iktidar, seim zamannda azalan bir enflasyon ve gl bir biimde genileyen bir ekonomiyi arzular. Bu konuda bazlar yeterlilie sahip veya ansldr ve yeniden seilirler. Bazlar ise, daha az yeterlilie sahip veya ansszdrlar ve seimi kaybederler.
4. POLTK-EKONOMK DALGALANMALAR VE TRKYE

Politik-ekonomik dalgalanmalara ilikin olarak yaplan almalarn temel hareket noktas, gelimi lkelerde belli lde geerlilii olan Phillips erisidir. Phillips erisi, enflasyon ile isizlik arasndaki deiik kombinasyonlar gstermektedir. Phillips erisi zerindeki hareketlenmeye bal olarak, enflasyonun azalmas halinde isizlik artarken, isizliin azald durumda da, enflasyon artmaktadr. Bu ilikinin geerlilii halinde, ekonomi politikalarn belirleyenlerin nnde eitli enflasyon-isizlik kombinasyonlar olacaktr. Gelimi lkelerde belli dzeyde geerlilii olan ou ekonomik kuram gibi, Phillips erisinin ortaya koyduu deiimin Trkiye iin geerlilii tartlabilir. Politik-ekonomik dalgalanmalarn Trkiyedeki grnmne bu sebeplerden tr, ncelikle Phillips erisinin Trkiye iin geerliliinin tartlmas ile balanacaktr. Bu amala, politik dalgalanmalar aklamada kullanlan byme oran, isizlik ve enflasyon oranlar gibi makroekonomik gstergeler, Trkiye iin, 1983-1995 dnemi Tablo-1de verilmitir. Tablo-1den de grlecei gibi, Trkiyede enflasyon ve isizlik oranlarna ilikin kombinasyonlar Phillips erisinin ifade ettii gibi ters ynl bir iliki gstermemektedir. Trkiyede 1983, 1987, 1988, 1991, 1992, 1993 yllarnda enflasyon oran artt halde isizlik oran dmemi, aksine artmtr. 1986, 1989, 1990, 1993, 1995 yllarnda ise, hem isizlik hem de enflasyon oran dmtr. Bu verilerden hareketle, politik-ekonomik dalgalanmalar kuramn, Trkiye asndan isizlik ve enflasyon arasndaki deiimlerle test etmek mmkn grnmemektedir. sizlik oranlarnn salksz olduu ve yerine byme oranlarnn kullanlabilecei varsaymndan hareket edilecek olursa, isizlik ve byme oran arasndaki ilikiyi ortaya koyan Okun kanunundan yararlanlmas gerekmektedir. Okun kanununa gre, byme oran trend deerinin zerine ktnda, isizlik oran decektir. Okun yapt lmlerde, byme orannda %5 puanlk bir artn isizlikte %1 azalmaya yol aaca hesaplanmtr. Bu hesaplamada
54

Politik-Ekonomik Dalgalanmalar

kullanlan forml: u = -0.4 (y* - 2.5). Bu formlde; u, isizlik oranndaki deimeyi; y*, byme oran ve 2.5 ise, byme trendini temsil etmektedir (DORNBUSCH ve FISCHER, 1990: 18). Trkiye iin, yukardaki veriler kullanlarak hesaplana byme trendi %4.58 olarak kabul edildiinde, Okun kanunun geerlilii incelenecek olursa, 1986, 1987, 1988, 1990, 1994, 1995 yllar iin byme ve isizlik oranlar arasndaki iliki Okun kanununa uyarken, 1983, 1984, 1989, 1992 yllarnda bu ilikinin geerlii olmad grlmektedir. Bu verilere gre, bu ilikinin Trkiye artlarnda pek geerli olmad ifade edilebilir. Sonu olarak; isizlik, byme ve enflasyon gibi temel makroekonomik deikenlerdeki gelimelerle, Trkiye iin, politik-ekonomik dalgalanmalar test etmek olana yoktur. Bu nedenle, politik-ekonomik dalgalanmalar aklamak amac ile, seimlerin ekonomik istikrarszlklar ve kamu kesiminin genilemesi zerindeki etkileri farkl deikenler yardm ile aklanmaya allacaktr.
TABLO-1 : Trkiyede 1983-1995 Dnemine liki Baz Makroekonomik Deikenler
YILLAR 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995
1

SZLK ORANI1 16.1 16.1 16.3 15.8 15.2 16.8 15.0 14.5 14.9 15.4 15.2 16.6 14.2

ENLASYON ORANI2 30.5 50.3 43.2 29.6 32.0 70.5 63.9 52.1 55.3 62.1 58.3 120.7 89.0

BYME ORANI3 4.2 7.1 4.3 6.8 9.8 1.5 1.6 9.4 0.3 6.4 8.1 -6.1 7.6

eitli yllara ait DPT Temel Ekonomik Gstergelerden derlenmi olup, ak isizlik ve eksik istihdamn toplamn gstermektedir. 2 Enflasyon oranlar toptan eya fiyatlarndaki yllk ortalama yzde deiimleri gstermekte olup, DEnin Toptan Eya ve Tketici Fiyatlar Aylk Bltenlerinden derlenmitir. 1983-187 yllar arasnda 1981=100 bazl endeks kullanlmtr. 1988-1995 yllar iinse, 1987=100 bazl endeks kullanlmtr. 3 eitli yllara ait DPT Temel Ekonomik Gstergelerden derlenmitir.

Bu deikenlerden birincisi, seim yllarnda ve zellikle de seim ncesi ve sonras dnemlerde kamu toptan eya fiyatlar ile ekonomi genelindeki fiyatlar arasndaki etkileimdir. almada kullanlacak ikinci
55

brahim Bakrta

deiken, KTlerin kar/zararlardr. nk, politik-ekonomik dalgalanmalar erevesinde konu ele alndnda, seim dnemlerinde karlarn azalmas ve zararlarn artmas beklenebilir. Ancak konuya ilikin aylk verilerin bulunmamas nedeniyle, ortaya kan sonular ileri srlen varsaymlarla uyum ierisinde olmayabilir. nc deiken ise, kamu kesimindeki personel saysdr. nk, seimlerin kamu kesiminin genilemesine yol at eklindeki genel ngrye gre, seim yllarnda personel saysnn artmas beklenmektedir. Yaplan almada kullanlacak drdnc deiken, konsolide bte yatrm harcamalar ile kamu kesimi personel harcamalardr. nk, seimlerin hemen ncesinde kamu grevlilerinin cretlerinde yaplan artlar ve giriilen ya da hzlandrlan kamu yatrmlar ekonominin genel akn etkilemektedir. Bu deikenlerden hareketle gerek milletvekillii gerekse yerel seimler Trk ekonomisini nasl etkilemitir? Alnan politik kararlar ekonomik yaam, politik-ekonomik dalgalanmalar kuramndaki gibi etkilemi midir? Bu sorular cevaplamaya gemeden nce Trkiyedeki seim yllarnn belirtilmesi ile analize balanacaktr. almada kullanlan tm istatistikler ekte verilmitir. Trkiyede 1965 ylndan beri; 1965, 1969, 1973, 1977, 1983, 1987, 1991 ve 1995 yllarnda milletvekillii seimleri yaplmtr. Ayn dnem itibar ile, 1968, 1973, 1977, 1984, 1989 ve 1994 yllarnda da yerel ynetim seimleri yaplmtr. Yaplan almada, verilerin yetersiz olmas nedeniyle, bu seimlerin her biri analiz edilmemitir. Bundan dolay almada, istatistiki veriler asndan daha gvenilir olduuna inanlan1980 sonrasna ilikin veriler kullanlmtr. almann bu dnemden itibaren ele alnmasndaki dier bir neden, 1980 sonras dnemden itibaren istatistiki verilerin daha ksa aralklarla hesaplanmaya balanm olmasdr. Bu noktadan hareketle, ele alnacak ilk seim 1984 yerel ynetimler seimidir. nceleme asndan ilk dnem olarak 1983 seimlerinin alnmamasndaki sebep, bu dnemde iktidarn sivillerden olumamasdr. nk, bu durumda politik-ekonomik dalgalanmalara ilikin davranlarn ortaya kmas iin bir gereke yoktur.
4.1. Milletvekillii Genel Seimleri ve Politik-Ekonomik Dalgalanmalar 4.1.1. Kasm 1987 Milletvekillii Genel Seimleri

Bu seim sonucunda iktidar olan Anavatan Partisi, oy oranndaki de karn daha fazla milletvekili kararak tekrar iktidar olmutur. Partinin, nceki iktidar dneminde makul saylabilecek bir enflasyon oran (1983-1987 ortalamas %38.5) ve olduka iyi bir byme oran (ayn dnem iin ortalama%6.98) yakalamas bu seimlerdeki ksmi baarsnn bir nedenidir. Ayn yl konsolide bte personel saysnda yaklak 46.000 kiilik art olmutur. Bu art deeri nceki yllardan pek farkl olmamasna karn,
56

Politik-Ekonomik Dalgalanmalar

kii bana ortalama personel giderinde %58 art meydana gelmitir. Ayn dnem iin enflasyon orannn %32 olduu dikkate alnrsa, seim dneminde kamu grevlilerinin reel cretlerinde bir art olmutur. Ayn yl, kamu yatrmlarnda da enflasyon orannda art meydana gelmitir. Ancak, bir nceki yla gre yatrmlar personel harcamalarnn altna dmtr. Seim ncesi ve sonras dnemlerde enflasyon oranlar dk bir seyir izlemesine karn, bu birka aylk dnemlerin ardndan KT rnlerine byk zamlar yaplmtr. Seimi izleyen yln ilk aylarnda, zel sektrdeki fiyat artlar kamu kesiminin nne gemi ve seimlerden sonra, seim ncesinde bozulan nispi fiyat yaps dzeltilmitir. Ayn ekilde, seim ylnda gerek yerel ynetimlerin yatrmlar gerekse zel idare yatrmlar artmtr. Konsolide bte a da bir nceki yla gre, iki kattan fazla artmtr. Bu, o dnem iin ngrlen an iki buuk katdr.
4.1.2. Ekim 1991 Milletvekillii Genel Seimleri

ktidardaki partinin nemli oranda oy kaybettii, muhalefet partilerinden hibirinin tek bana iktidara gelemedii seimlerde, iktidara Doru Yol Partisi ile Sosyal Demokrat Halk Partinin kurduu koalisyon hkmeti gelmitir. Bu seim ncesinde de, iktidar tipik davranlarn sergilemi; seim ncesinde KT zamlarn ertelemi ve bata iiler olmak zere kamu personelinin cretlerine yksek oranlarda zamlar yapmtr. Seim ylnda iktidar kamu yatrmlarn hzlandrm, yerel ynetimlerde de muhalefet tm imkanlar zorlayarak yatrmlarn hzlandrmtr. Bu dnem ierisinde, iktidar partisi de yerel dzeydeki yatrmlarn zel idareler yolu ile artrmtr. Seim ylnda ve onu izleyen yl kamu personeli saysnda da nemli artlar meydana gelmitir. Seim ylnda, bte a bir nceki yla gre, kat artmtr. Byme oran bir nceki yl olduka yksek gereklese de, seim ylnda sfra yakn olmutur. Bu gelime de iktidarn oy oranndaki azalmann nedenlerinden birisi olmutur.
4.1.3. Aralk 1995 Milletvekillii Genel Seimleri

Her seim dneminde olduu gibi, Aralk aynda yaplan bu seimler ncesinde de KT zamlar ertelenmi ve ertelenen zamlar yeni iktidara braklmtr. Nitekim, 1996 yl banda kamu rnlerinin fiyatlarndaki %14.5 oranndaki artlar bu ifadeyi dorulamaktadr. Seim ncesi dneme gre, enflasyon orannda da artlar daha da bir hz kazanmtr. Bu seimden nce de, kamu personeli cretlerine yaklak %60 orannda zam yaplmtr. Bu arada bte aklar da artk ba edilemez duruma gelmitir.

57

brahim Bakrta

4.2. Yerel Ynetimler Genel Seimi ve Politik-Ekonomik Dalgalanmalar 4.2.1. Mart 1984 Yerel Ynetimler Genel Seimi

Bu seimlerde, Kasm 1983de iktidara gelen Anavatan Partisi belediyelerin ounda da ynetime gelmitir. Fiyat hareketlerine bakldnda, iktidar partisinin KT rnlerinin fiyatlarna pek mdahale etmedii, ancak seimlerden sonra olduka yksek oranl zamlar yapt (Mart 1984 kamu tefe deiim oran %11.2) grlmektedir. Geri iktidarn felsefesi, KT rnlerinin fiyatlarn zarar etmeyecek, hatta kar getirecek tarzda ayarlamakt. Ancak, bu ayarlamann seim sonrasnda olmas politikekonomik dalgalanmalarn ngrsn dorulamaktadr. Kamu kesiminde izlenen bu politikaya bal olarak, zel sektrde de fiyat artlar meydana gelmitir. Ayn yl, konsolide bte personel saysndaki 85.000, yerel ynetim kadrolarnda ise 12.000 kiilik artlar meydana gelmitir. Ayn dnem iin KT personel saysnda ise, yaklak 67.500 kiilik bir art meydana gelmitir. Bu deiimlerin byk bir ksm seim sonrasnda gereklemi olsa da, politik kararlardan ayr dnmek mmkn deildir.
4.2.2. Mart 1989 Yerel Ynetimler Genel Seimi

ktidardaki Anavatan Partisinin byk yara ald seimlerde, ana muhalefetteki Sosyal Demokrat Halk Parti lke genelinde belediyelerin ounda ynetime gelmitir. Sosyal Demokrat Halk Partinin bu baarsndaki en nemli etken, 1988-1989 yllarnda enflasyonun nceki yllara gre iki kat artmas ve bunun paralelinde gelir dalmnn iyice bozulmasndr. Ayn yllarda byme oranlar da %1.5 puan seviyesinde kalarak, 80 sonras dnemdeki en dk oranlar olmutur. Yani, o dneme kadar iktidar partisinin, pastay bltrmeden nce bytelim felsefesi baarszla uramtr. Ancak bu dnemde de iktidar partisi kamu ekonomisini genileten uygulamalarnda vazgememitir. Personele %100leri aan zamlar yaplm ve ayn yl bte anda da byk art olmutur. Yerel ynetimlere ilikin olarak yaplan seimlerde iktidar partisinin oy kaybetmesine neden olan dier bir neden, seimden iki ay nce yaplan KT zamlardr. Geri seimlerden nceki iki ayda enflasyon oran dk tutulmusa da, semenin hafzasnn o kadar ksa vadeli olmad gzlenmitir. Bu dnemde, zel idarelerin yatrmlarnda art meydana geldii halde belediye yatrmlarnda azalmalar meydana gelmitir. Bundaki

58

Politik-Ekonomik Dalgalanmalar

en byk faktr ise, iktidar partisi ile yerel ynetim idarelerinin ounun ynetimine muhalefet partilerinin hakim olmasdr.

4.2.3. Mart 1994 Yerel Ynetimler Genel Seimi

ktidar ortaklarnn birinin yar yarya oy kaybettii 1994 yerel seimlerinde de, seim ncesi dnemde KT zamlar ertelenmi ve seimlerden hemen sonra uygulamaya konulan istikrar program ile dnemin iktidar kamu fiyatlarnda aylk %57yi bulan artlar yapmtr. Bu arada, KTler zararlarn katlamaya bu dnemde de devam etmilerdir. Seim dneminde belediye ve zel idarelerinin yatrmlarnda da nemli artlar meydana gelmitir.
5.SONU

Politik kararlarla ekonomi politikas kararlar arasndaki etkileimi inceleyen politik-ekonomik dalgalanmalar kuram, ekonomik dalgalanmalarn seimlerin zamanlamasn yansttn ileri srmektedir. Politik-ekonomik dalgalanmalar kuramna, politikaclar iktidarn ilk yllarnda isizlii artran ve enflasyonu dren politikalar uygulamaktadr. Bu daralmann gerekesi olarak; bir nceki ynetimin uygulamalar gsterilir. Seim yaklatka enflasyonu ok fazla artrmayan, ancak isizliin dmesini salayacak geniletici politikalarla iktidar partisi, semenlerin kararlar zerinde etkili olmaya alr. Ksaca, bat ekonomilerinde bu ekilde incelenen politik-ekonomik dalgalanmalarn, temel ngrs olan isizlik ve enflasyon verilerini kullanarak, kuramn Trkiye iin test edilebilir ancak uygun olmad anlalabilir. nk, Trkiye iin enflasyon ve isizlik hkmetlerce kontrol edilebilen ve seimlere gre ynlendirilebilen deikenler olma zelliklerine sahip deildir. Bu nedenle yaplan almada kullanlan deikenler ve ortaya konulmaya allan siyasal parti davranlar politik-ekonomik dalgalanmalarn Trkiye asnda da byk lde geerli olduu izlenimini vermektedir. Yaplan bu snrl alma ile analiz edilebildii kadaryla, seimlerin kamu kesiminin genilii ve ekonomideki istikrarszlklarla yakn balantsnn olduu ortadadr.

ABSTRACT

The theory of political business cycle examines the relations between economic policy and political decisions. According to the theory of political
59

brahim Bakrta

business cycle, business cycle mirrors election timetable. This paper is composed of three chapters. In the first and second chapters, general information about the theory of political business cycle is given. Third chapter examines the validity of the theory for the politic-economic structure of Turkey.

EK - 1: Kamu Kesimine likin Baz Gstergeler

Tefe1 % Yllar 1983m 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994y 1995
m m y m y

Kamu Tefe1 % Deiim

Kon. Bt. A Milyar TL. 219 508 513 1158 2346 3859 7503 11782 33317 47328 13104 145935

Kon. Bt. Yat. Har. Milyar TL 560 800 1185 1854 2496 3631 5871 9882 19038 32691 57565 76778

Kon. Bt. Yat. Har. Milyar TL 671 896 1275 1840 2996 5053 1239 26465 49291 94076 169510 272872

Kon. Bt. Per. Says2

Deiim

30.5 50.3 43.2 29.6 32.0 70.5 63.9 52.3 55.3 62.1 58.3 120.7 89.0

27.2 47.7 53.8 27.6 23.1 70.3 64.2 56.6 61.4 65.2 54.5 125.4 77.0

1431479 1518737 1560934 1601143 1647135 1667141 1678540 1709159 1766454 1824684

m : Milletvekillii genel seim yllar y : Yerel ynetimler genel seim yllar 1: 1983-1987 aras 1981 bazl, 1988-1995 aras 1987 bazldr. 2 : Genel ve katma bteli kurululardaki ii memur, szlemeli ve geici btn personeli iermektedir. Kaynak: BMKO, Bte Gelir ve Gider Gereklemeleri (1924 - 1995), Ankara, 1995.

60

Politik-Ekonomik Dalgalanmalar

EK - 2 : Toptan Eya Fiyatlar Endeksinde Aylar tibaryla Yzde Deimeler

Ay Yl G 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 3.4 3.3 8.8 6.9 4.7 -0.1 3.2 2.3 3.3 3.7 1.7 3.2 2.3 11 3.7 5.5 2.6 4.1 4.0 3.5 4.9 2.7 K G 4.8 4.7 5.4 2.3 2.2 -1 0.5 1.8 2.7 4.9 3.1 1.9 K 3.6 4.7 2.6 2.9 9.1 1.2 2.6 1.2 0.9 2.6 2.9 3.2 G 4.5 2.0 1.3 1.9 1.6 0.9 1.2 0.2 2.2 3.9 1.5 0.9 K 4.8 1.6 0.1 1.2 0.3 0.8 1.3 0.2 1.0 5.1 1.3 0.7 G 3.6 2.2 3.5 2.6 4.8 0.5 1.7 2.8 2.1 3.5 2.8 11 K 1.6 2.5 1.9 1.2 1.6 1.0 3.1 1.5 1.4 1.3 1.4 21 G 6.9 6.2 6.9 4.5 1.3 0.8 2.7 3.4 4.6 4.8 5.5 4.1 K 5.8 3.8 7.1 6.0 0.9 1.0 3.0 3.5 2.6 5.4 2.4 3.6 G 7.2 3.6 3.7 5.3 4.5 3.2 5.2 2.6 2.5 2.8 4.2 4.9 K 11 0.9 2.8 4.2 4.7 4.7 11 1.3 2.6 2.2 5.4 7.3 G 4.4 4.6 4.2 2.4 1.5 1.5 1.7 4.4 5.8 4.6 2.8 2.5 K 2.1 1.9 4.1 2.6 0.8 2.0 1.4 6.0 12 8.1 1.4 1.3 G 4.6 5.3 4.9 5.4 2.9 1.4 2.2 4.7 4.4 3.5 3.9 4.4 K 5.4 4.4 2.6 3.2 6.0 1.8 3.2 9.1 2.6 1.3 1.6 5.0 G 11 5.3 4.3 2.1 0.7 0.3 1.8 4.8 6.3 5.6 3.5 3.6 K 15 1.1 1.6 8.8 1.8 3.2 5.4 5.3 5.2 4.8 2.3 2.5 G 5.0 5.3 4.7 2.6 2.9 2.3 4.7 3.8 4.0 3.6 6.4 2.9 K 3.8 2.8 1.7 1.2 6.5 5.9 4.3 4.3 5.1 2.8 4.2 2.3 G 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993

G: GENEL, K:KAMU
1994 1995

K 5.3 10 8.5 32 8.9 1.9 0.9 2.7 5.4 6.9 6.4 8.4 5.6 6.8 3.6 55 5.3 0.3 2.2 4.1 2.0 2.8 4.1 12

G 8.4 7.0 6.1 3.9 1.7 1.3 2.4 2.9 4.8 4.4 4.3 4.7

K 6.6 6.1 4.3 3.9 2.9 2.7 2.5 1.4 2.2 1.8 2.8 2.8

Kaynak: Bu veriler DEnin Toptan Eya ve Tketici Fiyatlar Bltenlerinde hesaplanmtr. 1987 ve ncesi yllar iin 1981=100, sonras iin 1987=100 bazl endeksler esas alnmtr.

61

brahim Bakrta

EK - 3 : Yerel Ynetimlere likin Veriler*

Yllar Personel Harcamalar TL) Belediye 1883 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994
*

( Milyar

Yatrm Harcamalar (Milyar TL) Belediye 37.5 61.3 153.5 413.3 716.0 1117.6 830.5 1190.6 2360.5 5961.9 14146.4 24993.8 25.7 32.7 53.5 106.6 185.7 323.6 610.7 1015.9 2047.8 3671.2 7036.1 2016.7 zel dare

zel dare 2.2 2.7 3.7 5.2 8.1 13.1 33.1 73.3 130.3 240.3 421.8 808.9

79.9 98.9 160.4 234.1 381.4 641.3 1341.4 3230.3 5876.6 11282.6 18695.5 35727.7

1993 - 1994 yllar bte denekleri, dier yllar ise, fiili harcamalardr. Kaynak: eitli yllara ait yerel ynetimlerin kesin hesap cetvelleri
EK - 4 : KTlere likin Gstergeler
Yllar KTlerin Karlar Milyar TL 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 871 1336 1215 1435 1643 1773 - 2071 -23320 -40319 46534 Toplam Personel Says 607292 674769 676485 707226 726140 721135 712448 710386 689642 683474 664699 Personel Gid. Milyar TL 1084.0 1491.0 2225.2 2881. 9238.7 18454.0 37946.7 67944.6 148414.4 54435 54356 56583 55482 58042 58198 59415 63215 63788 64907 Sos. Gv. Kur. Per. Says

Kaynak: eitli yllara ait KT Raporlarndan derlenmitir.

62

Politik-Ekonomik Dalgalanmalar

KAYNAKA

ATKINSON Anthony B. ve STIGLITZ Joseph E. (1980), Lectures on Public Economics, McGraw-Hill International Edition, Singapur. BROWN C. V. ve JACKSON P. M. (1994), Public Sector Economics, 4.Bask, Blackwell Publishers, Oxford. DORNBUSCH Rudiger ve FISCHER Stanley (1990), Macroeconomics, 5.Bask, McGraw-Hill International Editions, Singapur. MORGAN Brian ve SHACKLETON JR. (1990), The Ups and Downs of Business Cycles Theory, New Thinking in Economics, Edward Elgar Publishing Ltd., ngiltere. MUSGRAVE Richard A. ve MUSGRAVE Peggy B. (1989), Public Finance In Theory and Practice, 5.Bask, McGraw-Hill International Editions, Singapur. NORDHAUS William (1997a), Alternative Approaches to The Political Business Cycles, Political Business Cycles (der. B. Frey), Edward Elgar Publishing, ngiltere. NORDHAUS William (1997b), Political Business Cycles, Political Business Cycles (der. B. S. Frey), Edward Elgar Publishing, ngiltere. ROGOFF Kenneth ve SIBERT Anne (1997), Election and Macroeconomic Policy Cycles, Political Buiness Cycles (der. B. S. Frey), Edward Elgar Publishing, ngiltere. SLOMAN John (1991), Economics, Harvester Wheatsheaf Prentice Hall, The University Press, Cambridge, 1991.

63