MADENCLK

Mart March

1990

Cilt Volume

XXIX

Say 1 No

Demir Cevherinin Peletlenmesi

Pelletizing of Iron Ores
Necati YILDIZ (*)

ZET Dnyada gelien teknoloji iinde demir-elik endstrisi de yerini almtr. En yeni teknolojilerin kullanlmas, sinter ve pelet tesislerinin modernize edilmeleri, yksek f rnlara daha kaliteli hammadde salam ve bylece yksek frnlarn verimlilii de art mtr. Yazda demir cevherinin peletlenmesinden bahsedilmi, deiik peletleme yntem leri ve peletleme ile ilgili deneyler aklanmtr.

ABSTRACT Iron and steel industries has been benefiting from the growing technology. The use of the latest technologies in the modernization of sinter and pellet plants made the production of better quality raw materials for blast furnaces possible. Hence, the efficiency of blast furnaces has increased. In this paper, the pelletizing of iron ores is described, iron ore pelletizing processes and the tests used in the determination of the quality of pellets are explained.
(*) Maden Yk. Mh, T.D..t. Divrii Madenleri Messesesi, SVAS

17

1. GR Gnmzde endstrilemenin en byk ro ln maden sektr yklenmi bulunmaktadr. Madenciliin nemli dallarndan birisini olutu ran cevher zenginletirme ise zellikle 19. yz yln son yarsndan sonra gelien teknoloji ile birlikte byk bir nem kazanmtr. Demirelik sanayinin gelimesine paralel olarak, de mir aglomerasyon teknolojisi de hzla gelimi ve zellikle sinterleme ve peletleme, bu sana yii kolunda nemli bir yer bulmutur. ince tlm cevher konsantresinde, ya ln ya da katk maddeleri ile birlikte oluturulan karmndan, topaklar halinde ktle elde etme ilemi ksaca aglomerasyon olarak tanmlanr. ounlukla, metal cevherleri, zellikle demir ve kurun iin aglomerasyon uygulanmakta dr. Bir aglomerasyon yntemi olan sinterleme, 19. yzylda metal endstrisinde, kesikli bir i lem olarak ortaya kmtr, ilk srekli sinter te sisi, 1906 ylnda Meksika'da bakr ve kurun cevherlerinin sinterlenmesi amac ile kurul mutur. Demir - elik endstrisinde ilk sinter tesisi, 1910 ylnda devreye alnm ve bu tesis gnde 140 tonluk bir retim yapmtr. Zaman la iletmelerde kullanlan makinalarn boyutla r ve kapasiteleri artmtr. il. Dnya savandan sonra peletleme tek nolojisi, demir elik endstrisine paralel olarak byk bir gelime gstermitir. Toz ve dk tenrl cevherlerin deerlendirilmesi amac ile kurulmu pelet tesisleri, demir ve elik reten tesislerin verimliliini byk oranda artrmtr. 2. PELETLEME 2.1. Peletlemenin Tanm ve Amac Son yllarda gelien teknoloji ile birlikte de mir cevheri aglomerasyonunun retim olarak byk bir blmn peletleme oluturmakta dr. 60'l yllardan bu yana peletleme teknoloji si byk bir hzla gelimekte ve demir cevheri ileyen tesisler iin uygun kalitede arj malze mesi salamaktadr. 1980 verilerine gre yllk dnya demir pelet retimi 250 milyon ton olup bu rakamn 90'l yllarda 400 milyon tona ula mas beklenmektedir. Demir peletleme ilemi

nin amac, aglomerasyon ve sertletirme yo luyla, demir ynnden zengin ince taneli mine ralleri pelet olarak tanmlanan yksek frn arj malzemesi haline sokmaktadr. Peletler sert ve genelde kresel maddeler olup yksek f rnda kullanlabilmeleri iin aadaki zellikle ri tamalar gerekir: -Toz, krnt ve ince ksmdan arndrlm olmaldr. - Tanma ve stoklanma srasnda meyda na gelecek krlmaya kar fiziksel olarak da yankllk gstermelidir. -Yksek frnda, stlrken eitli tepkimeler srasnda meydana gelecek zamansz ufalan maya kar diren gsterecek yapda olmaldr. Peletlenecek cevher ve kaynaklar, zengin letirilmi dk tenrl demir cevheri ya da dorudan yksek frna arj edilmeyen toz ha linde bulunan yksek tenrl cevherler olabilir. Peletleme ilemi iki ana blmden oluur: -Ham pelet ve -rn pelet retimi. Ham pelet, zenginletirilmi cevherin ba layclar ile birlikte kartrlmas ve topaklan mas ile, rn pelet ise ham peletin nce ssal daha sonra soutma ilemlerine sokulmas ile oluur. 2.2. Peletleme Hammaddeleri 2.2.1. Cevher Peletlenecek demir cevheri, fiziksel ve kim yasal olarak birka zellik birden tamaldr. Yapsna gre %60 Fe ierikli cevherlerpeletlenebilmektedir; ancak dnyada genel olarak %65 ya da daha fazla Fe ieren cevherler peletlenmektedir. Ham peletin eldesinde en nemli etkenlerden biri cevherin zgl yzey alandr. Cevherin yapsna gre bu deer 1500 gr/cm2 yapda daha dk olabilir. Ham pelet eldesin de peletlenecek cevherin %9-9,5 nem ierme si istenir. Dk ya da yksek oranlardaki nem, peletlenmeyiolumsuz ynde etkiler. 2.2.2. Balayclar Ham peletlerin hazrlanmas, aglomeras yonunun nemli bir basama olup hazrlk aamasnda balayc kullanmn gerektirir. Ham pelet yaps zerindeki aratrmalar, pe-

18

letleme de balayclarn kullanm orannn filitre kekinin nemi ile doru orantl olduunu gstermitir. zellikle topaklarn byme hz nem ile kontrol edilir. Bu nedenle balayc ola rak kullanlan maddeler, suyun akkanln azaltc nitelikte olmal, peletlenecek malze menin yapsal zelliklerini bozmamal, peletleme ilemindeki dier blmlere uyum sala maldr. Ayrca peletleme de kullanlacak ba layclarn seiminde kolayca ve yeteri miktar da bulunabilmesi ve ekonomik olmas en nemli etkenlerdir. Balayc maddeler 3 ana grupta toplanabilir: -inorganik kimyasal maddeler, -Organik maddeler, -Bentonit. norganik balayclarn tersine, organik balayclarn iinde bulunan baz maddeler, peletleme ileminin ssal blmlerinde yok ol makta; rn peletlerin kimyasal yapsnda bu lunmamaktadr. Balayclarn avantajndan yararlanabilmek iin peletleme de bentonitin yerine kullanlabilecek daha uygun bir balay c madde aray iine girilmi ve daha dk maliyetli selloz zl polimerler gelitirilmitir. Dnyada gerek bulunabilirlii, gerekse ucuz olmas nedeni ile balayc olarak bento nit kullanm ok yaygndr. Bentonitin ana minarali olan montmorillonit (Al, Mg)2 (OH)2 (Si, Al)4 O10 n. H2O ince tanelidir. zgl yzey alan 10.000 cm2/gr'a kadar kar. Bu minare lin yaprak eklindeki kafes kristal yaps ekil 1'de grlmektedir (Eisenzaufbereitung, 1970). Doal bentonit, herbiri 20* A kalnln da olan 15 - 20 tabakadan olumutur. Bu ince tabakalar birbirleri zerinde kayabilirler ve ara larna su alabilirler. Tabakalar arasna alnan su bentonitin imesine neden olur. Su alan tabakalar arasndaki uzaklk 9,6' kadar ular ki bu da bentonitin ime yeteneini gsterir. Su ile ime orannn ykseklii ve daha akkan olmas nedeni ile, doal sodyum ben tonitleri kalsiyum bentonitlerine gre peletlemede kullanlmaya daha uygundur. Peletlemede kullanlacak kalsiyum bentonitleri genel likle soda ile aktif hale getirilir. Bu arada asl bentonit tabakalarnda bulunan Ca++ ya da Mg++ iyonlar birbirleri ile yer deitirebilirler.

Bu tr bir aktifletirme sonunda bentonitin i me yetenei olduka iyiletirilebilir. Doal kal siyum bentonitleri kendi hacimlerinin yaklak % 200' dolaynda ierken, aktifletirilen bentonitler de bu ime aktifletirme oranna gre % 600'e kadar kabilmektedir.

ekil 1. Montmorillonitin kristal yaps

Bentonitin kullanlabilirlii, genelde su em me yeteneinden ileri gelmektedir. Montmoril lonitin her bir tabakas arasna alnabilen ve Van der Walls kuvvetleri ile balanabilen su, cevher taneciklerini birbirleri zerinde daha iyi kaydrr ve bylece ham pelet dme saysn artrrr. Kurutma srasnda yzey gerilim kuv vetleri azalr ve pelet dayanmnda, artk yal nzca adhezyon kuvvetleri sz sahibidir. Ben tonitin katlmas ile bir taraftan suyun kal s resi uzatlr, dier taraftan da ek balayc kuv vetler elde edilir. Bentonitin peletlemede baarl bir ekilde kullanlmasnda etkili olan faktrlerin banda filitre kekinin nemi, cevher cinsine gre belirle nen cevherin zgl yzey alan, filitre keki ie risindeki bentonit taneciklerinin dalm ve bentonitin kalitesi gelmektedir.

19

2.2.3. Katk Maddeleri Yksek frnlarda rn peletin daha iyi kul lanmn salamak amacyla peletleme ilemi srasnda ham pelet elde edilirken, filitre keki ne baz katk maddeleri katlabilir. Kullanlan bu katk maddeleri, yksek frn verimliliini ar trmaktadr. Bu katk maddeleri: - Olivin - Kire, - Kireta, - Dolomit olabilir. Olivinin kimyasal yaps % 48 - 50 MgO, %41 - 43 SO2 , % 6,1-6,6 Fe O'den olumak tadr. Cevherin ierisine kullanlan balaycla ra gre ham pelet elde edilirken, belirli bir oranda katlr. %5 dolaylarnda olan bu orann belirlenmesi, peletleme ilemine, rn peletin fiziksel ve kimyasal yapsna ve yksek frn daki deikenlere bamldr. Sinter ve yksek frnlarda dolomit ve kire ta kullanmnn nemi ok byktr. Yksek frna arj edilecek cevherde kontrol edilmesi gerekli deikenlerden biri, arjn asitlik ya da baziklik derecesidir. Cevherde bulunan SO2, AI2 O3 asidik, CaO, MgO ise bazik zellik gs terir. ekil 2 ve 3'de (Srb ve Ruzickova, 1988) kire ve kire tann pelet basma dayanmna etkisi grlmektedir.

miktarda katk maddeleri yardm ile bu oran istenilen deerler arasnda tutulabilir. CaO/ SO2, MgO/A2 O3, (CaO + MgO) / (SO2 + AI2 O3) oranlar da baziklik derecesi ile ilgili fikir verebilir. ekil 4'de (Aketa ve ark., 1988) CaO/ Si O2 orannn pelet yapsndaki etkisi grl mektedir.

ekil 3. Kirecin pelet basma dayanmna etkisi

2.3. Peletleme Peletleme 4 aamada gereklemektedir: -Kartrma, -Topaklama, -Issal ilemler, - Soutma 2.3.1. Kartrma Peletlemenin ilk basama, kartrma ile midir. Bu blmde, filitre keki balayc ve kat k maddeleri gerekli oranlarda en iyi ekilde kartrlr. Peletlemede, bant konveyrl ve kanatl olmak zere iki tip kartrc kulanlmaktadr. Bant konveyrl kartrclarda las tik bant zerinde ayn ynde dnen 2 adet ka natl tambur mevcuttur. Bant zerindeki mal zeme birinci tambur tarafndan dier tanbura frlatlr, ikinci tambur bu malzemeyi tekrar bant zerine ynlendirirken kartrma ilemini gerekletirir. Kanatl kartrclarda silindirik bir gvde iinde eksen boyunca uzanan mil ve

ekil 2. Kiretann pelet basma dayanmna etkisi

Asitlik - baziklik dengesi olarak (CaO+MgO)/Si O2 oran deerlendirilir. Peletlenecek cevherin, kimyasal yapsna gre ham pelet eldesi sresince ileme katlan belirli

20

ekil 4. CaO/SiC>2 orannn pelet yapsna etkisi (: 1350 ' C, o: 1250' C)

mil zerinde kanatlar vardr. Kanatlar milin dnmesiyle malzemeyi bir taraftan kartrr ken dier taraftan k az ynnde hareket ettirir. 2.3.2. Topaklama Tambur, disk ya da konilerin kullanm .kat k maddeleri ve suyun yardmi ile tlerek kk paralara ayrlm filitre kekinden daha byk paralar halinde ekillendirme ilemi "topaklama" olarak isimlendirilir; oluan topa a da "ham pelet" ad verilir. Birok topaklama ileminde, balayc maddeler su ile birlikte kullanlr. Topaklama, kurutma ve sertletirme gibi baz n metaiurjik ilemlerin ilk aamas dr.

Yaplan aratrmalarda topaklamada ham peletin olumas iin cevher tanecikleri bir ara da tutan en nemli kuvvetin sv filminde bulu nan klcal kuvvetler olduu grlmtr. Ham pelet dayanmnn fazla olmas iin cevher ne minin yeterince yksek tutulmas gerekir. Ge reinden fazla su da, mineral taneleri arasnda zlmelere neden olduundan, topaklama da, ham pelet eldesinde istenmeyen bir du rumdur. Sv filmi iindeki klcal kuvvetlerin yansra yapma ve kohezyonal kuvvetler, kat para lar arasndaki Van der Waals ve elektrostatik ekme kuvveti, taneli paralar arasnda yap sal birlemenin de topaklamada ham peletin eldesinde nemi vardr.

21

Ham peletin elde edilmesi, topaklama tam burlar diskleri ve konileri ile gerekletirilir. Topaklama tamburlar demir cevheri kon santresinde, su ve balayc karmndan ham pelet retmek iin kullanlan silindirik makinalardr. Tambur, ham pelet elei ile, sadece uygun lde topaklarn retilmesini sala mak amac ile ounlukla kapal devre olarak alr. Kartrma ileminden sonra malzeme (bentonit + filitre keki + katk maddeleri), ekse ni etrafnda dnen, eimli bir silindir olan tam bura beslenir, nem ieriinin uygun olmas ko uluyla malzeme alt st olduundan tek tek olan cevher taneleri birbirlerine yaprlar ve srekli bir byme ierisinde ekirdek peletleri olutururlar. Ortama yeni giren cevher taneleri kartopu yntemi ile aplarn bytrler (to paklarn bymesi bu hareket nedeni ile ol maktadr). Bymenin ikinci bir yolu ise kk topaklarn ya da ekirdeklerin birbirleri ile birle erek bymeleridir. Mineral partikllerinin bymesi tamburun giri blmnde olumaktadr. Bu blmden sonra bymeye uygun olan filitre keki ya da kk aglomera kalmaz. Tamburun alt st et me hareketi, topaklar kresel hale getirir ve onlar mekanik olarak sktrr. Tamburun b tn uzunluu boyunca uzanan bir kesici, tam

bur yzeyinde oluan birikimi syrmak iin kul lanlr. Bu kesici, tambur uzunluu boyunca tambur eksenine paralel olarak ileri geri hare ket eder (ekil 5) (Srb ve Ruzickova, 1988). Topaklama diskleri, ounlukla 45 - 55" arasnda eimli ve topaklama tamburlarndan daha geni bir apa sahiptirler. Hzlar yakla k 5 - 7 devir/dakika olup, nemli karm diske girdiinde, disk tarafndan yukar tanr ve be lirli bir noktadan geri der, sabit bir syrc malzemenin disk evresinde merkezka hare keti ile karlamasn nler. Savrulma hareke ti partikllerin bir araya gelerek kk topaklar oluturmasn salar. Nem bu kk topakla rn dnda birikir ve bu da dier partikllerin kendilerine yapmasn ve topaklarn by mesini salar. Bu topaklarn disk tabanna ya pmalar, salnml syrclaria nlenir. Bu syrclarn dier bir grevide disk yzeyini p rzsz tutmak, dolaysyla topaklarn dzgn bir ekilde yuvarlanmasn salamaktr (ekil 6). Topaklama konileri, amzda yerini to paklama disk ve tamburlarna brakm, dner bir mille desteklenen, tepesi dz, kesik koniler den olumaktadr. retim kapasitesi dk ol duundan gnmzde kullanlmamaktadr (ekil 7).

ekil 5. Topaklama tamburu ve deiik devirlerde malzeme harekeli

22

ekil 6. Topalclama diskleri ve deiik malzeme hareketi cevherine gre bir avantaj, katlama ilemi srasnda oksidasyona urayarak hematite dnmesidir. Bu dnm, ekzotermik bir tepkime olduundan ortama bir miktar s sa lar; bylece manyetit cevherin peletlenmesinde daha az yakta ihtiya duyulur. Topaklama aamasnda kullanlan bala yclarn ssal ilemdeki nemi byktr. Ham peletlerin ssal oktan paralanmamas iin ortam ssndan (25 *C) ilem slarna gei kademeli olarak yaplr. Bu arada ham pelet yapsndaki balayclar bnye suyunun ani olarak ortamdan ayrlmasn nler. Isl ilem makinalarnda hava ak, malze me akna ters yndedir. Topaklanmadan el de edilen ham peletler bir ya da birka blmeli kurutma blgesinde nce yzey neminden, sonra klcal sulardan artlr. 350 C - 400 "C'ta hidratlar bozularak ham peletin yapsn terk eder; (ekil 8) (Meyer, 1980), daha yksek s larda karbonat, slfat bileikleri bozulur, slfr ortamdan uzaklar ve oksitlenme balar, 1250 -1300 'C'ta manyetit cevheri gerekli di renci kazanr. Hematit cevherinin peletlenmesi, manyeti te gre deiiklik gsterir. Hematitten retilen pelet, direncini kristal bymesinden ve yeni den kristallemeden kazanr. 1200 C'a kadar hematit kristalleri kendi orijinal yaplarn ko rurlar. 1300 'C'da ilk kristal balar olumaya balar, 1350 'C'da tekrar kristalleme gzle nebilir (Meyer, 1980). Bu nedenle hematit cev herinin peletlenmesinde ortam ss, manyetite gre daha yksektir.

ekil 7. Topaklama konisi 2.3.3. Issal ilemler Peletleme, sinterleme olayndaki kat - sv faz geinimi eklindeki sertlemeye zt olacak ekilde bir kat - kat dnm yapsal sert leme olaydr. Demir cevheri peletlenmesin de yapsal ba, demir oksitlerin tanesel olarak birbirlerine balanmasyla oluur. Filitre kekinin zgl yzey alan, peletlerin son katlama scaklklarn belirlemede nemli bir unsurdur. Oluan rn peletlerin fi ziksel dayanmlar, bir pelet topa iinde bulu nan cevherin yzey alan ve dolaysyla birbir lerine dokunma noktas saysnn okluu ile ilgilidir; ayrca manyetit cevherinin hematit

23

ekil 8. Kurutma safhalar

2.3.4. Soutma Issal makinalardan sonra rn peletin ta nmas, stoklanmas ve ulamnn salan mas iin soutulmas gerekmektedir. Sout ma ilemleri peletleme ileminde kullanlan eitli ssal sistemlere gre deimekle birlik te genel anlamda atmosferden alnan havasertlemi rn peletlere verilerek s iletimi yaratlmaktadr. Bu soutma srasnda elde edilen scak hava ssal ilemlerde kullanlabilinir. Scak peletlerin soutulmas iin kullan lan bu tip makinalar "Soutucu" genel ad ile anlr. Dikey frnlarda soutma ilemi frnn alt ksmnda gerekletirilir. Yatay zgara peletle me sisteminde ise soutma zgarannson bl mnde yaplr. Izgara - frn sisteminde ise ge nellikle dairesel bir soutucu mevcuttur. Dner soutucularda soutma fanlar, atmosferden ald havay pelet yatann altndan yukar doru verirler ve yata ortalama 80 -110 'C'e kadar souturlar. Bu ekilde soutucudan elde edilen 1050-1125'C'liks,frnda, daha dk slar sisteminin deiik yerlerindeki ilemlerde rnein kurutma blgesinde kullanlr. Soutmada nemli konu, ssal ilem sonu cu pelette oluan kristal yapy ani olarak so utup bozmamaktr. Kristal yapdaki bozulma peletin basma dayanmn azaltr, hatta kt bir soutma pelette paralanmalara neden olur.

ekil 9. Dikey frn peletleme sistemi (Erie Mining Co.) 2.4 Peletleme Sistemleri Kullanlan makinalarn tipleri ve uygulanan ynteme gre peletlemede sl ilemler 4 ana grupta toplanabilir: - Dikey frnl peletleme sistemi, - Yatay zgara peletleme sistemi, - Izgara - frn peletleme sistemi, - Souk ve dk scaklkta peletleme sis temi. 2.4.1. Dikey Frn Peletleme Sistemi Bu tip peletleme sistemi 1930 -1940 yllar arasnda ABD ve isve'de denenmi, daha sonra dnyaya yaylmtr. Dikey frn dairesel ya da drtgen eklinde olup, dikey olarak yerletirilmitir (ekil 9) (We iss, 1985). stten srekli ham pelet beslen mekte, dikey frn iinde peletler dey bir yol

24

izlerken ssal ilemler uygulanmaktadr. Issal ilem iin gerekli s, alttaki peletlerin soutul masndan ve yanlardaki s odalarndan sa lanmaktadr. Issal ilemler sonucu sertleen peletler frnn altndan alnmaktadr. Bu srek li olan bir ilemdir. Frn iinde kurutma, n st ma gibi blgelerde slar istenildii gibi kontrol etmek olanakszdr. Dikey frn drt ana blge ye ayrmak mmkndr: -st blge, -Alt blge, - Krma blgesi, -Boaltma blgesi. Dikey frn peletleme sisteminde, sistemin altrlmasnda frn ilk anda bo olduun dan, ham peletler frna beslenmeden nce f rnn baka bir malzeme ile doldurulmas gere kir. Bu amala, frn ilk balangta sya daya nkl elenmi akl ile doldurulur; ayn ama iin rn pelet de kullanlabilir, ilemin bala masyla yataklk yapan malzeme alnr, yerine pelet kendi yatan oluturur. ekil 10'da (Le eds University) peletlemede kullanlan frnlar dan birinin kesiti grlmektedir. Bu sistemin en byk avantaj yakt harcamasnn dier peletleme sistemlerinden daha az oluu, ilk yatrm harcamalarnn ise dkldr; an cak ssal kontrol ve hematit cevherinin bu sis temle peletlenmesi olduka zordur.

2.4.2. Yatay Izgara Peletleme Sistemi Bu sistem 1952 ylnda G.Mc.Kee ve Allis Chalmers - tarafndan gelitirilmitir. Yapsal olarak sinterleme makinasna benzemektedir. Daha sonraki yllarda yatay zgara sisteminde yaplan deiiklikler, sistemin demir, krom, manganez ve fosfat cevherlerinin peletlenmesinde baar ile kullanmn salamtr. Sis tem, srekli olarak dnen sonsuz zincir zeri ne yerletirilmi paletlerden meydana gelmi yatay bir zgaradr. Bu zgara boyutlar, isteni len kapasiteye , peletlenecek cevher eidine s ve ktle dengesine gre deiir. Izgara gerekli ssal ilemler iin 4 temel blgeye ayrlmtr (ekil 11) (Ball ve ark., 1973). - Kurutma blgesi, -n Istma blgesi, - Ateleme blgesi, -Soutma blgesi, Yntemin uygulanrl, kolayl ve dk maliyeti iin bu blgeleri de kendi aralarnda ayrmak mmkndr. evre ortamnda hazr lanan ham peletin ani ssal okla karlama mas iin ssal ilem blgelerindeki s farklar en uygun ekilde seilir. Izgarada ilem iin gerekli s, ateleme blgesindeki yakttan, ekzotermik tepkimelerden ve soutucudan elde edilir.

ekil 10. Dikey frn kesiti

ekil 11. Yatay zgara peletleme sistemi

25

Blgeler arasndaki s iletiminde fanlar kul lanlr. Izgara zerindeki pelet yatandan s, ya stten ya da alttan emilerek geirilir. Bu yzden pelet yatak geirgenliinin iyi olmas gerekir. Hava ak ynne gre de blgeler alttan ya d stten emili olarak isimlendirilir. ABD'de bulunan Hamersley tesislerinde kullanlan sistemde, hematit cevherin peletlenmesi yaplmaktadr. Sistemde iletmecilik asndan basn kontrol kolaydr (ekil 12)

(Leeds University). Dravo - Lurgi hareketli zgara peletleme sistemleri hematit, manyetit ya da karmlar iin kullanlr. Sistemin en nemli zellii so utmadan elde edilen snn dorudan atele me blgesine gelmesidir. Bu gaz hareketini salamak iin ayr bir fan kullanmaya gerek yoktur; ancak ateleme blgesinde basn kontrol olduka zordur. ekil 13'de (Ball ve ark., 1973) manyetit cevherinin peletlenmesin-

ekil 13. Manyetit iin Dravo - Lurgi harakelli zgara paletleme. sistemi

26

ekil 14. Malmberget (LKAB) zgara peletleme sistemi de kullanlan Dravo - Lurgi hareketli zgara pe letleme sistemlerinden biri grlmektedir. ekilU'de (Lkab, 1987) Malmberget (LKAB) zgara peletleme sistemi grlmekte dir. Bu sistemle Fe tenr % 71,4 dolaynda olan manyetit demir cevheri peletlenmektedir. 2.4.3. Izgara - Frn Peletleme Sistemi Izgara - frn peletleme sistemi zerinde Allis Chalmers tarafndan 1950 ylnda balat lan almalar, daha sonraki yllarda gelitirile rek, sisteme olduka geni bir uygulanabilirlik kazandrmtr. Sistem ana gruptan olu maktadr (ekil 15) (Ball ve ark., 1973). -Hareketli zgara, -Dner frn, -Dairesel soutucu. Hareketli zgarada ham peletler kurutma ve n stma ilemlerinden geirilirler. Ateleme ilemi dner frnda gerekleir. Frndan kan rn pelet, dairesel bir soutucuda, evre scaklna drlr. Soutma srasnda elde edilen s sistemde tekrar kullanlr. Allis - Chalmers hareketli zgara - frn sis teminin uygulamalarndan biri olan Divrii Pe let tesisinin akm emas ekil 16'da grl mektedir. ekil 17'de (Weiss, 1985) Allis - Chalmerekil 15. Allis - Chalmers hareketli zgara - frn sin baka bir uygulamas grlmektedir. Bu sistemde kurutma iki aamada yaplmaktadr. Izgarada ilk blgedeki gaz ak yatan altn dan stne dorudur. Bu yndeki gaz ak, di renci zayf olan ham peletlerin basn altnda ve birbirlerinin arl ile ezilmesini nler. Ya tan geirgenlii daha iyi olduundan nemin ortamdan uzaklamas daha kolaydr. ekil 18'de (Lkab, 1987)Kiruna (LKAB) pe let tesisi grlmektedir. Bu tesiste zgara 4 bl-

27

ekil 16. Divrii pelet tesisi meden olumaktadr. Sistem devreye alnr ken zgara iin gerekli s ikinci bir brlr siste minden geici olarak salanr. Soutucuya s cak pelet geldiinde, bu peletin soutulmas sresince geri kazanlan s sistemde kullan lr. Rekup tabir edilen bu sistem devreye girdi inde brlr sndrlr. ekil 17. Allis Chalmers zgara-frn sisteminde gaz ak Izgara - frn peletleme sisteminin seimin de, cevherin yaps nemlidir. Deiik sistem seimi, ilem srasnda s gereksinimini en aza indirmesi iin gereklidir.

ekil 18. zgara frn peletleme istemi (1 " AB)

28

2.4.4. Souk ve Dk Scaklkta Peletleme Sistemi rn peletin elde edilmesinde, scak ilem de retim harcamalarnn byk bir blm yakttan gelmektedir. Bu amala az s kulla narak istenilen rn pelet kalitesini elde etmek iin aratrmalar yaplmaktadr. Souk ve dk scaklkta peletleme siste mi iin balayc olarak imento, karbonat gibi baz kimyasal maddeler, snger demir tozlar kullanlmaktadr. 2.5. Peletleme Sistemlerinin Karlatrlmas Dikey frn peletleme sisteminde ilemdeki s kayb ok azdr. Bu sistem ile retilen peletlerin oksitlenme yzdesi daha fazladr ve ya va soutma nedeni ile peletler olduka iyi metalurjik yapya sahip olurlar. Dier sistemler ile karlatrldnda dikey frn sistemindeki makinalar daha az s ile te mas ederler ve sya dayankl malzeme kulla nm olduka azdr. Bu da bakm ile ilgili harca malarn dk olmas demektir. Yatay zgara peletleme sisteminde pelet yata zgara zerinde ilem sonuna kadar ay n kalmaktadr. Bunun sonucu olarak retilen pelet kalitesi deiken olmaktadr. Izgara - f rn sisteminde frndaki yuvarlanma nedeni ile daha homojen yapda pelet elde edilmektedir. Izgara - frn sisteminde iyi bir s dalm sz konusudur. Is deerleri hereketli zgara pelet leme sisteminde ve genellikle de zgarann iki yannda istenilen dzeyde deildir. Izgara - frn sisteminde ilk yatrm masraf lar dierine gre olduka yksektir. Kapasite sz konusu olduunda ise zgara - frn ve ya tay zgara peletleme sistemi dikey frna gre daha stndr. Peletleme sistemlerindeki zamana baml olarak ilem slar ekil 19'da, maliyet asn dan karlatrmada ekil 20'de grlmektedir (Srbve Ruzickova, 1988). 2.6. Peletlemede Kullanlan Deneyler ve Laboratuvar Deneyleri yi bir peletin elde edilmesi, peletleme sre-

ekil 20. Peletleme sistemleri maliyet karlatrlmas

cinin batan sona kadar kontrol ile olanakl dr. Bu amala yaplan bir dizi fiziksel ve kim yasal deneyler bulunmaktadr. 1- Filitre Keki Kimyasal Analizleri: Ham peleti oluturan filtre kekinin kimyasal yapsn kontrol etmek amacyla yaplr. Bu analizlerle filitre kekindeki Fe, Si O2, AI2 O3, CaO, Mn, Na, K, P, S, Fe O miktarlar belirlenir.

29

2- Filitre Keki Fiziksel Analizleri: yi bir ham peletin oluabilmesi iin, filitre kekinin belirli bir incelie kadar tlm olmas gereklidir. Bu amala filitre kekinin elek analizleri ve zgl yzey alan (blaine) lm yaplr. Cevherin mineralojik yapsna bal olarak peletleme iin gerekli zgl yzey alan her cevher tr iin ayr olabilir. Bu deer genel olarak 1500 2000 cm2/gr. arasnda deiir, iyi bir ham pelet elde edebilmek iin ideal nem oran % 9 9,5'dur. 3- Ham Pelet Drme Says: Bu deney, topaklama tambur ya da disklerinden elde edi len ham peletin, ssal ilemin uygulanaca blgeye kadar tanmas srasnda krlmama s iin gerekli dayanmda olup olmadnn kontrol iin yaplr. En az 10 adet hem pelet alnp atlayncaya kadar 45 cm'den serbest halde braklr ve ayn ilem her pelet iin tek rarlanr. atlamann olutuu sayya "ham pe let drme says" denir. Bu saynn ham pe letin ssal ilemden geecei blgeye gelince ye kadar, tanma esnasnda bir banttan dier banta dklme saylarnda fazla olmas gere kir. Drme saysnn ykseklii, ham peletin plastik olmas anlamna gelir ki, bu da ssal i lem srasnda zgaradaki yatan hava geir genliine olumsuz ynde etki eder. 4- Ham Pelet Basma Dayanm (ISO TC 102/SC 3 DP 4700): Bu deneyde 10 adet ham pelet basma dayanmna tabi tutulur. Izgaraya serilen peletlerin birbirlerinin arlklar ve ba sn altnda ezilmemeleri iin bu deer nemli dir. Genellikle ham pelet basma dayanmlar 1 kg/pelet'ten fazladr. Ham peletin fiziksel kalitesini belirleyen en nemli iki etken drme says ve basma da yanmdr. Kullanlan katk maddeleri, balay clar, filitre keki nemi, zgl yzey alan, topak lama koullar, kartrma, drme says ve basma dayanmn dorudan etkiler. 5- Ham Pelet Elek Analizleri: Bu elek ana lizleri ham peletin istenilen boyutlarda olup ol madn belirlemek iin yaplr. Ham pelet bo yutlarndaki kt bir dalm, ssal ilerde ya tak geirgenliini azaltacaktr. Bu hi istenme yen bir durumdur. 6- Tambur Deneyi (ISO Standart 3271 1975 E): Deneyin amac, peletin retilmesin den kullanlaca yere ulancaya kadar ve kul

lanm srasnda karlaabilecei artlara kar dayanmn lmektir. Bu deney iin0=1000 mm, C= 500 mm bir tambur kullanlr (ekil 21) (Meyer, 1980). Bu tamburun iinde, 2 adet 50 mm yksekliinde takoz bulunmaktadr. Deney iin 15 kg arlnda 105 C'ye ka dar stlp nemi alnm, sonra oda scakln da soutulmu pelet numuneleri kullanlr. Tambur iine yerletirilen numuneler 25 devir/ dak'da 200 tur dndrlr; sonra malzeme al np 6,3 ve 0,5 mm. eleklerde 2,5 dakika elenir, 6,3 mm elek st "Tambur ndeksi" 0,5 elekalt "Anma indeksi" olarak deerlendirilir.

ekil 21. Tambur deney dzenei

7- rn Pelet Basma Danaynm (ISO TC 102 / SC3 DP 4700): Bu deney, peletin tan ma stoklanma ve yksek frnda arj arl al tnda ezilip krlmamas iin gereklidir. Basma dayanm iin alnan peletler 105 C'de nemi alnp oda scaklnda soutulur. Bu peletlerin basma dayanmlar hz 10 mm/ dak. olan biri sabit dieri hareketli dz yzeyli preste llp ortalamas alnr. Bu ortalamay alrken ok dk ve yksek kan basma da yanmlar deerlendirilmez. 8- Mikro Gzeneklilik: Gzeneklilik, peletin indirgenme hzna dorudan etki etmektedir. Bu deer genellikle % 10 - 30 arasnda deiir. Gzenekliliin hesaplanmasnda gerek (D) ve grnr (d) younluklar llr. Gerek younluun llmesinde piknometreden, g rnr younluun llmesinde ise cva ile yer deitirme ynteminden yararlanlr (Meyer, 1980).

30

Mikro gzeneklilik, P= D-d x 100(%) formlnden hesaplanr. D 9- rn Pelet Elek Analizleri: Bu analiz, peletleme ilemi sonucunda tozlanma ve krlma nn olup olmad konusunda bir fikir verme asndan nemlidir. 15 kg pelet 105 *C'da s tlp nemi alnr ve soutulur. Bu peletler 4 da kika sre ile genel olarak 3/4", 1/2", 3/8" ve 1/ 4"lik eleklerle elenir, sonular deerlendirilir. stenilen minimum pelet boyutu altnn az ol mas peletin kalitesini gsterir. 10- Dk Isda Krlma Deneyi (Dynamic Test, ISO/TC 102/SC 3, Section 87 286 E April 1974): Yksek frnn verimliliine etki eden en nemli unsurlardan biri, frndaki malzemenin gaz geirgenliidir. Pelet, yksek frna arj edildikten sonra st blgelerdeki dk sda krlganlk gsterirse, yatan geirgenliini azaltacaktr. Peletin dk sdaki dayanmn lmedeki ama, yksek frnnn st blgele rinde peletin nasl bir deiime uradn grmekdir. Bu test iin 130 mm apnda delikli, yatay olarak bir elektrik frnn iine yerletirilmi ek seni etrafnda dnebilen bir sistem kullanlr. Pelet numunelerinin dnebilmeleri iin silindi rin iinde yer alan 20 mm geniliindeki gv deye eit aralklarla 4 adet kaldrc yerletiril mitir. Yaklak 500 gr'lk pelet bu deney iin 105 'C'da kurutulup nemi alnr. Numune 130 mm apndaki delikli silindir iine yerletirilir. Frn 600 "C'a stlrken sistem dndrlr, Ortam dan 15 It/dk bir ak ile indirgeyici gaz geirilir. Istma ilemi 45 dakika srdrlr. Istma ile mi srdrlrken silindir 10 devir/dak. ile dn drlr, 45 dakikadan sonra sistem 600 C'de 60 dakika sre ile tutulup silindir ayn hzla dndrlmeye devam edilir. Bu arada sistem den ayn miktar ve bileimde gaz geii srd rlr. Sistemde kullanlan gaz % 20 + 0,5 CO, %20 + 0,5 CO2 ve %60 + 0,5 N2 karmndan olumaktadr. Deney bittikten sonra silindirik ksm frn dan alnarak 200 'C'ye zerinden azot gaz geirtilerek soutulur. Deney sonucu indirgenmi pelet numunesi 6,3 - 3,15 - 0,5 mm'lik eleklerle 2,5 dakika sre ile elenir. Eleme sonucu, sistemde yapm

ve toz tutuculardaki tozlarda gz nne alnp deerlendirilir. Bu arada toplam numune ar lndaki kayptan indirgenme miktarnn sap tanmas da mmkndr. ekil 22'de bu ama ile kullanlan deney dzenei grlmektedir.

ekil 22. Dk sda krlma deney dzenei

11 - Dk Isda Krlma Deneyi (Static test, ISO/TC 102/SC3, Sec 98, July 76 341 E, Fo urth Draft Proposal ISO / DP 4696). Dinamik deneyde kullanlan dnen yatak yerine bu de neyde sabit bir yatak vardr. Deneyin yapl ve amac dinamik deney ile ayndr. 12- ime Deneyi (ISO / TC 102/SC3, Sec tion 89,288 E August 1974). Bu deney peletlerin ime miktarn saptamak amac ile yaplr. 100 + 10 C derecede %40 CO ve % 60 N2 ierikli ortamda 15, 20, 75 ve 120 dakika sre ile % 25 - 80 indirgenen peletlerin deneyden nceki ve sonraki hacimleri llerek imeleri saptanr. 13- ndirgeme Deneyi: Bu deney, peletin yksek frnda indirgenebilme zelliinin belir lenmesi amacyla yaplr. 105 'C'de.nemi alnm numune i ap 75 mm olan ift duvarl sya dayankl tpe konur. Bu tp scak elektrik frnnn iine yerletirilir. Deney ssna ulancaya kadar ortamdan azot gaz geirilir.Bu ilem yaklak_45 dakika srer. Deney ssnda ise azot gaz yerine in dirgeyici gaz gnderilir. (%30 + 0,5 CO, %70+0,5 N2,15 lt/dak). Bu ilem 3 saat srey le yaplr. Deney sresince srekli s ve arlk kayb kaydedilir. Deney bitiminde numune azot ile soutulur. ndirgeme derecesi arlk kayb ve kimyasal analizlerden hesaplanr. 14- Yk Altnda ndirgenme Deneyi (ISO
31

TC 102/SC3430 E): Peletin ndirgenme ilemi srasnda yatak gaz geirgenliini kontrol et mek iin yaplr. Deneyin yaplmasnda elektrik frn ile bir likte 910 mm uzunluunda 125 mm i apnda elikten yaplm bir tp kullanlr. Pelet numu nesine yk verebilmek iin bu tpn zerinde hava ile alan bir piston vardr. Tpn iine numune konulduktan sonra stten pistonla ba sn uygulanr, indirgenme srasnda deney boyunca meydana gelen arlk kaybn belir lemek amacyla duyarl bir tart cihazda siste me yerletirilmitir. Pistonun, meydana gelen hacim deiiklii sonunda aa yukar hare keti, sistemdeki bir mikrometre aracl ile l lr. Deney numunesi 105 C'ye kadar stlp nemi alnr. Tpe yerletirilir. Numune 1050 'C'a kadar sistemden azot gaz geirilerek s tlr. 1050 "C'de terazi sfrlanr. Piston aracl ile numuneler zerine 500 gr/cm2 lik bir kuvvet uygulanr. Sistemden 2,5 saat sre ile indirge yici gaz % 40 CO ve %60 N2 geirilir ve indir geme izlenir. Bu sre iinde %80 indrgenme gerekletirilemez ise deney sresi daha da uzatlabilir. 15 - Yapma Deneyi (ISO/TC 102/SC3 429 E, RMC): Bu deney ile deiik scaklklar da peletin yapma zellii incelenir. Pelet ya ta zerinden ierii %55 H2, %35 CO, %6 CO2-- %4 CH4 olan 760 "C - 870 *C arasndaki gaz geirilir. Daha sonra soutulan peletier 25,20,16 mrrVlik elekler ile elenir, +16 mm ya pma kriteri olarak deerlendirilir. 3. SONU Peletleme teknolojisi srekli bir deiim iindedir, ilemi kolaylatrc baz almala

rn yansra daha kaliteli pelet retimi iin de aratrmalar sregelmektedir. Dnyada dei ik katk maddeli peletier retilmektedir, ayrca rn pelet boyutlar da kullanm amacna gre deitirilmekte "Jumbo pelet" olarak tanmla nan daha byk apl peletier retilmektedir. Bu peletier uygun boyutlarda krlp, yksek f rnlar iin daha uygun hale getirilmektedir. Yksek frnlarda alma verimliliini belirle yen en nemli etken olan kok tketip, pelet kullanm ile 475 kg/tona kadar dmtr. Bu deeri daha da aalara indirmek iin al malar srdrlmektedir.

KAYNAKLAR
AKETA, K., UEHARA, T., SUGIYAMA, T., IGAWA, Y., 1988, "General Review of Fluxed Pellet Develop ment at Kobe Steel ", Mineral Resources Rese arch Center and Center for Professional Depart ment, Duluth, U.S.A. BALL, D.F., DARTNELL, J., DAVSON, J., GRIEVE, A., WILD, R., 1973 "Aglomeration of Iron Ores", El sevier Publishing Co. New York, U.S.A. LEDDS UNIVERSTY, "Course Notes on Sintering and Pelletizing", Leeds, U.K. LKAB, 1987, "Fats About LKAB", Sweden MEYER, K., 1980, "Pelletizing of Iron Ores", Springer Verlag Berlin Heidelberg and Verlag Stahlersen mbH, Dsseldorf, Germany SRB, J., RUZCKOVA, Z., 1988, "Peptization of Fines", Research Institute Prague, Czecholovakia STUDIENGESELLSCHAFT FUR EISENERZAUFBERElTUNG, 1970, "Untersuchungen ber die Eignung verschiedener Bentonite fr den einsatz bei der Eisenorzpelletierung", Othfresen, Germany. WEISS, N.L., 1985, "SME Mineral Processing Handbo ok", Society of mining Engineers of AIME New York, U.S.A.

32