1.

UVOD U TEORIJU SISTEMA

Sistem moe biti poslovni, informacioni... Ova rije se upotrebljava od prirodnih preko tehnikih do organizacionih, gdje je organizacijska kulminacija tehnikih i prirodnih sistema. U principu sve je sistem i podsistem nekog sistema. Zbog toga to je sve sistem trebalo je nai neku nauku, metodologiju koja e sve sisteme tretirati jednako i upravljati na zajedniki nain za sve te sisteme. Osnovni cilj je nauno upravljanje poslovnim sistemima. Opa teorija sistema se zasniva na kibernetici, nauci o upravljanju. Prvi zaetnik kibernetike je Norbert Winer, koji je zasnovao sistemsko upravljanje na bazi informacija. Cilj teorije sistema je stvaranje metoda i reda u prouavanju i rjeavanju problema. To postiemo na bazi principa ponaanja sistema. 1. Teoretski pojmovi i naelne zakonitosti ponaanja sistema (principi ponaanja sistema) 2. Metode kojima teorija sistema rjeava probleme 3. Poslovni sistemi (funkcionisanje i upravljanje)

2. TEORIJA SISTEMA I SISTEMSKO MILJENJE

Teorija sistema je skup teorija koje imaju zajedniko objanjenje, obiljeja za analiziranje tih sistema. Osnovni zadatak teorije sistema je da objasni zakone postanka, organizacije, ponaanja i razvoja realnih sistema. Ovaj problem je mogue realizovati koritenjem apstraktnog sistema, koji nastaje kao rezultat matematikog opisa realnog sistema. Apstraktnim sistemom se sa dovoljnom preciznou moe adekvatno iskazati struktura, ponaanje ili razvoj realnog sistema. Prouavanje realnog sistema uz pomo apstraktnog sistema treba da omogui da se doe do saznanja o svojstvima koja posjeduje dati sistem. DEF: Pod sistemom podrazumjevamo postojanje skupa objekata (dijelova) objedinjenih vezama izmeu njih samih i njihovih svojstava. Pri tom, objekti (dijelovi) funkcioniu u vremenu kao jedno cijelo. Svaki objekt, podsistem, ili elija radi sa zajednikim ciljem, koji stoji ispred sistema kao cjeline. DEF: Sistem obuhvata cjelovitost ili kompleksnost elemenata ili dijelova. On ima odreenu strukturu, vri odreenu funkciju i daje ili prerauje informacije. DEF: Sistem se sastoji iz skupa elemenata koji posjeduju izvjesna svojstva i nalaze se u nekakvom odnosu izmeu sebe i sa elementima drugih sistema. Teorija sistema je skup sistemskih teorija. Postoje dva naina razmiljanja: klasini i sistemski. Klasini nain razmiljanja se svodi na induktivno istraivanje (induktivan=koji se zakljuuje putem indukcije, indukcija=zakljuivanje iz pojedinanog o optem, metod miljenja kojim se dolazi na osnovu posmatranja). Dakle, o cjelini zakljuujemo na bazi dijelova. Iz sistema se izolira element kojeg rastavljamo na sitnije elemente. Sistemska analiza posmatra predmet (podsistem) kao dio okruenja i posmatra ga zajedno sa okruenjem, tj. posmatra ga sa onim to nije sistem. Klasina analiza zanemaruje okruenje, dok je sr sistemskog miljenja da je okruenje kljuno u odnosu na ono to posmatramo. Promjene koje se deavaju u sistemu su posljedica prilagoavanja okruenju. Osim toga, dijelovi sistema su povezani i oni meusobno utiu jedni na druge i na njih kao dijelove sistema utie okolina. Koncept sistemskog miljenja poiva na 7 osnovnih karakteristika: 1. Sve je sistem i sve je podsistem DEF: Sistem je skup elemenata koji su povezani nekim relacijama da bi ostvarili odreeni cilj. Svaki sistem je sastavljan iz elemenata koji su povezani sa 4 stvari: idejama, materijom, energijom, informacijama. Sistem je relativna cjelina koju mi sami odreujemo. 2. Probabilistiko shvatanje svijeta Probabilizam stanovite vjerovatnoe; teoretski: shvatanje po kome nae saznanje i znanje mogu biti samo vjerovatni. Nita nije sigurno, ne postoji potpuno odreen determiniran sistem. Svi zakoni su pravljeni na bazi pretpostavke da e se neto sigurno desiti. 3. Kompleksnost prirode i sistema Sistem ne moemo do kraja opisati zbog mnogobrojnosti pojava i problema u sistemu, te neizvjesnosti i dinamike. Zato treba da nauimo pojednostavljivati kompleksne sisteme za svrhu jednog dovoljnog posmatranja. 4. Sinergizam

Sinergija zajedniko djelovanje, saradnja, pomaganje. Sinergizam je djelovanje dva ili vie elemenata sistema u svrhu ostvarenja cilja. Dakle, vie elemenata djeluju zajedno. 5. Dinamiko promatranje pojava Pojava (ukljuuje jedinstvo vremena i prostora) ui nas da nikad ne posmatramo sistem statino, ve u vremenu. 6. Halistiko posmatranje sistema Halos cjelina, potpunost, kompletnost. Posmatranje sistema kao cjeline. Sistemsko miljenje je posmatranje svega onoga na to sistem utie i to na sistem utie. 7. Relativnost svih pojava Nita nije apsolutno. Sve je relativno, proizilazi iz prirodnih zakona. est kljunih nauka je integrisano u teoriji sistema: 1. Opa teorija sistema Ima metodoloki pristup u pruoavanju teorije sistema. Kljune rijei: cilj, model, upravljanje, regulacija, struktura, funkcionisanje, dinamiko ponaanje, kontrola. 2. Kibernetika Bavi se upravljanjem, povratnom spregom. 3. Teorija informacija 4. Semiotika Nauka o znakovima i znakovnim sistemima. Bavi se simbolom, podatkom, porukom i informacijom. Simbol treba da stvori podatak, poruku i informaciju. 5. Informatika Nauka o prikupljanju, obradi, oblikovanju, koritenju i uvanju informacija. Bavi se obradom i prenosom informacija i izgradnjom hardvera za informacioni sistem. Dakle, nije samo nauka ve i djelatnost. 6. Matematika teorija sistema Pravi modele za upravljanje sistemima na apstraktnom nivou. Rjeava probleme matematikim metodama. Sve ove nauke su u interakciji.

3. METODOLOKA OSNOVA TEORIJE SISTEMA

Sistemski pristup ine metodoloke osnove svih sistemskih nauka. Sistemski pristup se ostvaruje uz pomo primjene intelekta (miljenja), tehnike i sredstava zasnovanih na sistemskom miljenju i opoj teoriji sistema. SISTEMSKE NAUKE INTEGRACIJA SISTEMSKI PRISTUP NOVO ZNANJE

PROCES PRIMJENE U PRAKSI

NOVA SISTEMSKA ISTRAIVANJA

SIT EMSK NA UKE I NTEGRA CIJA SITE MSKI PRI STUP PR OCES PRIM JNE U PRAKSI NOV ZNAJ E NO VAIST EMSK ATIRS A@IVN JA

Koncept provoenja tog sistemskog pristupa:

O K O L IN A

U LA ZI

PRO C ESI

IZ L A Z I

O K O L IN A

Razmiljamo o tome, ta su ulazi, procesi, izlazi i da li smo zadovoljni izlazom. Ako nismo vrimo korekciju ulaza i ponekad procesa. Na cilj je izlaz i zbog njega sve radimo. Na osnovu sistema napravimo model, a na osnovu njega vrimo istraivanje i stiemo nova znanja.

OKOLINA

ULAZ

OBJEKT PROUAVANJA

OKOLINA PODACI (na osnovu kojih prouavamo sistem) SISTEM OBJEKT KRITERIJ FUNKCIONISANJA

POBOLJANJE KRITERIJ OCJENJIVANJA SISTEM OBJEKT

NOVO ZNANJE

SISTEM MODEL

Sa kriterijem funkcionisanja traimo optimalno, odnosno suboptimalno rjeenje. Na sistemu modela se vre eksperimenti i treba da sadri kljune karakteristike originala. Kriterij ocjenjivanja treba da odlui ta treba korigovati na prvobitnom objektu. Sutina prouavanja je poboljanje objekta prouavanja. U zavisnosti od pojave koju elimo prouavati postavljamo sebi neki cilj.

4. ANALIZA I SINTEZA U SISTEMSKOM PRISTUPU

analiza ralanjivanje, razlaganje cijeline na njene dijelove. sinteza sastavljanje, spoj, spajanje vie dijelova u cjelinu. USKLAIVANJE METODA I CILJA OKOLINA CILJ POLAZNA STURKTURA PROCEDURA (METOD) ELEMENTI SISTEMA KRITERIJ USKLAIVANJE KRITERIJA I CILJA CILJ

STRUKTURA FAZE ANALIZE OKOLINA Svakom cilju odgovara neka struktura. Strategija je nain ostvarenja cilja. slika --> strategija --> struktura

Odreujemo kako e se cilj realizovati preko strukture. A sistem e postii cilj samo ako svi elementi tog sistema imaju isti cilj. Analiza je usklaivanje metode i cilja, a sinteza je usklaivanje kriterija i cilja. Analiza i sinteza usklauju cilj i strukturu. Okolina je uvijek prvo polazite, a cilj drugo. Analiza sadri definicije elemenata, veza i sistema i na osnovu toga korigira postojee sisteme. 1. konkretno apstraktno konkretno svaki model posmatramo idealno, bez trokova, smetnji,... 2. cjelina detalja cjelina uticaj izmeu dijelova 3. opte posebno opte ne moemo praviti detalj, a da nemamo cjelinu. Kod analize je prvo cilj, pa metod, a kod sinteze obratno.

5. KLASINA ANALIZA
K L A S I^ A N P R IS T U P S IS T E M PRO BLEM K O JE G A N A L IZ IR A M O PO D JEL A PRO BL EM A N A D IJE L O V A (P O D S IS T E M ) D A L JA PO D JEL A K R A JN JA PO D JEL A S IS T E M S K I P R IS T U P PRO BLEM Z A G R A D IL I S M O O K R U @E N JE ( p o s m a tr a m o p r o b l e m z ajed n o sa o k ru ` enjem ) V EZE PROBLEM A S A O K O L IN O M STRU K TU RE I V EZE n o v a s tru k tu ra i nove veze

Zadatak klasinog pristupa je otkriti zakonitosti pojava koje prouavamo i odatle izvlaiti nae zakljuke. Karakteristinu pojavu u sistemu koji prouavamo, izoliramo iz okoline, te je prouavamo, analiziramo, ralanjujemo.
D E F. P R E D M E TA IL I P O JA V E IZ O L IR A N JE IZ O K O L IN E PO D JEL A (R A [ ^ L A N J IV A N J E ) IS T R A @IV A N JE D O M IN A N T N E Z A K O N IT O S T I D IJE L O V A IZ Z A K O N IT O S T I D IJE L A Z A K O N IT O S T K OM PON EN TI IZ Z A K O N IT O S T I K OM PON EN TI Z A K O N IT O S T C JE L IN E R JE [ E N JE Z A K O N IT O S T P O JA V E K A O C JE L IN E

Ili jednostavnije: selekcija objekta -> izolacija -> podjela na dijelove --> istraivanje dominantn e zakonitosti --> iz zakonitosti dijelova zakonitosti komponenti

6. SISTEMSKI PRISTUP
Zadatak sistemskog pristupa je poboljavanje funkcionisanja sistema

D E F IN IS A N JE O B JE K TA K A O C JE L IN E

D E F IN IS A N JE SV R H E O B JE K TA U O D N O SU NA O K O L IN U

D E F IN IS A N JE O K O L IN E

D E F IN IS A N JE V E ZE O B JE K TA S A O K O L IN O M

D E F IN IS A N JE PO ST O JE ] E ST RU K TU RE O B JE K TA PRO M JEN A ST RU K TU RE R A D I B O L JE G F U N K C IO N IS A N JA B IT N O P O B O L J [ A N JE F U N K C IO N IS A N JA C JE L IN E

cilj

->

objekat

-->

okolina

-->

veze

-->

postojee strukture

->

nove strukture

-->

poboljanje funkcionisanja

zadatak analiza rezultat

klasian pristup otkriti zakonitosti ponaanja izolovanje pojave iz okoline zakonitosti dijela, a iz njh zakonitosti cjeline

sistemski pristup poboljati funkcionisanje analiza pojave i okoline (veze) poboljanje funkcionisanja cjeline, promjene strukture i funkcije

Metode sistemskog pristupa Koriste se na sistemski nain razne klasine metode: 1. intuitivne (na osnovu iskustva, osjeaja, najbolja metoda) 2. kvantitabilne (razne matematske, fizike, hemijske metode) 3. grafike 4. kombinarne Model svakog sistema slui za ispitivanje onog to e biti sistem (glavne osobine sistema)

7. POJAM I DEFINICIJA SISTEMA

DEF: Sistem je skup elemenata ili procesa povezanih odnosima, sa zajednikom svrhom postojanja (zajednikim ciljem) Elementi mogu biti materijalni, ideje, funkcije, iva bia, kombinacije. Da bi neto bilo sistem moraju biti ispunjeni uslovi: 5. postojanje elemenata 6. postojanje veza relacija 7. postojanje zajednike svrhe (cilja) postojanja 8. funkcionie po odreenim pravilima 9. reativno izolovana cjelina Svaki sistem na osnovu ovih 5 elemenata se struktuira da bi: 10. imao odreenu strukturu 11. vrio odreenu funkciju 12. dao ili preraivao informacije Posmatrani sistem moe biti ralanjen na konaan broj dijelova, koje nazivamo podsistemima sloenog sistema. Svaki od ovih podsistema sa svoje strane moe se ralanjivati na vie manjih podsistema, dok se nakon konanog broja koraka ne doe do takvih dijelova koje zovemo elementima sloenog sistema. DEF: Elementi su dijelovi ili pojave koje ne ralanjujemo (elementi mogu biti i podsistemi). Elementi sistema ne funkcioniu izolovano jedan od drugog, ve su u uzajamnoj povezanosti, pri kojoj se svojstva elemenata odreuju i ponaanjem i funkcijom ostalih elemenata sistema.

Svojstva sloenog sistema se ne odreuju samo pojedinanim svojstvima sastavnih dijelova, nego i karakterom njihovih meusobnih veza i uticaja. Svojstva sistema se mogu mijenjati u zavisnosti od rezultata rada sistema, kao i uslova okoline u kojoj sistem egzistira. Veze su sredstva koja dre sistem zajedno. Veze su sve ono to povezuje elemente i svojstva, tako da sve to funkcionie kao jedno cijelo (kao jedan proces sistem). Veze postoje kako izmeu elemenata sistema, tako i izmeu podsistema posmatranog sistema, a isto tako izmeu elemenata i dijelova drugih sistema iz okoline. Struktura je skup svih veza, odnosno stabilni poredak i relativno stabilan raspored uloga. Strukturu ine elementi, ali elementi izmeu kojih postoji odreena zakonitost svojstvena datom sistemu kao integralnoj cjelini, nasuprot svojstvima samih elemenata. Kod realnih sistema pojam funkcija obuhvata: tok operacija, ponaanje i nain djelovanja Npr. elektrino zvonce ima odreenu strukturu, koja se sastoji od odreenih dijelova: provodnika, prekidaa, magneta, ekia, zvona. Njegova funkcija obuhvata niz mehanikih i elektrinih operacija, koje ine tok djelovanja. Matematiki model za opisivanje realnog sistema koristi se onda kada je mogue apstraktno opisati sistem tako da se matematikim metodama izvri adekvatno modeliranje prouavanog realnog sistema. S njim se formalizovano opisuje funkcionisanje sistema i on izraava osnovne karakteristike zakonomjernosti funkcionisanja sistema u odreenom vremenskom intervalu promatranja. Utvrivanje ciljeva sistema Prirodni sistemi nastaju pod uticajem prirodnih zakona. Ako uzmemo npr. bioloke sisteme, onda je sigurno jedan od osnovnih ciljeva ovih sistema: opstanak, razvoj i razmnoavanje. Proces ostvarivanja ovih ciljeva je odreen prirodnim zakonima koji se ogledaju u adaptaciji sistema spoljanjim uslovima. Proces spoznaje ciljeva i naina djelovanja sistema, usmjerenih na ostvarenje tih ciljeva, pomae nam da svojim djelovanjem pospjeimo realizaciju ovih ciljeva, ili utiemo na izmjenu ciljeva u zavisnosti od vrste sistema. to se tie vjetakih sistema, tj. sistema koje je stvorio ovjek, onda se problem ciljeva ovih sistema rjeava na drugi nain. Ciljeve vjetakih sistema odreuje ovjek. Odreivanje granica sistema Imamo tri kriterija odreivanja: 13. da li izmeu elemenata i ostalih dijelova postoji neka bitna veza? 14. da li posmatrani element ima funkciju koja utie na ono to definiemo kao sistemsku cjelinu? 15. da li postojanje i funkcionisanje zamiljenog sistema utie na element i funkcionisanje posmatranog elementa? Da bi neto bilo sistem moraju biti zadovoljena sva tri uslova. Elementarni sistem

U LA ZNA O K O L IN A

U LA Z

X U N U T R A [ N JA IZ L A Z STRU K TU RA k OPERATOR

X IZ L A Z N A O K O L IN A

x samo dvije veze sa okolinom (jedan ulaz i jedan izlaz). k operator omoguuje transformaciju ulaza u izlaz. Cilj nam je izlaz, pa tek onda vodimo rauna o ulazu.

8. PODJELA ILI VRSTE SISTEMA

Sisteme moemo razvrstati prema sljedeim osnovnim karakteristikama: 16. nain nastanka 17. oblik postojanja 18. aktivnosti 19. ponaanje 20. stabilnost 21. nain organizovanja 22. povezanost s okolinom 23. unutranji odnosi

24. stepen otvorenosti 25. kompleksnost

S IS T E M I 1. P R E M A N A ^ IN U N A S TA N K A P R IR O D N I 2. P R E M A O B L IK U P O S T O JA N JA REA LN I 3. P R E M A A K T IV N O S T I I 4. PR E M A PO N A [ A N JU 5. P R E M A S T A B IL N O S T I N E S TA B IL N I 6. P R E M A N A ^ IN U O R G A N IZ O V A N JA 7. PR E M A PO V E Z A N O [ ] U S A O K O L IN O M S IS T E M I K O JI S E S A M I O R G A N IZ U J U S A M O U P R A V L JIV I S A M O R E G U L A C IO N I S IS T E M I K O JI S E S P O L JA O R G A N IZ U JU U P R A V L JIV I R E G U L A C IO N I PA S IV N I S T A T I^ K I A K T IV N I D IN A M I^ K I A PSTRA K TN I PO PO N A [ A N JU D E T E R M IN IS T I^ K I S T O H A S T I^ K I V JE [ TA ^K I

S TA B IL N I S IS T E M I K O JI S E S A M I I S P O L JA O R G A N IZ U JU

1. prema nainu nastanka Prirodni sistemi nastaju pod uticajem prirodnih zakona bez neposrednog uticaja ovjeka. Vjetaki sistemi su oni sistemi koje je stvorio ovjek svojim posrednim ili neposrednim ueem. Kod vjetakih sistema su prisutna mnoga svojstva koja karakteriu prirodne sisteme (cjelovitost, adaptivnost, stabilnost, zatvorenost, otvorenost, povratna veza,...). Svojstva cjelovitosti i adaptacije kod vjetakih sistema imaju odreenu analogiju sa ovim osobinama prirodnih sistema, ali ne i skladnosti, harmoninosti i savrenstva kao kod prirodnih sistema. Nasuprot tome, postoje izvjesna svojstva kod prirodnih sistema koja su za ovjeka neshvatljiva, neobjanjiva, dok kod sistema koji je ovjek stvorio svako ponaanje je svrsishodno i apsolutno poznato. 2. prema obliku postojanja Realni sistemi su materijalni sistemi ija je struktura sastavljena iz realnih elemenata izmeu kojih postoje realne veze. Svi prirodni sistemi su realni sistemi. Apstraktni sistemi spadaju u grupu nematerijalnih sistema. To su formalni, misaoni, idejni ili matematiki. Apstraktnim sistemima se opisuju realni sistemi. Cilj apstraktnog opisivanja realnih sistema je da se eliminiu nejasnoe, dvosmislenosti i logika nesavrenost govornih jezika. Jednim apstraktnim sistemom se opisuje jedna ira klasa realnih sistema i njime se daje odgovor za odreenu klasu pitanja. Apstraktni sistemi su prema tome oni sistemi ija je struktura sastavljena iz formalnih simbola, na kojima se primjenjuju odreena pravila, tj. sistemi iji su elementi i veze u njima formalne. 3. prema aktivnosti Pasivni sistemi zavise od nae akcije. Aktivni sistemi pripadaju dinamikoj kategoriji. Dinamiki sistemi su sistemi iji se izlazi i funkcija mijenjaju u vremenu. Za praktinu svrhu moemo sisteme posmatrati kao statike, ali zapravo takvi sistemi ne postoje. Sistemi kod kojih je mogua promjena stanja iz jednog u drugo, pod uticajem spoljanjih ili/i unutranjih dejstava u prelaznom reimu nazivaju se dinamikim sistemima. Dinamiki sistemi spadaju u klasu tzv. vremenskih sistema. Za dinamiki sistem neophodan je pojam vremena. Ovo je vano ako elimo da prognoziramo budui izlaz, a da pri tome obavezno ne baziramo na njegovu predistoriju. Isto tako ako elimo da sagledamo stanje sistema u razliitim momentima vremena, da utvrdimo da li se to stanje mijenja i ako se mijenja na koji nain. Kad govorimo o stanju sistema, onda nam se namee pojam prostora stanja, tako da se dinamiki sistemi obavezno posmatraju u vremenu i prostoru (prostoru stanja sistema). Stanje sistema se odreuje skupom vrijednosti promjenljivih veliina, koje odreuju njegovo ponaanje. 4. prema ponaanju

Deterministiki sistemi su sistemi kod kojih se u svakom trenutku u potpunosti moe identifikovati stanje sistema i ako primjena odreene upravljake akcije ili ulaza dovodi sistem u novo stanje, koje se moe predvidjeti, onda je takav sistem deterministiki. determiniran odreen, opredjeljen, ogranien Dakle deterministiki sistem je sistem ije je ponaanje potpuno poznato. Takvi sistemi su sastavljeni od elemenata izmeu kojih postoje strogo utvrene veze, a njihova uzajamna dejstva su nam poznata, tako da kad poznajemo prethodno stanje sistema i algoritam prerade informacija moemo predvidjeti sljedee stanje sistema. Upravljanje deterministikim sistemima podrazumjeva postojanje odreenog cilja i kriterija upravljanja. Pod ovim sistemima mislimo na realne materijalne sisteme koji egzistiraju u odreenoj sredini. Jednom uspostavljni determinizam, vremenom se naruava, u manjoj ili veoj mjeri, u zavisnosti od promjena okoline, kao i pod uticajem poremeajnih dejstava unutar samog sistema. Dakle ne postoji 100% determiniran sistem. Stohastiki sistemi su oni kod kojih primjena odreene upravljake akcije ili dejstva ulaznih veliina na sistem transformie poznato stanje sistema u jedno iz skupa moguih stanja, a ne u jedinstven ishod. Pojam stohastian je suprotan pojmu determiniran. Pojam stohastian koristimo u sluaju kad elimo da oznaimo pojave (procese) koji se ne realziuju po unaprijed utvrenom zakonu, ve nose u sebi karakter sluajnosti. Njihovo predvianje se vri na osnovu iskustva vjerovatnoe. U stohastiku grupu sistema spadaju sloeni sistemi, odnosno sistemi koji se sastoje iz velikog broja uzajamno povezanih elemenata. esto stohastikim sistemima zovemo sisteme koje nije mogue korektno opisati matematikim jezikom bilo zbog toga to sistem ima velik broj elemenata povezanih meusobno na nama nepoznat nain ili zbog toga to nedovoljno poznajemo prirodu pojava koje se zbivaju u samom sistemu, te ih zbog toga ne moemo kvantitativno opisati. Za sisteme sa stohastikim ponaanjem misli se na sisteme kod kojih se procesi i promjene u njima odvijaju iz nedovoljno poznatih uzroka za nas. Za upravljanje ovim sistemima neophodno je poznavanje vjerovatnoe nastanka odreenog stanja sistema, u kojem sistem moe da se nae nakon sprovoenja odreene akcije (eksperimenta). 5. prema stabilnosti Ravnoteno stanje je jednom postignuto konano stanje. Kad sistem uspostavi ravnoteno stanje, onda tei da to stanje odri bez obzira na okolnosti koje vladaju u okolini. Ako se sistem spoljanjim ili unutranjim dejstvom izvede iz ravnotenog stanja i ako se nakon prestanka djelovanja tih dejstava ponovo vraa u ravnoteno stanje, onda je to stabilan sistem. Stabilni sistem ima odreeno vrijeme ravnotee i ne mijenja poloaj i stanje bez djelovanja sile izvana. Labilni sistem nakon djelovanja sile izvana se vraa u prvobitno stanje ponovo pomou neke druge sile. Sistemi visoke entropije nee sami da se vrate. Procesi labilnih sistema obino napreduju i mi ih po potrebi zaustavljamo. Indifernetni sistemi zauzimaju poloaj i u njemu ostaju u zavisnosti od sile koja je na njih djelovala. 6. prema nainu organizovanja Sistemi mogu biti samoorganizovani, organizovani izvana, kombinovani. Tei se samoorganizaciji, samokontroli i samoregulaciji. 7. prema nainu upravljanja Samoregulirajui su samoupravljivi sistemi, a regulirajui su upravljivi sistemi. 8. prema unutranjim odnosima Mehanike sisteme moemo po volji rastavljati i sastavljati, a da i dalje funkcioniu, za razliku od organskih sistema koji se ne mogu jednostavno rastavljati i sastavljati, jer su za to potrebni dodatni resursi. 9. prema stepenu otvorenosti Otvoreni sistem je sistem koji moe da vri razmjenu kako materije i energije, tako i informacija sa okolinom (sa drugim sistemima), pod uslovom da ima ulaz i izlaz. Karakter ponaanja otvorenih sistema zavisi od uslova spoljanje sredine. Zbog toga je jedan od osnovnih zadataka pri prouavanju otvorenih sistema prouavanje njegove interakcije sa okolinom. Uopteno, sistem se vie ispoljava samim svojim ponaanjem, ne toliko kao funkcija, i najvanije je odrediti kakva e biti izlazna veliina kao odgovor na uoena, kontrolisana ili prognozirana ulazna dejstva, a to je najee teko. Ovo se moe ublaiti uvoenjem globalnog ili elementarnog objekta stanja. U sluaju kad nije mogue jednoznano odrediti izlaz za dati ulaz, treba se vratiti na sam poetak, na prve korake modeliranja sistema. Da bi formalizovali otvoren sistem, treba poi od predpostavke da ulazni objekt (okolina kao objekt) ima dvije komponente. Y = M U. Skup U je izmjerena, neposredno kontrolisana ili upravljaka ulazna dejstva, a M je skup

ulaznih dejstava o kojima imamo samo neke pribline informacije. Sistem S se definie kao odnos S M U X, gdje je X odziv (stanje) sistema.

O K O L IN A

M U

O K O L IN A

Zatvoreni sistem ne komunicira sa okruenjem. Svojstvo zatvorenosti prema okruenju imaju oni sistemi koji ne primaju niti distribuiraju energiju, materiju i informacije.

S O K O L IN A O K O L IN A

10. prema kompleksnosti Jednostavni sistemi su sistemi sa dva elementa strukture (mali broj veza). Sloeni sistemi imaju vie elemenata i veza. Svaka sloena pojava u prirodi ili tehnici obiluje velikim brojem karakteristika, koje mogu biti predmet istraivanja. Isto tako, svaka sloena tvorevina se moe okarakterisati istovremeno na vie naina, kao sistem, uzimajui u obzir postojanje mnotva specifinih crta za taj sistem i dati moment. Sloeni sistem je sistem koji moe da vri kako razmjenu materije, energije i informacije sa drugim sistemima iz okoline (otvoreni sistem), isto tako i transformaciju i prenos energije, materije i informacija izmeu pojedinih dijelova (podsistema) samog sistema, ime se ostvaruje proces promjene stanja sistema kretanje sistema. Ergodinost Za dinamike sisteme podruje ravnotee i stanje ravnotee mijenja se u skladu sa razvojnom funkcijom. Prema tome u takvim sistemima postoji dinamika stabilnost, a ta se naziva ergodinost. Ergodini sistemi su oni koji su u stanju da se vrate na ponaanje u skladu sa svojom razvojnom funkcijom ako ih neka vanjska sila (smetnja) sa eljenog ponaanja skrene. Kao to postoji podruje stabilnosti tako postoji i podruje ergodinosti. Sistem se vraa sam od sebe, bez pomoi izvana na ponaanje po svojoj razvojnoj funkciji po prestanku djelovanja vanjske sile samo onda ako ta sila nije bila tako jaka da ga izbaci iz njegovog podruja ergodinosti.

9. OSNOVE ANALIZE SISTEMA

Sistemska analiza se vri radi poboljanja postojeeg i izgraivanja novih sistema. Analiza sistema se primjenjuje za izgradnju i poboljanje informacionog sistema, a analizu sistema vre sistem analitiari. Postoje tri kljune analize: tehnikih, ekonomskih i drutvenih sistema. 26. metodologija rjeavanja problema na osnovu sistemskog pristupa 27. realizacija sistemskog pristupa, svrha poboljanje sistema ili izgradnja novog sistema 28. iz strukture i utvrenih elemenata pronalazimo zakonitosti 29. sinteza sistema suprotan postupak za eljeno ponaanje definiemo elemente i strukturu Analiza i sinteza se uvijek nadopunjuju Sistemska analiza sistema Sastoji se iz odreenog broja koraka: 30. Definisanje problema ili pojave kao sistema i utvrivanje granica sistema Kad kreiramo sistem postavljamo mu cilj. Testira se ta ulazi u sistem (bitna veza, uticaj na funkciju, uticaj na postojanje pojave). Bitno je utvrditi i granice i gustinu veza. 31. Prikazati sistem kao crnu kutiju Crna kutija je sistem ije unutranje funkcionisanje ne poznajemo (elemente, strukturu, atribute) = elementarni sistem, jedan ulaz, jedan izlaz. Poznato nam je samo ta ulazi u crnu kutiju i ta izlazi iz nje.

10

X U LA Z

CRNA K U T IJA

Y IZ L A Z

Crnom kutijom se moe smatrati bilo kakav objekt (sistem) u kome se odvijaju odreene operacije koje su uslovljene dejstvima spoljanjih ulaznih veliina na objekt, a da pri tome mi ne raspolaemo informacijama na osnovu kojih bi mogli da identifikujemo procese koji se zbivaju u toku realizacije tih operacija. Bijela kutija je analogni model gdje se izmeu datih ulaznih veliina na objekt i izlaznih veliina moe uspostaviti odreena zakonitost. Siva kutija je apstraktna predodba sistema kod kojeg poznajemo ulaze i izlaze (odziv sistema), ali samu strukturu sistema (njegove dijelove, funkcije pojedinih dijelova i veze meu njima) samo djelimino poznajemo. Primjer crne kutije je ako ukljuimo radio prijemnik (ukljuivanje ulaz), mi sluamo muziku (muzika izlaz). Sve ono to se dogaa u prijemniku, kako on radi, mi ne moramo znati. To je za nas crna kutija. 32. Definisanje ulaza i izlaza Ulazi i izlazi su veze sa okolinom. Mogui ulazi i izlazi su: materijal, ljudi, energija, informacije, novane veliine, podaci, proizvodi, efekti, itd. Klasificiranje i utvrivanje zavisnosti veliina za ulazne i izlazne meuzavisnosti. Ulazna (izlazna) veliina je komponenta ulaznog (izlaznog) vektora. Repertoar ulaznog (izlaznog) vektora npr: materijal, potrebe za materijalom, novac za nabavku, itd. X= X1 X2 X3 Y= Y1 Y2 Y3

Utvrditi odnose izmeu komponenti X i Y na osnovu matrice odnosa. X1 X= X2 X3 X1 X1 X2 X3 Y1 Y2 Y3 == > ---> ---> X2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 == > ---> ---> Y1 1 1 Y2 1 1 Y1 Y2 Y3 =Y Y3 1

S X3 1

Kljuno pitanje je da li jedna komponenta utie na drugu, odnosno da li postoji bitni odnos izmeu X1 i X2? Matrica nam daje uvid u odnose i ponaanje. Ulazne veliine Svaka promjena u sistemu nastaje pod uticajem odreenih faktora bilo iz okoline, bilo unutar samog sistema. Prema tome, kretanje sistema, tj. promjena njegovog stanja, uglavnom je uslovljeno uticajem spoljanjih djelovanja ili nastaje kao rezultat procesa koji se zbivaju unutar sistema. Efekti djelovanja svih tih spoljanjih i unutranjih faktora nisu istog intenziteta, pa time nemaju isti uticaj na ponaanje kretanje sistema. Jedan isti sistem se moe prouavati sa vie aspekata, to zavisi od toga koje crte sistema se stavljaju u prvi plan. Stoga iz mnotva spoljanjih i unutranjih dejstava biraju se samo ona koja bitno utiu na stanje sistema, odnosno na koordinate sistema od kojih zavisi rjeenje postavljanog zadatka. Iz mnotva ulaznih dejstava izdvajamo samo ona koja bitno utiu na ponaanje sistema i njih nazivamo ulaznim veliinama, a elemente ili dijelove sistema kojima su pridruena ulazna dejstva nazivamo ulazima sistema ili ulaz.

11

Izlazne veliine Ulaz u optem sluaju mijenja stanje sistema. Meutim, najee je dovoljno da se posmatraju samo neke veliine koje karakteriu procese koji se zbivaju u sistemu pod uticajem spoljanjih ili unutranjih dejstava sistema sa aspekta istraivaa (a ne kompletno stanje sistema). Ove veliine su odraz stanja sistema i ulaznih veliina, a nazivaju se izlazne veliine ili izlaz.

Y
1.

M U

Izrada skice objekta Objekti su konkretni, trajni dijelovi sistema koji uvjetuju ponaanje sistema. Za ponaanje je potreban sistem analitiar i strunjak za oblast. Pravila za crtanje skice su sljedea: 1.pravilo ==> materijalni tokovi ---> informacioni tokovi 2.pravilo numerisati u procesnom smjeru 3.pravilo napraviti popis objekata sa oznakama (brojevima) u desnom uglu oznaka objekta 4.pravilo tok (veze) oznaavamo sa X i dva indeksa. Prvi index je ishodini objekt (odakle izlazi) a drugi je redni broj veze iz tog objekta (broj izlaza) Slika objekta Hipotetina ema preduzea:

X 02

U LA ZNA 4 K ON TROLA X 42 X 01

X 41 S K L A D I[ T E X 51 1 X 11 X 31 X 52 X 32

P R IP R E M A RA DA X 12 2

3 X 33 P R O IZ V O D N JA

6 P R O D A JA

X 61

N A BAVA

X01 raspoloiva sredstva X02 ulazi materijala X11 nalog za rad X12 narudba materijala X31 izvjetaj X32 zahtjev za dijelove i materijal

X33 X41 ulazi u skladite X42 informacije o ulazu X51 stanje skladita X52 izlaz iz skladita X61 narudba gotovih proizvoda

Slika objekta sadri sve materijalne tokove i klasine informacijske tokove. Objekat se u slici pojavljuje samo jednom, a veze mogu i vie puta. 1. Slika funkcionisanja Prua osnovni pogled na funkcionisanje sistema. Za osnovu se uzimaju veze, a objekti se rasporeuju shodno vezama. Numerisanje objekata mora odgovarati onom sa slike objekta. Objekti se mogu pojavljivati vie puta vie procesa. Veze se javljaju samo jednom. Najvanije su informacijske veze. Slika funkcioniranja sistema:

12

X 01 P R IP R E M A RA DA

X 11

3 P R O IZ V O D N JA

X 31 X 51 S K L A D I[ T E

X 52 X 41 U LA ZNA K ON TROLA X 02
X01 raspoloiva sredstva X02 ulazi materijala X11 nalog za rad X12 X31 narudba za rad 1.

X 53 4 1 P R IP R E M A RA DA

2 N A BAVA X 12

X41 informacije o ulazu X51 informacije o izlazu X52 X53 stanje skladita

Istraivanje odreenosti ponaanja sistemskih elemenata Iz slike funkcionisanja izdvajamo pojedini element (pravougaonik sa vezama) i ispitujemo ponaanje na bazi crne kutije. Ustanovljavamo izlaze za razliite ulaze. Postoje mnoge tehnike kojima se slue sistemski analitiari. Jedno od kljunih je postavljanje 5 blokova pitanja: i. ta? (npr. ulazi) jedan cijeli blok pitanja tzv. ek liste ii.Zato? (zato uope) iii.Ko? (to radi, da li bi to neko drugi trebao da radi,...) iv.Kako? (vi to radite) v. Gdje?

13

KIBERNETIKA KAO ZNANOST 10. UVOD

Kibernetika (gr. upravljam, vladam) nauka o optim zakonima procesa upravljanja i komunikacije u organizovanim sistemima mainama, ivim organizmima i meusobnom odnosu jednih prema drugima; definie se kao nauka o nainima primanja, predaje, uvanja, obrade i iskoritavanja informacija u mainama, ivim organizmima i meusobnom odnosu jednih prema drugima. Zaetnik kibernetike je Norbert Wiener. Prvu knjigu objavio 1948 i to Kibernetika ili upravljanje i komunikacija kod ivih bia i maina, druga mu je knjiga Kibernetika i drutvo. Kibernetika je nastala na osnovama analogije izmeu ponaanja biolokih organizama i tehnikih ureaja maina. Sloenost kibernetskih procesa i brzina odvijanja samih procesa u veini sluajeva izmie praenju i kontroli od strane ovjeka, usljed njegove psihofizike ogranienosti. Tako se javljaju i prve ideje o konstruiranju takvih maina koje bi izvravale niz aritmetikih i logikih operacija koje su do tada bile iskljuivo privilegija ovjeka. U poreenju sa drugim naukama kibernetika je na samom poetku svog razvoja. Nema generalne definicije koja je ope prihvaena. DEF (Norbert Winer): Kibernetika je nauka koje se bavi teorijom upravljanja i komunikacije kod ivih bia i maina. DEF (najgeneralnija def.): Kibernetika je nauka o upravljanju procesima i sistemima svake vrste. DEF: Kibernetika je nauka o upravljanju meusobno povezanih procesa koji se zbivaju u sistemima kao to su organizmi, zajednice i tehniki ureaji. Kontrola i upravljanje se vre nad sistemom kao cjelinom, vezama meu procesima, mreama meusobnih odnosa sistema. Kljune rijei kibernetike su: sistem, upravljanje, kontrola, regulacija. Upravljamo uz pomo reguliranja. Cilj kibernetike je da otkrije i formalizira komunikacije i da uspostavi kontrole na bazi komunikacije. Osnova upravljanja je informacija, odnosno komunikacija. Kibernetika je zaetnik informatike ere. Svi digitalni raunari su se u sutini razvili nakon razvoja kibernetike. Svi informacioni sistemi imaju kljunu namjenu da obezbjede ljudima mogunost upravljanja. Kibernetika se koristi matematikom logikom, teorijom vjerovatnoe, numerikom matematikom, teorijom informacija, te teorijom sistema. Nastoji da npr. kompjuter napravi kao deterministiki sistem, a cilj je da se sve determinira. Nedeterminiran kompleksan sistem je ovjek. Pokuava se da nedeterministiki sistem to vie dovede u deterministiko podruje. Svaki sistem je dinamian. Kibernetika nastoji da dinamian sistem pojednostavi i svede na to stabilniji sistem. Kibernetika prouava odnos dijela i cjeline, i tei da stvori sklad izmeu njih. Logika kibernetike poiva na dva kljuna pravila: 2. postojanje suprotnosti (da bi neto lake shvatili) 3. kretanje nastaje iz sklada suprotnosti (ako ne bi bilo suprotnosti, ne bi bilo ni kretanja) Tri kljuna sektora (teorija) u kibernetici: 4. opa teorija kibernetike koja prouava opa naela upravljanja 5. tehnika iz koje se se razvili analogni i digitalni sistemi 6. primjena kibermetike (medicina, psiholoka, ekonomska,...) Baviemo se kibernetikom preduzea i informacionog sistema. Kibernetika uzima informaciju kao osnovu za upravljanje, pa se to vee za prikupljanje, obradu, kodiranje informacija, ime se bavi teorija informacija sistema. Baviemo se kibernetikom preduzea i informacionog sistema. Kibernetika uzima informaciju kao osnovu za prikupljanje, obradu, kodiranje informacija, ime se bavi teorija informacija sistema. Predmet prouavanja kibernetike je upravljanje sistemima i procesima. Sistem je prostor u kojem se odvijaju procesi i u kojem ulazi prelaze u izlaze nekom transformacijom, procesom. Proces je promjena koju mi pratimo i na koju djelujemo. Promjena je razlika izmeu stanja. Da bi upravljali promjenama moramo znati est pojmova: 7. predmet (operand) 8. uzork (operand) 9. poetak 10. kraj 11. nain prelaska u novo stanje 12. kapacitet pojave (granica rasta pojave)

14

Metode kojima se bavi kibernetika: Osnovna metoda je sistemski pristup: kvalitativne, intuitivne, grafike, kombinirane. Tri kljune specifikacije kojima se bavi kibernetika su: 13. Metod crne kutije Znamo samo ulaze i izlaze, ali ne znamo strukturu, proces i elimo da upravljamo neim iju strukturu ne poznajemo.

Posmatra se U i I da bi se pratio proces, i na osnovu toga upravljamo sistemom i kada neznamo ta se dogaa unutar sistema. 14. Metoda modela Napravi se model za ono to hoemo istraivati, jer se ne moe istraivati na realnom sistemu. Model treba da sadri kljune karakteristike originala. 15. Metod povratne sprege Mjere se izlazi i korigira se ulaz. U I P

Kibernetski sistem Postoji organ kojim upravljamo i oni razmjenjuju informaciju.

OU

I inf.

OU
Kod upravljivih sistema neophodno je prisustvo subjekta ili organa preko koga se ostvaruje funkcija upravljanja. OU objekt upavljanja (objekt kojim se upravlja) SU subjekt upravljanja (upravljaki dio) I0 i Is informaciona veza izmeu objekta i subjekta upravljanja

s i s te m o k o lin a OU I

I
S

SU

o k o lin a

k i b e r n e ts k i s i s te m
Pri ovome strukturalno i funkcionalno jedinstvo ova tri elementa ine upravljiv sistem kibernetski sistem, tako da po pojmom sistem upravljanja treba razumjeti jedinstvo objekta upravljanja i subjekta upravljanja. Kibernetski sistem se ispoljava kao samoupravljiv, samoregulacioni i smoorganizujui informacioni sistem. Samoorganizirajui informacioni sistem je sistem koji je sposoban da prima, prerauje, predaje i koristi informacije za obezbjeenje optimalnih uslova za funkcionisanje sistema.

15

Osnovni kibernetski sistem

U LA Z

U P R A V L JA ^ K I ORG A N

2 NA RED BODAV N I ORG A N 4

3 IZ V R [ N I ORG A N

IZ L A Z

ORG A N ZA M JE R EN JE

itav Winerov model se zasniva da postoji UU i OU. Na osnovu ovoga pravimo informacioni sistem, uvijek moramo da zatvorimo krug, da uvijek naemo povratnu spregu za nau informaciju. Upravljaki organ ne mora biti naredbodavni.

STRATE[ K I V R H S R E D N JI N IV O O P E R A T IV N I N IV O (IZ V R [ N I)
Kljuno pravilo za informaciju, na kojoj poiva kibernetika je da se odnosi na problem, da je pravovremena, da je ekonomina.

11. OTKLANJANJE SMETNJI

U funkcionisanju svakog sistema pojavljuju se smetnje koje skreu sistem sa cilja, tj. spreavaju da ostvarimo cilj. Smetnje mogu biti: 16. Interne koje nisu posljedica vanjskog uzroka. Nastaju unutar sistema i zavise od elemenata, strukture i funkcije sistema. 17. Eksterne koje su nametnute iz okruenja. Smetnje otklanjamo na sljedee naine: 18. Eliminisanje smetnji izolacijom sistema, stvaranjem brane oko sistema; stvaranjem rezervi u sistemu, ime kompenziramo posljedice, ali ne i uzroke; Detektor za prikupljanje informacija o smetnjama. Dio za promjenu ponaanja ili strukture 19. Kompenizranje smetnji

U Y r U P R A V L JA ^ K I U RE\ A J Z - s m e tn je Y r - v o de}a f. W - i n t e r v e n t n e s m e tn j e
20. Reguliranje otklanjanje posljedica.

O B JE K T U P R A V L JA N JA X

16

Z Y r R REG U LATOR W O O B JE K T R E G U L IR A N JA X Y

Otklanja interne i eksterne smetnje. Djeluje na bazi izlaza (posljedice) povratna sprega

12. POUZDANOST SISTEMA

Nema potpuno pouzdanih i determiniranih sistema sloeni sistemi su manje determinirani od jednostavnih. Dakle, to je sistem kompleksniji to je i nepouzdaniji. Kako moemo od nesigurnih sistema stvoriti sigurnije? Pravimo sisteme koji su dovoljno pouzdani, tj. dovoljno determinirani. Ako imamo neki elementarni sistem iji ulaz moe da ima samo 2 vrijednosti, 0 i 1, i recimo da izlaz moe da uzme pet vrijednosi: U {0, 1} I {0, 1, 2, 3, 4}

Raunamo vjerovatnou pojavljivanja vrijednosti, procenat vjerovatnoe. Da bi poveali pouzdanost sistema, napravimo vie podsistema i time pojaavamo sistem. S=S1=S2=S3 I U S1
1

S2 S3

_ I je srednja vrijednost svih izlaza. Sistem troi tri puta vie energije. Poboljanje a. Promjena unutranjosti sistema b. Stvaranje sloenog sistema I 0 1 0 1/ 5 1 1/5 2 1/5 3 1/5 4 1/5

Ako su sistemi vezani u seriju moemo poveati pouzdanost tako to emo paralelno povezati vie sistema.

S IS T E M S1 p = 0 .9 9
1 2

S2 p = 0 .8
3

S3 p = 0 .9 9
4

S4 p = 0 .9
5

S5 p = 0 .9 9

17

ps = p1 p2 p3 p4 p5 = 0.6986 p = pouzdanost q = (1 p) = vjerovatnost greke ps = ukupna vjerovatnoa za sistem povezan u seriju

S' X

S2 S4 S1 S2 S2 S3 S4 S5 Y

Poveana pouzdanost elemenata tako to smo dodali jo takvih istih elemenata. Pouzdanost paralelno spojenih sistema, gdje je n broj paralelnih veza, je: P = 1 qn

13. UPRAVLJANJE
Postoji vie definicija upravljanja. DEF: Upravljanje je poduzimanje akcija na objekat upravljanja tako da se dati objekt dovede u stanje koje je najblie ostvarenju cilja. DEF: Upravljanje je djelovanje na objekt upravljanja i na okolinu da bi se ostvario cilj. DEF: Upravljanje je postupak kojim se pomou ulaznih veliina nekog procesa (objekta) utie na izlazne veliine u skladu sa poznatim zakonitostima datog procesa. Kljune rijei upravljanja su: cilj (kriterij), integracija, algoritam (program redosljed koraka koje treba poduzeti da bi se neto ostvarilo), akcija (upravljanje poduzimanje akcija da bi se ostvario neki cilj) Tamo gdje nema izbora, tamo nema i ne moe biti upravljanja. Izbor stanja sistema kome dajemo odreenu prednost u odnosu na ostala stanja sistema iz mnotva moguih stanja. To znai da se upravljanje preduzima sa ciljem da se sistem dovede na jedan vii nivo organizovanosti, da se stepen stohastinosti procesa i pojava smanji i uspostavi odreeni determinizam, kao i da se iz velikog broja razliitih i raznovrsnih stanja doe do konano malog broja relevantnih stanja. Potrebne su nam sljedee injenice. Prvo, sposobnost da jedan sistem funkcionie, na njemu svojstven nain, obino se ocjenjuje na osnovu karaktera njegovih izlaznih veliina, a to u krajnjem sluaju zavisi od kvaliteta i kvantiteta ulaznih dejstava na sistem. Drugo, da se u ovom smislu bolje shvati upravljanje, neophodno je uvesti funkciju procjene ili neto to se moe nazvati pokazateljem kvaliteta upravljanja, koji omoguava da se sa dovoljnom tanou utvrdi da li je ponaanje sistema kojim upravljamo zadovoljavajue ili odstupa, i u kom smislu i u kojoj mjeri odstupa od eljenog ili oekivanog ponaanja. Kad govorimo o upravljanju, neophodno je da se objekt upravljanja posmatra u jednoj amorfnoj sredini sa svim faktorima koji djeluju ili mogu da djeluju na sistem u posmatranom periodu. Tako da je neophodno da raspolaemo informacijama o onome to se dogaa u okolini i unutar sistema pod uticajem faktora iz okoline, kao i uticaja koji vri sistem na okolinu.

18

O K O L IN A Y '

M Y i0 U OU

O K O L IN A

U U A A L G O R IT A M C C IL J

M oznaava uticaj okoline na objekt, to reflektuje stanje okoline, a X stanje objekta, odnosno njegov uticaj na okolinu. Y predstavlja mnotvo spoljanjih dejstava. Y samo ona spoljanja dejstva koja se koriste u postupku upravljanja. To su ulazna upravljaka dejstva. Im oznaava informacije o stanju okoline, I0 informacije o objektu upravljanja, Ix informacije o stanju objekta. Im, I0, Ix se odreenim kanalima veze dovode do upravljakog ureaja UU, gdje se ove informacije preko algoritma upravljanja A, u skladu sa ciljevima upravljanja C, preobraavaju u signale upravljanja Uc, koji se nakon toga dovode u izvrni organ IO. Upravljanje se moe okarakterisati pomou ureene etvorke (U, I, A, C). U upravljanje, I informacija, A algoritam, C cilj upravljanja. Algoritam (A) u potpunosti zavisi od objekta upravljanja i moe biti odreen na osnovu modela posmatranog objekta upravljanja. Za ostvarivanje cilja upravljanja (C) nije dovoljno da imamo samo informacije o stanju okoline (Im), ve je neophodno znati kako se mijenja stanje objekta pri sprovoenju postupka upravljanja (U). Proces upravljanja se uvijek odvija odereenim redosljedom. Odreeni prijemni organi primaju informacije o stanju objekta uptavljanja. Ovakve primljene informacije se prenose odreenim kanalom veze, iji je zadatak da informaccije preradi i da odgovarajue rjeenje. Preraene informacije se u vidu upravljakih signala koriste za realizaciju odgovarajuih upravljakih dejstava preko izvrnih organa na objekt upravljanja. Proces primanja informacija, njihovo uvanje i predaju zovemo vezom. DEF: Ako maina ili organizam moe da prima i koristi informacije o rezultatima svoga rada, onda kaemo da je takav sistem, sistem sa povratnom spregom. DEF: Preradom informacija o upravljanim (izlaznim) veliinama dobijenih kanalom povratne sprege u signale kojima se koriguje rad maine ili organizma, zovemo regulacijom kontrolom. Sistem upravljanja radi po sljedeoj strukturi:
D e fin ic ija c ilja ( k r ite r i ja ) P rik u p lja n je in f o rm a c ija A n aliza in fo rm a c ija R az v o j a lte r n a tiv a Izbor a ltern ativ e D o n o {e n j e o d lu k e ( o d l u ~iv a n j e ) M jeren je re z u ltata ( k o n tro l e )

A k cije

K o re k c ija

Ako zaboravimo jednu od informacija promaiemo odluku. Proces je iterativan. Postoje tri vrste sistema upravljanja: otvoreni, zatvoreni i kombinovani. 1. Otvoreni sistem upravljanja DEF: Sistemi u kojima se u postupku upravljanja ne koriste informacije o vrijednostima upravljanja veliina ostvarenih u toku procesa upravljanja, nazivaju se otvoreni sistemi upravljanja. Pod pojmom upravljane veliine ovdje se podrazumjevaju ostvarene vrijednosti izlaznih veliina ili informacije o stanju sistema, u kome se sistem naao nakon djelovanja upravljakih dejstava. Otvoreni sistem upravljanja podrazumjeva takve objekte kod kojih postoje radni procesi koji tee da odre jedan konstantni reim ili program odvijanja radnih operacija.

19

O K O L IN A

M Y i0 OU

O K O L IN A

U U

A L G O R IT A M

Devijacija je odstupanje nekog tijela od svoje putanje ili pravca. Devijantnost ponaanja posmatranog objekta upravljanja (OU) uslovljena je djelovanjem poremeajnih dejstava (M) iz okoline. Informacije o nastalim promjenama poremeajnih dejstava (Im) se dovode u upravljaki ureaj (UU), gdje se na osnovu algoritma upravljanja informacije o poremeajnim dejstvima preobraavaju u signale upravljanja (Uc), zatim se signal upravljanja dovede u izvrni organ (IO), gdje se stvaraju i biraju upravljaka dejstva (Y) iz mnotva moguih dejstava. Kod otvorenih sistema upravljanja u upravljaki ureaj (UU) se uvodi program promjene upravljakih dejstava Y(t) ili/i informacije o nastalim promjenama poremeajnih dejstava M(t) u toku sprovoenja postupka upravljanja posmatranim objektom upravljanja. Radi dobijanja signala upravljanja (Uc) u upravljakom ureaju moraju postojati informacije o tome kakva treba da bude vrijednost (Y) za svaku vrijednost poremeajnog dejstva (M), da bi se postigao cilj upravljanja, tj. postigao eljeni izlaz ili stanje sistema (primjer upravljanja saobraajem na raskrsnici, semafori). Problem upravljanja se moe rijeiti na dva naina: uvoenjem fiksnog programa u upravljaki ureaj i pruanjem informacija o nastalim poremeajnim dejstvima, tj. o broju nailaska vozila na raskrsnici. U prvom sluaju se u upravljaki ureaj ugrauje fiksan program U = U(t). Pomou programa U(t) se u odreenim vremenskim razmacima unaprijed fiksiranim proizvode upravljaki signali (Uc) kojima se preko odreenih izvrnih organa (IO) otvara ili zatvara rampa, tj. pali zeleno, gasi crveno svijetlo.

M Y i0 U OU

U U

PRO G RA M

Kao izlaznu veliinu (X) moemo smatrati broj vozila koja su prola kroz raskrsnicu dok je ova bila otvorena. Ovaj nain regulisanja saobraaja ima slabosti. Prema utvrenom programu rampa e se otvoriti i onda kada nema nijednog vozila. Ova slobost u upravljanju moe se djelimino otkloniti na taj nain to se program upravljanja podesi tako da se za ulice u kojima se oekuje vei promet otvorena rampa dri due, a za sporedne krae vrijeme. U drugom sluaju, moe se postii efikasnije upravljanje, ako se u upravljaki ureaj dovode informacije o poremeajnim dejstvima, tj. o nailasku vozila iz ovog ili onog pravca, pa prema time se otvara ili zatvara odgovarajua rampa.

20

BROJ V O Z IL A

M Y i0 OU

D ETEK TOR

U U

Ovo se moe postii postavljanjem detektora (foto elije) koji je sposoban da registruje nailazak vozila, a informacije o tome odreenom vrstom signala se prenose do upravljakog ureaja, koji preko izvrnog organa otvara ili zatvara rampu. 2. Zatvoreni sistem upravljanja DEF: Sistemi u kojim se za formiranje upravljakih dejstava koriste informacije o vrijednostima upravljanih (izlaznih) veliina naziva se zatvorenim ili regulacionim sistemima upravljanja. Djeluju li na objekt upravljanja (OU) spolja poremeajna dejstva (M), moe doi do devijacija u odvijanju procesa. Ako se informacije o nastalim promjenama poremeajnih dejstava iz okoline kao i procjene njihovog uticaja na objekt upravljanja na mogu registrovati ili preduhitriti, onda se njihova kompenzacija mora vriti na osnovu informacija (Ix) mjerenjem izlazne veliine (Ix). Mora se utvrditi njihovo odstupanje od unaprijed zadate ili oekivane vrijednosti (X0). Ovakav vid upravljanja zove se regulacijom ili kontrolom.

O K O L IN A

M Y i0 U OU

O K O L IN A

I U U

Kod stvarnog sistema upravljanja nemamo mogunost kontrole upravljane (izlazne) veliine, ve se upravljanje vri na osnovu iskustva o ponaanju sistema i upravljakih dejstava koja nam stoje na raspolaganju u toku procesa upravljanja. Upravljanje u zatvorenom sistemu koritenjem povratne sprege ini se efikasnijim, mada ima svoje slabosti. U zatvorenom sistemu upravljanja moramo saekati da poremeajna dejstva iz okoline izvre svoj negativan uticaj na sistem, pa tek na osnovu izmjene vrijednosti izlazne veliine moemo vriti korekciju ime se ostvaruje funkcija upravljanja. Upravljamo dakle sa izvjesnim zakanjenjem. 3. Kombinovani sistem upravljanja Za realizaciju kombinovanog sistema, u upravljaki ureaj sistema upravljanja, dovode se kako informacije o poremeajnim dejstvima (Im), isto tako i informacije o egzistentnoj vrijednosti (Ix) koritenjem kanala povratne sprege, kao i vrijednost zahtjevane izlazne veliine (X0).

21

O K O L IN A

M Y i0 OU

O K O L IN A

I U U X
0

Algoritam rada upravljakog ureaja omoguava da se na osnovu informacija o poremeajnim dejstvima (M), egzistentne vrijednosti (X), i zahtjevane vrijednosti (X0) stvaraju signali upravljanja (Uc) koji se definiu pomou funkcije: Uc = F(M, X, X0) Primjer vojske. Nije dovoljno da se naredba saopti primaocu preko kanala veze, ve je potrebno da dobijemo odgovor (povratnom vezom) da je naredba primljena i shvaena, i tek onda se moe smatrati da je proces predaje naredbe uspjeno obavljen. Bez povratne sprege nema ocjene i kontrole kvaliteta upravljanja. DEF: Povratnu spregu kojom se poveava uticaj ulaznog dejstva na rad sistema (izlaznu veliinu sistema) nazivamo pozitivnom povratnom spregom. Ako je npr. temperatura prostorije nia od one koju mi elimo, onda signalima povratne sprege utiemo na poveanje ulaznog dejstva, ime se postie vea temperatura prostorije. DEF: Ako se signalima koje dobijamo kanalom povratne sprege suprodstavljamo uticaju ulaznih dejstava, odnosno onome to sistem ve radi, onda takvu povratnu spregu nazivamo negativnom povratnom spregom.

14. OPTIMALNO UPRAVLJANJE I REGULACIJA

Zadamo ponaanje s obzirom na cilj i pokuavamo ostvariti upravljanje. Najmanje su tri nivoa upravljanja: strateko, taktiko i optimalno. Postoji est vrsta upravljanja: 4. Jednostavno samo sa jednim paramterom 5. Programsko sa unaprijed odreenim algoritmom 6. Sa slijeenjem u odreenim vremenskim intervalima slijedimo dinamiki postavljen program 7. Anticipativno na bazi promatranja poremeaja 8. Maksimalistiko na bazi maksimuma max funkcija kriterija 9. Kompleksno na bazi razlitih definicija dinamikih ciljeva i na bazi vie parmetara Samoregulirajue npr. kod kojeg se stabilizacija vri na bazi akcije koje sistem sam poduzima. Samoomtimirajue varijacije vie varijabli ali se ne mijenja struktura Samoorganizirajui sistem sam moe da bira ciljeve da mijenja strukturu da bi postigao upravljanje Samoupravljanje je takav sistem upravljanja u kojem u procesu pripremanja, donoenja, sprovoenja odluka uestvuju svi radnici u udruenom radu, aktivno i ravnopravno, napredno, dokle je to mogue, a dalje putem delegata. Optimalno upravljanje Zadatak upravljanja je u optem sluaju postizanje unaprijed postavljenog cilja. Za postizanje odreenog cilja ili za rjeavanje odreenog problema, to je isto, potrebno je da postoji vie alternativnih puteva naina koji dovode do rjeenja. Svaka od postojeih alternativa dovodi do cilja rjeenja, ali ne na isti nain i pod istim uslovima koji vladaju u toku procesa realizacije postavljenog cilja. U ovakvim sluajevima kad se pojavljuje neizvjesnost u pogledu izbora odreene alternative (puta) za rjeavanje problema, potrebno je da postoji nekakav oslonac za izbor najboljeg puta od mnotva moguih koji stoje na raspolaganju u datoj situaciji. Ovakav oslonac je kriterijum upravljanja ili kriterijum efikasnosti. DEF: Kriterijum upravljanja je mjerilo kvaliteta valjanosti upravljanja. Ako postoji potreba za postizanjem jednog odreenog cilja i samo jedna alternativa, jedina mogunost za postizanje tog cilja, moe li se onda govoriti o izboru. Tada izbor moe da bude: 10. da pristupimo realizaciji tog cilja; 11. odloimo njegovu realizaciju;

22

12. u potpunosti se odreknemo realizacije. Kriterijum efikasnosti u ovom sluaju je ono to nam pomae ne da izaberemo najbolju alternativu za rjeavanje problema, ve da odabere najbolji stav donosioca odluke, pri izboru akcije koju treba primjeniti u odnosu na postavljeni problem. Kriterijum efikasnosti u ovom sluaju treba da da odgovor na to da li je cijena koju treba platiti za to rjeenje razumna u datom momentu. U zavisnosti od namjene sistema kriterijumi se formiraju na osnovu ekonomskih, tehnikih, etikih i drugih zahtjeva. DEF: Optimalno upravljanje je takvo upravljanje gdje se pri zadatim spoljanjim uslovima postie optimalna svrsishodnost (max. vrijednost kriterijuma efikasnosti) preduzetih akcija u skladu sa postavljenim ogranienjima u sistemu kojim upravljamo. U optem sluaju se na osnovu ciljeva i preduzetih akcija formira algoritam za kvalitativnu procjenu realizacije operacije (kriterij efikasnosti) koji se kasnije usporeuje sa funkcijom korisnosti. U sluaju direktne postavke zadatka praenja izvrenja operacija, kriterijum efikasnosti je i funkcija korisnosti, odnosno veliine koju treba maksimizirati ili minimizirati radi izbora odgovarajueg rjeenja. Kriterijum efinkasnosti treba da ispunjava sljedee uslove: 13. Da podrava osnovni cilj akcije. podravanje osnovnog cilja akcije je neophodan uslov za pravilno rjeenje problema; 14. Da je osjetljiv na promjenu parametara koji se kontroliu, tj. da se znatno mijenja i pri manjim promjenama parametara, u zavisnosti od dobijenih rjeenja. U protivnom se oteava proces upravljanja; 15. Da se moe matematiki opisati, to omoguava matematiko rjeavanje problema optimizacije. Mjerenje efikasnosti se moe vriti raznim postupcima. Tri su ogromne skupine pokazatelja efikasnosti: 16. pitanje determiniranosti 17. pokazatelj koritenja resursa (u kojoj mjeri su resursi zadovoljeni) 18. mjerenje smetnji (njihov oblik, veliina, savladivost)

O G R A N I^ E N JA S IS T E M A * o b av ez n a * dopunsk a * is k u s tv e n a

PO K A Z AT E L JI E F IK A S N O S T I * s t o h a s t i ~n o s t * s m e tn je * resu rsi

K O N C E P C IJA ZA DATK A

O G R A N I^ E N JA ZA M OD EL

F U N K C IJA K O R IS N O S T I

K R IT E R IJ E F IK A S N O S T

M OD EL

U nizu sluajeva u praksi upravljanja obino se mogu pojaviti dva ili vie parcijalnih kriterijuma efikasnosti upravljanja. Kriterijumi mogu biti npr. novani rashodi i deficitarni materijal, novani rashodi i modernizacija orua za rad, itd. Ako su prisutna dva ili vie parcijalnih kriterijuma, onda se u takvim sluajevima pojavljuje i vie prilaza u rjeenju problema efikasnosti upravljanja. Jedan od njih se sastoji u svoenju vie kriterijuma, npr. K1, K2, K3 na jedan, tj. K = 1K1 + 2K2 + 3K3 gdje su i stepeni vanosti pojedinanih kriterijuma. Nedostatak ovakvog postupka je u nemogunosti odreivanja adekvatne vanosti za svaki od postojeih kriterijuma. Predpostavimo da se trai optimalna vrijednost neke veliine a, tj. ona vrijednost za a koja maksimizira kriterijum K. Neka na vrijednost kriterijuma K ima uticaj parametar A ija vjerovatnoa nije tano utvrena. Najprije je potrebno utvrditi mogue vrijednosti za parametar A: A1, A2, ..., An, za veliinu a: a1, a2, ..., am, i za sve kombinacije ovih parametara (ai, Aj) izraunti vrijednosti kriterijuma K. Izraunate vrijednosti za Kij se mogu unijeti u tzv. matricu efikasnosti (matrica odluivanja pri mjerenju efikasnosti):

23

A
i

A K K K

A K K K

...

A K K

a a a

1 1

1 2

1 n

2 1

2 2

2 n

K
m 1 m 2

Za dobijanje rjeenja se tada koristi opti kriterijum Ki, koji se formira iz tablice raznim metodama. Npr. kriterijum Laplasa KLi odreuje se iz uslova da se sve vrijednosti parametara Ai realizuju istom vjerovatnoom n K = K ( i = 1 , 2 , ..., m ) j = 1
L i i j

Opti kriterij se moe izraunati i onda kada vrijednosti parametara A nisu tano utvrena, pod uslovom da su poznate vjerovatnoe pi za modalitete sluajne promjenljive veliine Aj.

K p ( i = 1 , 2 , ..., m ) j = 1 Ako imamo ovu alternativu koja i u sluaju najnepovoljnijeg uticaja faktora Aj obezbjeuje minimalni gubitak, tada se ovako izabrana alternativa (strategija) zove minimaksna strategija.
i i j j

...
m

i j

K =

n i

= m ax i

m in K j

i j

= m in j

m ax K i

i j

Minimak sistem odluivanja je odluka koju mi prihvatamo za najnepovoljniji sluaj, traimo najminimalniju vjerovatnou da e se neto desiti. Automatsko upravljanje DEF: Automatsko upravljanje je upravljanje koje se ostvaruje bez neposrednog uea ovjeka. Prave se sistemi sa organima koji mogu sami da ga kontroliu, donose upravljake odluke i izvrne odluke.

U IE

PRO C ES

U E I
O

M E I
O

UE upravljaki element IE izvrni element ME mjerni element Io stanje (nije nuno u ME, ali jeste u UE) Kod automatske regulacije moemo imati otvoren i zatvoren sistem automatskog upravljanja. Ako je sistem otvoren, onda postoji neki algoritam, program upravljanja, ureaj za pamenje (koji je zapamtio program) i postoji izvrni ureaj (koji e izvriti kontrolu ulaza).

24

X ( t)
0

OU u p r a v l j a ~k i u re| aj
0

Y ( t)

U U

Y ( t)

U P u re| aj z a p am }e n je

PROG RA M AU a l g o r ita m u p rav lja n ja

otvoreni sistem programskog upravljanja Djeluje na bazi informacije iz okoline i nema veze sa izlazom. Y ( t) X ( t) OU
0 0

U U

u p r a v l j a ~k i u re| aj U P u re| aj za p am }e n je PRO G R A M AU a l g o rita m u p rav lja n ja

zatvoreni sistem upravljanja

15. ODLUIVANJE
Opti model donoenja odluke pri neizvjesnosti moe se formalno opisati samo onda kad postoji: O objekt na koga se odnosi odluka Y skup moguih odluka koje nam stoje na raspolaganju pri izboru ulaznih upravljakih akcija. X skup moguih ishoda u zavisnosti od odabrane odluke (izlazne veliine upravljane veliine) M skup moguih poremeajnih dejstava iz okoline koja mogu da utiu na ishod odluke F transformacija kojom se odluka i neizvjesnost preslikavaju u ishod M

Sutina odluivanja se sastoji u tome da se izabere takva odluka za koju e efikasnost koja se postie upravljanjem biti unutar oekivane tolerancije, bez obzira na to koji e element djelovati iz skupa neizvjesnosti. DEF: Odluka je konaan izbor jedne od rasloloivih alternativa. S tim da se podrazumjeva: 19. potpuno i jasno def. cilj 20. poznavanje resursa, ogranienja i uslova pod kojima e se realizovati odabrane odluke 21. maksimalnu i svrsishodnu saradnju svih aktera i izbora odluke Kod svakog odluivanja je bitno: 22. eliminisati neizvodljive odluke 23. eliminisati odluke za koje nemamo resurse (sredstva) 24. eliminisati odluke koje izazivaju velike promjene u dijelovima ili dijelu sistema 25. moramo imati jasno definisan cilj 26. da dovoljno poznajemo resurse koji su nam na raspolaganju 27. mora postojati privrenost lanova organizacije cilju.

25

16. MODELIRANJE I MODELI

Pokazalo se da je ovjeku veoma teko u izvjesnim sluajevima da uoi, registruje, kontrolie i usmjerava sve procese i dogaaje koji se zbivaju u sloenim objektima upravljanja zbog njegovih ogranienja psihofizike prirode. Tada se koristi modelom koji bi pruio mogunost da se eksperimentie radi upoznavanja i razmjeravanja objekta kojim se upravlja, kao i predvianja budueg ponaanja objekta. Model treba da odraava bitnost strukture i ponaanja originala i to jo potpunije i jasnije nego original. Model se smatra uspjelim ako: 28. se jednako ponaa kao original 29. doputa da na osnovu njegove strukture i njegovog ponaanja pronaaemo dopunske crte originala Model nikada ne moe biti identian originalu, uvijek je samo aproksimacija objekta. Svrha modela je da zanemari sporedne i za promatraa trenutno nevane odlike originala, a naglasi njegova bitna svojstva. Dakle, model je uproeni original. Kaemo da model postoji ako izmeu dva objekta moemo ostvariti slinost koja omoguava razmjenu informacija o onim parametrima koje ispitujemo. Modelom se istiu zakonitosti i objektivni odnosi na stvarnom objektu (originalu). ematski predstavljen model:

z ap a` an je P O JA V A IL I O B JE K T str u k tu r a i p o n a {a n je PO SM ATR A ^ p ro m jen e p o j e d n o s ta v l j e n j e S IS T E M S K I O B JE K T (O R IG IN A L ) a n alo g ija

Vri se usporedba na osnovu postojeeg iskustva. Kod istraivanja modela najee radimo dvije stvari: 30. mjerimo ulaze 31. mjerimo izlaze Mijenjamo strukturu i veze meu elementima. Cilj modeliziranja je najee da ustanovimo strukturu i ponaanje, a ako se radi o postojeem sistemu, da poboljamo strukturu i ponaanje. Podjela modela Podjela na bazi iskustva: 1. verbalni (opisni) 2. fiziki 3. grafiki 4. matematiki (opti logiki) Najee se koriste grafiki i matematiki. Podjela na bazi veze sa okolinom: 1. modeli strukture 2. modeli ponaanja 3. modeli funkcije Podjela sa stanovita upotrebe: 1. demonstracioni 2. eksperimentalni 3. modeli odluivanja (simuliranje ponaanja nekog sistema da bi smo simulirali odluku) Podjela sa stanovita mjesta: 1. interni 2. eksterni

M OD EL

26

Da bi model bio svrsishodan mora biti slian originalu. Postoje dvije vrste slinosti: 1. izomorfna slinost ulaza, izlaza i transformacija Izomorfizam je ekvivalentnost sistema u odnosu na njihovu strukturu, odnosno oni treba da imaju ekvivalentne strukture i veze kojima se povezuju odgovarajui elementi tih (struktura) sistema. 2. homomorfna samo djelimino je model po karakteristikama slian originalu Odbacivanjem sporednih svojstava originala koje ne dovode do promjena stanja kod originala, dobija se sistem koji se naziva homomorfnim ili uproenim modelom originala. Modeliranje se provodi u est koraka: 3. Prikupljanje saznanja o pojavi ili objektu (ta je cilj objekta, kakav mu je odnos sa okolinom, kakva mu je struktura i kakvi su odnosi meu elementima) 4. Definisanje elemenata i njihovih veza (struktura) a. definiemo bitne elemente, a strukturu ne treba, jer ostaje ista b. da li neki drugi medij moe da zamjeni neki element i kakav e uopte model biti 5. Izgradnja modela razvijanje alternativnih modela 6. Izbor (optimalnog) modela 7. Ispitivanje odabranog modela 8. Prenoenje rezultata sa modela na original Model je dobar ako se ponaa u skladu sa ciljem, tj. onako kako se ponaa original i ako prua mogunost razvoja novih osobina na objektu. Ako postoji mogunost prenosa informacija o svojstvima i ponaanju jednog objekta modela na drugi objekat prototip, onda kaemo da je izmeu ta dva objekta uspostavljena izvjesna analogija (slinost). Prilaze po analogiji moemo klasificirati po karakteru premisa i zakljuaka. Sa aspekta prilaza po analogiji, premisa (predpostavka) opisuje model, a zakljuak prot tip. Razlikujemo: analogije po svojstvima, analogije po ponaanju, analogije funkcija, analogije nekih drugih svojstava. Najee analogije su analogije strukture, a sve druge moemo svrstati u kauzalne (analogije zavisnosti) slinost da jednakim pojavama odgovaraju jednaki uzroci. Nastojimo da se svaki sistem adaptira uslovima. Razlikujemo tri vrste adaptivnosti: 9. pasivna sopstveno prilagoavanje okolini 10. izborna sredina (mi promjenimo sredinu) 11. probraajna sredina

17. METODA IDEAL SISTEMA

DEF: Idealni sistem je idealna predodba konkretnog sistema, onaj koji funkcionira u idealnim uvjetima, besprijekorno, bez trokova, bez smetnji, bez napora. Takav sistem ne postoji, ali mnogo puta moemo dobrom analizom izbaciti neke stvari da ne postoje. Ako teimo idealnim sistemima, jedan od naina da ga ostvarimo je da eliminiemo neke stvari. Druga svrha je da se to je mogue vie pribliimo idealnom sistemu. Idealni sistem slui kao smjernica za izgradnju stvarnog sistema. U stvaranju ideal sistema polazi se od sljedeih karakteristika idealnog sistema: 12. Svaki organizacioni sistem ima 3 bitna elementa: a. svrha postojanja b. pomona sredstva c. radni sistem Radni sistem povezuje najmanje 2 od 3 zadnja navedena elementa. DEF: Radni sistem je dio svakog sistema ili podsistema koji obavlja neki zadatak. Radni sistem se definie kao kombinacija ljudskih, materijalnih i pomonih sredstava unutar kojeg ulaze informacije i na osnovu toga se pravi. DEF: Sredstva u organizacionom sistemu ljudi, materijal, novac i pomona sredstva. 13. Svaki sistem se sastoji od 7 elemenata a. funkcija b. jedan ili vie ulaza c. jedan ili vie izlaza d. proces e. okolina f. oprema

27

g. ljudske aktivnosti 14. Metod se moe primjeniti za: a. razvoj novih sistema nepostojei sistem b. poboljanje postojeeg sistema za postojei sistem koji dobro funkcionie, pa ga se pobolja c. otklanjanje greki na postojeem sistemu za postojei sistem koji ne funkcionie dobro Tri dimenzije svakog sistema koje se u stvaranju ideal sistema realiziraju: materijal, uinak, promjena. 15. Svaku organizainu jedinicu karakteriziraju: a. svrha i zadaci (purpose) b. sredstva (resources) c. radni sistem (system)

SV R H A (Z A D A T A K ) P
Razine sistema Sistemi se mogu dijeliti: 16. Horizontalno sline funkcije i podsistemi 17. Vertikalno sistemi viih i niih razina Postoje tri kljune razine u sistemu: 18. strateki nivo 19. taktiki nivo 20. operativni nivo

(R A D N I) S IS T E M R

SR ED STVA S

S V IJE T

RA D N O M JE ST O
Svaki od tri nivoa ima onih 7 karakteristika sistema. Razine idealnosti sistema

U IS

ID E A L N I S IS T E M ( p o tp u n o n e m o g u } )

T W IS - T W IS T P O S O J E ] I S IS T E M TRO[K OV I
UIS krajnji idealni sistem TWIS tehnoloki mogu idealni sistem TWIST tehnoloki mogui idealni sistem na sistem Postojei sistem realni sistem o kojem sve znamo Cilj je da postojeim znanjima napravimo TWIS. Razlikuju se 4 karakteristike idealnosti sistema. Najviu razinu idealnosti predstavlja teoretski idealni sistem, a najniu postojei tj. sistem koji ispitujemo. Osnovu trokuta ine trokovi ili druge znaajne osobine funkcionalnosti postojeeg sistema, ali trokovi se

28

najee koriste. Kod teoretski idealnog sistema trokovi su jednaki nuli, ali takav sistem ne moe postojati. Meutim, moe se pomou sistemske analize postii i ta taka idealnosti. Provedba (postupak) ideal sistema Provodi se u 10 faza (koraka): a. Utvrivanje funkcije b. odrediti radni sistem koji se ispituje - postojei dobar - postojei lo - novi c. odrediti funkciju - materijalna dimenzija - dimenzija uinka - dimenzija promjene d. odrediti ogranienja - na viim nivoima - na niim nivoima e. odrediti komponente funkcije f. izabrati komponente za razvoj sistema g. Razvoj idealnog sistema h. upoznaj najee zadatke i operacije i. iskljuiti potrebu za funkcijom j. postaviti minimalni broj ulaza k. postaviti minimalan broj izlaza l. autmatizirati proces m. obraivati podatke automatski n. prilagoditi kontrolu procesu o. iskoristiti maksimalne ljudske sposobnosti p. razviti sistem za normalne uvjete pa tek onda uvesti iznimke q. podjeliti idealni sistem na krajnje idealne r. preispitati sistem sa aspekta potrebnih sredstava s. izabrati ciljni tehnoloki izvediv sistem t. Prikupljanje podataka 80 do 90% vremena troimo na prikupljanje podataka i informacija intervjui, upitnici, statistike, eksperimenti, ranije analize, itd... u. Izrada (protu) prijedloga Izrada vie varijanti koje se pribliavaju TWIST-u (ciljni tehnoloki izvediv sistem)

B A C

D F E G

A B C D E F 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 3 3 3 4 4 A G: elementi i veze za svaki element i vezu 1 4: prijedlozi (varijante) za element i veze Kombinacije prijedloga: A1 + B1 + C1 + D1 + E2 + F1 + G2 A2 + B1 + C1 + D2 + E1 + F1 + G1 a. Izbor (selekcija) jednog rjeenja

G 1 2

29

Utvrdimo kako e svaka varijanta funkcionisati: - procjeniti uinke - postaviti kriterije vrijednosti - procjeniti utede i produktivnost - donijeti odluku b. Formiranje sistema c. Prerada poboljanje sistema Revizija svih elemenata, veza i karakteristika. Prerada sistema to je mogue blie idealnom sistemu. d. Ispitivanje sistema Provjera postupka, raunske kontrole, upotreba modela (globalnog ili pojedinanog) e. Uvoenje sistema (implementacija) - priprema okoline za uvoenje - idealiziranje uvjeta - planiranje: materijali, uvjeti, ljudi - obuka f. Kontrola uinka Da li je novi sistem bolji od prethodnog? ta su nedostaci novog? ta su greke koncepcije, a ta izvedbe? Usporedba sa ranijim i sa TWIST-om. Koliko se pribliio TWIST-u? PREDNOSTI: Jasno je struktuiran metod, jasan je cilj. Polazi od predodbe idealnog. Oslobaa analitiara od postojeih realnih sistema. Mijenja nain razmiljanja. Prikuplja se manje podataka skrauje posao. Razvija nesputanu kreativnost. Ne smije se mijeati funkcija sa ciljem. Funkcija npr. moe da prati dugovanja, a cilj da poalje upozorenje da nije plaeno. Moramo paziti da funkciju ne mijeamo sa formalnim izlazom. Bitno je odrediti granice funkcije, gdje ta funkcija prestaje. Prvo prouavamo da li u tom sistemu neko drugi ima istu funkciju i da li se funkcija moe premjestiti na gornji nivo, tj. da li je sadrana u gornjem nivou. Drugo pravilo je da integriramo funkciju sa nekom drugom funkcijom. Bitno je da ispitujemo da li se moda funkcija odnosi na neto to ne postoji. Kad smo razvili funkciju razvijamo idealni sistem. Idealni sistem moramo to vie pribliiti najjednostavnijem funkcionisanju i nepostojanju trokova odravanja. Idealizacija sistema na najmanje 8 naina: 2. da iskljuimo potrebu za funkcijom 3. da smanjimo broj ulaza 4. samnjimo broj izlaza 5. automatizovanje svega to je mogue samo se determinirane stvari mogu automatizovati 6. podatke obraivati automatski 7. prilagoavanje kontrole procesa da ugradimo kontrolu u proces 8. maksimalno koritenje ljudskih mogunosti 9. da razvijemo sistem za normalne uvjete, pa tek onda za izuzetke.

30

POSLOVNI SISTEM 1. FUNKCIONISANJE POSLOVNOG SISTEMA

T R @I[ T E T R @I[ T E E N E R G IJE PO D U ZE] E (P S ) ZA K ON I K O N K U R E N C IJA T R @I[ T E N O V C A T R @I[ T E O P R E M E T R @I[ T E M A T E R IJA L A

RA ^U N OVOD STV O F IN A N S IJE (I) R A Z V O J P R O IZ V O D A O D R @A V A N J E P R O IZ V O D N JA NA BAV K A RA ZV OJ T E H N O L O G IJE U K K D P R IP R E M A P R O IZ V O D N J E RA ZV OJ K A PA C IT E TA

P R O IZ V O D N JA K O M PO N EN TI M O N T A @A D IS T R IB U C IJA

S T U D IJ RA DA

Nastajanje poslovnog sistema: 10. a) Stvaranje proizvoda, kvalitet b) Nauno tehnike informacije baze podataka na koje se prikljuimo i dobijemo podatke o svemu 11. Kad se razvije proizvod razvija se tehnologija 12. Razvoj kapaciteta (kojeg su kapaciteta maine) 13. Priprema proizvoda najsloeniji paket, treba da na bazi potrebe kupca, narudbi, izbaci plan narudbi, alata,..., za upravljanje prozivodnjom 14. Nabavka istrauje trite, razvija nabavku, naruuje, plaa dobavljae,... U sistemu nabavke postoji sistem za upravljanje zalihama. 15. Proizvodnja egzekucija (izvravanje putem zakonskog prisiljavanja). Oko nje se vre vani podsistemi: a. odravanje kompletan sistem informacioni sistemi pouzdanosti b. upravljanje kvalitetom, kontrola kvaliteta c. kadrovski problemi obuka radnika,...

31

Fiksna sredstva trajna sredstva (zgrada, alati, maine,...) Amortizacija (postepeno, po zakonom utvrenom planu, vraanje duga) ostavljanje 1/5 novca za odravanje i kupovinu novih sredstava. Osnovni kapital stalno moramo imati poetnu sumu da bi imali tvornicu Obrtna sredstva dobijamo profit samo kad obrnemo novac Svaki poslovni sistem se moe predstaviti na sljedei nain: s tra te {k i v rh

E I IJE ] N KC M O UN PO N E F @ LU UZ

ST TEH RU N KT O UR A

sred n ji n iv o

o p e r a ti v n i n iv o

Vrh eli da centralizira sistem, definie ciljeve, obezbjeuje resurse, kontrolira i koordinira. Srednji sistem operativno upravljanje, podpomognut je sa 2 srednja sistema: Tehnoloki sistem sainjava struktura koja obezbjeuje sve uslove za funkcionisanje poslovnog sistema (srednji nivo razrauje metodu za funkciju) Pomone funkcije sva pomona sredstva koja obezbjeuju fizike uvjete funkcionisanja poslovnog sistema. Operativni nivo izvrava odluke sa uputstvima koje potpisuje tehnostruktura. Uvjet obezbjeujemo informacioni sistem koji pokriva (obuhvata) svih 5 nivoa. Takoe, svakoj srednjoj funkciji obezbjeujemo potrebne informacije.
k o m p o n e n ti D O B A V L JA ^ N A BAVA S K L A D I[ T E P R IP R E M A P R O IZ V O D N JE P R O IZ V O D N JA e le m e n a ta m o n ta ` a S K L A D I[ T E G O T O V IH P R O IZ V O D A P R O D A JA D IS T R IB U C IJA K U PCI

Pod poslovni sistem spada: 16. razvoj proizvodnje 17. razvoj tehnologije 18. marketing 19. upravljanje kvalitetom 20. raunovodstvo 21. finansije 22. prodaja ... 23. kadrovski poslovi (planiranje) 24. opti poslovi

32

Osnovni elementi koji ine na poslovni sistem su: dobavlja, priprema proizvodnje, kupci. Na informacioni sistem se uvijek oslanja na organizacionu strukturu. Upravljanje i rukovoenje sk u p {tin a U PR AVA u p rav n i o d b o r (V L A S N IC I) n ad z o rn i o d b o r

G EN ERA LN I M E N A D @E R

v o d i firm u u im e v la sn ik a

R U K O V O D IL A C

R U K O V O D IL A C

R U K O V O D IL A C

IZ V R [ IO C I Sutina svake analize sastoji se od dvije analize: fizikih tokova i informacionih tokova. Na bazi tih tokova organizujemo na sistem. Upravljanje materijalom
zalihe materijala naruivanje --> nezavren proizv. --> zalihe elemenata --> nezavrena montaa --> zalihe gra. pred. isporuka

2. KIBERNETIZACIJA UPRAVLJANJA POSLOVNOG SISTEMA

Poslovni sistem je sa aspekta informacionog sistema kompleksan, dinamian i probabilistian (nedeterminiran) sistem. Sistemske kategorije u preduzeu su: okoline, ciljevi, strategije, sistem, upravljaki informacioni sistem, izvoaki (izvrni) sistem, ulazi, izlazi, struktura (elementi i veze), procesi i koncepcija funkcionisanja, upravljanje poslovanjem. 1. Okolina
M AK RO O K O L IN A E K O N O M IJA ZA KO N I O K O L IN A ZA DATK A D O B A V L JA ^ I TEH N OLO G IJA K U PCI D J E L AT N O ST K ON K U REN TI K ON K U R. IN T E R N A C IO N A L N A O K O L IN A

PO D U ZE] E K ON K U R. S IN D IK A T I S O C IJA L N A I P R IR O D N A REG U LATO RI D EM OGRA F

33

Naa okolina su nai konkurenti, a oni se moraju baviti istim poslom. Preduzee je sistem koji neto prodaje. Za svaki segment u okruenju imamo vezu sa IS. Upravljanje povratnom spregom

PR ED PO STAV K E STA N JE

FA K T O R I O K O L IN E

C IL J - @E L J E N O STA N JE

A K C IJA OD LU K A
Na bazi pretpostavke definiemo cilj. Na bazi cilja donosimo odluku. Dva kola povratnog dejstva: cilj je isti ako je odluka pogrena, pa donosimo novu odluku. 2. Cilj je funkcija poslovnog sistema u odnosu na okolinu Mi funkcioniramo zbog nekog doprinosa okolini. Karakteristika poslovnog sistema je da on ima skup ciljeva, u kojem postoje osnovni (strateki) ciljevi i ostali ciljevi koji mogu biti taktiki i operativni. Mogui ciljevi u poslovnom sistemu su: 1. opstanak 2. rast (proizvodnje i usluga) 3. povrat kapitala (ostvarivanje dividendi cilj vaan za ulagae). Dividenda je udio u dobitku koji se u nekom trgovakom ili akcionarskom drutvu, prema broju njegovih dionica, akcija ili uloga, dijeli od dobitka. 4. rast profita 5. investiranje 6. zadovoljenje kupaca 7. zadovoljenje zaposlenih 8. zadovoljenje okoline itd. 3. Strategija 9. Plan akcija izvrenja cilja 10. Obrazac model se moe podrazumjevati pod strategijom 11. Pozicija da budemo prvi 12. Perspektiva 13. Trik ako neto dobro radimo i to isto eli neko drugi, dadnemo mu lane informacije o produktivnosti Strategija moe biti: 14. Ofanzivna 15. Defanzivna 16. Prilagoavajua nemamo definisanu strategiju 17. Liderska 18. Sljedbenika idemo za prvim (lopovska strategija) 4. Sistem To je nain kako mi komuniciramo. Nain komuniciranja: 19. direktni kontakt 20. kompjuteriziran 21. sistem izvjetavanja 22. sistem poslovnih sastanaka 5. Upravljaki informacioni sistem To je informacioni sistem koji slui za donoenje odluka 6. Izvoaki sistem (izvrni)

34

Operativni sistem rukovoenja, Obuka Sistem generisanja odluka: gore dole, dole gore 7. Ulazi Komponente ulaza: materijal, novac, energija, informacije, itd. (Repertoar ulaznog vektora) 8. Izlazi Komponente izlaza: proizvodi, usluge, materijal, informacije, otpad, itd. Analize: komponenti ulaza i njihovih veza, komponenti izlaza i njihovih veza, izmeu ulaznih i izlaznih komponenti, odnosa, matrice. Postoje veze izmeu ulaza i izlaza: informacione veze i veze odluivanja. Zato se prave matrice ulaza odnosno izlaza. 9. Struktura preduzea Odreivanje uloga i veza izmeu elemenata. Postoji: 23. Funkcionalna struktura podjela uloga na bazi funkcija poslovnog sistema.

G EN ERA LN I M E N A D @M E N T

RA ZV OJ IS T R A @.

N A BAVA

P R O IZ V .

P R O D A JA

24. Predmetna (divizionalna) struktura

G EN ERA LN I M E N A D @M E N T P R O IZ V O D 1 P R O IZ V O D 2 P R O IZ V O D 3

RA ZV OJ
25. Matrina (projektna ili timska)

N A BAVA

P R O IZ .

P R O D A JA

D IR E K T . PRO J.1 N A BAVA P R O D A JA R A ^U N OV O D STV O

26. Kombinirane 10. Procesi

PRO J.2

PRO J.3

...

35

Razni: materijalni i informacijski 11. Pravila funkcionisanja Odgovaraju ciljevima, strategiji i koncepciji (politici). 12. Upravljanje poslovanjem Dva kljuna upravljanja: na bazi ciljeva (planova) i na bazi podataka (izuzetaka)

3. UPRAVLJANJE PROIZVODNJOM
U PR AV L J^K E IN F O R M A C IJE n aru d ` b e ( k o l i ~i n e , r o k ,...) z alih e n e d o v r {e n a p ro iz v o d n ja

U P R A V L JA N JE P R O IZ V O D N JO M O G R A N I^ E N JA o b r tn a s r e d s tv a k a p a c i te ti m a te ri ja li rad n ici

L A N S IR A N JE P R O IZ V O D A

POTREBN I M A T E R IJA L I NA BAV K A U P R A V L JA N JE K A PA C IT E T O M O G R A N I^ E N JA o b r tn a s r e d s tv a ras p o lo ` iv i p r o s to r ro k o v i isp o ru k e

K U P O V IN A O D R @A V A N J E

@E L J E N I K A PA C IT E T U P R A V L JA N JE K A PA C IT E T O M P R IJE M U P R A V L JA N JE K A PA C IT E T O M O G R A N I^ E N JA n ez ap o slen o st tra ja n j e z a p o {l ja v . obuka

O G R A N I^ E N JA i n v e s ti c i o n i fondovi ro k ov i isp o ru k e m o g u }n o st o d r` av an ja Upravljamo materijalom, kapacitetom i zapoljavanjem ljudi.

4. KONCEPCIJA FUNKCIONISANJA POSLOVNOG SISTEMA

Rezultat sistema = sinergiki efekat djelovanja elemenata. Sinergiki efekat je rezultat djelovanja svih elemenata sistema. Efekat sistema je vei od efekta svakog pojedinanog elementa.

ZA H T JE V I ZNA N OSTI ZA H T JE V I O K O L IN E K O N C E P C IJA F U N K C IO N IS A N JA U N U T R A [ N JI ZA H T JE V I

Zahtjevi znanosti su: tehnoloki, socioloki, politiki, itd. Zahtjevi okoline su: razvoj drutva, drutvene potrebe, ekoloki zahtjevi, drutvene obaveze. Unutranji zahtjevi: rast, efikasnost, satisfakcija, itd.

F U N K C IO N IS A N JE

R EZU LTAT F U N K C IO N IS A N JA

36

5. PRAVILA FUNKCIONISANJA POSLOVNOG SISTEMA

Sklad sa; prirodnim, drutvenim i ekomskim zakonima. Ustanovljeno je etiri vrste pravila: 27. ta je obavezno 28. ta je poeljno 29. ta je nepoeljno 30. ta je zabranjeno Devijacije - odstupanje od cilja i koncepcije. Vrste odstupanja: 31. zanemariva odstupanja (samoprilagodljivost) to je ono koje se otklanja samoprilagoavanjem sistema bez intervencije ovjeka. 32. doputeno (odluka kad preu granicu) otklanja se tako to se greka eliminira kad nastane 33. nedoputene (onemoguuju funkcionisanje) 34. razorne (predviati ih, kad nastupe promjeniti koncepciju funkcionisanja) razarajui e djelovati na funkciju sistema. Ne bi trebalo dozvoliti da nastupe, a kada nastupe treba promjeniti taktiku.

6. STRUKTURA UPRAVLJANJA POSLOVNIH SISTEMA

Vlasnici --> Menaderi --> Rukovodioci --> Izvrioci

U LA ZNA O K O L IN A

IZ V O \ A ^ K I S IS T E M P o d ac i IS (D E T E K T O R I)

IZ L A Z N A O K O L IN A

O d lu k e - A k c ije

M E N A D @M E N T (IZ V R [ N I O R G A N ) O d luk e ORG A N I U P R A V L JA N JA (R E G U L A T O R )

I n fo rm ac ije

Principijalne strukture upravljanja poslovnog sistema. Ovo je sutina informacionog sistema. Menaderi daju savjete upravi da donese odluku.

7. KIBERNETIZACIJA UPRAVLJANJA POSLOVNOG SISTEMA

Osnovni model upravljakog sistema

O K O L IN A

IZ V O \ A ^ K I X 2 S IS T E M Si I n te r v e n c i j a X 3 U P R A V L JA ^ K I S IS T E M Fc

X 1

Y 1 Y 2

O K O L IN A

Y 3

35. Okolina 36. Upravljaki sistem 37. Izvoaki sistem poslovne funkcije X2, Y2 formalizovani vektori Krugovi upravljanja (uparavljaki krugovi), KPD: X2 Si Y2 I Fc Investicija Okolina X3 Fc Y3 Okolina

37

Definisati:

- Ciljeve (Fc) - S kao cjelinu - Strukturu i p. funkcije - Sadraje i odnose X2 i Y2 - Sistem izvrenja - Sistem upravljanja - Djelovanje X1. X3. Y1. Y3 - IS tokovi i sadraji Adaptivnost sposobnost prilagoavanja okolini Upravljati prema: vlastitim ciljevima (mijenjati okolinu) ili zahtjevima okoline (prilagoavati se) 38. Prirodne okoline 39. Drutvene okoline 40. Privredne okoline 41. Upravno pravna 42. Znanstvena 43. Bitne okoline 44. Ostale okoline Karakteristike okoline su: kompleksnost, dinaminost, stohastinost.

8. UPRAVLJANJE OKOLINOM
O STA LA A O K O L IN A H B IT N A O K O L IN A F U P R A V L JA ^ K I S .
Upravljako kolo B C E F (unutranje) A B C D G H (upravljanje na bazi informacija iz okoline) Pravovremene informacije Pravovremeno djelovanje

IZ V O \ A ^ K I S .

C E

D B IT N A O K O L IN A G

O STA L A O K O L IN A

9. BITNE OKOLINE POSLOVNOG SISTEMA

P R IR O D N A U PR AV N O PRAV NA D RU [TV ENA
IS Okoline 45. podaci 46. statistike 47. dogaaji 48. promjene 49. nae veze (ulazne, izlazne) 50. predvianja trendovi Integracija IS PS, sa IS okoline Pravovremenost

PO D U ZE] E

P R IV R E D N A ZN A N ST V EN A

10. UPRAVLJANJE CILJEVIMA

38

Cilj je eljeno stanje. Sutina svakog poslovnog sistema je pravilno definisani cilj. Ciljevi se mogu podijeliti na: 51. Stalni ciljevi (osnovni, dobit, kljuni planirani pokazatelji poslovanja) 52. Povremeni ciljevi 53. Pokazanost cilja i procesa itava koncepcija informacijskog sistema:

S T R A T E [ K I C IL JE V I TA K T O P E R A T IV N I
Stalni ciljevi: razvoj, rast, opstanak. Dinamiki se ciljevi prilagoavaju. U razliitim periodima su i ciljevi razliiti, a prilagoavaju se prema uslovima. Kljuno je za nas da poveemo ciljeve sa procesima i to je osnovni cilj informacijskog sistema. Moemo mijenjati nae informacijske procese, ali ne i osnovne zadane procese. Pokazatelji poslovanja su: ukupni kapital, angairana sredstva, osnovna sredstva, obrtna sredstva. Trokovi poslovanja su: amortizacija, bruto plate, Doprinosi i porezi, ista dobit, poveanje kapitala, dio za ulagae, porez iz iste dobiti, ostalo. Bruto je cjelokupan prihod bez odbitka trokova, a ako se trokovi odbiju to je neto. Na osnovu ciljeva formiramo strategije: min, max, optimalno i prihvatljivo. Radnici i ulagai moraju prihvatiti strategiju. Viestrana zavisnost faktora i pokazatelja utiu na definisanje ciljeva i odabir strategije. Uspjeh preduzea se odreuje kvalitativno i kvantitativno. Kvalitativni ciljevi (biti prvi na tritu, imid). U informacionim sistemima kljuno baratamo sa kvantitativnim ciljevima. Planiramo ostvareno odstupanje.

11. KIBERNETIZACIJA IZVOAKOG SISTEMA

U LA ZNA O K O L IN A IZ V O \ A ^ K I S IS T E M I n te r v e n c i j e I n fo rm ac ije U P R A V L JA ^ K I S IS T E M
Svako upravljanje poslovnim sistemom mora sadravati: 54. tanu informaciju transformacije ulaza izlaza 55. trajno funkcionisanje 56. izvrenje intervencije (upozorenje) Da bismo to ostvarili moramo znati strukturu zadatka u kojoj projektujemo strukturu sistema kojoj odgovara struktura informacije sistema. Uvijek komjuteriziramo poslovnu funkciju. Poslovna funkcija se ne moe jednoznano definisati. Negdje je ona funkcija komercijalna, pa zatim nabava je posebna funkcija kao i prodaja. nabava sredstava Nabava < nabava sredstava za odravanje izvoz Prodaja < prodaja na domaem tritu Struktura organizacije podjela uloga integracija rada Zadaci elemenata poslovnih funkcija Hijerarhijska struktura

IZ L A Z N A O K O L IN A

39

eme za predstavljanje ifriranje za svrhu informacionog sistema Informacijsko komunikacijski sistem Projektno matrina struktura Kada pravimo informacijski sistem dolazimo do ovakvog povezivanja jedinica. Povezivanje organizacijskih jedinica u projekte informacionog sistema: organizacijske jedinice marketing finansije nabava prodaja itd. A C11 C31 C41 projekt B C22 C32 C C13 C23 D C44

Vidimo kakva je veza izmeu segmenata informacionog sistema i segmenata poslovnog sistema.

12. KIBERNETIZACIJA FUNKCIJE UPRAVLJANJA

Mi informacijski sistem trebamo da bi upravljali nekim sistemom jer se to obavlja putem informacije. Upravljaki sistem se sastoji iz sedam elemenata (podfunkcije upravljakog sistema): 1. izrna funkcija (crna kutija) 2. funkcija kontrolisanja (paralelno IS, sve vrste kontrole: finansije, materijal,...) 3. informisanje (o parametru ili rezultatu kojeg smo kontrolisali) 4. iniciranje (odluke) 5. priprema (pripremanje informacije, analiza, razvoj alternative) 6. odluivanje (bit upravljanja) 7. provoenje (planiranje i organizacija izvrenja) Fundamentalna ema kibernetike upravljanja:

O K O L IN A

IZ V R [ E N JE

O K O L IN A

PROV O \ EN JE

K O N T R O L IS A N J E

IN F O R M IS A N J E

O D L U ^ IV A N J E

IN IC IR A N JE P R IP R E M .

Direktne veze organa odluivanja Upravljanje informacionim sistemom: 8. upravljanje parametrima 9. organizacija upravljanja 10. intervencija 11. evidencija i izvrenje odluke datoteke odluka Kljuna ema: cilj kontrola informacija odluka izvrenje korekcija (nova odlika) Automatsko odluivanje regulacija

13. KIBERNETIZACIJA KONTROLE

40

Kontrolna funkcija je jedna od etiri kljune funkcije u menadmentu: 12. planiranje 13. organiziranje 14. voenje 15. kontrola Bez kontrole ne moemo upravljati. Kontrolu ine podfunkcije: 16. postavljanje strategije 17. postavljanje standarda i pravila kontrole 18. prikupljanje informacija 19. usporeivanje (mjerenje) 20. prosljeivanje (informacija) One su kljune stvari sa informatikog gledita. Oblici kontrole: 21. samokontrola 22. kontrola 23. revizija (inspekcija, superkontrola) 24. na bazi plana 25. na bazi izuzetaka Najbolja kontrola je samokontrola. Ako ne moe kontrola onda ide revizija koja moe biti dvostruka: revizija onoga to kontroliemo i revizija kao poslovna funkcija. Fundamentalna ema kibernetizacije kontrole:

O K O L IN A

U P R A V L JA N I PRO CES SA M O K O N TRO L A P o d ac i IS SA M O K O N . ORG A N K ON TROLE

O K O L IN A

I n te r v e n c i j a SA M O K O N . ORG A N P R O V O \ E N JA

SA M O K O N .

O d lu k a

SA M O K O N TRO L A ORG A N O D L U ^ IV A N JA

I z v j e { ta j

Kljuno za informacijski sistem je da sve to moemo da normaliziramo i objektiviziramo (moramo nai to je to objektivno to predstavlja stanje)

14. STRATEGIJA KIBERNETIZACIJE POSLOVNOG SISTEMA

Koraci kojim vrimo kibernetizaciju poslovnog sistema: 26. Definisanje poslovne strategije (iz ciljeva) proizvod, cijena, promocija, distribucija 27. Strategija organizacije funkcionalno, predmetno, divizionalno,... 28. Strategija upravljanja i menadmenta 29. Strategija poslovnih funkcija 30. Strategija informacionog sistema Na bazi 1, 2, 3, 4 odreujemo 5. Strategija informacionog sistema moe biti zasnovana na on-line obradi, centralizirana obrada podataka, sa ili bez centralnog raunara,... Usklaivanje strategija. Pisana formalizacija strategija. Iz strategije uvijek slijedi: detaljni planovi, programi, strukture i procedure.

41

Mogui principi struktuiranja vrste strukture: 31. funkcionalna 32. predmetna 33. teritorijalna 34. matrina Predmetna i teritorijalna su divizionalne.

15. FUNKCIONISANJE PREDUZE]A (SINTEZA)

PO SL OV N E (P R O V E D B E N E ) F U N K C IJE

O K O L IN A

O K O L IN A

IS IZ V R [ N I ORG A N ORG A N U P R A V L JA N JA
Kad neto u sistemu ne funkcionie mi moemo: 1. promjeniti strukturu sistema (korigujemo sistem) 2. promjeniti upravljanje (da promjenimo ljude) Upravljati znai odluivati, donositi odluke. Kad radimo analizu sistema mi sebi za poetak napravimo ovakvu strukturu: Informacijska struktura

ORG A N K ON TROLE

M A R K E T IN G B IT N O O K R U @E N J E K A D ROV SK A F U N K C IJA NA BAV NA F U N K C IJA P R O IZ V O D N JA IN F O R M C . - K O M U N IK . S IS T E M F IN A N . R A ^ . F U N K C IJA M E N A D @M E N T P R O D A JA

Konkretna struktura

42

P R IP R E M A P R O IZ V O D A

P R IP R . O D R @A V A N JA RESTO R A N

D O B A V L JA ^ I

N A BAVA

... F IN A N S .
Svaki podsistem ima svoje vlastite odluke. Na bazi izlaza iz raunara pravi se informaciona mrea koja slui menadmentu. Kljuna pitanja formulacija informacionog sistema: ko kome koje informacije dostavlja, to po sadraju i kako esto. Rukovodiocima je informacioni sistem sredstvo (alat), a inform. je djelatnost. Razine upravljanja: Upravni i/ili nadzorni odbor donosi: strateke odluke, menader donosi taktike odluke, rukovodioci donose operativne odluke, izvrioci donose vlastite odluke.

43