BLM 1.

ENERJ DNM

1.1 Tanmlar
Enerji dnmn dnme hareketi ile yaparak, giriindeki elektrik enerjisini mekanik
enerjiye eviren makinelere Elektrik Motorlar, giriindeki mekanik enerjiyi elektrik
enerjisine eviren makinelere de Elektrik Generatrleri denir.

Bir makinenin motor ya da generatr olarak almas iin, baka bir deyimle
elektromekanik enerji dnm yapabilmesi iin hareket eden bir paras olmas gereklidir.

Motor ve generatrlerden baka, hareket eden hibir paras olmayan, giriindeki
elektrik enerjisinin trn deitirmeyen, buna karlk gerilim, akm gibi bileenlerini
deitiren makineler vardr. Bu makinelere de Transformatr ad verilir.

Bu prensibe gre; sisteme verilen enerjinin bir ksm kayp enerji olarak sistemin
elektrik ve mekanik ksmlarnda s enerjisine dnecek, dier bir ksm mekanik ve
elektriksel ksmlarda depo edilecek ve geri kalan ksm da ekil deitirerek sistem kndan
faydal enerji olarak alnacaktr.


1.2 Elektrik ve Manyetizma

Amper Kanunu: zerinden akm geen bir iletkenin evresinde bir manyetik alan oluur. Bu
durumda manyetik dolanm iletkenden geen akmla doru orantldr. Buna Amper Kanunu
denir ve B.dl=
0
i formlyle gsterilir.

B Manyetik alan, dl sonsuz kk yol vektr, o manyetik geirgenlik sabiti, i ise akmdr.
Boluk iin o=410
-7
Weber / Amper.metredir.

Biot Savart Kanunu: Manyetik alan iine yerletirilen bir iletkenden akm geirildiinde,
bu iletkene dik bir kuvvet etkir. Bu kuvveti, iletkeni manyetik alan iinde hareket ettirmeye
alr.

B manyetik alannn homojen olduu varsaylp ve iletken says bir alnarak uzunluunda
iletkene etkiyen vektrlerden F kuvvetinin deeri, aada verilen denklemdeki gibi ifade
edilir.

Burada sembol, vektrel arpm simgelemektedir.

F= (BI)l = Il 1.1
A
Elektrik makinelerinde hareketi salayan bu kuvvettir. O halde bunun bir sarm topluluu olan
bobin tarafndan retilmesi durumunda kuvvet byyecektir. Ancak, bobinin bu kuvveti
retebilmesi iin, srekli mevcut olmas gereken bir manyetik alana ihtiya vardr.
Dolaysyla srekli manyetik alan retecek bobin ile, kuvveti retecek bobin bu nedenlerle
farkl olmak zorundadrlar. nk amalar farkl olduu gibi, sarm saylar ve hatta
iletkenlerinin kesitleri bile farkl olmak durumundadr. Bu nedenle bu sarglardan birine
primer veya birincil dierine ise sekonder veya ikincil isimleri verilir. Primer
bobinin esas grevi makine iinde olumas gereken manyetik aky retmektir. Bu ak
sayesinde, primer bobinle elektriksel balants olmayan ikincil bobin, manyetik alan iinde
kaldndan dolay kuvvet retmektedir. Bylece iki bobin arasnda elektrik akmnn farkl
bobinler zerinde meydana getirdii manyetik aklardan dolay manyetik bala meydana
gelmektedir. Dier bir deyile iki bobin birbirine manyetik olarak balanm olur.
Elektromekanik enerji dnmn salamak, ancak, bu koul altnda mmkndr. Daha
nce belirtildii gibi, eer makine hareketli ise elektro-mekanik enerji dnm motor veya
generatr alma durumlar iin gerekleir.


Gauss Yasas: Elektromanyetizmann temel denklemlerinden biri Gaussun manyetizma
kanunudur. Bu kanun yaltlm manyetik kutuplarn mevcut olmadn belirtir. Bu durumda
herhangi bir kapal Gauss yzeyi iin toplam manyetik ak sfra eittir.


}
= 0 ds B 1.2


1.3 Endksiyon Yasas
Endksiyon yasasna gre, manyetik alan ierisinde bulunan bir iletkenin yaratt dzlemden,
bu dzleme dik a yaparak geen ak miktarnn zamana gre deimesi ile, bu iletkenin
ularnda bir gerilim endklenir.

dt
d
e
|
= 1.3

Bu deiimi iki trl elde etmek mmkndr:

1) Zamana gre deien manyetik alan kullanp, manyetik alann deerini her periyotta pozitif
ve negatif deerler arasnda zamana gre periyodik veya aperiyodik olarak deitirmek,

2) Manyetik alann genlii ve ynn sabit tutup, iletken dzlemini hareket ettirerek,
dzlemden geen ak miktarn zamana gre deitirmek,

Yukarda belirtilen iki ayr yntem, deiik elektrik makinelerinde kullanlmaktadr.

Endksiyon yasasna gre, iki ucu ak olan bir iletkenin kendine has bir dzlem meydana
getirebilmesi iin, ularndan kvrlarak, iki serbest ucunun yan yana getirilmesi gerekir.
nk dzlem, ancak bu ekilde zel bir dzlem olarak tarif edilebilir. Aksi halde, bir kvrm
meydana getirmeyen, her iki ucu birbirine zt ynlerde olan iletkenin tarif ettii dzlem says
sonsuzdur. te bu kvrlma ileminden sonra elde edilen ekle sarm ad verilir. Sarm
says N ile temsil edilir. N tane sarmn seri baland sarmlar grubuna da bobin denir.

Burada akan akmn yaratt ak izgileri, mknatsn ak izgilerine kardr ve mknatsn
bobine girmesine mani olacak yndedir. Burada eksi iareti, endklenen emknin(elektro
motor kuvvetin) kendini douran nedene kar, zt olarak hareket etmekte olduunu aklar.
Ayrca, matematik olarak ak ile emk arasnda 90
0
lik faz fark olduunu ve gerilimin akdan
90
0
geride olduunu gsterir.

Lenz tarafndan ortaya konan bu yasa u ekilde aklanabilir:

Manyetik endksiyonun var olduu her durumda, endklenen emkleri reten akmlar
kendilerini meydana getiren nedene kardrlar.

Faraday, mevcut bir manyetik alan iinde l boyunda iletkeni v hz ile hareket ettirerek,
iletkenin iki ucu arasnda gerilim endklemi ve bunu elektrik makinelerine uygulamtr.


1.4 Dorusal Sistemlerde Enerjinin Depo Edilmesi
Bir elektrik sisteminde ak ile alm arasndaki bant (mknatslanma erisi) =Li eklinde
birinci dereceden ise (doru denklemi) bu sistemlere Dorusal Sistemler denir. Sistemde
dorunun eimi L z endktanstr.

=N=NBS 1.4

Burada;

: Bir sarm halkalayan ak
N : Sarm says
B : Manyetik ak younluu
S : Manyetik devre kesiti


ekil 1.1 Dorusal Sistemlerde Ak-Akm Erisi


ekil 1.1 den eim;

i
L tg
+
= = o 1.5

olarak yazlr. z endktans L, direnci R olan N sarml ii bo bir bobine v(t) gerilimini
uygulayalm. Bu bobinin ekil 1.2 deki elektriksel edeer devresine Kirchhoff kanunlarn
uygularsak; devreye v(t) gerilimi uygulandnda i(t) akm geer ve sarglarda e(t) gerilimi
endklenir.




ekil 1.2 R-L devresi


i(t) : Akmn ani deeri (A)
v(t) : Gerilimin ani deeri (V)
R : N sarml bobinin direnci ()
L : N sarml bobinin z endktans (H)
e(t) : Bobinde endklenen gerilim (V)
: Toplam ak (Wb)

Edeer devreye ait gerilim ifadesi yazlrsa;

v(t)=Ri(t) + e(t) 1.6

olur. G ifadesi;

P(t)=v(t) i(t) olduundan denklem (1.6) nn iki taraf i(t) akm ile arplrsa ani g;

P(t)= v(t)i(t)=Ri
2
(t)+e(t)i(t) 1.7

ekilinde elde edilir.

At = t
2
-t
1
zaman aralnda denklem (1.6) nn integrali alnrsa, (W = Pdt) bu zaman
aralnda bobine verilen enerji miktar;



} }
+ = A
2
1
2
1
) ( ) ( ) (
2
i
i
i
i
e
dt t i t e dt t i R W 1.8

eklindedir. Denklem (1.7)nin sa tarafndaki integrallerden ilki, N sarml bobinin
direncinde harcanan ve sya dnen enerjiyi, ikincisi ise bobine iletilen enerjiyi gsterir.
lk terim ihmal edilirse At zaman aralnda bobine iletilen enerji;

}
= A
2
1
) ( ) (
i
i
e
dt t i t e W 1.9

olur. Bir bobinde endklenen gerilim Faradayn manyetik endksiyon kanununa gre;

dt
d
t e
|
= ) ( 1.10


eklindedir. Denklem (1.10), denklem (1.9) da yerine yazlrsa;

} }
+
+
+ =
+
= A
2
1
2
1
) ( ) ( d t i dt t i
dt
d
W
t
t
e
1.11

bulunur. Bu denklemde i = /L yerine yazlrsa;

}
+
+
+
+
= A
2
1
d
L
W
e
1.12

olur. Sistem lineer olduundan bobine verilen enerji miktar AW
e,
manyetik alanda depo
edilen enerjiye ( AW
f
)
,
eittir. Yani AW
e
= AW
f
dir. Denklem (1.12) nin integrali alnrsa;

1.13


olur. Bu denkleme yani manyetik alanda depo edilen enerjiye ilikin eri ekil 1.3 de
verilmitir.




ekil 1.3 Manyetik Alanda Depo Edilen Enerji


ekil 1.3 de
1
= 0 ve
2
= alnrsa denklem (1.13);


( )
2
1
2
2
2
1
+ +

= A
L
W
e
2
2
1
+

=
L
W
f
1.14


ekilini alr. Grafie ise ekil 1.4 de gsterildii gibidir.

ekil 1.4 den;

2
0 0
2
1
+

= +
+
= + =
} }
+ +
L
d
L
d i W
f
1.15

olarak denklem (1.3) n ayns elde edilir. Ayrca denklem (1.15) de L = /i kullanlrsa;

+ = i W
f
2
1
1.16


ekil 1.4 Manyetik Alanda Depo Edilen Enerji


Co-enerji:

ekil 1.4 de P noktasnn altnda kalan alana (ekil 1.5), co-enerji denir. Co-enerji,
'
f
W
indisi ile gsterilir.

Co-enerjinin genel ifadesi:

) (
2
1
2
1
2
2
2
1
2
1
2
1
i i L di i L di i L di W
i
i
i
i
i
i
'
f
= = = + = A
} } }
1.17

eklindedir. ekil 1.5 de gsterildii gibi

i
1
= 0 ve i
2
= i ise;


2 '
2
1
i L W
f
=
1.18

olur. Ayrca bu denklemde L = / i kullanlrsa;

i W
f
+ =
2
1
'
1.19

olarak da elde edilir.



ekil 1.5 Co-enerjinin Gsterilmesi


Dorusal sistemlerde manyetik alanda depo edilen enerji, co-enerjiye eittir.

'
f f
W W = 1.20

Enerjileri toplam da;

i W W
f f
+ = +
'
1.21

eklinde yazlr.


Dorusal Olmayan Sistemlerde Enerjinin Depo Edilmesi ve Doymann Etkisi
N sarmdan oluan bir bobin ele alalm. Bu kez bobinin iinin salardan meydana gelen bir
nve (ferromanyetik malzeme) ile dolu olduunu kabul edelim. Bu durumda sargdan geen
akm iddeti arttka, aknn orantl olarak artmad grlr. Yani sistemin endktans
deiecek ve lineerlik bozulacaktr. Bu nedenle bu sistemlere Dorusal Olmayan Sistemler
denir. Devreden geen akmn artmasyla ekirdek doyacandan ak, akma nazaran daha az
artacaktr ve mknatslanma erisi ekil 1.6 daki gibi olacaktr.



ekil 1.6 Dorusal Olmayan Sistemlerde Mknatslanma Erisi

ekil 1.6 da gsterildii gibi dorusal olmayan sistemlerde manyetik alanda depo edilen
enerji co-enerjiye eit deildir. Ancak iki enerjinin toplam yine i dir. Dorusal olmayan
sistemlerde de enerji ve co-enerji integralleri, dorusal sistemlerdeki gibidir. Yani;

}
+
+ =
0
d i W
f
1.22

}
+ =
i
f
di W
0
'
1.23

ekilindedir.


1.6 Elektromanyetik Sistemde Enerji Dengesi Denklemi

Elektromanyetik sistemlerde sisteme verilen elektrik enerjisindeki deime, sistemin
manyetik alannda depo edilen enerjideki deime ile mekanik enerjideki deimenin
toplamna eit olur. Denklem (1.24) enerji dengesi denklemidir.

AW
e
= AW
f
+ W
m
1.24

AW
e
:

Sisteme verilen elektrik enerjisindeki deime

AW
f
: Sistemin manyetik enerjisindeki deime

AW
m
: Sistemin mekanik enerjisindeki deimedir.

Denklem (1.24)te verilen enerji dengesi denklemine gre sisteme verilen elektrik enerjisi
deiiminin, manyetik alanda biriken enerji deiimini karlad gibi, mekanik sistemin
mekanik enerji deiimini de salad grlr. Ayrca manyetik alann elektrik enerjisinin
mekanik enerjiye dnmnde ara depo grevi grd sylenebilir.

G dengesi denklemi ise;

dt
dW
dt
dW
dt
dW
m
f
e
+ = 1.25

eklinde ifade edilir.



1.7 Enerji Dnm le lgili Temel Byklkler
Asal Pozisyon :

Bir bykln asal pozisyonu bu bykln keyfi bir referans
noktadan llen asdr. Asal pozisyon genellikle radyan veya derece cinsinden llr.
Asal pozisyon dorusal hareketteki yol veya mesafe kavramna karlk gelir.

Asal Hz :

Asal hz (veya hz) zamana gre asal pozisyondaki deiim miktardr.
Dnme yn saat ibrelerinin dn ynne ters ise asal hz pozitif kabul edilir. Dzgn
dorusal hareketteki hzn dairesel hareketteki karl asal hzdr. Dzgn dorusal
harekette tek boyutlu dorusal hz, birim zamanda alnan yol (x) olarak tanmlanr.

dt
dx
v = 1.26

Benzer ekilde, asal hz birim zamanda asal yer deitirme miktar () olarak tanmlanr.

dt
du
e = 1.27

Eer asal pozisyonun birimi radyan olursa, bu durumda asal hz; radyan / saniye olarak
verilir.

Asal vmelendirme (Hzlanma) : Asal ivmelendirme (hzlanma) , asal hzn zamana
gre deiim hzdr. Asal ivmelendirme, asal hz artyorsa pozitif olarak tanmlanr.
Matematiksel olarak dnme hareketinde asal ivmelendirme;

dt
dW
= o 1.28

olup, [rad/san
2
] simgesi ile gsterilen radyan/saniye ile llr. teleme hareketinde ise,

dt
dv
a = 1.29

olarak tanmlanr ve m/sn
2
simgesi ile gsterilir.


Newton Yasas: teleme hareketi yapan bir cisme bir kuvvet etki ettiinde, m cismin
ktlesini ve a da uygulanan kuvvet sonucunda oluan ivmeyi gsterirse kuvvet;

F = ma 1.30

olarak tanmlanr. Dnme hareketi yapan bir sistem iin de benzer tanm geerlidir. Sistem ya
da cisme uygulanan moment M ise, bunun sonucunda oluan asal ivmelendirme de o ise
sistemin ya da cismin eylemsizlik momenti;

o = J M 1.31

denklemi ile tanmlanr. Burada J, sistemin ya da cismin eylemsizlii olup, birimi kg-m
2
dir.


Moment (M): Moment bir cisim zerindeki bkme kuvveti olarak tarif edilir. Cisme etki
eden moment; cisme uygulanan kuvvet ve cismin dnme ekseniyle, kuvvetin uyguland
nokta arasndaki mesafenin arpm olarak tarif edilir. r kuvvetin uyguland noktann dnme
eksenine olan uzakln gsteren bir vektr olursa moment aadaki gibi olur.

M = Fr sin 1.32

Burada; , r ve F vektrleri arasndaki adr. Momentin yn, saat ibresi ynnde bir dnme
hareketi oluturacak ekilde olursa saat ibresi ynnde; saat ibreleri tersi ynnde bir dnme
hareketi oluturacak ekilde ise saat ibresine ters yndedir denir.

Moment birimleri SI birim sistemi iin Newton-metre; ngiliz birim sistemi iin pound-
feeddir.


G P: G; birim zamanda yaplan i veya iteki art miktardr. G denklemi;

dt
dW
P = 1.33

ekilindedir. G kavramnn birimi, saniyedeki joule cinsinden (Watt) olarak verilmektedir.



1.8 Ferromanyetik Malzemelerin Manyetik Davran
Manyetik geirgenlik,

B= H 1.34

Denklemiyle ifade edilmektedir. Ferromanyetik malzemelerin manyetik geirgenlii
boluunkinden 6000 kat kadar yksektir. Boluun geirgenlii sabit olmasna ramen;
demir ve dier ferromanyetik malzemelerin geirgenlikleri sabit deildir.

ekil 1.9 a benzeyen bir deiim elde edilir. Elde edilen bu grafie doyma erisi veya
mknatslanma erisi denir. lk olarak manyetik alan iddetindeki kk bir art, manyetik ak
younluunda byk bir arta neden olmaktadr. Belli bir noktadan sonra manyetik alan
iddetindeki byk art ak younluunda greceli olarak ok kk bir arta neden olmakta
ve hemen hemen ak younluunu deitirmemektedir. Erinin yasslat eklin bu blgesi
doyma blgesi olarak isimlendirilir ve bu blgede ekirdein doyduu sylenir.

Ak younluu deiiminin ok hzl olduu blgeye de erinin doymam blgesi denir ve
bu blgede ekirdein doyumda olmad sylenir. Doyum blgesiyle, doymam blge
arasndaki gei blgesi bazen erinin dirsei olarak isimlendirilir. Doymam blgede
ekirdekte retilen ak uygulanan e.m.k deeri ile dorusal deimekte ve doyma blgesinde
ise e.m.k deerinden bamsz olarak sabit bir deere ulamaktadr.




ekil 1.9 Manyetik Alan iddeti ve Ak Younluu likisi


ekil 1.9 daki ak younluunun mknatslanma iddetine gre deiim grafiinin manyetik
alan iddetinin herhangi bir deerindeki eimi, bu mknatslanma iddetinde ekirdein
geirgenliini vermektedir.

Elektrik makineleri ve transformatrlerde ekirdek olarak ferromanyetik bir malzemeyi
kullanmann avantaj; belirli bir e.m.k deerinde demirde, havaya gre ok daha byk ak
deerlerinin elde edilmesidir. Bununla birlikte, nihai aknn, uygulanan e.m.k ile yaklak
olarak orantl olmas gerekirse, bu durumda ekirdek, mknatslanma erisinin doymam
blgesinde altrlmaldr.

Generatr ve motorlarn gerilim ve moment retimi manyetik akya bal olduundan dolay,
elektrik makineleri mmkn olduunca ok ak retecek ekilde tasarlanmaktadr. Bu nedenle
elektrik makinelerinin ou, mknatslanma erisinin dirsee yakn blgesinde alrlar ve
ekirdeklerindeki ak ile aky reten manyetik alan iddeti arasndaki iliki tam dorusal
olmasada dorusal olmaya yakndr. Doyma blgesinde alma durumu, makinelerin olaan
d davranlarnn ounun nedenini oluturmaktadr.


1.9 Ferromanyetik Bir ekirdekteki Enerji Kayplar
ekirdek zerindeki sarglara bir doru akm yerine bir alternatif akm uygulayalm ve ne
olduunu izleyelim. ekirdekteki aknn balangta sfr olduunu kabul edelim. Balangta
akm artarken, ekirdekteki ak ekil 1.10 daki ab yolunu izleyecektir. Bununla birlikte akm
azalmaya baladnda; aknn akm artndaki ayn yolu izlemedii, farkl bir yol izledii
grlmektedir. Akm azalrken ekirdekteki ak, bcd yolunu izler ve sonra akm tekrar
artarken deb yolundan dnn tamamlar.



ekil 1.10 Ferromanyetik Malzemede Histerisiz Erisi


Burada ekirdekteki aknn sadece ekirdek sargsndan geen akm miktarna bal olmayp
ayn zamanda ekirdekte nceden bulunan ak miktarna da bal olduuna da dikkat
edilmelidir. ekirdek aks bu ekirdein nceki ak gemiine baldr ve ak yollarnn ayn
yollar takip etmemesi histerezis olarak isimlendirilir. Sargdan geen akm deiirken ekil
1.10 da izlenen bcdeb yolu bir histerezis evrimi olarak isimlendirilir.

ekirdei byk bir manyetik alana maruz brakp sonra bu alan kaldrldnda, ekirdekteki
ak yolunun abc olacana dikkat ediniz. E.m.k kaldrldnda, ekirdekteki ak sfra gitmez.
ekirdekte artk bir manyetik alan kalr. Bu manyetik alan ekirdekteki kalc ak, artk
mknatisiyet olarak isimlendirilir. Aky sfra gtrmek iin zt e.m.k denilen ters bir e.m.kin
ekirdee uygulanmas gerekir.

Ferromanyetik malzemelerin davrann anlamak iin bunlarn yaps hakknda baz eylerin
bilinmesi gerekir. Demir ve benzer metallerin (kobalt, nikel ve onlarn baz alamlar)
atomlar birbirleriyle ok yakn bir ekilde sralanmaya alrlar. Metal ierisinde dipol
(parack) olarak isimlendirilen kk blgeler vardr.

Dardan bir manyetik alan bu demir malzemeye uygulandnda; demirde alan
uygulanmadan nce alana ters ynde olan paracklarn da alan ynnde kutuplanmas
salanr. Paracklarn manyetik alan ynnde kutuplanma nedeni; fiziksel olarak yaplarnda
bulunan atomlarn manyetik alan ynndeki dizilileridir. Alanla ayn hizada dizilen ekstra
atomlar demirdeki manyetik aky artrr, bu da daha fazla atomun manyetik ak ynnde
dizilmesini salamakta ve manyetik alan iddetini arttrmaktadr.

Bir demir ekirdekteki histerezis kayb ekirdee uygulanan alternatif akmn her bir
periyodunda dipollerin tekrar diziliini oluturmak iin gereken enerjidir. Bu enerjinin
ekirdee bir alternatif akmn uygulanmasyla ortaya kan bir histerezis evrimindeki kapal
alana eit ve verilen bir AA periyodundaki enerji kaybyla dorudan orantl olduu
gsterilebilir.

nceden de bahsedildii Faraday Kanunu, girdap akm kayplarn da aklar. Zamanla
deien ak, ekirdek zerine sarlan bir sargdaki gibi ferromanyetik bir ekirdek zerinde de
bir gerilim indkler. Bu gerilimler ekirdek zerinde girdap eklinde akmlarn akmasna
neden olmaktadr.

Girdap akmlarnn neden olduu kayp enerji miktar, ekirdek ierisindeki enerjinin dolat
yollarn hacmiyle orantldr. Bu nedenle ferromanyetik ekirdein hacmini azaltmak iin
ekirdek ince erit veya laminasyon eklinde birbirlerine gre izoleli bir ok paradan
oluturulur. zolasyon iin ince plakalar arasnda oksit veya reine kullanlr. Bylece girdap
akmlar iin akm yollar ok kk alanlara snrlanr. Girdap akm kayplar laminasyon
kalnlnn karesiyle orantldr. Dolaysyla laminasyon kalnlnn ekonomik olarak
mmkn olduunca ince yaplmasnn byk nemi vardr.