-1, +E-7

<]x] Eh : 58

i 2011 l 30 {

| i E E {jE

+ +!
i x n
+xvE n
+J E = Ux
J n
xv E Mx n E i
v-v E {ci-{ci
E M .
"E EJx ES
E Sxi' Ei E +

- nx ix

+{x i
M E iE E x H V +E E BE P < +d { BE
VM +E E +{x x fi B nJ i =xE nn Ex E |i
E. VM E < |i { iVV + E C E< +n E n E
Z fx E |i EM. =xx {U, "+{ E n ?' i E x iB
Vx { =xx E, ", i M VM E i x Ei ?' E Ji
E <ix Ex E n VM x ii E, "Ex +E Vx E n ,
+ E |lEi n Vi .' l-l Si B =xx E, +E
+| E n . z n +B M E +{ P Vx +E
] = . <B < "]M {]' E ={ n Vi . E x E n
nxi M +i + =xE P Vx i ] x . { E x < xM E
il +xE v+ E +E BE Vx E ={ n . VM x E, , B xn ={ i E E n
Ei . i E-EJx n . <B {Pi + Ec ={ .
H V +E E +n Mhij x E +vh E hx Ex E B +_ + =z n
G ]M {] ({Pi Ec) E ={ E u z ]i+, z x + Ei E +{
P Vx E |G E hx E Vi l. +| + x< +n E x E +n |G E ={ E {
<E ={M E Vi l VE VB +M-+M Vii+, Ei + x E M +{ PE BE SSj V xE =i . ={ +nn +E V E =x E {x Vc < l.
V-VMi E B nxi +l +| BE xxi |x |G . < |G E xiV
+E n Ei x +V vi { E M B nM <E +n . < |G E VB x
+{x {iE {n E l-l +{x EiE =kvE E xB-xB { +xEi Ei . <
+xEx E |G x< {Sx + x< Ei E =n i i .
n |tME E +xJ i B V ={vi x +n E B nxi E M E n
. <E xiV nx E E Ex +| +{x lx xxi {E xB Ji . {
+{x lx { i SUz x i + Vx ] { i {{Si x {i. <B "]M
{]' E ={ ={H x Vi, < i E V E ={ E B "n-=' E |{ ={H Z Vi
. < |{ E +x +| E B +{x Ei + {{+ E { i iM Ex V x i.
<E H E +v E nxi +{x +{E |li: xB ] E + n +{x ] E xME
x. < +{x EiE {{ + i-V E E Ji B E] E +{x Vx ]
E i E { xi . +M B E i +| E =xE xB ] E +OMi, BEi + r E<
E] E Eh x E V EM. l l Ein E i n iE xi] EM. n= |{ n E z Ei n E P]E E i {-{ i B +{x Ji E Ji
. + |{ VxiE { +vE B xx x Vi , CE ] Ei E
+H ni . < Sv E i E n E {{Sxn +| E =xE Ei SUz
E ni , VE Zin Sv =xE + =xE n E {g E B +{x Vx ] E |i
x` E { Ji B +{x ix E Ei E l Vc x E +x E ni . Vx + ]
il x` + vn E S < E E xVE xix E J V Ei x, i nJx E i
M.
BE i E BE +E +| {E + l. H V +E BE E =SS
{n { Ei l. xix +SU E< E l. +{x ] + ] E n E B i E=]M Ex
+B B l. {j-{j E B i l E {{ E +x Vi + z Mj il E n ii
+E Vx E |ii . +{x =xx i E n nE H V x E Vn V x
{V{` B +x`x E Ei il {V E E E vh EB B . <B nn-
Vx E <n . Z Eh E {j M. B M i Vx E E |i x` x i, v +
+E E M i .
ypvsj@yahoo.ca

i 2011 l Mx {jE

-1, +E-7 (<]x] Eh : 58)

i

2011

{nE E

b. ixp x, Exb
{ b

n j, B..<., .E.
b. xp +Mxj, +]
+V ^, EE
b. v + fM, +E
n {i, +E
= i, +E
+ , ]xbb
x Cx, x
n{E , .E.
b. +x tE, i
b. + E, i
MMxxn Z, i

>>

n E
SS i

{nE

iExE M

b. V n, xE
+E{x M

b. V i, Jx>
E{VM

|i{ {
Exx E

V V
{E

bBC<-23, x b,
V.E. b, {-462023 (.|.) i.
< : garbhanal@ymail.com
+h USj

= i
|Ei Sx+ E S JE E +{x ,
V x E {nE < i . n E
li E { x Ij M.

, |EE B pE E B
C EM] Bhb +] |], 14-,
+< C], +tME Ij, Mxn{, {
u pi B bBC<-23, x b,
V.E. b, { |Ei.

13

>>

{b
+ |h

< +E

: xV
8 : nn
4

: S
13 : J

10

>>

31

] {xxh E
BE EG

17

: x E i
: -Sx

20

: iSi

24

: j-ki

26

: n E Ei

27

: Mi

28

39

:
:
:
:

35

: Ei

41

: Ex

47

: M

51

: Ei

53

: ++ xn J

55

: +{E i

15

30
31

17

>>

b B
v

{Sij
i
{J
NW

b. + E
1 +Mi 1947 E =k|n E B] Vx{n E { M Vx. +<+<] Ex{ ]E, B]E B {-BS.b. E bO E.
]B ] <Vx . i E E iiEx <C]xC M, ] Sx Exp + <x ]CxV M
v {n { i B 1990 ""TDIL : i + E B iExE E'' x EG E. i@tdil jE
{jE E l{E {nE . ABV-IIITM M E xnE B V{x i ni Yx E . +xE {E
Vx |J : =k|n Yx h, <n Mv V, Yx h, E +tME v {E il n x.
|i : bE Exp E E . < : Dr.OmVikas@gmail.com

xW

{-i-Ei-I

vv {ci SS<
{ : h E n{h
V iE l x, + x l, E ?
C ? Ev VBM? {l E {i x. xx =x {
nx +. |Ei E xii + { b E
VB MiiEi x VY E =q{i Ei .
nxi V x |i i .
E + nE + E +i xE Jxi.
E{-Gi E E-G Si . xi E
+iGh E vx M, E] + V
{i x M. n l, +H E x.
Z E B xvi Ex E B x x.
+ii-ix- E Yx i Jx {ri
+. =kk |M + {E E x
{ =ni +. h + Jx E Mi BE{i
E B {hx V x x { E xvn
xvh E. { h E n{h . { n{h h
E |i Jx E { nJi . vv n{h i
vv . n{h E Sx { x Ei E
E {]i E E] E M.
{hx x + Vx E =SSh lx
+ v E +x +M-+M MEi E * vx
=SSh =SSh E lx + =SSh E v
J . =SSh E lx (Place of articulation) (P) E
+x E`, i, vx, nxi, +` 5 vx |E
x MB . =SSh E v (Manner of articulation)
(M) E +x M + E E-+vE
x E +v { +l xE -x:h E +x
6 vx |E x MB - (+{ |h-+P) / (+|- +P)
(|h-+P) / (|-+P), (+{|h-P) / (+|P), (|h-P) / |-P) xC, +V. <x
vx E Vx E M. Vx E vx, vx
b] E Ei . =SSh lx E +v { 5
4

Mx {jE l i 2011

|E E vx . vx , nP Ei
. vx {{ M i{z vx 4+4
xM. "+' E vx E +n + "=' E
vx E P + "' E Vx vx E Vxi
x i (+-=-) vx M vx E tiE ?,
+lMi x { E{x+ (Concepts) E.

H "++' i{z vx Vx E
i . < |E {Sx Vx x/+I
vx E xM { E { |ni E Ei .
+{ xC vx E +x E { + +{
+V vx E M : E { n M . <x
h J M . x (phoneme) {
(grapheme) E 1:1 (BE |i BE) x{h xM
{ E i .
-, Vx-, Vx-Vx - Vx
V ij vx i{z i , =x +I (Syllable)
Ei . +I E +i E i . ix
{ Ei - , (-+x), (-M).
xi E Vx E l x M x Ei .

lc n W E
+v { I E v
<M + Mhk E B
Ex
J |i Ii
E +M gx Si
i . Mhk{h I
, j +
E x. +iB |lE
B vE I E
v E .
+Ii E xB { j nJi . Vx E xi
E l nJi , V- E, M, S, , <x r Vx
E Ei . "V x J', "V J
' ri xM Jx . Ei E n
B , +x + EU =SSh Ei .
vxiE xM h E {hx h
(Panini Table) nJ Ei . V |E x
Yx b ] {h G E ni V
xE ME G+ E Zx +x i ,
= |E vx ME E {hx ] Zx
+x M. hEh +x i vx E
Vcx +x .
{hx h { Sx E i vni
{] i .

xW
{hx h (Panini Table)

i : V E n{h
{ Jx E +v . VE +Vx
E Ex E i E Vx M. | ll E
+H E |lEi . V + `i E
Ex i +n Ii EB Vx M.
lx-E-H x{I +Ex, {Ih, h,
h + xEh Yx E {ri . EU x
j {i Mi , VxE +v { +xE P]x+ E
Zx +x i . Yx E +v { i
|v, Sx+ E |tME (]CxV) E
Vx M. <xE |M +tMEh g. +tME
Gi x +lE E E g n. { <Vx,
ti, {] =i{n, , ] E, E{], nS
+n |tME E =kk =zi i vx
={v x x Vx Vx i x M.
E i { n +x M. nx ]x M VxiE, EiE + +lE i {. i nx
E M +{i B. vxi E B P B. V
Vi-v-|n E ni |S ]x M, EV
i MB, E |i + Gi. {-{S E
Ei E +E, x x i + Ex
Ei E xE z l. i Ei IE
+ {Si Ei H Expi ME. VE
+ +lE { S-{E , + {S
={M{E .
i +M-+M k x l Vi
x { -E B i |hx E V
. Ex =n Ei + Ei i
i 2011 l Mx {jE

xW
E {lE x B. h G nxM E
+x{ . +k =x EU ziB . EYx-+vi E E{x n +vEi: Ei
B MB. E< n in { |H B. Ei
|hE Yx-Yx E l, i ii =ni
i B v E + E i Ei
<. <x E< i + i-Vx =SSE]
E , ll-{E . <x |Ji: {S |E E
i-|hx + :
1. -E i - { + E
Eh, , <i v.
2. VE i - V E l, <i,
nx, xi v.
3. E i - Mx, nx, Mi, x]E,
Sjh, l{i +n E vni, x, v.
4. Yx i - {nl, ], |Ei E
Sx, Mhvi, {{E | +n E Yx +
+vi v.
5. +vi i - +i nx v.
x VY Yx i zi i M;
r + x E i. EU x x
+vi i E |hx E. < |E ux x
E i + VE i E Sx
E. E n , Eix Mx + ]E i Vx
+, VE { { x l.
Ei : Yx-Yx
V{x | E n x BE +J "V{x E
|tME Ei' J. i + r v E +ii E xB J. V{x x |Ei E ={x
(xi) i E E E {l +{x gM E.
|EiE vx E + +S n =t

MvV =x x E v
l V M E VM
Si E, Ex =x x
E i l V +
+n E VxiEi g,
=i{nEi g, Mhk g,
+ +nx g.

Mx {jE l i 2011

. x E{x E l{E +E i E +x
"k<x<' S V{x =tM E ]i E
{SE . <E +viE E
EU xi VxEi E nx . E< i +x{M
x . i E E E i E +{ x E.
V{x |vx E +v E{x E EE
BE { . ]] E Exx {ri "`E {'
(Just-in-time) {h Mhk |vx (TQM) E v ,
+{O E =nh .
E ] E +M { =nvx - ,
n + S ( +li Ii +vE E
Ex; n +li +{ Ex; +li +xi
+ +Mi x). < n I, ii, xx
+ Mhk-xjh { n M .
V{x x {S ]CxV E +i E
{{Mi =tM E =Vc x. =xE S v xB
V {{Mi |tME +vxEi x E. |:
Ei E Vi E V{x x x i S Ex
]CxV ] x E. V{x n ni E V
]CxV ] E Vi , i = ]CxV E
Ei ] x {i. {{ VV (<Ex), S{x (S n/] x) + +tME E E
|Ih nE Mhk E | E, il Ei E
+M x. "k<x<' Vx-nx |tME E
+ xS {i . V{x E +viE B
iE ] E tiE . V{x E +{x
+xM . n ]CxV E +ii Ex E
B E iExE n E Jx E B BE +M
EiEx { <Wn E. ui r E n
+E n l E Yx I E v +OV x,
Ex V{x x H E . iExE n E
x { x JE n n E B x< M<
{lE "EiEx' { J, +H V{x
{ "Mx' E. < |E +{x +
SE Ei E +Ihh xB J. xi{E =tM
xi x. Exx {]i l E |tME E
Ih-|Ih, E, xh V{x
E VB. 1980 E nE E{] V{x E
|S |M i . xi E B EU |vE
E +OV |Ii E =x ]CxVx <]
x. E Mi Mhk{h =i{n G V{x
E{x E b xi MB.
i Ei +vi + Yx E x E
o] . <i i V +x E< =nh x ,
V +viE Vx x < |E ] E i
E {I E i E . C x
J : i E +xh Yx + ni BE xn {
Vi ; Six i ii ; {h VMi {i .
] xi Mii + {ix . =i{k,

E + x E |G +xi Si i .
{nl + >V {{ {ix . ] jMh |vx
. Mh E { +l xvh Ei . x]x-|]x<C]x {h E + ; i-{k-E l Mh
; --x M ? i-V-i Mh ;
i, , {]] H E ix |E E (EhEB) ,
<in i ix Mh. E xn, x, {i,
, E{, icM +n E ni xx ni E |i
EiYi E . V- E |nh x M.
xi Jx:, xi x. ph {xi,
ESn nJM i... nxxnx |lx x MB. M:
E E =iE]i E |i{nx E. Si,
i, +, |, i{S, +{O V Vx
{ n M. +Oh xx E B n |i E.
BE |E @S E xn < |E - n
H E , x +Oh x +xM. +{x +x
E {, xB Vx +v xB... i E h
+ii E MlB Yx-Yx, i, Mi, E
{c . + M E hi + EU
E G x. {li +vi JbM x,
{ix +B.
I : =txJ
+tME Gi E E ZE i +;
=tM-vv {x{. Ex Eh (M<Vx) E
+v x i E +{x =tM E =Jc. xh
C] EV i M. 20 n E =kv
E{] |M g; YxE x Sx Gi E Jxn
E. VxiY + |E x Sx Gi E
+nx E SM- |i`{i E. +tMEh E
Gi E x =` E i E< i x. Sx Gi
E +nx E SM M. TCS, Infosys,
Wipro, HCL +n Sx |tME E Ij i{h
<b] x MB. < SM P-i +OV ,
i E{] i, =tM{i, xiE V
nE Ex M. iExE I 10+2 E n { n
+OV E v i + . + +OV E I
EI-1 x E M< . Vx B |vx
E o] nJ i GER MM 13 |ii , +li
100 j 13 OVBx Ei . |i 20
x OVB] 2 x iExE I Vi
+li j 10 |ii. |<] lx |i Uj
E 1 2 J {B iE . n n Vi
E I-@h E {g, Ex =tM VMi =x
E 20 |ii E E VM E {i .
@h SEx n Vi . <x xi {E
=tM <] M E +Ei 5 |ii E
M. < |E +OV E +Ei 13% x 10% x
20% x 5% = 13 x 10 +li BE J tl
j 13-15 E +OV Yx Ex {{i . E JS
-5

xW
+{x I ij E +ExJ, xS +
Mhk-{h x Ei . < Mhk{h
iExE E +vEi | M.
+VE Sx |tME E Ij V E i
V . +lE n VZ . I ij ]
E nb . x + V Ex E |iE
nb. i E z {c { I ij E
og + | xx E | i .
+GE x < I nb E vi E. xn,
iI vi EB M. M + +OV x I
nb E EV E. + ij i I ij E
{ , Ex nb E ogi { vx
nx E +Ei . I nb Ev . lc
n W E +v { I E v <M +
Mhk E B Ex J |i I{{ E +M gx Si i . Mhk{h
I , j + E x. +iB
|lE B vE I E v E .
bOi E iExE I E +xi]
n E |M Ei B < =ti E
g M. xS E +v Vx-x M , V
n-i< VxJ . <x E Mnx i{h
M. ii{ x E +OV C] , +x{M ,
. En{ x. +x Yx xS E
r M. i ] .
o]
Yx, , Ei E V i +i i MvV
x xn E xnix E { Ei + |H x
E {x nJ l. h, +iS E r + "xn
V' E B P xn n E VM,
Vc + =`. i + Ei E x
E v x. +E E BE S Ei
+ E E JE x] BEi >{ l{x E
i x l. MvV =x x E v l V
M E VM Si E, Ex =x x E
i l V + +n E VxiEi g,
=i{nEi g, Mhk g, + +nx g.
iE i { i E Ei BE{i .
M<Vx {S E +xEh + iE
|iuni g . E + E x: x: x
M . bx E Yx-{i V E SESv
VxiE Yx E + . E{M `
i Vx xn {c M< . < E I
, < +S {ix E +{I .
i 2011 l Mx {jE

xnx M{i
{gx-Jx nS{. +{x xn M http://vandana-zindagi.blogspot.com { Ji . z {j-{jE+
Ei, Ex B +J |Ei. "n MM E <i' {iE |Ei. + <b M Bx E +vI .
{E : rosered8flower@gmail.com

nn

n E SS i

n +V V . <ix MB
+Wn B + vx x M + iE
< +{x ] Pi x E {B
E E xiV . x +V iE +{x
E k x Z n +{x E
k {i i i +V J { x S
i, < +{x {Sx xx E Wi x i.
Ex E i Jn E i Ei M
E n i E +{x x x + V i E
+{x x x i <E E E +{x x
Ei . x i {S E +xvxEh E
S E Eix +{xi x {c .
n nM { {S < i M E
+{x +{ E SE . E < +SU
Mi + E +SU< E
xEx Mi . V B S M i E
=n E Ei E V M +{x E
x n Ei ?

Mx {jE l i 2011

n
+V J E
E . n
E< VM B V n
+iH E i
{ {g< Vi .
+OV E i l { `i
+ n E< +OV i x E i = +{xi Ei
, o] nJi . M C E x B S E
+{x E = i iVV n. +V
+{x SS E +OV v E E {gE J i
+ V n v {g SS i =x xE] o]
nJi V =xx n v {gE E< Mx
E . E < SS< <xE x E ix
+OV i
x Mx Vi +
=E Yx +i +E
M Yx +E =E
B Jn E n + =E
E Ucx E iE =Si ?
+M nJ i {BM E
Eix n B V
+{x i Ei
+ =E n = E
+xn E Vi . =xx
+{x n E E E
o] x nJ E =
i =SS nV n
. +V B
Jx E +i i iE V

nn
Vi i =E ={M E V E. M x
S {i E V n + E +{xi
C x +{x E i E x +
E S EB + +{x n + E
M f.
<E B { i n E Mhx xi+ +
E E Ex SB. n V n n E
Vxi |vxj ]{i +i i +{x
i + =E n =xE E
+xn E Vi i C n E Ehv B
x E Ei? x +V iE nJ E n E
Ehv Jn +OV E iV ni . C x E
| E n i? +M B Ex M
i E x + n n =
Jx E |i E.
+V x {S n P{` i
x< M <B CE i VM
E xB E + n +x E
Mi E =xE Jx SB i
E M E xEi E Z V Ei
<B +V M n J M x +{x
E E E B E< En x =` .
n +V J E E .
n E< VM B V n +iH E
i { {g< Vi . + < gE + C +{x
M E? V E { n
] Pi x E Ei =E C
M?
+V BE nx n {Jc xi
i VE EU + n E i
<ix nx =E n = f { E x Mi
. V {Jc x Ei i C E
x x E Ei?
+V <x]x] E +x n E EU {Sx i
+ E M <x]x] { n E Ex {n
Ei M <x]x] { E Ex M BE i
M + E E E B n Vx VMi
+E i E =Si Ex EM
+ +{x + {nx { EM.
n +{x E B x {n Ex
M <E B +{x E ={Mi Zx M
i n E =E E EM x i
={Ii M. V +V iE i
+< +M M. Ex, ={x, EiB
+ +J E SxiE E E Uc n V i <
n n E SS i nh .

60 MILLION
CHILDREN IN
INDIA

have no means
to go to school

Contribute just Rs. 2750*

and send one child to school

for a whole year

Central & General Query

info@smilefoundationindia.org
http://www.smilefoundationindia.org/contactus.htm

i 2011 l Mx {jE

Mx u Vxi V

V E
Yx (iE |i`) xiE, E n t {iE B Sx Yx xiEk B nn t
{.V. b{ <x < +]x Bb x]EM. +Eh E {E ] ]E]. z x B M`
+J |ii E. n B +OV M |Ei. {`x-{`x, Jx B +vi S. |i +Eh S Ei.
{E : {iEvI, +Eh, S, ZJb. < : karmahe.rajesh@gmail.com

vC : ri |{i E
+Hnx ixHvx i
+Hxvxx ij E {nx
nMnMi, 2-28

V | +H i , v +l
H i , x] x { {x: +H Vi ,
E Ex E C +Ei .

]x E . E EEi . xn
VMi . E E EEx BE Ei . BE
Sx j. tl E E EE VMi
, =E iiEE { n = Sx
Vci , = Six i , = + i , = Yx
i E M + vi x . Mh

=`i , =E n = |i Ei E
P +{x-+{x E { VM, +i: < V]
Vx . EE =`i , = Yx i E +V V
x . {V VMi +{x n E +x
n E -< V] Vi . =`i ,
+Vx E B Vi . Ex E ii{ E BE
Sx Ei (symbol) E IiE V z
xn (contexts) i i +M-+M Yx
(knowledge) E Vx i .
E{x E E V E E { EE x< {c
M i C + M. BE Ei + EU x.
, V |iE E E EE E i V
, i +x x E Ei x M.

Yx V +x
{{C i i
g x r x Vi
. < Ei
r xx E li
c U nx
i ; +i: x
{ i .
EG Ei (Sx) x B Ei{
Six |h E r E x M. + E
SS EM E E E EEx { i i
i +{E J =cBM.
Sx Ei BEE ]Mi i , V
xn Vci i +{x E E +x
]Mi VE Yx E Vx ni .
+xVx Yx E Si x { r
|Y (wisdom) E xh Ei . Sx +H
10

Mx {jE l i 2011

li , +iB BEE . >V { (spirit) .

Sx E xn E l Vcx BE P]x , Yxn E
P]x. P]x Sx E n u +lOh
(mapping) =i{z i . r B +xi +lH
Sx E V {li iEh (delimitation)
i Yx i . n BE |: v
nxii (essence) ii (principle) BE ,
uiVx < +M-+M Ji Ei . i
nxE Ei E (the ever expanding
principle), n vx ii E (the
delimiting principle the principle which imposes
form on formless), i +xx (+x) <i ,

M VMi E =i{k E Eh . VMi E =i{k

E (Kaal is a general principle ik - ii i :
i ) og (universal movement, bringing things

living or nonliving, matter or spirit (energy) into

existence, subjecting them to change and carrying
them out of existence.) E {I BE P]x .

+H { i . VMi E =i{k Evx

+iB VMi l . E E EE i { z
xn <E J Ex l , CE
Evx + +ii: < EJb x Vx .
Sx (information) i , V { (form) Oh
Ex . { Oh Ex { <xp Vxx M
(knowledgeable) Si Six (consciousness) xi
. Six V +x Pxi i i
+xnn (blissful) i , V |Y (wisdom) E
li Ei . < |E i: (ij) E ix V
jEhiE Yx ] SSnxxn {
ii |x i .
C] Sx |tME E +x-i x
{h+ x , {h ={{h Eh x
i + ={{h Eh iE {nl x .
>V B Sx+ E =SSSx (fluctuations) V
+xi H (infinite void) |E E Mi +n
+ h (flickering) Ei . +M C]
j +{x E nJ {i i nJi E
E 99.999 |ii H lx + V
0.0001 |ii iE {nl |ii i ,
H lx . Ex E ii{ E EU
(whole thing) EU x (nothing) x . CE
V +hE |ii (molecular appearance)
{ ={{hE Px (cloud) | Ei i +V
E YxE i{h Ei E < H
(emptiness) E |Ei C , V
=ni B? C x H V YxE x

E 99.999
|ii H lx
+ V 0.0001 |ii
iE {nl |ii i
, H lx
. Ex E ii{
E EU (whole
thing) EU x
(nothing) x .
M+ (Gluons) E Y n, SS H
] E M? < x iE E Eh E +
i + {nl E Eh Vx i <xE
S i xi {xxn (bliss). +iB
Mi E |Ei i E nEx, xE+
E Zhb x + i {ij (eco system)
x + S E = H
+li M+ (Gluons) Vi Ei .
nMnMi E +x - xi ti
x ti i:, ={ o]%xii xi
ikn:
ikn x xE xE E +i (iE
) E E< Sli x , Exi i (+i
M+?) +{ii i . =xx <x nx E
|Ei E +vx u xE xE
{x: nMnMi E =ri Ex Sx M
- Yx Y {Yi jv ESnx, EhE Eii
jv: EO.
Yx, Y il Yi, ix E E |h nx
Eh . <xp (Eh), E il Ei, ix E E
P]E .
+vxE Yx E ix - x iE E
xhj . DNA (Yi), x E i x
J EE GB (Y) + jE
rEi (universal intelligence) iE +x
+h (Yx).
i 2011 l Mx {jE

11

S
i +H , Si <xp Oh Ex M +li
H B {x: +xxn +H +l E tiE. nx
+H +l +viE (spiritual) , o]MS
x i . nx +lB BEE l
l B rl. S E +l
E x vi + VE E
=i{z Ei B iEi E + Vi .
"+xiJ E' +xi il n:J .
+iB +viEi +xnn VE xvxE
iEi n:J E Eh. Vix iEi, =ix n:J.
Exi +viEi <xpii (beyond our
senses) +i: xVx E iEi +xn nx
|ii i . l pi] { J SS E
i x P +SU Mi ; {xi P xx {
i +H {h E +M l + p E
+{i E n = +H {h E +M.
{hi +xnn ; +v{x n:J E Eh.
BE E x VY +{x nn
{U -nnV, +{E ni x + U]
< ni x . B C? nn x {i E], i U] < V + J x
Mi +iB E Vi x i.
Vx E i +iB + J E Mi +
ni x .
V Vx i , i i { i . SE
+H +xn x n:J Mx E B
+i i + Gnx Ei , CE =E
ixji Uxi , = vx i . +{x
{li (context) E +x Yx |{i Ei +
=E Vx E H +l i . =E Yx V
+x {{C i i g x r
(Buddha) x Vi . < Ei (r) xx E
li c U nx i ; +i: x {
i .
+Vx E vIj-EIj Yx |{i + +
=xE M +. x +{x fM <E Vx
+ xh E |{i B. rl E {
+li l ri E |{i <, r E.
vh x Vx E Sl +l ri {
Ei . EU M i i = li E |{i x i
+ Vx-h E SG =Z Vi .

12

Mx {jE l i 2011

Who Are You

Calling Old?

Proud2B60 :
is a special campaign by Help Age India.
Millions of people are living their later years with
unprecedented good health, energy and expectations
for longevity.
Suddenly, traditional phrases like "old or "retired" seem
outdated. Help Ages Who Are You Calling Old?
campaign presents the many faces of this New Age.
New language, imagery, and stories are needed to help
older people and the general public re-envision the role
and value of elders and the meaning and purpose of
ones later years. This campaign is about leading this
change. It is about combating the negative image of the
frail, dependent elder.

General Query

http://www.helpageindia.org

Mx u Vxi V

{xp E n
Vx : 21 V< 1941. I : .<. +x, B.+<.<.B. Ex + Ei+ E +Eh |h. |Ei Ei : Jb
E : i-i Vx, ixE-ixE x, n-n +. ={x : VxnM {Pi -. E O : E{i Mi ,
+, +{x v, E M B Mi. MW O : M W, Vx-B-M. Ex O : {, rn,
E E], JMx, n nV + +x Ex + . PEl O : ij E, < E nx. v|n ti
b u El x. jh {n u = n j +Eh |{i. |i : i{ E{x xnE, v|n ti b.
{E : 43, E xM, {, V{. < : b_k_dave@rediffmail.com

{b + |h

Sx E M E xi l E i E n
Vx E +ii x i + i E
n V iE E Ii J V i iE
+i Ii i . V E < E |ixv
xi l + < =xx =xE E Ii Jx
{b x.
+i: {b E Ii Jx E SiE
H E |i =iEi E VMx E +.
E = V BE Ek {b S M
+ i Exi M. +S E x
V M x nJ E Ek E + bv
x + l.

i: {b { +xvx E Vx M. BE
{Ih { M E {b E +E J
Jt O Ii n] x i . BE
+ |M Ek E {b E +E E P
JE E M + { M E Ek
E Vn Zn, +YE l x. <x
|M "{b E {' { VMi
M. Sx +{i E {b E +Ei n
Vx M. YxE x x E <x {b E
vi E +n E <C]Mx]E iM E Oh Ex
E Ii i , V +{x S] E =
>V E { n |i Ei {xi <E
{b E =Si xh x +E . =E
+E B x S E =E S] { nE
|EiE H +E <E_ Vi +
i { n { i < {l iE
{S Vi .
|M E i { M x +E
]xE x {<b E {b xE =
{i S `E +{x +{E Vn
iiV l E. |M x r
E E +< E { n V E {bx
C J n V i Vn +SU i +Ei
i . {v E +M {b J V i =xE
E v i . nn, {IPi n M
{b +E E E `x +SVxE
i . YxE E i E n ni V E
{b J n V i x = r
Vi .
{b `x nn H i , x E
+ni U]E i , ix ] V Ei .
Eh EU , { <ix + |hi + E
{b SiEE | nJi .
M t x x E {b Jx E
{sx E E{x E.
i 2011 l Mx {jE

13

J
|h E < p +E E
{b J Vi .
i <x p+ x
jEhEi E nJi , Exi n x E
(aura) E < p { =E V i BE
{b x Vi + E l +i <
{b E +n + Vi .
E {b i E n +i x
E {b J M , VE ={H
p+ +i E x E < u n
M< nE H+ E |E{V x {b E
+n J Vi . < Ebx E VMh E H
i , <x VOi Ebx E iV E x
Ex M Vi il +i nE |b
Sh E +xn Ei < < E xv E +x
Ei .
+x Ei E Mn E xS <E
+V |ivxi E MM "+' vx =i{z Ei
. n Mn E VM j]x {h M E E{x E
V i <E +V "+' M. |ivx
x:-x: Ih i VM. Exi n Exp BE
xSi +i "+' vx =i{z E V i "+'
vx E x M E "+' vx E{E {
M E jV E E n x { Ei
< Exp |ivxi i |ii M. < i vx E
E{E Mi gE |E E iM-Mi E |{i EM,
V {h M |Ei i |ii x MM.
{b E +n |ivxi +V vx =i{z

YxE x x E
{b E vi E
+n E <C]Mx]E
iM E Oh Ex E
Ii i , V
+{x S] E =
>V E { n
|i Ei .

14

Mx {jE l i 2011

Ei , < {sx p "+' vx =i{z Ex

E i x E . < M +i nE |E
E +x Ei + iE Yx E { E
|{i Ei , V Yx E M .
{] Ex +E E {b
+M n x ` V i =E n{h i
. Eh E E {b E +n Vx
E |: i E +Mx Ex V x {c.
< {] i E ES Oi +l
E {b x {sx `E xx Ex
xEE i . n E Sh { E +{x
+{ E =E + E {b E +n {i Ei .
+i: vx Jx S E VE Sh {
Ex Si =E + ni i x . nVx E {
Ux < xn+ Vi . + E | E
Zx E nJ E i + SS E i
xx E Mn {E BEn xi Vi +
Ex Mi . i-Ji SS B-M E
Mn VE +SxE SJx + ix Mi ,
CE + u xi {b E +n
+ Vi .
E M E {b E = lx {
xx S V SE ti Ij x . i x
< M E BEi l E Sx E i E . P
E +n {Vl { {sx E xx Ex =Si x
M CE E |: E x xi
J `i . P {VM E ill E x
i.
+i E V Ei E V i {b
E x +S BE , n = i
Mt E x S BE .

n{E S "'
24 i 1980 E ES, =<, =k|n Vx. V-|tME {xiE. x {jE+ PEl, M,
Ei B Ex E |Ex. SjE, +x B Mi M nS{. Ei+ E O "+xi' |Ei.
|i : =k +b (.E.) E C t E { v Mx.
{E : mashal.com@gmail.com M http:swarnimpal.blogspot.com

x E i

E iE B Ei M?

{ i E E< Jt xIE
u b MB U{ E nx V i E
c inn xE ] J, G,
nv, `< + Ex O <in E n x E
|E +, = x ` M
E ]S, ], xJ + i <
x . E Vx-Vx E E { +{x {`
V SE . + n B E< H i
V <x GE{ +Ui , S < +{v
E +{v E { HM E { .
i +V E i x S E
"ix' < { {n SE l
+ Eix B K +J E x
MV. Ex V i i { ] E

BE H V Vn +
xx E B J xE
xE SM
=x { Jn E B
xE n, V,
, i JnM.
i BE-n E
Ex M E "i bb, {i-{i'.

P]xB nJx E i , = Mi E n E
i Ex E B BE +|EiE + +o x
i + { =k + v i
+ + .
Z x +i E E Sn { Ex E S
S =`x-`x M Vx
Ji bx E i Vi . E M
Vi E +M i =x + x
l +x . E E H ] x
E SCE =ZE BE-n E l E xEx
{Si M. BE H V Vn + xx E
B J xE xE SM =x {
Jn E B xE n, V, , i
<in JnM. i BE-n E Ex M
E "i b-b, {i-{i'.
VE V l + = E ]
x ni . {] {{ l + M i {], bV
Ex n, Ex E nEx i nS, , P +rEh, nv i

i 2011 l Mx {jE

15

x E i

W Eix
v W
{i x
. + <x
Ji i +{x
i E ni ni
+ x Ji i
Vn E ?
E nv xE x n x EU x +M
lc <xn i {x E E S .
V ={v V, E Ej iE
+EE B c +E E x V . E
E E<b E UcE E {Ex E i i
xi + , E<b iE vi
E< U]-c E i . V E c
+E nx E B =xE {v E Vc +C]x E
<VCx M V , +C]x V E
|EiE { n E xi + | E
nx E x B =E n nMv =i{z
Ex E i . M- E <VCx nE
Vn nv xE V , VE < x E <
i x {Sx x M n|
{ S S . ] E M nx E B E{
] E |M i V E B E
16

Mx {jE l i 2011

xExn . BE {] E iF i W
={v Jt {nl i ] i . x
W Eix v W {i x .
+ <x Ji i +{x i E ni ni +
x Ji i Vn E ?
J i x +x E< Ei
n S , Ex E ri xE +M
+ E G b - { E +
M E < E J Sii i <B li
E n iE xjh i .
] {nl ii n| x nJB
Ex <xE nM {h i Z +i V E
H E =E {Vx E E x E Vx
E { <E n{h Mix {ci . =
Ei Vi E " <! x
E E C Mc l V nx nJx E ...'
= Vi E |iI +|iI
{ E x E =x W +{x +{
. ] i { E i ] Ex <x
n { Ex E B +{x M E W { E
xEx E .
{U nx B +|EiE iE +EE +
c +E E x< M< V- W x
E J Ex{ BE x +W =`< V
l, Ex =E n C + {i x S. E
+ >{ +n +x { < i vx ni
x + >{ +n +x . CE n E Sx
<x + E l S-bx Ei nJ Vi
.
+J E iE = JxE E B +{x
M E |h Jc Ei M V E i
l V vi { x + l + i M V
x M. E Ji xx + Vx
E i xx E n BE <E< EEi E i
E E i V, n, nx nx Vn n x
MM. < S E n xEx M E "BE +E
x EM i C E {c VBM?' < S
E ii nv E V i E {x ,
S E M i nv b BE
{x b nM i E {i SM. < i BE
n E vJ ni i + x Vx Eix iE
E x M.
n i Jt + +{i M E Ec Fxx
xx, =xE {x Ex + M VMEi x
E Ji +Ei .

|n
< i . +{x Ji : xx, xW xSx Si . +iE E xn { n E
i +{Sx BE nx - =E +-U nx Si . Ei Px + EU Mlx Si . i B
=n W +, E i Mi Vx Si . cE { Ui <E- E BE P x Si .
+ , {i x C i {x E WV `< x Si . M E {i : http://azdak.blogspot.com
{E : indiaroad@gmail.com

-Sx

b B, v
BE i E BE E... E?

B, b nxM
Ex +OV n
xE Si <
i J (+ +, E i `
E MB) b- i
iF x M. x M x? x
M <E C M] , E J {
iE E +VE +i x BE
+nn b-b x i] E E]
{n E V < E C ? V
Di M]-] E
C E E b Ei
Si , VV V Jn E Vx E E xi
M l, <ix b {{
] E] JS Vi E b C
, b] x Ei l? <
E E {ci E nxM x
V l x xn E vv S
l. SS Sx i ?
, B x xn (Bb
+n) v, E ExEx
EM E Vi ? x B-B
Vx E-E Ei Vi i , M
i x +Mx BE i iE
E +W {n x E {i, Pc
U] E Vi ?
EU nx E B P M l, V
xn E V{ iW EE =x
i =xE Eix Si i ,
V{ E n Si i
Sx =xE P P] E E

b-bM, B, v, {W,
] +x < nxM-x ,
]E ] + ]E, ] MMZ
|vx JVx-xx, +< ] EM
Bb E<M +M n , <W] n]
nx Bx n=] +EM?

i 2011 l Mx {jE

17

-Sx

xn +Sx E iW { S Ei E , E +c
]^ +c +, n M<. , xn +Sx E
iW { , x EE E i] E E x
E SinE {Sx EE = x E {jE =i
, V V v-{`E = O{ x E { i =E
<V]], <]] BVEx v E EEi M, = ={Ei
Ex E n Z +E E E, =E V v ...
i l nDEi
E i +{x Ex x
Ei, E E-
=WE, <{x V{x
C x E M - E
EM? JcE E i Wx
J (la fentre, the window,
la ventana, el-taka, la janela,
das fenster, la finestra) i

E {c . n xn +Sx E iW { S
Ei E , E +c ]^ +c +,
n M<. , xn +Sx E iW
{ , x EE E i] E E
x E SinE {Sx EE = x E
{jE =i , V V v-{`E = O{
x E { i =E <V]], <]]
BVEx v E EEi M, = ={Ei Ex E n
Z +E E E, =E V v ...
B, v, b-bM, V E {U-{U
i l nDEi i B lc i . S{
VCx E S iE E E i Vc {i ?
18

Mx {jE l i 2011

+J Ei Ex + +
x E {+M E "VM
E Vn' + "ZJ E ZE' E
WG C x E... "
JcE V n i ' E Mx
?
i {gx x , Jx MB
, Jx E W BE v Sx S Ei V
E S{ x + J E {i{x E
Ex Ei , M B, v, i i
Ei Ei Jn E Ji {+M E E E
MS J , {c-{i-{xi V {ix
|E E E< +E x U { ...
b-bM, B, v, {W, ] +x
< nxM-x , ]E ] + ]E, ]
MMZ |vx JVx-xx, +< ] EM Bb
E<M +M n , <W] n] nx Bx n=]
+EM?

| i E E {jE

+E Vxx E {S
+M 60 +E E l Mx {jE
+{x Vxx E 5 { E
+E

n E { | i
{ Expi E V
< E +{x
SxiE Mn xSi Ex E B
+{ x +O .
SxB 30 i 2011 iE
E E VM.
SxB xEb i
v M.
Sx+ E l
+{x I{i {S,
USj V.
SxB xxx < { V :

www.garbhanal@ymail.com
+{x ], +{x Ei B +{x E li SB
Mx {jE {
<E nn E, <E n x

b. v + fM
nnx, +Eh B MS E {Sx EE, SSi {jE. n (E O--+E E E E {nx), i {Sx E
(E O), {G ({V +xni xn ={x), Ex- Wx +{x (Ex O), (El-O xn B {V), n
E (E-O xn + {V), v{ ` Snx (E-O xn), x E l (E .b.), { n {c ({V E-O), n
+ ({V h). 12 | O EiB, Ex |Ei. xn Six (=k +E E jE {jE) E {nE . xn
E b (xl E<x) E S. +i] xn i (+E) E E x E VE . "|l' Ih lx E EEh
n B =i{ci x E E l "i' E E .
M : http://www.vibhom.com/blogs/, http://www.shabdsudha.blogspot.com <] : http://www.vibhom.com

iSi

|Ji xn-=n |v{E Vx Eb b. v + fM E iSi

xn x (xl E<x) E J |Mh BE

EiE v E +Vx l. = EG
E | EV E B M< l. b. +W
iV xn E Mi M l + =xE l BE
+Ex x { =x Mi n l. V i
Z-Z E Mi E +xxn i + i+ E
i + | ] l o nJi xi
l. EG E +i S SE x Vxi E =xE x
Vx Eb i. +x + VY x =xE
Vxx E =iE M. Z n , x
E l
+
E E

<B Vx V E |x nx + E E EB
MB. |ii Mx E B E M< iSi :
Vx V, +{ x] + xl E<x
xn-=n {gi . <E {`E E EU
iB?
MM {p xn-=n {g , E
summer intensive course + E study abroad
, + E academic year . x] + xl
E<x (.Bx.. S{ ) ix E
xn-=n E , Elementary, Intermediate, and
Advanced. ix {g SE . <
.Bx.. Elementary xn-=n MM 65 Uj
enrolled . E .Bx.. E xn-=n |O

+E ES +{xx

iCE x !

`E n V 88.1 FM { b |O +,
V Vx Eb E ]n xn i x. <
EG E Ph x i E < l. b |O
E E{] { wknc.org { x Ei .
Ex "BMW]' < i E SS . ix Vx
Eb x] + xl E<x xn-=n
{gi . Vx V E E VxE |{i Ex E
={i Z M E "Mx' u xn E < vE E
+{ VB. {`E n xn E
|S-| i E x E n
E Mnx . n:J < i E E +{x n
xn E x x i V n
i . -n Hi, ix +Ex, x
i Vx Eb E =xE + . BE
i =Jx E +E E E< t
xn + =n nx B l-l {g< Vi .
20

Mx {jE l i 2011

bg Uj . < Advanced Hindi +

Elementary Hindi E n sections {g>M. .Bx..
Z E xn-=n E S full-time +v{E .
+{E { +vEi Ex SS xn-=n Jx
+i ?
v V, +{ Vxi E xn-=n nx E n
vE Vx , x { nx
+OW + {x Wn M xn-=n i .
E bx S<xW (Sx ) xn-=n Wn
Vi . < i Uj xn-=n Jx Si
. <E +, +E I E ] EU i
+M . i BE x] E Uj, V E
V E , =E BE n (foreign
language) x M. i C Uj +i
Vx E V nIh B, Vxi, {, Fxx,
l, v, <i, x-j, V-j, i

iSi
EB +n i . <x Uj VxE -{
xx-xx nn-nn E i + l +
+E M.
(Vx V +{ E ix Si E b. Vxi
|n x] E +Ec +x xn vE
M u + Z Vx x SE .
VE J Sx E bx E {U UcE
MM BE + iE {S M< .)
Vx Eb E S { E] +< +
, v V +Ec i i J n MB. v<.
C <x + ] + {BS.b |O
.
.Bx.. nIh Bx < ]
+ {BS.b x E <E b{ E .
< { iW E S . Ex Vix x

B Ex |h ji l Vxx +{E i
i + Ei E + |i E?
Mx E xn-=n C `E V i
i E J l, Z i +SU M.
< E i, En E n, W N E
H, |Sn E x, + <x E l K Kx
E MnMni < +W, Z i E i JS
l.
+{ +E EU tl+ E l
i Vi . C |O , =E
iB?
x] study abroad E E{ i
i{h . tl E =ix i E BE

Mx E xn-=n C `E
V i i E J
l, < E i, En
E n, W N E H, |Sn E
x, + <x E l K
Kx E MnMni < +W,
Z i E i JS l.
+ Mx, =x ] + {BS.b E |O
+ =x E +M Uj E nIh B
, i xn-=n E I +E .
+{ xn-=n x E VY x Vxx
Si E +{E <x nx + E |i | E
+ E +?
i +SU |x {U +{x, vV. BE Wx
{S j Mi Mx t
] E l. = n ni < b. +W
iV , V l {iE E Ei l. nx
Uj l, VE +W < Mx E xn-=n |O
E ]SM +]] l. +W < x i
Mi {S E. F Mx, NW,
F + xn- =n Mi g M. V-V
xnix Mi E F g, - xn-=n
Jx E <SU g.

BE ] E n n E x] {g.
{U Sn | iV E l .Bx.. E
Summer in India study abroad program S .
, MM -{SS tl l i
Vi . xn-=n + i i E
E i . C E l-l Uj E Pi
, n, +M, +Mg, V{, i{-E, E
xxi i E u, @E, MMj + MJ.
n E t E x x Vi ,
V n t, V x x]
V <. +Mg Uj E +M+M P ` Vi iE =xE i P
E +x E. |O U i E
i .
i 2011 l Mx {jE

21

iSi
, x E, +{ xn-=n E |i ,
E M Sc |i . +M +{
+ Zi E +{E i x i +{ =x
M E { Ui V +{x n + P E UcE, n
n xn-=n + i Ei M E {gi .
BE U] P]x , +{ E iE xM?
+{ +E E Ei { + i E
Ei E |E . nx Ei +{ C nx
{n EM BE n nx n C J Ei
+ C Uc V Ei ?
{U i +C V +
E Ei E <ix nIh B E +{
C E M E Ei + +E Ei BE n iE
BE V , Ki . + E i
E i M Zi E E E i
+E Ei +{xx. M {S E q SW
+{x + S E iDE E .

Z +ixi n:J i V i E M Kn +{x E

xS Zi . +OW E i xn-=n nx E Ex
Vi , M-EM E x iE, jxbb E
M{ iE, nx E V iE. + V x {
i, xn-=n +OW Wn nx Vi .
+{ +Ex . i +{ E E i E
Sxi E x Ex {ci ? Ex E +l EU
B +x V Vx-+xVx +{ E l P]i B ,
l Z E?
+... E n , i P]xB <,
C-C i>. Ex BE Ex +{ W
EM. BE +{x xn-=n M +W V E
l j E l. BE f S E
E + EU + j E l i Ex M.
BE +n xn-=n xE <ix K + E
" i x' EE { Ux M. +
, { i U<, M E { U<, Vxx Z
xn-=n J< + V Z . Ex
+n i Z x E. +{ <ix
+SU xn-=n i . i x! E E
{ Ux M. nJE Z i M. <
22

Mx {jE l i 2011

nx n EU K + EU <. nIh
B BE K =ni + +n V E!
+E i. +E zi W , M
nIh B i Wn + M BEn E l +vEi i i .
+{ +Ex E xn, =n, {V + E<
+ S Ji . i M E +{x ] xn E |i =nxi + +OW E |i
=ni E V +{ nJi i E i ?
Z +ixi n:J i V i E M Kn +{x
E xS Zi . +OW E i xn-=n nx
E Ex Vi , M-EM E x
iE, jxbb E M{ iE, nx E V
iE. + V x { i, xn-=n +OW
Wn nx Vi . BE nS{ i i>,
v V, E +x , Ii M E n Wn .

iSi
iV, V VE Mi
E< l {Ec i
+ x x
Si B l UcE
+x {ci . i E
Ex-Ex SiE .
B E< VM x
i V Z {n x .
n + +Mg
P Mi .
V M Wn {g-J x , =xE +i K
i V =x xn-=n i Ei .
Ex V E {g-J +n xn-=n
i Ei i i x i + {Ui
E +{x xn-=n C J? M
Z +OW i Ex E E Ei . K,
P E N n , Ki =x M E
V {WW + M Jx {n Ei . xn=n E {{ i vx . Vix x JE x
xn-=n E E, =ix +OW i x
i.
+{ i i P + E Ex-
{]E l +{E {n + C?
<E =k J-J E {c - +
i i +x (Z B M V
E E SS E Mhi E |x i +x ),
E iV, V VE Mi E< l {Ec
i + x x Si B l UcE
+x {ci . i E Ex-Ex SiE . B
E< VM x i V Z {n x . n +
+Mg P Mi . i +SU Di
i V{ E M + + iE
E xW {x nJi . EU { x nIh E
E + Z ExE, E, , + nn
i +SU M. EM E V S i ,
iV E nJE i .
Ei Ex Ji ?

+OW EiB Ji + +VE W

N E NW E +xn +OW E .
+{E Mi i S . W E x E
Ex] i + E< tj Vx
x + x (+MW E i E W)
|J , E nE +{. i E E ME
ME +{ |i .
Z +SU n Mi + +
. i V, E V + E E E i
=n ME , M + + Wn
{nn ME . + M E{ E C
l! Z E Kx Mx {n . =xE WxnM
E +K M M x =x i B Mx MB V
=xE l < l. + +V E i i +
Kx Z +SU Mi .

i E Ex- +{E {n ?
Z {x Wn {n , V V E{ E
N-B-+W + {EW. x< Z
+ Kx E E i {n , Ki "m
<b]' + "i Wx {'. Z BCx E
x{n . M Ei E +VE +SU Mx x
+ { < i E x xi . E Bx ,
B.+. x + +i jn i =n vx x
.
Vx V <] E nx E B vxn.
v V Mx E + Vx Z
+ n.
i 2011 l Mx {jE

23

b. |i{ M
10 < 1945 E Vx. Vx-x E-+SE, ={xE B x]EE. |Ei Ei : x]E - +xE,
Ui, S {i, x E< +xi, {S M x]E, |Ei (={x). Sx+ E M<, +E, x{,
B {x +xn + . lh M{i {E, i E {n E x]J {E il i
E E V x {Ei SE .
{E : B-101, V Mbx, x< n-110027 < : partapsehgal@gmail.com

j-ki
n Ei

{il, {x + VM

MM n V cP] E + x B. BE
P] E j E n v+v V-|{i E
x l. b< + M<b V x Mc
Ei B E- =v nJB . x +{x Mnx = +
c . SEi v{ v+ =` l. C, v+v
? x {U. V , + nJM { ] S?
E c v+v nJx E <iW E
l. E- + nJi , C? E Ki i
B x =E i S. lc n n
v+v E x l. F Vi-Vi |Ei E Mi
iW i V l. BE + x V-Eb c inn
B + { x l. E i Vi E
MM bE Mx {h |{i i Ex xn E
i nx Ex H {h E Mn Vi .
M x E xn E V E |ni C E
l? r E x iE x Si. Vx E +v-r
E xFx { V E =`x {ci .
24

Mx {jE l i 2011

= V-|{i E
x +E Jc l. E
n SE +i xn
n lE M< l +
+{x i Vn i Ex
E B xS En
Vi . =E
iW Vi .
E SE iW l + V|{i E< U]-]
v+ BE l xS
En l. BEn l V. V E
Pxi = Vi-M n
l. +J + Ex
i{i {x M l. Px
V E iW Mx
] : b. |i{ M EU {-Eh >{ =`i
+ vB E Mx Mi. C E< SjE +{x
E{x x Ei <ix n Sj?
n B M xn E V + n
iE B Mi M. +J <ix xn
E V . i E xn j xn BE
E+ xn - B M E xi . i C

S-S BE VM xn nx
+ E >S->S S^x
P Vi . +x-x Jc
S^x E <ix E E
n <v =v +x
En Ei . <B <
n Enx E Vi .

E+ xn x E E< <] Sx + =
x E B <ix iW Mi V ? Ex
=E <]?
+E]E E p iE E j Ei +J
M E xn Eix-Eix Vx ni . Eix
{-{I < |hx i . Eix E
< >V i . Eix Vx ` <E Ex, +{x
i{ x, E n I E u | E
E. < Ei M. i{i
Vi i +M E j E B xE {ci Ex
{- E v >{ < +ni V-|{i E
nJx Si l. >{ V|{i E {h o i
. + x,
x + |iE .
o E
<B x i
E E< n o
+{x | nx E
B +xji E .
lc n E n
] -C l.
WW S. lc-
+. +
C nJx E B
BE ] l. n
+ x S. x
{ E- ix
x +i. S x,
bx x nM. {x
=ii B +SU Mi ] : b. |i{ M
+ b . VK i Vx . x VK E W
x. , S S. xn i l. v+v Enx E
n l Mi x Mi . x xn E S .
{x M . M S^x E ni M B
+Ei E +{x-+{x E En Ex E B E
E ] J i . xE E l BE M<bx
cE iEn Ei + ii Si E xn E
M< E Eix , E E E ]M <, E
{ S^x l E b x Vi + E Pc E {.
E E< S^x , h, i E xE {x
SS E C +Ki E i . x Eni i
{ E]x S^x = E< +Ei =xx JV
xE . B i . +M +{ E S^x E
x Jc E EU Si i +{E
E< +Ei nJx M. B +Ei x {] i
x, BE vv +E + l. Eni E E
Eni {UB, +{E =k n n n.
xE E { gi V<B i n iE Vi .

j-ki
= {c { {Si , V BE x V-|{i l
+ xn E E iW l. x E n
E {i V l. P E {] Ei l. x
]x =Si Z.
xE j E +i i E, x {c M<
S^x nJi , Ex lc n E n S^x E M
x Mi . S-S VE nx + BEn

]E S^x E x SEi xW +i .
x E { Snx i <x nJx E W +M
, Ex + i C-{I + l + =
+xn E i: <B ] l E BE
+x E V x .
S-S BE VM xn nx + E >S->S
S^x P Vi . +x-x Jc S^x E
<ix E E n <v =v +x En
Ei . <B < n Enx E Vi . E n
E Eni B i x x nJ, Ex Mi E
M E S^x +{E i { +E +{ EU
n Ex Si .
f l + Si H E i .
i E +x {E nJx i M-M
n Vx {ci . nJi nJi xn E P Jc
S^x E {U v-v b M + Uc M
+x iV E Sn + =E l SEi
Gi. BE nx + i M.

G:

i 2011 l Mx {jE

25

|n
O bM, V ]EMg v|n Vx. M t +OV i B.B. M E l +viE
{xilx +xnx E {h i j. v B E iVEix + =VMix MhV Mi + i M {
Jx. z +viE B iE l+ r. |Ei Ei : n Exn, E B Mi, =k {l, j,
n E Ei (nE H E Exi), n E Ex, ij o] + xn ], M E i +viE x, < E P .
x : v|n Ei +En u " x', v|n JE P u "{E x', {Mx {M = u "i
BCx Bb', xp E i {n u "E E x'. |i : +vI, +Mi nE lx, {.
{E : 35, <bx Mbx, V V M, { .|. 462016 <: prabhu.d.mishra@gmail.com, www.vishwatm.com

n E Ei

] E =i{k +
(xn H @Mn b 10 H 129)

xnz ni inx xpV x { i

E: E E z: EnMx M
i x l +i +l i
x l V -{i
E { i EU x l
Ex l vh EB , Ex IE
Mx V M i, E E l!
x ini x i x j +x +i |Ei:
+xni v inE in +xi x {: E Sx
x l i, +i x l
i nx E Sx iE E< x l
BE xi Six l
n +iH =E {
EU x l!
i +i i MO %|Ei <n
iSUx{i ni i{ixxViE
i +SUni SS BE l
j l o]MS
{ i EU fE l x
i vi BE
=x x< i{ !
EinO iiv x i: |l ni
i xvi xxnx n |i E x
E = |l VM Vx E
] Sx E x V Eh
i +i E iiMi v E
n < i Vx xMh!

26

Mx {jE l i 2011

iSx i v: nn{ ni
iv +x x +x iv +ii |i: {ii
S i < < ih
<x Ex xS Ex >{ l, E?
E Eh { +ii i
E xS, i >{ +li l!
E +r n E < | Si Ei +Vi Ei < ]:
+Mn + Vxx%l E n i +
Vxi V < E E
E EB {n +?
ni n Vx E
E i Vx Ei
V {Sii !
< ]i + n nv n x
+vI: { x i +Mn n x n
] V x vi
n x Y <E Ex Vx?
< <E x V +li
Vxi M
n x, i Ex?
|x E!
|EE - t, |Ex, SE, h

G:...

Mi-
+x tE

{E : sandhaan@airtelmail.in

l n{ xil xRMi { i
Mx iSk \Vi Mix:
Mi 6-19

+{x x E E V M +viE vx Ei
i =E n {xi i lx { Vi B n{E E
x i .
+{x +Yx + n E S =i{z i E Eh
{x i- x +iE i + |E E B
|lx Ei . Mi E i n ={ BE r M
E +iE n E V hx Ei . B M E
l BEE + +{x +xn i E + E x
P]x |E E +x Ei V =E +
i n E B n Vi . Eix | C
x E Vx l i + |E x
Ei. E l BEE B M E i + |E =E
+xn i + P]x+ +|i
i . +{x +xn = |E E {E + E
M-nx E Ei .
l : V, xil n{: : {xi lx { J
n{E, x <RMi : E{i x i, ={ : ={,
+ix: M Vi: : +i E M E vx Ei B, iSk Mx: : xji Sk M E, i : E M<
.
%xi:J%xi: ilxiVi :
M xh i%vMSUi
Mi 5-24

V M E +{x +n J, +xxn + |E M
, Vi + xh |{i E i .
x n l i, J + |E E B
| Ei + . <E B VMi P Ei
. = EU J + i i { l x
i, + = +{x | | Ex {ci . V
iE x x E i E Vx V = l i, J
+ |E x EM. <x {x E BEj ={
E x +{x H Six E Six () x
E n. vx nx M E < E E M E
xh i . i E nE {{ x
x E x xh VE r {{ xh E n
x E C n i < x .
: V, +xi:J: : +{x +n J, +xi: :
+{x +n +xxn, il B S : +, +iVi: : +{x
+n |E , M : M, i: : E,
xh +vMSUi : xh |{i Ei .

xi xh @: IhE:
Uzuv iix: ii i:
Mi 5-25

B @ VxE {{ x] M , VxE +M E
{i M , VxE +{x >{ xjh + V
|h E i M B , xh E +l |{i
Ei .
xh E +l { {S B SS Yx | +
Eh E x E { i . E r
H E Vx < i E {] i . < |E E
H S Yx {x E n +Vx + E <
M . V E x { nJ , Mi - Ei
E Yx, i + |zi {x E B x E
x . E +{x {E + VE
ni E x Ei B = +{x +viE vx
Ex .
IhE: : VxE {{ x] M , Uzuv: :
VxE +M E {i M , iix: : +{x
>{ xjh , ii i: : V |h E i
M B , @: : B @, xh xi :
xh E |{i Ei .
+IxM E EhSi
Mf i : EhSi
Mi 6-3

M E M { |Mi Ex E <SU x E B =E E
= |Mi E Eh i . { V M E n li
Vi i =E +n tx i E +l =E E
E Eh i .
M E M { Si B x E Six { +{x
+viE |Mi E B | Ex i . < +l
V E Ei =x i i E M E M {
Eix |Mi EM. Vix SS< E l Vix +vE
| EM =ix +vE =E |Mi M. { V M
E +l { i li Vi i {i E
=E <SUB { M< . { E Eh
E B E Ei . <x E E |h = =E +n
tx i +i , E HMi <SU x.
M +I: x: : M E M { |Mi Ex E
<SUE x E B, E Eh =Si : =E E E Eh
E Vi . Mf i B : M E +l {hi
li =E B, : EhSi : =E +n li i
=E E E Eh E Vi .

i 2011 l Mx {jE

27

{Sij E< o] E vE E| Ei BE * < Ei Ex E

=i E-Vx * i Ei {Sij B +E Sx , V { i YxE E V
Ei * El |ii E V < |H , =E BE {{ * "n', "h' +n Ol
< ] E |M + *

{Sij

g< E V

xM x E BE g< i l.
=E P E x Ex l. i
Si-{V + nx l. V E Vx
{ BE i i g< E Ex <E xE
C x {ci. g< x S, Z { < i E VS
Ex SB. { x E xi g< i Vxi l
E j S-Sx E EW i .
V +M E i x Sp E M x n]
E {{E x + = i j E i x
+ . =E V E i nx E]
E l.
icx i {il E xV Ji . =
Vx i + V x n J x j . E<
J {n E< +SU E E, M U{
x {i .
B SE =x +{x V E, "{, E
E n M Vx . Z { nx
M VBM. i < Jx E B EU x
xE J n.'
=E V E + C SB l! =E i x E
n { M<. E-v UcE {Ex xx
{ V] M<.
n nx E =`i g< P xE.
+ {i E b i l x. =E V nx Vii . E i <. + {S +{x
E P + , " V J +V E n
M E M + . M E +J Mi S{S{
+ Vx.'
=v g< x V-i nx E] + Z]{] i
S{S{ {U E JcE P P + S{< E
xS U{ M. =E V E nnk +E =
S{< { ` M. g< E +{x M Ei x xi
l. =E x +i, + S{< E xS xE +
=E Vx . { =x +C E . S, V

28

Mx {jE l i 2011

nx VBM = <xE M n nM. {

i nJ E <E l Ei C . nx E
i i x. C Ex , C x, <E n
EM.
+ g< < =vcx {c + l E <
=E V +E +{x E { ` M<. S{<
{ `i =E { g< E E U M. =
ici n x M E S{< E xS E< nE + .
+ i i =E Z + M< E x
=E {i V =E {Jx E E E .
=x S, + < nJ n E x ESS
M x J .
+ E< VMi S l E =E x
= +{x x E B +{x l gB. =
+{x + l gi B nJE g< E V ,
"nJ, Z l M i i J x . i x
Vxi Eix i-v j . n ix EU
B- E i iZ { nE E nM.'
nnk E i EU x l. =x E, "B l
i ix Z C?'
g< E V x E, "Eh Vxx Si i
x. +V Sb n E nx Ex M< l.
{Si BEBE +Eh <, "], i SS

i i {Jx E B
n M Vx E
x xE xE l.
+ x
M. ++, n
M V+. i {ii
x E .

H <B Ei B nJ i i { < i E
U{ Vx + nJn . V Ec EE x. nM
+V U x E i i v VBM.'
+Eh xE x {U, " Mi, +{ n
Vxi E >{ Ex- {n +x i
Vxi M E < Sx E ={ C .
C B E< ={ x V {i iE
Vi .'
n x E, "={ i i E , { C i
= E {BM?'
x E, " +{ iB i . +{x {i E B
i +{x |h n Ei . +{ x E +E E
Z ={ i n.'
|lx xE n x E, "n i E {{
E l x EE =E +Mx E i i {i E
+E i E | = { VBM. < i
{i i iE Vi M, { =E + P]
VBM. x +{E <B . +{ l V
S E, { BE i Vx E n E xE
i +El x VBM.'
g< E E i xE =E x x
=E Si< { Ex M + V E E B
+ l = E { V] M.
J g< i +{x V E i xE {Ei
M. =E +xn E E< `Ex x l. S{< E
xS xEE + M + , "vx !
{ii {ix, i vx . x xE SMJ E Ex
+E i >{ n E. i i {Jx E B
n M Vx E x xE xE l. + x
M. ++, n M V+. i {ii
x E . { { E l E ix
<ix E . ix +E i E n
Ex + Z nP xx E B V EU E =
+SU i Z M .' EE =x +{x {ix E
. =x +{x V E +{x Ev { Sg
+ nnk , "x, {U
Vx E {h V +{x +x E E] E. +{ E
E{ Z E + <B +{
M M VB + Ev { Sg VB.'
nnk +x-Ex Ei { =x =E BE x
x. E = =E Ev { x {c.
+ J xSi B Ex M, "+{ M x
<ix c ={E E , +{ nx vx .'
=x nx E E +{x M-v E
Vi + E Ex xi + =x nx E
i E { vx Mi.

{Sij

Ei Vi E
+x x U]i.
S E Ex E
B , P, {x
+ {i i l,
=x +{x {i
E { n Sx i
BE S E Sx.
Ex { EE HI , " <B E
l E +{x +J E E {{ Ei nJE J
+n Z` x i] Vi .'
+ j E + c + , "+{ M x
i +{x Vc Jn b . + i x Ex
E Ei ? x x EU Mi i E x E V
j xE < E VM < E ni =x
Zn M +{x nx Zi . Ex x Vxi
E V j E x E E n +
E E { C Ex SB = j xx
V = i ] Vi V V E xEx {
+v ] Vi .'
{ Ex l V HI E i { Ex ni. +
= lV E =`E +{x nM Vx M. V
lV E < i V l i =x E, "
+ E E E i x. B +{ M <ix
E] C =` ? Z i +{ M lc- +M n n,
= V . < Eh .'
=E i xE Vxi E HI ,
"Vx, +{ E P] B + i Mgx i +{E
E< V x. +{ +M Vx = x {n
i +{E E+ M M. Ei Vi E
+x x U]i. S E Ex E B
, P, {x + {i i l, =x
+{x {i E { n Sx i BE S E Sx.'
j E E < S E EU
x l. =xE +O Ex { HI x V Ex x<
< |E l.
i 2011 l Mx {jE

29

 n
nEEx @ n E Sx i E Mhx i i-b E ` Ol E Vi * < {b E
El E l +xE xn ={ElB il S-S H B ={n E =VV ix Vc B * i BE
M V +x i + ix {c * h + i i Ei + vE S E i x
V Ei *

<

v r E i l + =v BE V
{b E Ux BEBE V {S.
x M E j {x, E- S il
= < V+ v E + nJE Eh,
v` +n c |z B. x =`E =xE Si
+n-iE E. V x +{x c-g
]V + p{nV E vi |h E +
vV E { ` M.
"i- S, Gv + u E
M . i E S]B xE . + x E
EIj E + r Ucx .
xE + E +{x n +{ M E x
EU E E +>'- Ei-Ei E M
+. `b + i EU n S{ . "v{j! + E ix x .
xE, i o nJx +M. {l E -
, E] B +M + Jx ESc xx .
v E |{S {cE - E V-V +
{h Ij Vi E M, {M E i i E JV
xE + +E <E_ B . Eix
x Eh E E E i {b + E nx
E BE x . nx E Ji Ex E Z . <
S {cx E +Ei x, { Eh x x
x. +Vx E |i =E <ix x E =x i

V SSj , =x B nv E
x Ex {ci . V
vi , i +{x
<SU+ E < { S
Ei . =x +V
E x Ex E
+Ei C ?

30

Mx {jE l i 2011

{I E r Ex E E + V i
Eh , =E {I E V>? +
nvx nx x Z Mn-r J . nx
. nx { BE V { . <x nx
E E +{ c-i nJE Z x
Vi. c i M. { nJx E x
Ei. Z + M M . +i: i
il Ex V .'
i-E E < h o E nJE E
n: I +. =xx Mx E vx E + ilj { S {c.
v-E] E +l nv. E-E E x E
n B Ei E x Ex {ci V BE-n E
r i . B + { M EEig
Vi . V SSj , =x - B nv E
x Ex {ci . V vi , i +{x <SU+
E < { S Ei . =x +V E x Ex
E +Ei C ? Vxx <SU E ES x
=i n , =x i +C EEig x {ci .
i E < +Jx , n, v`, Eh
+n x M E Eix nv {cx
{c. {h {gi E E-E +{x E
Mh E +x E H x v-E] U]E {
l.
ii{ E E BE x { =xE E<
+ Ei . +VE E SE < il E
Vi + BE {nb E x{x E |ix Ei
. `E x . h nl, EEh, S,
i, Ih +n nv+ E {c + xE
+. E x =E +M-+M i i +
= =` Ei . i E
+JE ii E x nv Sx E
E |E i]l x =Si Z.
i E r E i , n
V r i x B- i]l . BE
+ n VE] E V C. C E U] x
Ch Eh E {ix l.

VE
Vxi S l, Ex {jEi + i + M. + Vxi ]x Si , Ex {{Mi Vxi
x. Si E C C E Vxi Mv E x E V Ei. BE {E +nx Ucx E {CE <n Ji .
=E B l E i . +VE <]]] + <V, x< n ` . l-l Jx +
{jEi V . , {ix + xi ]< ` E {nE E i { E E. E< SSi {iE E
JE. iV Ei : ={x "i J'.
{E : 53, BC| +{]], EV, n-110096 < : truthonly@gmail.com

{J

] {xxh E BE EG

< BE E] MV .
]S + E vx BE |J q E {
= . ]S-v +nx n E
M E +Ei E . =nEh E _
lE E Uc E V E E< M E |i
+i x . Ex, Vn, v M, Uj, B,
JE, vnV =uMx . VxiE n x E
+|ME, E V E B +iE, SE .
Vx n + l, {S M k
{ix i xV +i . xi+ E nE x
+ M. +nx E BE q v + .
xME Vx E i E B M`i | x
. EV +n E E< x< x . EU M
E {zi JixE fM g .
B xVxE li , , EU M xB
VxiE n xx E |i E x +B.
Vn +nx x< Vx Ex E B ]
{] (<b) E M`x + . Ex =E E< Vxv
nJ< x ni. {] x E EEi E
BM. vh E E xB VxiE n E
xh `i x i. <E {U P + Sx E

{` i . < iE
i Mv x EO {] E,
V VME H E P P E
{ E E l, BE VxVx{ M`x x n. <
|G SJ x +i{ E
x<. C i E ix
EU |M E
V Ei , V ix
l Vxn {ix x
E EG v + Vxi E
Mn x V E, =
|in + v Ex x
JB, E =E VnM E
i xx M n?
E E< iE Sx E B EG
V VMh {n M + BE x x, E
x< E E VxiE n xx E {` x EM.
< EG { + E nx |ir, iV +
E` xi il EEi = +BM. i vx
(=qE, +vE, V E xi E xnE ii
+ Ei) E I E vx Ji B ]

i Mv x EO
{] E, V VME
H E P P E
{ E E l,
BE Vx-Vx{
M`x x n. <
|G SJ x
+i{ E x<.

i 2011 l Mx {jE

31

{J
{xxh E BE i I{i {J |ii E
Vi . EG M, , E, + V
i { lx + EEi+ u S V
Ei . i, uxi, +, iO +
E E< |J +V M.
{ + n E EG
l + < : E +{i x +
xiEi E +x E . M E +E vB
+ { J E { E< E x . bC]
{ n. n+ E S E VB. x E
E . V Mc VB, =xE i ii .
i, b +n -l . B Ebx bC]
+ |E E B x, M E B . xV
+{i M Vx M E x
Ii E i . |<] bC] +xv E VB
E Vn x + V E E BE P] }i
E E. VxE lx E -< { { vx
n VB. V <E B lxE |v x ,
E E E. M E El E B
+E En =`B VB. V E E x E E,
xME u EB VB.
I : E E Sx `E fM .
cE-cE E E {gx E + . V
E E E , E, xM{E, {Si
+n E E E JB VB. Sn E J
VB. V cE cE {gx S, =E nJ
V . I lx E x E B x S VB.
Uj E | nx E |G { i {n . E
E bxx nx E B v x E VB. E E
J VB. IE E =Si ix .
Exx + l : lx + { E EEV
{ xMx J VB. E E l +x x x n
VB. +{v E { E J E V Uc
x VB. Ei nV + =x { E< .
i {UiU E x { V x . V En
E l x E VB. =xE =Si
+Ei+ E {i . +ni E EEV l
+B. xx x . i n .
{x : VxE {x E vx
xx S. j E xvi J
+vE j x SgB VB. SE E +SU
. +, r +n E =xE ] .
32

Mx {jE l i 2011

V, {x, ]x, M
+n E ExCx nx, <xE
+{i xB Jx, cE,
<, I, SEi,
|i, ]E, x Eb,
{Sx {j +n z Ij
xME v+ E
l xSi Ex E
B lx i { ii
Gi + xMx
E Vi .
+]C, ]C, <E C +n xx
il =Si E . ]b, ]x -l
+ xME v+ H .
Ex, Ji Vn il E : ix M E
n E c VxJ . <xE h + <xE
l x +x S n E |i Ei .
<xE i E I E |lEi x SB. lx
li E +x EG x VB. ix M
M`i E< E VB +{x i E I E Ei
. EG B V Ex + Ji Vn E S
]E x {n E, E =x Vc. =tM- E
Vx Ij xx xx + E n M ,
VE iI{ E Ex E ih E x
xx E | E VB il i E ES
E =xE V E nB VB. <x lx b
E{x E E VB.
xME vB : xME v+ E l
Ex |x, xM{E, {Si +n E E .
E { + `E , <E B xME iI{
V . V, {x, ]x, M +n E ExCx
nx, <xE +{i xB Jx, cE, <, I,
SEi, |i, ]E, x Eb, {Sx {j +n
z Ij xME v+ E l xSi
Ex E B lx i { ii Gi + xMx
E Vi . Vx SV E l E, xM{E
+n x E { V {iE +
Jx, n Ex, MbMn { E Mx
+n, =xE B xME E M E E VB.
=Si Ei : +xE <E BE SV E<
Ei { i . nExn +vEi Jn

{J
E +v { x Si , =Si { x.
OE i x E {i E Eix |ii x
E V . xME ] E +vE E
|iE nEx VB + nJ E {i E E
Ex- i Eix Ei nE Jn M< . = Ei
x E xxi |ii Vc E |iE i E G
i Ex E +O E VB. n+ E Ei E
< VE +EIh E Ji Vi . Jn
{ EU xSi |ix M Ex E n
=i{nE B |ix E {x Ex E B
+O E VBM. E< SV Mi E bg Mx
Vn { x Ex SB. Y{x x E B x,
il ix E B .
ni, +{JE + + E i : <x ix
il B +x M E i { +E vx n
VBM. <xE l E |E E n +
n E Ex E { E Ex M.
il < i E +x E n Px
{ SB Vx SB, iE M {n
E E Mi SV c V Ei , l n
+ <E B E c SiE xi E
+Ei x . M + E x M
M`i + xi E E VB i |{i E
Ei . < i E ih x Vx E n i
c EG l B V Ei .
i + Sl E EG
i +OV h, i il +x E
. +i: +OV E VxE |M E vn +x
Sx +E . c, M], M]E +n E
EJx E n Ex M. V vv + E
E |nx { ]E B , E VBM. M
], M E, V+, P E =
xS +n E Ji Ex E | E VBM. n
{n x SV, V n, E{c, {J, EV, <E
+n, V i E Vi Vn M, i
=xE xi x SB. < i, =x +i {
E M< VBM VxE + i E Vi x
V =xE i E vn . ]{i, V{,
|vxj, Jj, j, n, vE, +vE
+n U] P + nM E l x E B
n x VBM. =x E VBM E B
Ebx E <i Jn Ex E V =xE
={M +{i, E, r, {iE +n
x n. Mc, x , x]EP +n BE
C . E B BE Ei E ]E] .

S n E EG
S < i E ih xx i
Ex V E Vxi E v E |i
Ex I + V E. Vk Ph x
Ei. =E EijE +xx E +x xi .
xi E i- xn {ix i Ei
V k E <i . < +x E =q
xB + +SU VxiE xi, EEi + n {n
Ex . Ex z i { xx V
M`x E v ={H EG SM, =E n
< EG x E n E E< iE Sx
x c EM. Vx Sx cx E + k Vx E
+ + Vn , =x M`x iM{j nx
M. ] {xxh E < +nx V x E
E BE ] n E M`x . E< VxiE n
x Ei , iE =x l + EijE |iuui
E. V M k Ei EM, =x +{I
E VBM E Vn vx E Ji M Ex E
|ix E. Exx E Ji E. +SU + V
Exx xB. kv { n b VBM E
Exx x E +lE i P]B, {k E
EpEh Ji E. xV {V + vx E xvi
E. Ex i E =E ={V + =i{nx E
=Si nx E |ix E. E B xVxE
VE E |v Ex +x M. Mx E ii
x E lx n VB. <E B I l+, lx,

Vk Ph x Ei.
=E EijE +xx E
+x xi . xi
E i- xn {ix
i Ei V k E
<i . < +x
E =q xB + +SU
VxiE xi, EEi +
n {n Ex .

i 2011 l Mx {jE

33

{J
E xV M, n}i +n E J lx E
={M E V Ei .
M`x : V , EG BE M`xE
fS E ii S V Ei . Jn< Vn
HMi i { EU E E Ei , { M`x E
={Mi vn . +i M il i {
M`x x E Ex SB. v-v >{ =`x
SB. V V E E BE-Sl< E Ij
lx M`x x VB, V i { M`x x
V Ei . V i { M`x xx E B E
E BE-i< V V i E M`x x V
. ] M`x +J xM. {n E B
Sx M. n E {Sx E B < V M
E {^ < i E E< + ={ +{xx ={M
Ei . < {Sx xx + M`i E E
Ex i M.
E |h : < EG E i i{h
{I . V EG +x S VB, =E
+E, EijE, i il n{h x
+E . |iE EEi E M M n
x Ex E |iY Ex M. xh E
E ix-Sl< i B VBM. { il +x
r +vE E Si EB M VE n,
VE +EIh, + E P E E< EG
l x VBM. +{, +xv, vx, V,
Vx, +M +n ={ E VBM.
+Eix +x E xB-xB iE xE V
Ei . E E +{xi {x x E VBM.
VxE vn +nx M, =xE l | +
x{h M. E M E =x
+{x +nx E VB. M`x E i +
+ E {] + x xB VBM. Sn +
+lE M |{i |iE { E J VBM,
V E< nJ EM. BE V {B +vE E
E J VBM.
lx i { EEi E EM. {i
EU nx + EU nx E BE xSi,
{Pi lx { (V v , <E B E
x V Ei ) E E BE P] E B BEj M,
iE V E< E] , + E. EG E
+i GiE Mi, MV, Vx, +SU Ei E
+ E {` M. =E n M E Ei E x]
E VBM il +M nx C Ex , E Vx ,
34

Mx {jE l i 2011

+{, +xv, vx,

V, Vx, +M
+n ={ E
VBM. +Eix
+x E xB-xB iE
xE V Ei .
<E Vx x< VBM. VxE { V E nx E
B Vn V ] M, xVx, Uj,
B, =x < EG E l { Vc
VBM. E Ex E v il +xx xB Jx
E B |iE E ix-Sl< i +{x |J
Sxx M. =E J E M E {
+ E xii Ex.
E Ex E EU xx
(1) {S EEi xE]l E +{i Vi
. +{i E =SSi +vE +xi E b,
+{b, BC +n M E +x Ei +
]E +vE +xv Ei E <x E E n
E VB. E n i x, < { xMx
J Vi . =Si +v n x x { { E
Si E vx, iO +n E EG E
Vi .
(2) EU EEi { E E E Vi .
|vxv{E +xi E E E li E
il V Ei + |vxv{E E E E E
n Ei . |vxv{E E E M iSi Ex
E +xi x ni, i Mi ix nx iE =
+xv Ex E n E E iO E n
Vi .
(3) EEi x Eb xx n}i Vi
+ E =SSvE E +{x +x E |Vx ii
. x Eb E B +nx Ex H E
=Si +v Eb V E, l x<
Vi . VxE +nx +E E n Vi , =x
Z Vi E Ex-Ex- niV V Ex .
=nh E B, n EB E P x
E H E { xlx E |h{j x , i
EEi Ex E +O E = EB E n
E< + |h nBM.
lx {li + +Ei+ E +x
il Ex E +v { < i E +xE E
|h E +E + E E V Ei .

nM x
Ex{ Vx. S]b +E=]]. S{x iE +S. +xE {j-{jE+ Sx+ E |Ex. +iV E
G n B M http://swapnmere.blogspot.com { Ji . 2010 {E{x Mi ` MW
Jx {E SE . |i : +Ex E{x B+.
{E : {+ C 17774, n<, B<. < : dnaswa@gmail.com

Ei

H...

NW

l x
BEO Six
i
i lx
+n x v
+xi U
+i E JV
+xi

EU { E U ix n
J M n ] i Jx n

SG
Vx b
+i
nIh I

l =` + x V M
+ SS Zx n

+i E H
xi O
Vx v
+i

Mn E <E {c +Mx
+v ix =x i +x n

M x
x M
vx
H

ZE E E
{x +E Vx {x n

+{x ^ E J E ffM
Uc E Vi V =xE Vx n
E <E n EW
J Ji {x x n
EMW E V =MB i
B {c E Vc Zx n.

i 2011 l Mx {jE

35

|h
13 Vx, 1937 E Vn (+ {Eix) Vx. {V t B.B., Bb. 1965 .E. x + E
E| + JE . .E. xEx xn E BEj {jE "{<' MW E i{h J J +
.E. {x{ xB E E Vx E E J< . +{E SxB {V E nxE {j, " +Vx', xYxn, B
"xn {' +n {j-{jE+ |Ei i . n-n E E x, il +Eh EG
n E il +xE {E |{i E SE . |Ei SxB : "NW Ei ' (NW O), "' (Ei O).
{E : 3, Crackston Close, Coventry, CV2 5EB, U.K. Email : sharmapran4@gmail.com

Ei

WxnM
i +M Z E
WxnM M +>
E Ex x
WxnM ZE
]> Mi {i E
xi, xB, i <n
J V xi v{
Ji
Snx V { U]Ei
WxnM ZE
WxnM E Pc E
i iE
E V iE WxnM E F
WxnM ZE
S {l {
+v
S {l {
Px x
b b
WxnM ZE
WxnM E
BE +xi E i
, BE +xi E i
i E xn +xi i
WxnM
+xi =
{
VE x < VMi E { E nx E l
+ i iE iE M {
36

Mx {jE l i 2011

V E Jn i
Z Mx +i x
i +M Z E
WxnM M +>
E Ex x
n WxnM M +
Mc n E>M
= { E i
V
Jx l{l v E nJ E
nx {h SiE
x Ei +
VM E nx
bi - i
M =`i
nJ E
{` +{x.

b. v un
VxMV, Vx{ x un V Bb, {.BS-b (n M), B+{ (xnx), BBBB, i E |r n M
Y . E xn t, x{ t il n t r ix bE EV bx/n
M S E | MvI E { E Ex E n + V nn t E bE EV E bx-|{
E {n { Ei . n Jx, {`x-{`x =xE +S . E + SEi vi =xE +xE Sx
|i`i {j {jE+ |Ei i . =xE n {iE "n h' (E O) il "iE Sj' |Ei < .
{E : bx B |{, nn bE <]]] Bb S, x< n < : Shridhar.dwivedi@gmail.com

< E VV

Ei
+{x Cx E Ex E
V {V +E` ]S {i
+{x +ii E c< i
i-i - E b

i V< E
xE E Eii
Vi E Ep
< E Z W
x SEi
+{ = +
Sn { E
nn lx Vi nn
+z +iE J
i +SxE
vE E MV
E E Jx J SiE
+ +i H l{l E
iv M x |h MB xE
Vx Eix +{V + +{M B
nx +Mx Eix i
Ec +xl B
M
Eni =` + +!
E + E V { P M
nn E B + M S x
S ij V x E M
P E +{i Vi +

E M E JxE Ei +
EE B
C E V ix
i +x Mx
xi E x { EE
SS k E V E J
nMV E ES {E
Si x
i C Mc l
x, n E E |i M l
i =E { ci
x +E J E VM Ei
U{ E {n E {U M{S{ E
Mx E x =xE Jx x
E n E Ex
< Vzi i n
Vz VM x x

Pb + E
i{ E x E
Ei Vx E
_ Ei M E
+{x Ei E <i Z E
j Jx{ V]
+J x{v Vxi E iE
M E E i M
+ xi Sx E Vi M
SE Sn x E Z` n i M
b{ J E i +{ Mi M
E iE +{ { Ei M
+J E iE?
n +iE E
E Ki M
+ E Eh E i nJ< nM
B E <xiV VxnM
J-J Si M

<
VV E V i ix nJ
E`i Vx E = E E I
xiiE
x{v M E
< E {
Slc-Slc E
BE +-+ zi
ix Ph +iE E
i |i |i + Mzi
V V {
i E xh +M gi M
c E nx i M < E < VV E
+{x {] KE nM
Ei M!
i 2011 l Mx {jE

37

 E
13 i 1964 E {]x Vx. I Bb. |<] ]x, E E xE Ex E n 1996 V E
+M Sxi. z {j-{jE+ Ei, +Sx B +J E |Ex. xn M VMi E G n
. |i : Vn{ V I +vIE.
{E : E-x, Eb, {.- {x nE, ZJb-814101 <-{i sk.dumka@gmail.com

Ei

xS<
nEi l
M xS<
+Mx V
]Mi l nx
Mi l Mi
+ Z x
xS< E M-M
Mi
`Ei
S +i l i =
nx Jx E x
BE nx =c M<
+ E x ]
ix E
V E V
V {c M
x + Z
{ i V x ]
+{x M
<ix n
i SS Mx M E
xS
E E B
MB .

38

Mx {jE l i 2011

+

+ E {c
nx-nx Ji V
+ x +i = i
x ME =E
{i
i +-P iE
EE- i V {c
i Vx E n
Ei
V xS
{i < < {c
{c E
i x b b n .

+|E i
3 n 1959 E , =k|n E U M Vx. <VxM il v xiE + xn i
B.B., n NW O " U i v{' + "S E i' |Ei. nnx il +Eh E +xE Exp Sx{`. |i : =k|n E S< M E +xi {n { Ei.
{E : BS-89, ]-II, O] xBb-201308 <- : yatiom@gmail.com

NW

n
U{ x V Mx {{ bi
bi x M +{x +{ bi

BE
+v V W- x M Vi
i C M bE WxnM M Vi
x JJ {i
i M i E M Vi
xx Ml E E`x ni E
M EU M < E M Vi
<E W d g E VBM N
S B E < xE M Vi

+ +vxE Mi E
i =in i B +{ bi
E ` + x E +xn i
x< j E n +M {nS{, bi
xE Vi +C SJ V bi {x
FFi i i S{S{ bi
xiV nJ =n E gi n E
=v xix bi <v -{ bi .

J l {x E J n-xxn E
i i Eh E E` M Vi .

i 2011 l Mx {jE

39

xV M
+Mi 1950 E V Vx. +iV E MM |i`i {jE+ NW |Ei. { <Vx. +xE n jB E
SE . |i - h ] < < |b] E {n { Ei.
{E : neeraj1950@gmail.com

NW

BE
<v V EU ii x
=v +J EU U{i x
{i < E n {
Fn F i i x
E M M EU i E
n ] E +i x
Z x + M
i n + ii x
K x Ex Vx
V n E Zi x
+ Zn x M +
+n C E i x
+M MB S +{ g
i nx E Vi x
M { E i 'xV'
E V Ji x

n
{n S =cx {
i J E Ex {
E + Jn J E
{ +VE Sx {
i nx x Ni =E
V M x lEx {
xM xn { ,
C + { M fx {
v { E +{x
W E n =`x {
E P i EU
{ E, M E Ex {
i "xV' i xM
V iE Sx Wx { .

40

Mx {jE l i 2011

|E M{i
31 +C] E Ex{ Vx. .E. +` E = Ji . Ex, <E, Ei + NW z {j-{jE+
SxB |Ei. |Ei Ei : El O- xx n E VE, BE M, Zb. EEl O- xx
E Ex B Ex O- WxnM E . =k|n xn lx u " +x' {E B |n n i
{E xi. Blog : www.priyankakedastavez.blogspot.com
{E : priyanka.gupta.knpr@gmail.com

ZE
+

, V . +<B +<B. Z l
{ +{ +BM. <ix {CS+ V . E
+<? +, n x] B M E .
C E, Z i ]< E vx Jx {cM. +V E
Vx V `. + E< V M E i i
x, V +{x {] ] +>. + <,
=xE i { nx ]-{ i, i n

] V>. + i C x V ,
i E-E { Vi . Ei E Z
xS ] . Z {x-{ix E C Wi? +
x, lc -Ei . .B. V `.

Ex

+ C i> V , E Ei x, {
+{ i +{x x, <B +{E i .
i BE i BE-BE { E ni {EcE Vx
xn . V E] J , +{x
{ {i . x i < <x E n, E] E
{ E i E< x nx . Z Si
J x. Z] x MB.
V , +{ C M? +{x i { O{
Di E Fn x Ex E . i iE +{E B
Eb-bE M>? ] x, n Z {U
SE , b +b E { EM? < nr E
E SE E V +{x { O{ + VBM, i i>M.
+{E c c xn M . x< C?
c {xx E i x Ei , { C E? E
V E xi V . >{ <v {] i
xE + . c {xi i Ei E B M
E b { E{c {] n M . x
M {xx Uc n. WE i .
x xi.

V C +{x
x E i C
x? =xE hb E nJ
+{x? W @iE
x E Vc < Mi
. {i x nx x {U
Vx C nx E l
V B + Vc
x< Mx x.
i 2011 l Mx {jE

41

Ex

W EB. E E x M . i
<ix iW , { E { Mc i x. B x
x +{x ]-i E, x E C +
]{ +x . +{x V C i Jn b<
Ei , E--E i ]< + Ei . nx
E E i V E< x. V C
+{x x E i C x? =xE hb E
nJ +{x? W @iE x E Vc < Mi
. {i x nx x {U Vx C nx E l V
B + Vc x< Mx x + BE
<xE nJ . { Sxn gi V , in i
gi-gi x Vx E VE EM. ix x {
i {] U] Vi . E i xE-SE c
J i . <v {] U] <, =v =xE . {
Ex <ix +x- i E W E
E< BC] E E n. W- E EM + { E
B ixi nM.
+{E + V ? C E,
<n W Wx Vi x. < Eh i
E< Z ni iE E ni . J
xi . +{x Ex E {n< ? <xE in
nJ VB. i E E <]b x
Ei <xE M xin E. + {U x <xE
SS < + M l. Ex M, , P
nVB. +, E< ]] M<b C, V nJi
. x i <xE xW SE x E n.
i E E {cx + M< l. + .
UE U. +{ Vxi i . Eix B`i . = nJ
{U `, Ex ? x Z] E n, b< E < .
xE E + . S E W-
M l. Z lc i + l, +{ i Vxi
Eix n . UEU E Vx E n x = EU
{ nx E E E E Jn E P +B, {
+Ec nJ =E, { x V { J nB. Ex
M, {-{ E B x +B. +{E +
E { + +n E B +B . ... {+n, < ]. SS i <x M E.
=v ] { nJB x W. +i E
]<{ E M . C B ] +x E =E
42

Mx {jE l i 2011

{U
UEU E n
x +{E? + , {i
E, iU xW
? x i = +{
x n l. + n
+? EKi, <ix xi
l =. bE
bx S l.
+Fi M +{E? l V +n ` ,
+{E C Mi , =E {i M E< +? Z
i < E <E hb x M . nx
Eix Mx E i-i {. + i +{
Vx E hb M V i n E
+i J-J E , { n . i! i
i-i { E] Jx nci . <xE < x
Ei, { Mx <xE V Jb-niW +n E
+i E M x J. W E n { `E
` n. + BE <xE { l. +{x E
{ ]E E x Si l . E i S - i
b, {iM i l. nx =x E
iEx. i xE x E Z] {. i
Wx P Vi +{x BE U]- i xx .
E< Ei , +{x { E BE Mh
i. i, +{E C i> V , {
W E N l V. { Ei l E
< N E< i x, i {i-{ix E
+{ { l. + +M M B { E. F {
]EB l nx e-g. { SS xB-x .
W , BE-n E x E S VB. i E<
{U Ei l E +M <xE S i ]x
nx l VB. BE E N n Ji x l.
i i g g> E x E ix x n
xE . i, x E {SS nx {i
x EE l {] E +i . <xiW x
Ei.
C <? ] E x l C? +{ c
E . V S +{E x x {i.
nx ix-S i +{E n E i . +

Ex
BE nJ VB. V E Ex E, +M x
<x i x E i <x E< E x. +{x-+{x
Fi <. E-E i Z +{E iEn { F
i . c i J >{ x. {i
x Ex- Vn l =.
= ]<{ E +i E nJ E Z c E~i
. W < +n E J M +{x V
. B +i V i x, c SE + ]E-Z]E
i . n E +{x =M { xSx J
+SU Vxi . -+{ V M lc x E
{i . i < Ei , B M S E

x SB. E E {c i Ec xM JB
<x {.
i i HM <. +{ Eb-bE {VB
x. M E ] bE x x VB. C +, +{
E ? +SU, ? C E, E +{x {x
+ni E "-' EE x Mi , E
<xE Mi E + "' EE. V , {i x
C E E x Sg Vi . Ei E B M
n M i E . { S E, c
` Mi .
x... x... ` i x i E E n, +E
b-]] M E +i nJ l. bC]
i b] l. + +{x bC] iM. V
iM E . Jn E i x Vi, S
n E ni nx. { n i +{x x,
<, x E i x i .
, C V ? +SU%%%, HM

i? +{ x, c W +i E-Ex . +
EU B x. {U UEU
E n x +{E? + , {i E,
iU xW ? x i = +{ x n
l. + n +? EKi, <ix xi l =.
bE bx S l. +{ i Vx V
<x n E. E B x , { nWi E C
? Ek E i C? V E< Ei nJ,
n i {U-{U S nB. i < { iEi
ii . i i <x +{x + E<
cE x Jx ni. x {.B.-.B. E { ,
x +]E E { . x Vx E "-'
Ei-Ei { Sg VB. n E i Mn
J i , {< cE E B.
i i = UEU E i
l. Jx i Eix n] xi l. E]
E CJc E i =M S] Vi
l, n x? + P-Ml E {Sc
i Wn {c x Vi, Vxi i +{.
Jx xx E <xE- E E{c
vx-Jx, | EE + Jx,
Zc-{U. i Eix E Ei l.
i i + M l. ,
i BE x E . =x + n i
xSi M< l. i i x n E] V<x
E l. + %%%, -Eb E {. +{x V
Vxnx . i = J W E l, {

i { W E
N l V. {
Ei l E <
N E< i x,
i {i-{ix E +{ {
l. + +M M B {
E. F { ]EB l
nx e-g. { SS
xB-x .

i 2011 l Mx {jE

43

Ex

< S Sc E
+< + V, .
ZE M. i {UiU
E, { S^ x E
x. n-BE Z{c
n E nB x. {
W . i ,
{ EU x xE.
C l E P UEU +{x
{i E, iU xW E Vn Sx E F
.
i BE nx E i, +{x E] {]{x x M<
l? +, E CEc . +{E E n M,
+{ V Vxnx E E] E l. +{ x E
i l E V<x E VB. K, M B V
Vxnx E. x, x. E] V Vxnx E M Mx
E V E x < l, i x Ei E .
i = nx E] i =xE { K +< l
E =xE xE . bg E< nx l.
+ x, P x, g> E r J l. M E
Wx-Vnn i Vxnx { S-S E J
MB l +{x C] Mx E x {. P { g>
V Vxnx E {] E `i l. <B i
r Uc l bg E.
E E i E iE S Vi . i V
E] +SxE E M< i { S nB.
{ i x S E bC] {M S V>,
<ix V-E{c E l {M E Vx lc
+]{] M Z. Ei x, Mx V Ei , +SU
Ei . Fi +SU l V v P {S M<.
VE nJi C E {M { ` +
FKi <xE Mn ] . Z nJi <xx Z]
= xS vE n. Ex M, V E l,
{ M + <xE >{ M {c. Z
44

Mx {jE l i 2011

E< Zc-c nJ< x n. Z] Z M<,

i <ix v , <x UU +i E
S C Vx? =x E n M, i V
E l, MB. + S -
=E i x MB. { BE x E S] , Z]
ic M< E +i C ?
i E x <x =E S Zx E E
E, { +{ i Vx <xE . E +{x
i Zi . x x i. Z {
Mc MB. S{ M M<. S, +M Ec xM
JM. C {i, +M S C ? Mx x i
Vn Z E n n. BE nx x = M l
{Ec . + x%%%, = i M l x. x
V M{ MB l i B BE bhb ]
B l. x n i M. x, + E {xx
E E x +{ E x. i {x l.
= V Vxnx E E < E] {] . i
B J E { ] E {x x. E-+v =E
Ec +M` M B +M-+M {x i l. i
= ] E ZE M M< BE nx. Z <xE l
Vx l E, x <x E x xE E bM
] { J l. < S Sc E +< +
V, . ZE M. i {UiU E, { S^ x
E x. n-BE Z{c n E nB x. {
W . i , { EU x xE. x
<x E n, {i x +{x E E ZE {
E n . +V ZE , E xE + { E l
Mnx { E nM, {i x SM. Ex
E i E xE x. { <B x M<
E E i-i E -V M, Ex <x ZZ]
{c. i S x n J MB. Eix
xi l =. V nJ, E E B =
+W Mi l.
+, nJB x. <ix n l +
<x x-xE + + . + V O,
+<B, M ] J . + V Jz.
+{ i EU J n x i. +{ i ]<
+ Vi. C? +%%%, ZE +{E <ix {xn
+< . +i xM Sg M<. lC V. + x
V Jz, x Jn. V M{ MB l
x, i { bhb ] B l , = ] E .
+ { ] BE l {xx E E E ?

b. Mxp xl "+h'

Vx : 7 Vx 1941 ExJ, u. I : B.B., {BS.b., b.]., iix. -Yx : n, +OV, |Ei, +{,
MVi. E-Ij : .B.B. ({.V.) EV, bE E { |S B +vI (n M) Ei : Vx Ex, Vx h
E Ex ( El O), xn J B S +x E O, i xn V<B, +v cx J (MV O),
Mi-jh (Mi O), +xxnx (Ex O) +n n nVx Ei |Ei. {E : +{ i +En, V{ E
] x, E x, n tk j-H x, ix x, { b. vEhx {E
I x. |i : i E ] i +En, x< n E n.
{E : 74/3, x x xM, cE 247667 < : ynsaynsarun@hotmail.com

Ex

i +V n =n l! n}i V SE l
+ i E +{x E E Ex x {V
P S{S{ C M l, i n
Vxi M! i x nx ] E W E i
xi E E E V n, Ex Kn x EU JB{B VE +{x E ] M<!
i E B =n i E l x, V
E i x E! E xV +

{{ x BE - i l E V i {n
<, i c n-{i l, <B J E i x
CJ l!
E i x {U l {{ - " + {{!
E x C '' CJ?" i E {{ l
- "] i! x i E n + ! n
ix Si l, <B V n ] <, i
i x E E !"

Ei WnM
n E +` i x E B SJi B E
x nJ, V E i E +!
i +{x i { ] M< + l { Mx
M! i E i n { E B fM x
{<! - Si E E +K
C M E +x E i E E <ix V
SJx-Sx E n!
i nW E P] V =`! i E {V P
` l; SJ E -"+, ! nJ i
nW { Ex ?" i x V n - "nJi
V! nJ !"
i x nW J, i nJ < E M E
b Mx BV E +n Jc ! i x =
M-EM E {S + < VE b
n! {V P x {U - "+, Ex
+ ?" i i x E - " M E b Mx
+ M BV ! +{ {V E , E M!"
i x b n E { nB + M-BV
E +n S M! i x nJ, g M V !
+V i + BE P] + {V EM + ]
E f< V iE +BM! i E nn ]
V l, <B E VE ] M<!
i E +J n E n E +` P l!
=E {{ BMVC] <Vx +
t CS ! i + =xE ] !

i x E] n! E i E SJx +
- Ex E '+x' i Ex {cM, i E
E i iE En M !
S E i Vc M!
i E n <, i B.B. E SE l +
S E x x l E {iV x =E
i 2011 l Mx {jE

45

Ex
i {CE E n! i E n M< ,i =x
xE Ex E |i E x CJ l! i
x E l - "Z i xE E< BiW x i,
Ex P { nx +E M, i iE W
M! S ; P i E< Si !"
i x S l i E SS i Z
+ {i ! + bg n, V =xE ] M {n
<, i E x =E x M Ji B E
l E i {i E { ! Ex M E n V
{n <, i i E x Z M<! + =x
M +{x {i x nJ< ni! E i nn
n E +W Mi !
i x BE-n E E , i x
Z x E - "+ Uc < E E i E?
+K + E x i {i E E +
ix n n-n {i?" BE i i x E
n l - "] E { +{ Vx! ] nx +{E
Vn , C +{E Zx {cM?"
i i x E l E E i E i
E-x-E S M< , Ex S i l!
Ex E i E >{ Vx E i
+ E - "x, i! E { v nJ E
+{x +x E ; + < P ] x
SB!"
"C i? C <B ix +] =b
E l ?... x i E l E M E +]
=b EE M {Ih x Ex Si, CE
Exx o] i +v , xiE + VE
o] + Vn K i !.... ] C +
i | E { x M?" i x E +{x og
<n i n l!
i +{ JE S l - "+K Eix
] {M ? C {i E nJ x
ic{i < S VBM?... i P E i
{{ ] E Vx nx E.... i E< <
x +, i C E {i x ? i
+x i Ex {cM!"
i x Sx E E] n! E nn
Mx lc E M l! i =` M< + nJ E
=E {V Ki E SE ! BE V l; ]
E +x + n l! i x EU S + =` E l vE E { +<!
46

Mx {jE l i 2011

x nJ, i =xE E S{S{ Jc ! =xE

xE - "C i , ? ii `E x
C?" i E { {M { ` M< + " V! +V x, E +{E ] x E EU
Ex +< ! i<B, C Z ] x E { E J
+{ Z nM?"
Vx i E n C Vn l E i E x
= +{x { ` E +x Ui M ! i
E =n x l! x V i E
Ui M, , i =E x =ci
S E +v V ++ E { =c {c! i E
SE v M< + =E + {` { l
E S{ Ei !
++ E g E, i i x i x Ex
E - "! Z i<B E ] {n Ex C
+{v ? +{ + i E E ] x?...
i+, ! +M ] Vi, i i C
+i < i? Z x x E, +{x ] x E
E, ! C E Ex +{x M + M<
+{x ] E <B i E n E ] x ?"
i E cc E - "C +,
]? Ex E iZ E +Vx ] E n?"
"+{E ] x E E +{E {i SB; {i x
SB! i+ ! C +i E +{ Si E
Vx { , +i i B BE +i E i E
n? i<B, ! i<B! C SS +{ {i E i
Si ?" i x E E E Sh M E
E!
, .. x Vx E i E MW E V +
M! - "x, x,]! E x! {M M
! +, {i {i; B i Sn +
i g E !... {i Si ....! ],
S , Ex {{ EE {i E x SB Z! E
x..E x! BE {i E S +{x .... x,
x, +{x ] E WnM xE x xx nM!"
i x ++ E Zc E S +{x E nJ, i
= M E =E = +nx n ! E
MV - "Z SB ] E Ei WnM!" +
i E { l i B - "S, ]!
{i E +i M! =xE Si x C iZ?"
+ i x E E +{x E Ui M
E V S !

xi E`
xn E x ME. S ={x, x M Ex B v { +vE {iE |Ei. SSi ={x
"I E EV, +i-+-+xn. =Jx M-Ex : Ej, xn E +J Ei, Vvx +
Vxi, Eixj E M], {` M SxB. +x SSi Sx+ : xV E Ex, { j, "`'
`E, |E E Ex, |Sx J {{, +M E Ex.
{E : 86,I xM, { , V{. x : 0141-2670596 < : ykkothari3@yahoo.com

GE]-j

GE] x:
+l GE] j*1*
]E : GE] n, +{E xE Ei
il + +{E + +xE{ B +Y GE]j E |hx Ei .
E : GE] E < Ex ?
xh : i, GE] E "Mx' M-
i , EU M x ME E GE] E <
xi .
vIj-GE] Ij, Jc E Exi*2*
]E : GE] E Ij {h . < E EU M
+{x v-E Ij xi . < vIj E r
Jc C E ? i Jc GE] E

ni . <xE E|i E {]
Vn .
E : i C ] <x <{ Ei
?
xh : -, C x, x <{ E
+V iE < n E E S ? Ij
<{ { .
i i S {i i
i xvS J i*3*
]E : GE] E Jc +V E +
E i-{i, xv + j .
E : B C ?
xh : i!
+GE + p i . E ]x E n
V Si , = GE] Jx Si
+ < Eh Jc E +{x
j xi .
|iE : i C =xE M <-x x
i?

GE] E Ij {h
. < E EU M
+{x v-E Ij xi
. < vIj E r
Jc C E ?
i Jc
GE] E ni .

i 2011 l Mx {jE

47

]] GE] Px E
B SxEi+ E
h Vx SB.
V B x E
Ei, xi E h
Vi + ]]
GE] Px E n
Jc +{
E h Vi .
|i xh : { Eh {U.
GE] @i E j
].. Ex] {i*4*
]E : GE]-@i j ].. + ]V]
Ex] x< ni .
{x: E : VxE { ].. x , C Ei ?
xh : Ex E C Si . S +{x
Ei E i .
SxEi h MSU,
xi h MSU,
+{ h MSU*5*
]E : ]] GE] Px E B SxEi+ E
h Vx SB. V B x E Ei, xi E
h Vi + ]] GE] Px E n
Jc +{ E h Vi .
E : xi E h Vx E C Vi ?
xh : c i, n xi+ E +
j {i . GE] I { ={li
+ |ix Jc E V +{x SS E ]
Px E Ii Ji .
|iE : +li GE] Vxi .
|i xh : + {, Vxi E x ?
< x j v Ei , x +Mx V Ei . i
+i E i j ={li . Vx + < Z,

48

Mx {jE l i 2011

n i GE] Px E E VB.
v jh, ]x
Ex, GE] Sj*6*
]E : j {x, ] E E Ex
GE] Sj E Zi .
E : E Ex C i ?
xh : + XJ VE Ex] x. E,
MM, b<, {x, +, M +=], =Vn] V x
n E +l i BE x] Z + VBM. V Vn
E, E GE] E Ex]] BC{] E <E x {Ec
n, x i Mc M VBM.
V i bEx,
vxV i ]] {,
+GV +{:*7*
]E : xi Ex GE] bEx xi .
vx ]] Jc E i + nE E +G
+{ E Zx {ci . GE] E x .
E : +{ C {]i ?
xh : i BE +{ x n, i +]-n
E {c VBM.
n o{], Ec xi S
+xx Jc j*8*
]E : Ec xi, no] + +xx
Jc E x xi .
E : E< =nh n.
xh : x ME <E i =nh .
GE] S j GE]
BE n xi ij ni*9*
]E : GE], j GE] il BE n
GE] V { ni h Ei .
E : + E GE] C xv ?
xh : c i xv , SE + x
il ] + E< +xi x . B Yx E
Ex .
GE] E n xi*10*
]E : GE] E E< n x i .
<i E : n i < n E< x .
xh : GE] i n E M . +i:
n E C E. GE] E V
. ]b ScP . Vx ]E] x
.
<i GE] j*11*
]E : + GE]-j E {x Ei .

b. vx ]
Z+ V E V] xE lx { Vx. n + t n BB E. n V E M i {
1999 {BSb E. iE Miv S. ij Jx V.
{E : <-2/346, + Ex, { (v|n) x : 0755-2421384 < : durganews@gmail.com

i n J

vE E J x E Vn ] E x
ni Ei Ei j n
vE E ix P] n x nx |vxj
V E { nx BC| , Bx.B.V. E
Vn + , V { i E x
{S {. Ex E ii{ E xi +
xix + +x xi, C E {ci
n { , nx i E]M, Ex,
E]x, Jx =xE Vxr +vE . Ek E n
v VB i BiE {ix + xi +
Jx Uc n i Vx{j { Vi.
{ < i +! + + M E
xi+ E +{x n ! i M
iJ { M +{x, ]S { h nx,
E vx { EMV E Ex + E Eii E
Ex. n +{x vi E E v , CE
E M` Jx E E M< , E
E E x ri. nx E n Jn E
xM Ex E iEi E x i + xM
i Mx bi , +z C SV .
{x M E MB i n J! E
+ xi+ x j Vx =i , i
<x b E "i ]{E x E {E,' <x
E V i Vx +{x +ix E +V VM V
x E { "B vE i V i i ' E E

i Ex {c x Ex i n Si
E +iE SiE V VxJ xxjh
M E <xE + ! E E BE
] xx xiV E P E i + B
nSx xx E .
n E MjV E G +n Ex
S, =x v< E i V Vx SB, =xE |
{nE + M J Vx SB, n
=i| E n =i x Vx SB, +J

{x M E MB
i n J!
E + xi+ x
j Vx =i
, i <x
b E "i ]{E
x E {E,' <x E
V i Vx +{x
+ix E +V VM
V x E { .

i 2011 l Mx {jE

49

Ei

MvV E n
MB x nJi x
xi + i + S
<xE +iE V C
x , =xE
x Ei, iE
E {g J
E .
=xx <ix x n E S Jx E x E V
E + +n E iE Ekx` E V
n M, E E { { i U]M , B <CE
nCE vE x i V . ] +il
E E Vxnx i l. c { 24 E
M, +il n : E {{ E Ei .
= E i Z VB! < i x +
nx i =E x +vE .
x +vE i V n E Ehv E
x{Ei E B v <VCx M ni E
+iEn E E xM Eix V =M =x {
+ x Ei, x +vE i V Ec
JS EE E + +V V V xM {x
E V E ni .
+ +{ i< < +vE i Vx E
M, MvV E n MB x nJi x
xi + i + S <xE +iE V C x ,
=xE x Ei, iE E {g
J E . i i E
+E E +E + +{x n
+iE Vx M i E< +xi
xV x +i. vx iVx + x <xE
S. + E E Eix nx Sx +
E f nx MjV V i i n i
=xE c GMV M. {l C E
+{E vxn W nM, +J E Mxi
E Ei +{x +{x l E =xE
Eb V E E n.
50

Mx {jE l i 2011

b. Mi Sn +{x Ei O "V
E {Jc' E Ji : |ii
O E EiB {U MM BE nE
E SxB * <x +xi,
Ex, nxB + S *
Ei+ V { i ,
Ex NW + Mi E +x|Mi
S Un vE x E J {x E
Z |h Ex {ci * nx
|E E Sx+ E xn x Vx {
xi i * E in E n n xi:
J , V VMi E n {xi Ex E Ei
. E n + E +r E E i { <x H
i , V i-{i SS E Vx nE H i . < +H
H , xvx . E E H x iE lx + { I
{ =E |h + i x SE i . < V E
{Jc x <Mb E EiB x i E. xvxH H {x E
BE | j . VMi E E {Jc V-V Zci
, i-i x + Ei i , +xn E +v i EU
+ U]i + Mxv Ji . + |E + Mxv +{
iE {SM.
Ei O : V E {Jc, Mi Sn, : 200 {
|EE : Oxli |Ex, b-10/1061, { M
n, JV J, n-110094
"ZJ' {EV jn E xv-O .
< O E | Ji :
{EV jn MVi +{x E l
BE J E {i x . { WnM
V nx, { x Mi xi i
E u JE H i: =
E + +O i , V { n
v i . u J {EV V x
+ Vx E |i{ Vi E,
i =n E +M J .
ZJ + WnM, + Si,
+ iB ZEi , Vx Ji i Mi , S
Eix +{x + < S E E E +Mi l.
{ { JE x +{x I o] b + BE i
n . "S {x E x ' BE x x "v
E]E' E +ni j , E ExE iE E n .
+ WnM E Ex i B JE E E x BE Si E
{Mbhb x< , V Sx E Si . S, {x +M <
E , ii E n E , | {i iE E ,
O E U E ii +Ex, {xP r iE E nn,
{`, E n E iI . "ZJ' +{x +{ BE
i{n , V i{h {+ +Mi Ei .
i E SS< E + +{ BE-BE Sx MVi B {BM.
xv-O : ZJ, {EV jn, : 99 {, 7 b
|EE : xn-M, 1, V , V J x< n-16

Sp |n
Vx +| 1942. I B.E + B+<+<. i W E, nn -|vE {n xk. Jx
S V Ei, J, El, I +n E VB Mi V .
{E : i x, +, Enn-500010 +w|n. < : cmpershad@yahoo.com

+ x E "B'

C ? n <E {h { E E
{ x , {i E Ei E B x E
li , V E HMi {
+x Ei . < +x E +x E iI{
xv . nJ-J, x-E, b=i |-< E |iE {
V x x =`i , =
B E Ei .
B E { nx
SxE + x Vxx +{x
Bi E +{x n O "B'
Ex, Ei + J E v
H E . + x E < O
M Ex, {S J + {p
EiB Oi . i Ex E
JE x E E |Sn +vE
|i + n <B =xx < O E
+ "|Sn V E BE rV' E . n
+x J x E +i, E-BE i BE V
vE, +Wn E ` nE + in B
=xE Si x E . <xE E {`E E
+nW M SE M E <x C E M .
< O E M Ex z {
JE x E S< Vx x , Ji
{, |Ei E |E{, x , ]S +n {
+vi ElB x M< .
B H i VxE E
{{E Ex i . B H E Ex "BE
l '. nni E < E | E S
>{ Ji . Eh ii B nni Ei - "
i E i E < E h x Ei + E
{V l x Vi . Ex < i =x { Ei
V < E x< < SW { Ei . xvx
i B n E i Ei .'
+ M { W Ei + +{x vx E
{ M E W E Jn i . ]S Exx
E xW Mx E MxM x ni . {i V
M n V + + E < S E Z

Ei

i SS< x + Vi . < {` J M<

Ex "' VE ] Mx <xn +
V . =E M + M E
| SS< x + Vi + + E W
Mix {ci .
"|iI' BE B M cE
E Ex V E x Mi +i
x n l + n E E =
+{xBM. {p E |iI E n
]i + = +{xi . < |E
Ex E Jn +i i {i {`E E
x |x =` Ei E B Eix
M cE M Vx <ix Jn
+i i .
E Ex "B' = +xi E
=VM Ei V x E +E i . BE
E BE +M Vx SB, BE E +M Ex i
. BEn HMi V E +x E | { {n
M i . +{x < B EU { MWi .
EU E BE E Vx Vi ; E-E i
< n x iE.
{iE E +i {p xiE EiB V<
M< V Ej + x E n E i :
Ji l J E MW/+ i xEi B /
E xx x, x =` V
E xB x M i SxE E
EU J {BM + =E E E SM. i
+ x Vxi + <x B E ]i
Ex O "B' V Ei : x+
c Mx x Ei/Sx+ c E< {M
x Ei.
{iE E x : B
JE : b. + x, : 100 {
|EE : xV |Ex, 21-105-3, EEx xM,
{] Bx.B.b., J{^h-530009 (+.|.)

i 2011 l Mx {jE

51

Vxp i

JE-IE, i B E, Yx B +vi, Vi B i, t B hb Yx V v {
xi Jx. 50 +vE v-{j t ] M` |ii. VV t M
ViYx +vx E +il +v{E.
{E : +{ Vi, 269, VV xM, ``{, M-474011
< - brijshrivastava@rediffmail.com < - 9425360243

Ei

xn -M Ol

M v Ex E |

E 2007 E +` xn x
M x MB M E Vxpxl j x
xn { E {Ei + ]P
M +Vi i E nJE E{
E E xn { E =zE E
E E il EiE B BEi
E v { E Vxvh iE {Sx
+ og Ex E B EU + E
Vx SB. S E +lE | E
n 77 b. Vxpxl j x
+{x E{x E xn M Ol E
{ ix Jhb |ii E VE
|l Jhb , n |Exvx .
< Ol E |Ex =xx <
EiE S { Expi E E E E n
xn <i + E ux x n E S n+
E M xn Ij xn E |S-| + E E
B Eix xiSki E E . n
xn Ij +` n+-n+ + . <
n - ux, xn E { n E
r Ex Eix Mi V] B . xn <
] B iEE { E v |ii Ol
+J Sj nJx i . t{ Oxl b.
P, Vxx vxE xn E |E E
]{i, n +n n n, E {h h U]
M .
|l +v : xn Sxix - < n-n
E +ii +V iE E xn x B n E
I{i Sj v{E h .
ui +v : E O M BE - < |ixv
E SxE E iji O E E il n
E ]i B EiE BEi +i-|i Mi
E SxB V xiV E +Vn xn V
MB Vx " i E ] ', M{i {n
E "Zhb >S ', n E "
E iz', Jx Sin E "{{ E +',
MiE |n{ E "B ix E M' il b.
+ <E E " V +SU xni '
52

Mx {jE l i 2011

V EV Mi . 1926 E Sn {jE
| i E nJ El { Eh El
Ei, 1935 |Ei "Ji'
|Ei xn i , V n SxB i
, V + ] +JM x< n
={v . E |i`i
]E Vxp E Mi "vE' E
xn MiMx xn Ei
< i . < +v Ol
{nE Vxpxl j Si n xn
{ Expi "{x: VM i ' B
"E M xn' EiB n M<
VxE n E 18 + +xn
n M . V Ei, E, Ezc,
iM, , i, `, M, +hS E
x , j{ E EEE B =n +xn
, V nxM n M .
Jhb E i + +i +v xn E
j { Expi . < 22 +J . V E{]
{ xEb E ={M xn x] {ixi
{ il -bE E +nn xi ]]x E
v E Ex v +J i{h .
+v E S xni |xi E xn
x B n E Sj {S +ii {
|{i E nB MB . nx t b. {] x E
< S n M E xn E BE M
M Vi E v E n Ei E x .
xn i E E , <Mhb E +
nx E .' <ix n SjEi + SE
h E Eh {gx Ei Ol E
E {`E E Vi . Ol E z
ux u Ol { n M< i n M< *
xn M Ol - |l Jhb
{nE : b. Vxp xl j
: { 400 n 25 b, 15 {hb
{` : 252
|EE : Eh i{ x B
Exn BEb hb b, M (.|.)

n j, B..<.
5 +Mi, 1938, vx ({V) Vx. +vE xn E |S-| Mx. 1980 nx xn {gi . <xE
Ec tl + il B xn {I+ =SS i |{i Ei . |Ei SxB - S xn I (4 M ) 1992. n + i E xn Jx E { {`G - {iE E ix Eh U{ SE + 40 +vE n
xn Ih E B |M E V . x - ]x E x x 2007 I E Ij n M< + E B i E.
2008 i =SSM, nx x Vx MG] xn x |nx E. |i : EM EV, nx xn +v{x.
{E : 356, Vale Road, Ash Vale, Surrey GU12 5LW email: vedmohla@yahoo.com

++ xn J
Lesson 19

{` 19

Nouns and Pronouns

In this lesson we shall learn about nouns (Y)
and pronouns (x). Noun is the name of a
person (x, ]x +n) or animal (M,
+n), place (n, xnx +n) or thing (MM, ]
+n). It is also used to describe a mood (J,

S{x +n).

The words that are used in place of a noun are

called pronouns (x). Some commonly used
pronouns are given below:
(I), +{ (You), (We)
(This), (That, He or She), (They,
Those), (These)
/ (My, Mine), +{E/+{E (Your,
Yours)
/ (Our)
=E (His), =E (Her), =xE/=xE (Their)
Z (to Me or I), = (to Him or to Her, or
He/She)
Some examples of usages of pronouns are
given in the sentences below. Read them carefully.
They will help you in making use of Hindi
pronouns in your sentences properly.

` i .
P i xn .
x E x Vi .
+{ J<B.
+{E {iE { .
+{x x E l J .
=E t P E { .
xM x xn i .
` .
Z GE] {xn .
=xE P i c .
=E x t {gi .
The pronouns used in the above sentences have
been underlined. Can you make a list of all nouns

Y + x

used in these sentences. Ask your teacher to help

you place those words in the catagories of Proper
noun (HSE Y) and Common noun

(ViSE Y).

Exercise 1
Place these five words - +{E, =E, {,
, in the blank spaces to make correct
sentences.
(a) ----- { S Jx .
(b) ----- P E ?
(c) ----- ni Jx SB.
(d) ----- x xSx J .
(e) ----- BE xn xM .
Exercise 2
Place these five words +{E, , Z, ,
n in the following sentences at the suitable
blank spaces.
(a) C ----- +{E t E tl ?
(b) SSV ----- i .
(c) ----- + i {xn .
(d) C ----- ?
(e) ----- P .
( Parichay examination, Hindi Gyan
Pratiyogita 2005, UK Hindi Samiti)

Exercise 3
Place these five words =E, , +{,

x, nx

in the blank spaces to make correct

sentences.
(a) C ----- i ?
(b) ----- Ek i +SU .
(c) ----- P S E .
(d) ----- +{x < E l + JB.
(e) ----- E Pc E ?

i 2011 l Mx {jE

53

++ xn J

(Parichay examination, Hindi Gyan

Pratiyogita 2007, UK Hindi Samiti)
Exercise 4
Place these five words - +{E, , , ,
in the blank spaces to make correct
sentences.
(a) ----- E P .
(b) ----- t i +SU .
(c) ----- P {S E .
(d) ----- + i ` .
(e) C ----- ?
(Parichay examination, Hindi Gyan
Pratiyogita 2008, UK Hindi Samiti)
Exercise 5
Place these five words - +{E, , Z,
+{E, n in the blank spaces to make correct
sentences.
(a) C ----- Ek ?
(b) ----- xM i xn .

(c) ----- t E tl .
(d) +{ ----- E M?
(e) E ----- l nJx VBM.

(Parichay examination, Hindi Gyan

Pratiyogita 2006, UK Hindi Samiti)
Exercise 6
Place these five words +{E, , , , MM
in the following sentences at the suitable blank
spaces.
(a) ----- BE c xn .
(b) ----- C ` ?
(c) ----- V xi .
(d) C ----- j ?
(e) ----- cE xS .
(Parichay examination, Hindi Gyan
Pratiyogita 2004, UK Hindi Samiti)

+v{E E B :
EI E tl E x < {` E +
Ex E vVxE M.
54

Mx {jE l i 2011

tl E x +M gE +{x xM + n
E x E =nh E { |M E V Ei .
<E n +{ tl E |ii E E Y E
EU =nh n.
B li { {S E +{ HMi Y (Proper
noun) + ViSE Y (Common noun) E
+xi {] EVB. =nh E { cE ViSE
Y , VE kSE Y . < i n
ViSE Y + i HSE Y .
< {` E + V C nB MB , =x
x n JEi . =xE + vx +Ei Ex
{ tl EB E =x C |M B
Y n E S xB. =x n E HSE
+ ViSE Y E i J. lc |
+{x S xx E l Y E <x n E Z VBM.
i x { +<B. <E B +{ +MV E
pronoun n E S { i JB. |iE
+MV n E +l E { xn x JB. <
|E xn E |Si x E S x< V Ei
. i =x n E C |M Ex J<B. <
{` E + nB MB C E + tl
E Px +Ei EVB. =x n E z C
|M EVB.
xvi I : tl E Y + x E
n Vxx +x . =x |Si x +x
SB. <x n E VxE =xE `E ={M E {x
< {` I , V lc + |{i E V Ei
. < {` E B +{ n i JB. BE i Y
E B + n x E B. i j BEj
EB i Vcx tl E o] < {` E
i x M.
Answers:
Exercise 1
(a) =E
(b) +{E
(c)
(d)
(e) {

Exercise 2
(a)
(b) n
(c) Z
(d) +{E
(e)

Exercise 3
(a) xbx
(b) =E
(c)
(d) x
(e) +{

Exercise 4
(a)
(b)
(c)
(d)
(e) +{E

Exercise 5
(a) +{E
(b) n
(c)
(d) Z
(e) +{E

Exercise 6
(a) MM
(b)
(c)
(d) +{E
(e)

i x M {{h Mx E iV +E
|{i +. + {jE EMV x +x |i`i
{jE+ E i U{i . BE i c + E
En . +{ v< E {j .
Mx E i < n-n E Sx+
{ . n-n E SxE u J Sx
+{x +{ +Ei Ex I . pi {j xEx
+x x i. x 23 "{<-n{h' {jE
Vc . xi {jE xEx = lx V
xn E x , i nE i . +V V x
{U 6 "{<-n{h' E +iH E< +x xn
E {jE x xEi, i ni + g Vi .
=n +{ +{x ni E xi M.
Sxp C "n +E', +, x
Mx E {bB Eh . Sx +C
+SU i . E-E Si Mi- + i
E + i nx E +x {I { J i +SU
. i E nx ni + x r nx
Sixn , Ei, J, { , x E,
+E r nx xn, iEn + Sixn
v i Vi . =xE VxE E + B {n
Ei E ni i E nx , < Eh
{`E E i nx E E Yx x i.

E{xMx
|<b + <b x
<bx ES <]
bxE x 65 iji
n { JE
+Sx {x E "|<b +
<b {E' xi
E. < bxE
x +xE i
bx E + i Vni Vn l. l E
+vI Jn xv E <bx ES
<] bxE x Mi xh E {xp +Mi
E =xE l bxE x i
E =xE ={v E "|<b + <b' x
xi EM. < =xE l x {E
+Sx {x E =xE Jx, xn E B i
n E =xE Mnx E n . i
Yx{` u |Ei bxE i {
J =xE ={x " b +< xM' + {
{Ex u +OV U{x V .

+{E i
+ , E< {CE `Ex x , E i
i + E +E , < S E i
{jE+ E |i Z x {i. x] { nJ i ,
= i Ei .
= +Mxj, +E
< E +E E B i-i v<. Z
<iW i "Mx' E xB +E E. < z S
E {`E E B { J i . Mx n n
Vc x E + |nx Ei . +{E B +{E {
] E v<.
+ni Vn, +E
VxE c |zi E Mx 5 { E M.
|l {S Vx E {x E B +{ +
M E i-i v<. 60 +E E E i
{ |Ei K E i , E E E C
M? < Eix <i x SB, =xE Ex
Mx { Vc |r {`E + JE E M
E V] V Ei , M Mx E |i +{x M
+ +{x{x E iE |ni E Ei V
Mx Vi E + +vE +vE M < Vc
E + l H x, vx + E M Ei .
Mnx E l-l Mx E +{x { { Jc x
E B {`E E |E Mnx n Ei , Mx
| E Mi Sx M.
= i, +E
Mx E 57 +E {g. |h V E Ex
"' i {n +<. M V E "J' +
MMxxn Z E "x E +i' { S, nx
EU +M ] E l. xn V E "+E Ui
E ' Wn M.
+ , jxbb
+Mi E {jE . {z {], {nE
J =k . E {` { EiE Sj x E U x E
Ii Ji . M V E J J xj {gx
{ MM E x V +{x +{E Zi ,
xYxE o]Eh =k . JE vxn E {j .
JE { V x ]E i E, x E +ii E
{ E x. x E x x E E +v .
b. Mi Sn E Ex iEl- M, {gE x
S J M = {v xEi , = SS E
S x |E] Vi . =xE C | E. E
+ E B l =` B.
i 2011 l Mx {jE

55

+{E i
Sp |n V x ijE t E {ix i nJ
. Z BE {H J {gx E n n +< "V E {i
+ E i Sp x' Jx E i { E
+ i.
xxp VM, +V
+{E u V Mx E n +E |{i . Mx E
O E i x E =SS i E x S {z .
{jEB iE, EiE ri E |iE . <
V Mx =iE] + S{h {jE+ .
+{E {nE +Six, {jE E E E
O Sx, |iiEh xi . l {`x
+ Oh .
x i, <
+{E u V + +Mi E 57 Eh
|{i +. n xMxV u {vV E Ei E
I i g M. l |h V E E
Ex E +i x n n. h ,
+iV, E xV E Ei xn n |nx
E .
n u Ji {b + E E x{i
+J i xni hx E M . | n
V x V n E J +ix .
bC] v + vMV E E E
JbV iSi {g Vx BE x< n |nx E.
{V E +J "C = < E E< +ii x'
{gE +SU M. x { < ]<] { BE +J
J l V =ni {jE U{ l.
< E Eh E ]iB B B .
nx M{i, n
Mx E +Mi +E E i {nE i
H . < x iji + ]E E SkVE
SS . E +vxE x E x Sxi ; {
C P-{ E xEE ]E EE <x
{ E EM? < |x E =k i nM {i
+n i E v-v { E Ei ]i
VBM. i ? , { Cx E |x C =W <
E E< +ii x? +{x VM .
<E B { =W i SB! x E +Six E
xYxEi { M E J Yx|n .
+iV E S E V ( i |V `) E
Jb E b. v + fM < iSi =xE Eii
E =VM Ei . Ei, Ex il +x l< l
i x {c . BE +E E B v< E**
Sp |n, Enn
56

Mx {jE l i 2011

{jE |{i M< l. HMi E ii E Eh

x E {<. V +E V< E l. {jE
nJE Zx +l E +{ = iE {jE
E i { Ex Si +l E {jE E
i. =q +M {]i x i E< lE
| i . BE i l VE + vx
+Ei Ex SM. +{ xB M E |ix n .
+SU M. +{E >V |i Ei . < n
n. vxn.
M
Mx +Mi-2011 +E E {nE + E
{x E E +Vi ]E { ]E i
E E H E k E BEi SSi l{i Ex
E E B +nx E {U i . ii: H +
V E uxuiEi E S xxi xix nx E
E Ei +xl {h `E x i. i
MMxxn Z i SE Ji { Vx E ix
x + C < E bxn xV
nJx E n |x ]EE x xv { SS
Ei . SS< i E bx E xS Cx +
En i J . Vx C E bx E
Descent of Man "x E +h' E { +{k
l, =xE +x x E >v+h Ascent of Man
+vE lE +li Vx x x x. n i,
x BEj B |h VE g E d {l E
MiEh E r v Jc i , VE Vx E
g E d {l E xxi i . <B x E
SS Sx bMMi + + i .
xn E +E E E V x +iExi Ei E
+x + Uxnr E E| x { UxnH Ei
xMVx, x, Enxl, +Y +n E i n
+xiE i l +{ Ei , VE E
nE iExn E x Vi .
|n V n ={xn E @S+ E Exii
E |x { E n E i { x ,
+lk E +xn V +xi { x i . <
E x @S "t' i M +v Vi
+xn E CE M @S t +ii iE
Vi +xn n . nx E E EM. hbE
< +{ + { E . x @S E t E +l
ES x ni E ( t xS E i E) t
E . +xn |E . b. Mi Sn x "SS
S' Ex H { SS E xEi VE
=E nx+ E n nx E E`x E E V
|x . n x +E {ix E EEV
E +ni E i {ix Gh { M x ll
J "MV E b], { {i E x' i
nJ Ei .
Vxp i, M

Mx E {x +E ={v :
http://www.garbhanal.com

| i E E {jE

+{E n x +i ? i n i E. +{ EU Jx Si ?
i n J.
+{x -x i Ex E S Mx {jE, V xi i {
+{E < C {S Vi . < {g + {Vx, j E b E.

{jE E pi |i |{i Ex E B

ni E
i E +n
n n

BE E B
{ 950 V]b bE
{ 550 E
{ 1800/40 b (B )

+V n x
vh bE Vx E v x *

b.b./B.+./SE "GARBHANAAL PATRIKA' E x { n , Vx "GARBHANAAL PATRIKA, DXE-23, Minal Residency, J.K.

Road, Bhopal-462023 M.P. India' E {i { V Vx S*
SE u Mix Ex {, { E SE { E{ ni E 50 . E xE E (C SV) Vc E V*
SE u Mix E li , 4-6 {i |G i n*
+x +E E |{i E B E{ xSi E E +{E Mix {U x E |l {i iE { {S VB*
E{ +{x x + {i {] +I V{/{x Eb, x x. + <- +<.b. E l *
E bE E , {x Ii ni E E Mi E B V x M*
+x<x ni E V Ex E VxE : GARBHANAAL PATRIKA, BANK ACCOUNT NO. : 114211023956, BANK : DENA BANK, M.P.

+vE VxE +l i E B {E E : 08989015017

l
l
l
l
l

NAGAR, BHOPAL (M.P.), IFSC CODE : BKDNO811142

E b.b., SE B.+. E l VB

, Si

x< ni
1 (E )

(V]b bE )

___________ { E B GARBHANAAL PATRIKA E x b.b./B.+./SE x _____________ nxE _________

E ________________________________ Mx .
x : _______________________________________________ = : ____ : __________________
{i : _______________________________________________________________________________
: _____________________ V : ______________ {x Eb :

n : _________________

< : _______________________________ ]x : ____________________ < : _______________