1

DORU BLG EDNMENN YOLLARI

----------------------------------------------------------------------Sevgili renciler nsan, yaamn srdrebilmek iin, ok deiik trde doru bilgilere gereksinme duyar. Bir anlamda insan bilgileriyle yaar. nk insann yaamn srdrmesi iin yapmas gereken davranlar iyi bilmesi gerekir. Bu da bilgi edinme ile olur. nsan iin bu denli nemli olan bilgi nasl elde edilir? Bunun ok deiik yntem ve teknikleri vardr. ncelikle, bilginin elde edilmesi bilimsel aratrmalarla ya da kendinizin ve bakalarnn deneyimlerinden yararlanmakla olur. Ancak, siz renciler, okullarda ya da dershanelerde bilgiyi bilimsel aratrmalarla elde etmekten ok, bakalar tarafndan retilmi ve eitli kaynaklarda yer alm bilgileri renmeye almaktasnz. te bu nedenle, burada sizlere hazr bilgilerin hangi yollarla elde edileceini gstermeye alacaz. Bu bilgileri edindikten sonra daha baarl olacanz umuyoruz. nk, renci baarszlklarnn ounun temelinde bilgi edinme yollarnn bilinmemesi yatar. Kr krne, bilinsizce yaplan almalar yerine, bilgilerin nereden ve nasl elde edileceini bilerek yaplan bilinli almalar sizleri daha baarl yapacaktr. Baarlar dileriz. DORU BLGLER BULMA YNTEM -1 Bugne dein yaam en byk hayvan hangisidir? Dinozor mu? Hayr, byle sanyorsanz yanlyorsunuz... Doru yant, bugne dek yaam olan en byk hayvann balina olduudur. Atatrk nerede dodu? Edirnede mi? Yanl. Dorusu Atatrkn Selanikte domu olduudur. stiklal Marmz kim yazd? Tevfik Fikret mi? Hayr. Dorusu, stiklal Marn yazan ozann Mehmet Akif Ersoy olduudur. Bazen bir sorunun yantn tahminle bulmaya almak insan elendirir. Ancak byle bir yant yanl olabilir. Bize ise doru bilgiler gereklidir. Bilgi, her eyden nce doru olmaldr. Bilgi, ya bir nesneyi betimler, ya bir olayn ne zaman olduunu belirtir, ya da o olayla ilgili baka bir gerei anlatr. Bize,renmek istediimiz bir konuya ilikin verileri salar ya da bir sorunun doru yantn verir. Birok soruyu doru olarak yantlayabilmek iin aradmz bilgileri nasl bulacamz bilmemiz gerekir.

DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

Bilgi Trleri Bilginin birok tr vardr. Baz bilgiler insanlarla, bazlar yerlerle, bazlar eyalarla, bazlar zamanla, bazlar dncelerle, bazlar da aklamalarla ilgilidir. Bilgi aramaya balamadan nce, aradnz bilginin trn bilmelisiniz. Hangi tr bilgi aradnza degin bir ipucu bulmak iin tpk bir dedektif gibi almalsnz. Eer dikkatle bakarsanz, yantn bulmaya altnz soru genellikle size bu konuda bir ipucu salar. Kim? sorusunun arad bilgi genellikle bir insan addr. Aadaki sorularn her biri insan ad olan bir bilgi ile yantlanmtr. Elektrik n ilk bulan kimdir? Thomas Edison. Trkiye Cumhuriyeti nin 2. Cumhurbakan kimdi? smet nn. nce Memed adl romann yazar kimdir? Yaar Kemal. Nerede? szcnn ieren sorular genellikle bir yerle ilgili verileri ararlar. Bir soruda nerede szcn duyduumuz zaman bulmak zorunda olduumuz bilginin bir yer ad olduu hemen hemen kesindir. Amazon rma nerededir? Gney Amerikada. Chopin nerede domutur? Polonyada. Ne? sorusu genellikle canszlar ve hayvanlarla ilgili veriyi arar. Bu tip veriler hayvanlarla, bitkilerle, makinalarla, kayalarla, yldzlarla, ya da herhangi bir baka eyle ilgili olabilir. ipura nedir? Bir tr balktr. Ispartann nl ieinin ad nedir? Gl. Ay tutulmasnn nedeni nedir? Gne ile ay arasna dnyann girmesi. Ne zaman? sorusu zamanla ilgili bilgiyi aratrr. Bu tr bilgi yllarla, aylarla, haftalarla, gnlerle, saatlerle, dakikalarla, ya da baka zaman birimleriyle ilgili olabilir. Atatrk ne zaman dodu? 1881 ylnda. Cumhuriyet ne zaman ilan edildi? 29 Ekim 1923 tarihinde. Genlik ve Spor Bayramn ne zaman kutluyoruz? 19 Maysta. Ne kadar? ya da ka tane? sorular hemen her zaman saylarla, llerle ilgili bilgiyi aratrrlar. Bi filin arl ne kadardr? 6 tonun zerindedir. Bir metrekpte ka litre vardr? 1000 litre. stanbul-Ankara aras karayoluyla ka kilometredir? 438 kilometre.

DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

Hangi szcyle balayan sorular iin bir ka veri iinden seim yapmanz gerekir. Byle bir soruyu yantlamak iin genellikle birden fazla gerei aratrmak ve doru yantn hangisi olduunu saptamak zorunda kalrsnz. Hangisi daha byktr? talya m, Fransa m? Fransa Hangisi daha yksektir? Himalayalar m, Ar da m? Himalayalar. Hangi rmak daha uzundur? Kzlrmak m, Yeilrmak m? Kzlrmak. Niin? ve Nasl? sorular aklama istemek iin sorulur. Aadaki sorularn karl olan aklamalar yapabilmek iin birok bilgiye gerek vardr. Kularn ou kn niin gneye uarlar? Atom motorlar nasl alr? Uurtma nasl yaplr? Yukardaki sorulara verilecek yantlar ksa olabilir. Ama okul devinizi yaparken, uzun ve karmak yantlar gerektiren sorularla da karlaabilirsiniz. Roma mparatorluu niin ykld? Atatrk Cumhuriyeti kurarken genlik stne ne dnyordu? unu aklnzdan karmaynz: Bir soru ister basit, ister g ve karmak yantlar gerektirsin, gene de size aramakta olduunuz bilgilerin tmne ilikin ipular verecektir. Bilgi ararken bir anahtara gereksinmeniz vardr Aradnz bilginin trn bilmeniz yetmez, bu bilgiyi nerede arayacanz da bilmelisiniz. Bir kapy amak iin nasl bir anahtar gerekirse, aradnz bilgiyi bulmak iin de bir tr anahtara gereksinmeniz vardr. nce anahtar bulmal, sonra da bu anahtar yardmyla istediiniz bilgiyi aramalsnz. Aradnz yantlara ulamak iin kullanacanz anahtar ya bir szck ya da bir szck grubudur. Hemen her zaman gerekli anahtar szckler, yantn aradnz sorularda gizlidir. Telefonu kim buldu? Bu bir kim? sorusu olduundan, aranlan bilgi bir kiinin ad olacaktr. Ancak kiinin adn bilmediiniz iin, onu bulacak bir anahtara gereksinmeniz vardr. Telefonu bulan kiinin adn renmek iin telefonla ilgili bir kitap ya da yazya bakmanz gerekir. Bu nedenle anahtar szck telefondur. ili nerededir? Bu soruyu yantlayacak veriyi bulmak iin, ili ile ilgili bilgiler edinmelisiniz. Anahtar szck ili dir. Dnya niye dner? Bu soruyu yantlamak iin dnya zerine bilgi toplarsnz. Anahtar szck dnyadr.

DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

Aadaki sorulara bakarak her birini yantlayacak bilgiyi bulmanza yardmc olacak anahtar szc saptamaya aln: 1.Gana nerededir? 2.Bir filin arl aa yukar ne kadardr? 3.Memeli hayvan ne demektir? 4.Uakla ilk uan insan kimdir? 5.Ay neden parlar? Anahtar szckleri bulmaya aln. Yantlarnz 4. sayfann sonundaki doru anahtar szcklerle karlatrarak denetleyin. Bazen birka anahtar bulmanz gerekiyor Gerekleri ararken ou kez birka anahtara birden gereksinmeniz olacaktr. Fransann en byk be kentinin balca rnleri nelerdir? lk anahtar Fransadr. Fransa ile ilgili bir kitap ya da yaz bulup en byk be kentin listesini karmanz gerekir. Bunu yaparken her birini doru yazdnzdan emin olmalsnz. Bu be kentten her birinin ad bir anahtar olacaktr. Balca rnleri bulmak iin her kentle ilgili bilgiyi aramanz gerekir. al rpdan yuva yapan eit ku ad verin. lk anahtar kulardr. Kularla ilgili bir kitap ya da yazya bakmalsnz. Sonra bu kitap ya da yazdaki yuvarlarla ilgili blme bakmanz gerekir. Orada yuvalarn al rpdan yapan birka tr ku adn bulabilirsiniz. Fransann ilk cumhurbakan kimdir? lk anahtar Fransadr. Fransa ile ilgili kitap ya da yazy bulduktan sonra, cumhurbakanlaryla ilgili blm aramalsnz. Dou Anadolunun en yksek da hangisidir? lk anahtar Dou Anadoludur. Dou Anadolu ile ilgili bir kitap ya da yaz bulup yrenin doal yaps ve dalar ile ilgili blme bakmalsnz. Unutmayn ki, karmak sorularla ilgili yantlar ararken birden ok anahtar kullanmak zorunda kalabilirsiniz. 3. sayfadaki sorularn anahtar szckleri: 1. Gana 2. Fil 3. Memeli hayvan 4. Uak 5. Ay

DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

Bilgi nerelerde bulunur? Aradnz bilginin trn rendikten ve gerekli anahtar szc bulduktan sonra bu bilgiyi nerede arayacanza karar vermelisiniz. Bilgiler genellikle kitaplarda bulunur, ama bazen buralara gememi de olabilirler. Baz bilgiler ok yeni olduklar iin kitaplarda bulunmayabilir. rnein, cumhurbakannn ne yaptn renmek isterseniz, bu bilgiyi ancak bir gazeteden ya da radyo ve televizyon haberlerinden edinebilirsiniz. Baz bilgilerin kitaplarda bulunmaynn nedeni, yalnzca blgesel bir nem tamalardr. rnein, Konak Milli Eitim Mdrnn adn renmek iin zmir Milli Eitim Mdrlne telefon aabilirsiniz. Baz bilgiler kitaplara geirilmeyi gerektirecek kadar ok sayda insan ilgilendirmez. retmeninizin gzleri ne renktir? Yatak odanzn genilii ne kadardr? Babanzn gbek ad nedir? Bu eit bilgileri renmek iin gzlem yapmanz ve soru sormanz gerekir. Genel nem tayan bilgileri bulmak iin en iyi yol bir bavuru kitabna bakmaktr. Bavuru kitaplarnn birok eidi vardr. Bazlar yalnzca bir konu ile ilgili bilgileri ierirler. Kularla ilgili bir klavuz ya da Krm Sava ile ilgili bir bavuru kitab buna rnek olabilir. Ancak nemli bir bulguyu aratrmaya balarken en kestirme yol ansiklopedi, szlk, atlas ya da takvim gibi genel bavuru kitaplarna bakmaktr. Evinizde, snfnzda bu eit kitaplar yoksa, okul ya da kent kitaplna gidip, ilgili memurdan istemelisiniz. Ansiklopedi binlerce insan,yer, madde ve dnce ile ilgili ynla bilgiyi ieren bir kitap ya da kitap grubudur. Bir ansiklopedi her dalda tm nemli konulara ilikin birok bilgiyi kapsar; bu nedenle de karlaabileceiniz hemen her soruya yant aramak iin iyi bir balang noktasdr. Ansiklopedilerden aadaki tr sorular yantlamak iin yararlanabilirsiniz: Gkkua neden olur? Uak nasl uar? zmirde bugne dek grev yapan valilerin adlar nelerdir? Szlk gnlk yaamda kullanlan szcklerle ilgili bilgileri bulmanz salayan bir bavuru kitabdr. Bir szcn doru yazl biimini, doru syleniini, anlamn ve kaynan verebilir. Szcklerle ilgili bilgileri gerektiren sorular yantlamak iin szle bavurursunuz. rnein: Dou yazl biimi hangisidir: kibrit mi yoksa kirbit mi? Sundurma ne demektir?

DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

Atlas yerlerle ilgili bilgileri gsteren cetvel ve haritalarn bulunduu bir bavuru kitabdr. Atlas kullanarak bir yerin nerede bulunduunu, deiik yerlerin birbirlerinden uzakln, belirli bir blgede ka kiinin yaadn ve bu yerlerle ilgili daha birok bilgiyi renebilirsiniz. Haritaya bakmay biliyorsanz, u tr sorular yantlamak iin bir atlastan yararlanabilirsiniz: Ankara ile zmirin aras ka kilometredir? stanbul Boaznn en geni yeri ka metredir? Yllk birok bilgiyi ksa yazlar, listeler ve emalar halinde veren bir bavuru kitabdr. Ayrca belirli bir takvim yl iindeki olgular ve gkbilimi konusunda o yln gnleri, haftalar ve aylar ile ilgili birok bilgiyi de ierebilir. rnein 1996 yll bir nceki yl olan 1995 ile ilgili bir ok bilgiyi kapsayabilir. Aadaki tr sorular yantlamak iin bir yllktan yararlanabilirsiniz: 1964 ylnda Trkiyede ne kadar buday retildi? Trk hkmetinin 1960da toplad vergi ne kadardr? Ajandalarda ve masa takvimlerinde de baz bilgileri bulabilirsiniz. rnein: Miladi ve Hicri yllar. Resmi tatil gnleri. Ulusal bayramlar, ulusal ve nl gnler. Dinsel bayramlar. Dinsel gnler. Vergi beyannamelerinin ve taksitlerin deme gnleri. Yllarn evrilmesi. Srekli takvim. Saat farklar. Kurtulu gnleri. Kullanlan ller. Uluslararas alverite kullanlan nemli terimler. Santigrad ve Fahrenhayt s lleri arasnda karlatrma cetveli. Romen saylar. Uluslararas motorlu kara aralarnn yabanc lke iaretleri. Motorlu kara tatlarnn plaka iaretleri. D.D. Yollar stasyonlar aras uzaklklar. T.C. haritas. T.C. ematik haritas.

DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

Banka ubeleri. Telefon rehberleri alfabetik bir dzenle hazrlanr. sim , meslek, makamlarn sralan biimini gstermek iin aaya iki deiik rnek alyoruz. PTT Bamfettilik Mfettilik Mfettilik Mfettilik Aratrma Laboratuvar Mdrl Santral Santral Mdr Mdr Evi rtibat Brosu Fabrika Mdrl Sanatoryum ve Hastane Telefon Bamdrl Tesellm ve Depo Mdrl Blgesel Eitim Merkezi Blge Mdrl .................................. .................................. .................................. YEREL MERKEZLER VE UBELER Acbadem b. Adliye Saray Akbaba b. Aksaray Alibeyky Anadoluhisar Anadolukava Arnavutky Ataky b. Ayazaa b. Baclar b. Balarba b.

DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

imdi bakalm aadaki sorular yantlamak iin gereken bavuru kitabn seebilmek misiniz? Yantlarnz bir kada yazn, sonra 9. sayfann sonundaki yantlarla karlatrn. Asayi szcnn doru sylenii nedir? Bir roket nasl uar? Adanadan Vana uzaklk ka kilometredir? Ka tane gezegen vardr? 1972de yurdumuzda ne kadar arpa retildi? nsanlarla ilgili bilgiler Aradnz anahtar szck bir kiinin adysa, o kiiyle ilgili bir yaz ya da kitaba bakmalsnz. Byle bir yaz ya da kitaba zgemi denir. Ksa bir zgemi bir kii ile ilgili az bir bilgi verir; uzun bir zgemi ise, o kii ile ilgili birok eyi anlatr. imdi ksa bir zgemite ne gibi bilgiler bulabileceimizi grelim: Thomas Alva Edison Amerikal bir mucitti. 1847 ylnda Ohionun Milan kentinde dodu. ocukluunda okula gitmedi ama kendi bana birok kitap okudu ve deneyler yapt. 1870te piyasaya kard ilk buluu borsa fiyatlarn eride yazmak iin gelitirilmi bir aygtt. Bu buluundan kazand parayla otomatik telgraf aralar yapan bir atlye at. 1877de gramofonu icat etti. ki yl sonra da ilk dayankl elektrik ampuln gelitirdi. Edison dnyann en byk endstri firmalarndan biri haline gelecek olan General Elektrik irketinin de kurucularndandr. 1931de New Jersey eyaletinin West Orange kentinde ld. Edison nerede dodu? Ohionun Milan kentinde. Edisonun en nemli buluu nedir? Gramofon ve elektrik ampul. Edisonun kurulmasna yardmc olduu byk endstri irketinin ad nedir? General Elektrik irketi. zgemii okuyarak kolayca bulabileceiniz bilgilerin yansra gizli gerekleri de kefedebilirsiniz. Edison ldnde ka yandayd? Bu sorunun yantn bulmak iin doum yln lm ylndan karmanz gerekir: Edisonun lm yl : 1931 Edisonun doum yl : 1847 -----------------------------------------------------------------------ld zamanki ya : 84 Edison ilk dayankl ampul ne zaman gelitirdi? Yazda, Edisonun gramofonu 1877de bulduu, iki yl sonra da elektrik ampuln gelitirdii belirtilmektedir. Aradnz bilgiyi bulmanz iin 1877ye iki eklemek gerekir: Gramofonun bulunuu : 1877 ki yl sonras : 2 Ampuln gelitirilmesi : 1879 Gramofonu bulduunda Edison ka yandayd?
DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

Bu bilgiyi bulmak iin, doum tarihini bulu tarihinden karmak gerekir. Gramofonu buluu : 1877 Doum yl : 1847 Gramofonu bulduu zamanki ya : 30 Edisonla ilgili birok bilgi byle ksa bir zgemite bulunamaz. Aadaki sorular yantlayan bilgileri bulmak iin daha uzun bir zgemi gereklidir. Edison ocukluunde niin okula gitmedi? Edisonun ilk ii neydi? Edisonun tm bulular nelerdir? Edisona niin Menlo Park Bycs deniyordu? Edison ampul nasl gelitirdi? 1. 2. 3. 4. 5. 8. sayfadaki sorular iin gerekli olan bavuru kitaplar: Szlk, Ansiklopedi, Atlas, Ansiklopedi, Atlas ya da Yll k. Yerlerle ilgili bilgiler Ev devinizi yaparken gereksinme duyduunuz bilgilerin ou yerlerle ilgilidir. Aradnz yer Asya, Afrika gibi byk bir anakara, ok az kiinin yaad minicik bir ky ya da kasaba olabilir. Dnyada on binlerce yer vardr ve bu yerlerden her biri tekilerden farkldr. Bir yerle ilgili en nemli bilgi yerin addr. Bir yerin adn ve nasl yazlacan bilmiyorsanz, orasyla ilgili fazla bilgi edinemezsiniz. Birok yerin ad ayn olduu iin dikkat edilecek bir baka nokta, doru yer hakknda bilgi toplamaktr. rnein, yurdumuzda Aksaray adl birok yer bulunmaktadr. Bilgi toplarken elde ettiiniz bilgilerin aradnz Aksarayla ilgili olmasna zen gstermelisiniz. Baz yerlerin birka ad vardr. Bilgi edinmek iin bavurduunuz eitli kitaplarda bu adlarn hepsini ayr ayr aramanz gerekir. rnein, bakenti Moskova olan lkenin resmi ad eskiden Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii idi. Ancak birok kii bu lkeye Rusya ya da Sovyetler Birlii derdi. Bilgi edinmek iin bavurduunuz eitli kitaplarda bu adlarn hepsini ayr ayr aramanz gerekir. Bir yerle ilgili bir yaz genellikle farkl adlar bir liste halinde verir. Bu deiik adlar not ederseniz, her adn altndaki bilgileri bulmak iin deiik bavuru kitaplarndan yararlanabilirsiniz. Herhangi bir yerle ilgili nemli bir baka nokta da o yerin konumudur. Bir yerin nerede olduunu bulduktan sonra nasl olduunu anlamak da kolaylar. Bir yer ok kuzeyde, kutup blgesindeyse orada klarn uzun ve souk geecei kukusuzdur. Bir baka yerin
DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

10

tropik blgede, ekvator yaknlarnda olduunu renirseniz, orada iklimin yl boyunca scak olaca dnlebilir. Ayrca o yerin yksek bir da zerinde olup olmadn da aratrmalsnz. Eer yleyse, ekvator yaknnda bile olsa serin olmas olasdr. Bir yerin bykl, o yeri daha iyi anlamanz iin gereken bir baka nemli ipucudur. Byklk genellikle o yerin kaplad kara parasnn alan belirtilerek gsterilir. rnein ABD de Oregon kentinin yz-lm 251.000 km. karedir. Byle byk bir saynn kapsad alan anlamak g olacandan, bunu bildiiniz bir yerin bykl ile kyaslamanz yararl olur. Ankarada oturduunuzu varsayalm. inde yaadnz iin Ankarann byklne ilikin genel bir fikriniz vardr. Ankarann 30.653 km. kare bir alan kapladn da kolayca renebilirsiniz. Amerikadaki Oregon eyaletinin yzlmn Ankarannkine blerek Oregonun Ankaradan 8,2 kat byk olduunu bulabilirsiniz. Bu da size Oregonun yzlmnn 251.000 km. kare olduu gereinden ok daha fazla bilgi salar. Bir yerde yaayan insan saysna nfus denir. Bir yerin nfusunu biliyorsanz, bir baka nemli bilgiye sahipsiniz demektir. Oregonun nfusunun iki milyon olduunu okuduunuzda bu sayy Ankarann 2,5 milyonluk nfusuyla karlatrabilir ve Oregonda Ankaradan daha az insan yaadn renmi olursunuz. Oregonun Ankaradan 8,2 kat byk olduunu gz nne alrsanz, bu eyaletteki nfus younluunun Ankaradakinin 10 kat daha az olduu sonucunu karabilirsiniz. Bir yeri her yn ile tanmak iin o yerle ilgili daha ok bilgi toplamak gerekir. O yerde yaayan insanlarn dilleri, uralar ve yaam biimlerinin bizimkilerden farkl yanlar ile ilgili gereklerini renmelisiniz. O yerin nemli rnleri ve ynetim biimi zerinde bilgi edinmelisiniz. Bylece o yerin tarihi ile ve yllar boyunca geirdii deiikliklerle ilgili bilgileri de bulmanz gerekecektir. Maddeyle ilgili bilgiler Maddeyle ilgili bilgilerin says snrlandrlmayacak kadar oktur. nk madde terimi en uzak yldzdan dnyayla ilgili her eyi kapsar. nsann bugne dek yapt ya da merak duyduu her ey madde ile ilgili bilgi daarcmz oluturur. Her gn yeni bir ey bulunmakta ve bu daarck gittike zenginlemektedir. Maddelerle ilgili doru bilgilerin bulunmasn ve renilmesini kolaylatrmak iin insanlar bu bilgileri konulara ve bilim dallarna gre ayrmlardr.rnein, okulda okuduunuz derslerin konulara ayrlmasnn amac birbiriyle ilgili bilgi ve kuramlar bir araya toplayp daha kolay kavranmalarn salamaktr. Fen derslerinizde dnya ve evrendeki birok eyle ilgili bilgileri renirsiniz. Doa bilimi aslnda daha snrl ve kk birok bilgi dalndan oluur. Bu kk dallardan biri olan biyoloji, canllarla ilgili gerekleri bir araya getirir. Kimya, dnyada ve evrendeki her eyi oluturan maddelerle ilgilidir. Bu kk dallar da bazen daha kk dallara ayrlr. rnein, biyolojinin iki ayr dal vardr; bitkileri inceleyen botanik ve hayvanlar inceleyen zooloji.
DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

11

Grlyor ki, maddelerle ilgili baka bilgileri edinebilmek ve geree ulaabilmek iin fen bilimleri dalnda genelden zele doru bir yol izlemek gerekir. Baka bir deyile, doru bilgi ya da gerei havuza atlan bir taa benzetirsek, ona ulamak iin izleyeceimiz yolu ve genelden zele doru bavurmak zorunda kaldmz bilim dallarn havuzun yzeyinde bu ta evresinde oluan i ie halkalara benzetebilirsiniz. Tpk devekuunun en byk ku olduu gerei gibi. Buradaki gerei havuza atlan ta dersek, tan evresinde oluan ilk halka, devekularyla ilgili tm aratrma ve incelemeler; ikinci halka kularla ilgili bilim dal ornitaloji, daha sonraki nc halka; tm canllar inceleyen biyoloji ve en dtaki byk halka da genel anlamda fen bilimleridir. Baka bir deyile, devekuunun en byk ku olduu gereine ulaabilmek iin bilim dallarnda dtan ie ve genelden zele doru bir yol izledik. nce fen bilimlerine, daha sonra srasyla biyoloji, zooloji ve ornitolojiye ve son olarak da devekular ile ilgili tm aratrma ve incelemelere bavurduk. Bylece istediimiz doru bilgiyi elde edebildik. Maddelerle ilgili gerekleri aratrrken genellikle daha geni bir bilgi dalndan daha dar kapsaml bilgi dallarna geeceiz. Ama bazen tam tersi de olabilir; dar kapsaml bir bilgi dalndan, daha geni kapsaml bir bilgi dalna gememiz gerekebilir. rnein, elinize geen bir kireta paras ilginizi ekebilir. lk nce kiretayla ilgili bir yazya bakarsnz. Buradan kiretann bir tr tortu kaya olduunu renince, baka hangi tr kayalar olduunu merak eder ve daha geni kapsaml bir bilim dal olan kimyaya bavurmanz gerekecektir. Sonu olarak unu belirtelim; maddeyle ilgili gerekleri aratrrken bu gereklerin hangi daha geni ya da hangi daha dar kapsaml bilgi dalnn konular arasna girdiini hep gz nnde bulundurmanz ve aratrmalarnza ona gre yn vermeniz gerekir. Bavuru kitabnn ilk kez kullanl Bir bavuru kitabn ilk kez kullanmadan nce daima birka dakika harcayp o kitap stne bilgi edinmelisiniz. Bunu yaparsanz kitab kullanmanz kolaylar, aradnz bilgileri daha abuk bulabilirsiniz. Kitab atnzda kitabn adn, yazarn ve yaynevini belirten bir sayfa greceksiniz. Bu sayfaya ba sayfadenir. Ba sayfay evirin. Arkasnda yayn hakk (copyright) sayfasn bulacaksnz. Bu sayfa, size kitaptaki verilerin gncellii stne bilgi verdii iin nemlidir. nk tarih belirtilmitir. (c) simgesini ya da copyright szcn izleyen bir ya da birka tarih greceksiniz. Bu sayfada belirtilen en son tarih kitabn ne zaman yaymlandn gsterir. Bu sayfadaki en son tarih 1940 ise kitabn atom enerjisi, uzay yolculuu ya da kinci Dnya Sava ile ilgili fazla bilgi ve veriyi kapsamayaca kukusuzdur. En son tarih 1950 ise kitap 1955 Nobel dl ile ilgili herhangi bir bilgi veremez. En son tarih 1960 ise iinde Muammer Karacann lmne ilikin bir bilgi bulamazsnz. Tarih 1979 ya da daha sonrasn gstermedike kitapta ran devrimi ve Humeyni ynetimiyle ilgili bilgi yok demektir.

DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

12

Ancak unu da unutmayn ki, yakn bir yaym hakk tarihi, bavuru kitabndaki bilgilerin kesinlikle gncel olduunu gstermez. Kitabn gerekten gncel olup olmadn ancak iinde verilen bilgiye bakarak anlayabilirsiniz. Yayn hakk sayfasndan sonra nsz denilen birka sayfa ile karlaabilirsiniz. Bu blmde, kitab yazan ya da yaymlayan kiiler, kitapta ne eit bilgilerin bulunduunu ve bunlarn nasl elde edildiini aklarlar. Bazen de kitabn dzeni zerine bilgi verirler ve kitabn nasl kullanlaca ile ilgili olarak yararl aklamalar yaplr. Bundan sonra bakacanz sayfa konular ya da iindekiler sayfasdr. Bu sayfada kitaptaki ana blmler listelenmitir. Buradaki maddelere bakarken her blm ap iinde ne eit verilerin bulunduunu aratrmalsnz. Bylece ksa srede o kitapta ne gibi bilgiler bulabileceiniz konusunda iyi bir fikir edinmi olursunuz, Artk bilgi aramaya hazrsnz. Alfabetik dzende anahtar szckler nasl aranr? Genellikle bir bavuru kitabnda anahtar szc bulmann en kestirme yolu, kitabn arkasndaki dizine (fihrist) bakmaktadr. Dizin, kitapta kullanlan en nemli anahtar szcklerle birlikte bu szcklerin bulunduu sayfa numaralarn da veren bir listedir. Dizini kullanarak sizi aradnz bilgiye gtrecek anahtar szc listede kolayca bulabilirsiniz. Dizinler, anahtar szcklerin yazlna gre alfabetik olarak dzenlenmitir. Bir anahtar szc ararken, doru yazln iyice bilmeniz gerekir. Szckler alfabetik olarak dzenlendii zaman a ile balayanlar nce gelir. Daha sonra b ile, c ile balayanlar, vb. gelir. Anahtar szcklerin hepsi ayn harf ile balyorlarsa ikinci harflerine, nc harflerine, vb. gre alfabetik olarak dzenlenirler. Aadaki szckler ilk, ikinci ve nc harfleri ayn olduu iin drdnc harflerine gre sralanmlardr: hanc haner handiyse hane hangi hanm hani hanlk hantal ki szcn ilk birka harfi aynysa, iki farkl harf buluncaya dek bakmanz gerekir. Aada ilk yedi harfi ayn olan szcn alfabetik olarak dzenleniini gryorsunuz: Anadolufeneri Anadoluhisar Anadolukava

DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

13

eitli bavuru kitaplarna baktmzda iki ayr alfabetik dzenleme ynteminden ya birinin ya da tekinin kullanldn grrz: 1) Harf harf dzenleme; 2) Szck szck dzenleme. Btn szlklerde kullanlan harf harf dizgesinde anahtar szck gruplar bir tek szck saylr. Rehberlerde ve birok ansiklopedide kullanlan szck szck dizgesinde ise anahtar szck gruplar, gruptaki ilk tam szcge gre alfabetik sraya dizilin . Aada ayn szcklerin her iki dizgeye gre dzenlenilerini gryorsunuz: Harf Harf Szck Szck Kara Ahmet Kara Ahmet Karaba kara buday kara buday Kara Kaan karacier Kara Krgzhan Karadeniz Kara Mustafa Paa Karagz Karaba Kara Kaan karacier Kara Krgzhan Karadeniz Karamanoullar Karagz Kara Mustafa Paa Karamanoullar karanfil karanfil Kullandnz bavuru kitabnn alfabetik dzenlemesinin harf harf yntemine gre mi, szck szck yntemine gre mi yapldn renmelisiniz. Yoksa anahtar szcnz yanl yerde arar ve bulamazsnz. (Telefon rehberinden) Er. Adviye Er-Ben Giyim San.A.. Er Bekir Er-Biki ve Diki Yurdu Er-Bo Plastik Er-El Pazarlama Er Emel Er Ertan Er Erturul Er Esengl Er Fatma Er Fatma Er Fazl Er-Fen San. ve Tic. A.. Er Filiz Er Filiz Er Glhan Er Gnseli Anahtar szcklerin yazl ayn olduu zaman

DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

14

Bazen deiik anlamdaki szckler ayn biimde yazlrlar. Baka baka bavuru kitaplar da bu tr szckleri deiik biimlerde sralarlar. Kullandnz bavuru kitabna dikkatle bakp, yazllar ayn olan szcklerin sralan biimini anlamaya aln. Baz bavuru kitaplar ayn olan szckleri (1) insan adlar, (2) yer adlar, (3) baka eyler olarak sralarlar. Bu dzenlemeye gre bir insann ad bir yerin ad ile ayn biimde yazlyorsa alfabetik dzenlemede o insann ad yerin adndan nceye alnr. Aadaki listede yazllar ayn olan szcklerin (1) nsan adlar, (2) yer adlar ve (3) baka yerler dzenine gre sralan gsterilmitir. ARAS, Tevfik Rt, Trk doktoru, siyaset adam ve diplomat. ARAS; Erzurum ilinin Horasan ilesine bal bir bucak. ARAS, Dou Anadoluda bir rmak. ARAS sradalar. Baz bavuru kutuplar bu szckleri sraya dizerken insanlarn ilk adlarn anahtar szcklerin bir paras sayarlar. Byle bir dzenlemede yukardaki szckler: ARAS (yer) ARAS (rmak) ARAS (sradalar) ARAS, Tevfik Rt olarak sralanrlar. Baz bavuru kitaplar da rmak ve dalarn tam adlarn anahtar szcklerin bir paras sayarlar. Bu durumda yukardaki szckler: ARAS (bucak) ARAS; Tevfik Rt ARAS IRMAI ARAS SIRADALARI biiminde dizilirler. eitli bavuru kitaplar, yazllar ayn olan anahtar szckleri deiik biimde sraladklar iin bu konuda son derece dikkatli olmanz gerekir. nsan adlar nasl aranr? Aradnz anahtar szck bir kiinin adysa, bunu kiinin soyadna gre yaplm alfabetik dzenlemede bulabileceinizi anmsayn. Baz kiilerin soyadlarnn nnde da, de, la,le, von, van gibi ksa szckler vardr. Baz bavuru kitaplar adlar soyadna gre, bazlar da soyad nndeki ksa szce gre alfabetik olarak sralarlar. Aada byle bir liste gryorsunuz.

DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

15

Bir alfabetik dzenlemeye gre: DA GAMA, Vasco LE LESSEPS, Ferdinand VAN GOGH, Vincent VON KARMAN, Thedor Baka bir alfabetik dzenlemeye gre: GAMA, Vasco da GOGH, Vincent van KARMAN, Thedor von LESSEPS, Ferdinand de nsanlarn soyad ya da aile adlar almalar son birka yzyln olgusudur. Daha nceleri kii yalnz ilk adyla bilinirdi. Bazen de, ayn ad tayan bir bakasndan ayrt edilebilmek iin adnn nne doduu kasabann ad, ura ya da babasnn ad eklenirdi. Bu nedenle baz bavuru kitaplar, uzun yllar nce yaam bu kiileri ilk adlarna gre sraya sokarlar. Baz bavuru kitaplar, sanat Leonardo da Vinciyi, L harfi altnda (ilk adna gre) bazlar ise V harfi altnda verirler. (Vinci, Leonardo da). Yine ayn nedenle baz bavuru kitaplarnda sanat Andrea del Sarto ilk ad olan A harfine gre, bazlarnda ise S harfine gre sraya sokulur. Asya lkelerinin ounda aile ad ilk bata, ilk ad sonda yazld iin bu lkelerin insanlar bavuru kitaplarnda da ilk adlar gibi grnen aile adna gre yer alrlar. Aada yldzla gsterilen adlarn alfabetik dzenine dikkat ediniz. CHAMBERS, John (*) CHIANG Kai-shek HARRISON, Benjamin (*) HO Chi Minh Bazen bir kiinin gbek ad gibi grnen ad, gerekte onun aile addr. rnein: DELLO JOIO , Norman MENENDEZ PIDAL, Ramon PONCE DE LEON, Juan Bir bavuru kitabnda bir kiiyle ilgili bilgi ararken, alfabetik srada soyadna gre aramalsnz. Bulamadnz zaman gbek adna, yine bulamazsanz ilk adna gre arayabilirsiniz. Aada ad verilen kiilerin alfabetik sraya gre dizerek kendinizi deneyin. Doru yant iin 36. sayfaya bakn.

DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

16

Ali Niyazi etin Hilmi Seferolu Mmtaz Zeki Erenel Osman Nuri Demiray Melek Iltan Namk Kemal Grl Mge Baarr Deniz Erolu Arif Hikmet Temel Gl Atakan nsanlar ayn ad tadklar zaman nsanlar ayn ad tadklar zaman, eitli bavuru kitaplar da bu adlar alfabetik olarak dzenlerken deiik yollar izlerler. Byk ansiklopedilerde Trklerin adlar soyadlarna gre sralanmtr. Soyad yasasndan sonra da eski adlaryla anlmalar srenlerin bu adlarndan soyadlarna gndermeler yaplmtr. (Abdlhak Hamid, bk. Tarhan) Tarihsel adlarda kk ve ilk ad esas alnmtr. Bu adlardan daha fazla tannr deilse, aile adlar, lakaplar, takma adlar ve mahlaslar madde balndan hemen sonra belirtilmitir. Araplarn adlar bin balants ile yalnz baba adlaryla birlikte verilmitir. (Cafer bin Yahya). Eski harflerle yazlm adlarda eski syleyi esas alnmtr (Ahmed, Celaleddin gibi). Gnmzde ise o kimsenin kendi adn yaz biimine uyulmutur.(Mehmed, Mehmet, hatta Memet). Tek ve ayn adla n yapm eitil kimseler, alfabe dzeninde, doum tarihlerine gre sralanmtr. Hkmdar adlar, bir sayyla birlikte anlyorsa, bu sraya gre verilmitir. (Mahmud I, Mahmud II). Ahmed, mimar (IX yy. ba). Ahmed, Byk Seluklu Devleti emirlerinden (XI. yy.). Ahmed, Marenli Ebubekir olu, Trk mimar (XI.yy.). Ahmed, Mevlit yazarlarndan (XV. yy.). Ahmed, Geylan padiah, Azeri airi (XVI. yy.). Ahmed I, Melik El-Mansur, Artukoullar beyi (1367). Ahmet I, Osmanl padiah (1590-1617) Ahmed II, (ehabettin). Melik - s Salih, Mardin Artuklular boyunun son hkmdar (?1407) Ahmet II, Osmanl padiah (1643-1695). Ahmet III, Osmanl padiah (1830-1876). Baka bir rnek: Abdlaziz, Osmanl padiah (1830-1876).

DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

17

Abdlaziz bin Mervan, Emevi Halifesi Mervan I.in olu (?-704). Abdlaziz bin Mevla Hasan, Fas sultan (1878-1943) Abdlaziz bin Muhammed bin Suud, Orta Arabistan Vehhabi hkmdar (?-1803) Abdlaziz bin Musa I bin Nasr, Samani hanedanndan (X. yy.). Abdlaziz elebi, nl Trk musikisi bilgini (XV.yy. ortalar). Abdlaziz da. Abdlaziz efendi Karaelebizade, eyhlislam, (1575-1618). Abdlaziz efendi Karaelebizade, eyhlislam ilim adam, tarihi ve air. (1591-1658). Ksa bir yazda bilgiler nasl aranr? Aadaki sorular yantlayacak bilgileri aradmz dnelim. Gkova nerededir? Gkovadan geen en byk akarsuyun ad nedir? Her iki sorunun yantn bulmanz iin doru anahtar szck Gkovadr. Bu konuda ksa bir yaz bulmak iin genellikle ansiklopediden yararlanrsnz. lgili blmde unlar yazldr: GKOVA: Gneybat Anadoluda, Kerme Krfezi ile onun uzants olan Gkova Krfezinin yannda bir ovadr. Ovann kuzeyinde dalar, gneyinde tepeler vardr. Gkovaya evredeki da ve tepelerden birtakm dereler iner. Bunlar arasnda kuzeyden gelen en byk akarsu ayderedir. Ovann gneyinden de Karadere iner. Gkova ve evresinde kyler vardr. Mulay Marmarise balayan yol Gkovadan geer. Ova ve evresi douda Kyceize de karayolu ile baldr. Aklamann ilk birka tmcesini okuyarak her iki soruyu yantlayacak bilgileri bulabilirsiniz. Sorular yantlamak iin ansiklopedideki bilgilerden yararlanyorsanz, elden geldiince kendi szcklerinizi kullanmanz gerekir. Sorularn yantlar yle olabilir; 1) Gkova, Gneybat Anadoluda, Kerme Krfeziyle Gkova Krfezinin yanndadr. 2) Gkovadan geen en byk akarsuyun ad ayderedir. imdi ayn yazdan yararlanarak daha baka iki soruya yant verip veremeyeceimizi grelim: 1) Gkova evresinde da ve tepeler var mdr? 2) Gkovadan hangi karayolu geer? Yantlarnz kendi szcklerinizi kullanarak bir kada yazn. Denetim iin 24. sayfaya bakn Uzun yazlarda ve kitaplarda bilgiler nasl aranr?

DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

18

Bir-iki soruyu yantlamak iin yalnzca birka veriye gereksinmeniz varsa, konuyla ilgili bir kitabn tamamn ya da uzun bir yazy okumak istemezsiniz. Aradnz bilgiyi abucak bulmak iin ksa yoldan gitmelisiniz. Aradnz doru bilgileri kapsayan blmleri bulmak iin de, kitab ya da yazy hzla gzden geirirsiniz. Dizin blm yoksa, kitabn konular ya da iindekiler blm aradnz bulmanza yardmc olacaktr. Bazen ansiklopedilerdeki uzun maddelerin banda bir zet yer alr. Bu zet size aradnz blm bulmakta yol gsterebilir. Aadaki sorular yantlamak iin, Danimarka zerinde yazlm bir kitab ya da uzun bir yazy gzden geirdiinizi dnelim. Danimarkann en nemli tarm rnleri nelerdir? Danimarka ordusunun mevcudu ne kadardr? Kitabn konular ya da iindekiler blm ya da yaznn zeti aadaki ana blmleri verir: HALK DOAL YAPI Nfus Blgeler Yaam biimi klim zellikleri Eitim Doal kaynaklar EKONOM YNETM Endstri Siyasal blmler Tarm Hkmet Balklk Yerel ynetim Maliye Siyasi partiler Haberleme Ulusal savunma Ulam D ticaret TARH Danimarka zerine yazlm kitabn ya da yaznn zetini okuyarak, ilk sorunun yantn tarm blmnde, ikinci sorunun yantn da , ulusal savunma blmnde bulabileceinizi grrsnz. imdi ayn zetten yararlanarak, aadaki sorularn yantlarnn verildikleri blmleri bulmaya aln. Doru yantlar 23. sayfadadr. 1) Danimarkadan en ok mal alan lke hangisidir? 2) Danimarkada ka akademi ve niversite vardr? 3) Danimarkada ilk televizyon istasyonu ne zaman kuruldu? 4) Danimarkann en nemli doal kaynaklar nelerdir? 5) Danimarka parlamentosunun ka yesi vardr?

DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

19

Daha ok bilgi elde etmenin yollar Bir ansiklopedideki yaz, yine ayn ansiklopedide bulunan aradnz konuyla ilgili baka yaz ve maddeleri de bulmanza yardmc olabilir. Buna ayn kitapta baka yaz ya da maddelere gnderme yapmak denir. Bu yntem bir konu stne yalnzca bir yaz ya da maddeden bilgi edinmekle kalmayp daha baka yazlar okumanz salar. Bir ansiklopedide una benzer bir tmceyle karlaabilirsiniz: Chicagodaki Lirik Opera Maria Callas (bk.) Amerikan opera sahnesinde sundu. (bk.) ksaltmas, ayn kitapta bir baka yere bavurulacan, ayn ansiklopedide Maria Callasla ilgili baka bir blm olduunu gsterir. Kk boyuttaki byk harflerle yazlan szckler, daha fazla bilgi edinebileceiniz yaz maddelerin adlardr. O konuda daha baka yazlar bulunduunu belirtirler. Baz yaz ve maddelerin sonunda, ayn kitapta bavurulacak teki blmlerin listesi bulunur. rnein, Sava maddesinin sonunda yle bir liste grebilirsiniz: Ek Bavuru Yazlar HAVA GC, DONANMA, DENZDE VE KARADA SAVA, TAKTK, ORDU, ASKER STRATEJ, ULUSLARARASI HUKUK, SAVA SULARI Byle bir liste, ansiklopedide savala ilgili daha baka yazlarn bulunduu belirtir. Kimi kitaplar ise (bak) ya da (bk.) ksatlmalar yerine (bkz.) ksaltmasn yelerler. Bir rnek verelim: Ondrdnc ya ile balayan nc dnemde, us tam olarak ilevini yerine getirmeye balar; gencin kendi kiiliinin bilincine varmasn salar. Hayran olma ve saygl korku, yerini bamsz olma isteine ve eletirisel yarglara brakr. Daha geni bilgi iin bkz.: San, nci, Rudolf Steiner ve Waldorf Okullar, Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt 8 Say 1-4, Ankara 1976. Bu tr gndermelerin sizi kendi banza dnemeyeceiniz yaz ve maddelere ynelten ipular olduuna dikkat ediniz. izelgeden bilgi nasl aranr? nemli bilgilerden birou bavuru kitaplarndaki cetvel, tablo ya da listelerde bulunabilir. Bu tablo ya da listeler yerden tasarruf salarlar. Bir cetvel ya da listedeki bilgilerin her biri bir tmce olarak yazlsayd, kck bir yere sdrlm olan bilgileri vermek iin yzlerce szck kullanlmas gerekecekti. Aada, bir turizm aratrma raporundan alnan bir tablo rnei gryorsunuz.

DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

20

Yllar Girite Turizm Amac Beyan Edenler (1000 gn) Turist Bana Beyan Ortalama Geceleme (gn) Geceleme says (1000 gn) 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 295 375 382 375 424 434 465 500 540 580 625
DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

21

670 714

11,7 10,1 10,8 10 10 10 10 10 10 10 3.451 4.282 4.687 4,650 5.000 5.400 5.800 6.250 6.700 7.140 TABLO : 1 Turist Says ve Geceleme Talebi Projeksiyonu 21.sayfadaki sorularn yantlar iin baklmas gereken blmler: 1) 2) 3) 4) 5) D ticaret, Eitim, Haberleme, Doal Kaynaklar, Hkmet

Baz tablolarda bulunan kk saylar ve yldzlar alttaki dipnotlara baklacan gsterir. (Tablo 2de olduu gibi). Bu dipnotlar tablo ya da listede verilmeyen zel bilgileri kapsarlar.
DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

22

YILLAR 1977(*) 1978(*) 1979 (1) GELR 204.877 230.398 280.727 GDER 268.528 102.476 95.070 FARK -23.651 +127.922 +185.657 (*) Maliye Bakanl kaynaklarna gre. (1) Merkez Bankas kaynaklarna gre TABLO :2 Trkiye Turizm Gelir ve Giderleri (1000 dolar olarak) imdi tabloya bakarak baz verileri anlayp anlamadnz; tablodaki eitli saylar karlatrp birbirleriyle oranlayarak daha ok bilgi elde edip edemeyeceinizi snaynz. Her sorunun yantn bir kada yazarak, yantlarn 31. sayfadaki doru yantlarla karlatrn. 1) Turistik amala yurdumuza geldiklerini bildiren yabanclarn sayca eit olduklar yllar hangileridir? 2) Turist bana ortalama geceleme says hangi ylda en dk olmutur?
DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

23

3) Geceleme says hangi ylda en dk olmutur? Tablodaki kck bir yerde ne kadar bilgi verildiini gryor musunuz? Bu tablodaki her konuya ilikin bilgili birka tmcede yazabilir ve gene de tablodakinden daha ok bilgi veremezsiniz. 20. sayfadaki sorularn yantlar: 1) Gkovann kuzeyinde dalar, gneyinde tepeler vardr. 2) Gkovadan Mula-Marmaris karayolu geer. Resimlerde, emalarda ve haritalarda bilgiler nasl aranr? Aradnz bilgileri ou zaman kullandnz kitaplarda ve yazlarda bulunan resim, ema ve haritalarda grebilirsiniz. Resimler, nesnelerin gerek biimlerini gsterir. Daha nce grdnz kulara hi benzemeyen bir ku grdnz varsayalm. Bu kuun adn renmek istiyorsunuz. Eer ku maviyse, mavi olan kularla ilgili bilgi toplarsnz. Ancak kuun resmini grmeden topladnz bilgilerin aradnz kua ait olup olmadn kesinlikle bilemezsiniz. Thomas Edisonun nasl biri olduunu renmek isterseniz, ona ait bir resim, onu anlatmaya alan bir sr szden daha etkili olur. Michelangelo gibi nl bir sanat zerine aratrma yaptnz dnelim. Tablolarnn ve heykellerinin resimlerini grmedike yaptlar zerine bir fikir edinemeziniz. emalar, bilgileri anlamanza yardmc olmalar iin sanatlar tarafndan yaplan zel resimlerdir. Bir eyi olduu gibi gstermek yerine onu aklamak iin izilirler. Bir motorun ileyiini gsteren ema, motorun her parasnn birlikte nasl altklarn anlamamza yardmc olur. emaya bakmadan, yalnzca szle bir anlatmla bir motorun ileyiini kavramak ok gtr. Bir iein elerini renmek isterseniz her eyi gsteren ve adn veren bir ema ok yararl olur. Oysa yalnzca szl bir tanmlamayla bir iein elerinin neye benzediini anlamak ok zordur. Haritalar yerlerle ilgili bilgilerin veren zel emalar ya da resimlerdir. Haritalara bakmay rendiinizde, siz pek ok bilgi verebileceklerini greceksiniz. Msr-srail Sava konusunda bilgi edinmek istediinizi dnelim. Sava alann gsteren bir harita, ordularn gerek yerlerini ve arpma srasnda birbirlerine hangi ynlerden saldrdklarn anlamanzda yardmc olacaktr.

DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

24

Afrika stnde bir alma yapyorsanz, fiziksel bir harita, dalarn ve llerin yerini grmenizi salar. klim haritas ise Afrikann hangi blgesinin daima scak olduunu, en ok yamurun hangi blgeye dtn belirtir. Bir nfus haritas, bu anakarann hangi blgesinin kalabalk, hangisinin tenha olduunu anlamanza yardmc olur. Siyasal bir harita ise, Afkirada bulunan deiik lkelerin yerlerini gsterir. Tarihsel haritalarn amac Afrikann deiik blgelerinde, deiik zamanlarda var olan devletleri renmenizi salamaktr. Daha fazla bilgi toplamak iin kaynakalardan nasl yararlanlr? Belirli bir konu ile ilgili bilgileri bulmak iin yararlandnz kitap ya da yazda aradnz tm bilgiyi bulamayabilirsiniz. Ancak daha fazla bilgi elde etmenizi salayacak bir baka ipucuna rastlayabilirsiniz. Bu ipucu, Kaynaka denilen kitap listesidir. rnein, folklorla ilgili bir kitapta yle bir kaynaka bulunabilir: And, Metin : Trk Kyl Danslar, 1964, stanbul, zlem Yaynlar. Erdem, Kadri: Ktahya Dnleri, 1948, Ktahya, l Basmevi. Musahipzade, Celal : Eski stanbulda Yaay,1946, stanbul , Trkiye Basmevi. Boratav, Pertev: Folklor ve Edebiyat, 1939, 1945, stanbul, Recep Ulusolu Matbaas. Byle bir kaynaka sizi folklor konusunda baka bilgi kaynaklarna yneltir. Kaynakadaki her maddenin banda yer alan ad, folklorla ilgili bir kitabn yazarnn (ya da yazarlarnn) ad, bazen de takma addr. Yazarn adn kitabn ad, basm tarihi, basld kent ve yaynevinin ad izler. Kaynakaya bakarak size en yararl olabilecek kitaplar seebilirsiniz. rnein, halk oyunlaryla ilgili bir inceleme yapyorsanz nce Metin Andn Trk Kyl Danslar adl kitabna bavurmak size zaman kazandrabilir. Kaynakada size yararl olacana inandnz bir kitap bulduunuzda o kitapla ilgili tm bilgileri bir kada not etmelisiniz. Bu notu okul ya da kent kitaplna gtrp, ktphaneciden size yardmc olmasn isteyebilirsiniz. Aradnz kitab bulmasa bile aradnz konuyu ieren baka birka kitap salk verecektir. Kitaplk grevlisinden kart katalounun nasl kullanlacan size gstermesini rica edin. Bu katalog yalnzca yazar ve kitap adna gre deil, ayrca konulara gre de dzenlenmitir. Aradnz bilgileri bulmakta size ok yardm dokunabilir. Bilgiler de deiir? Bulduunuz bilgilerin geerliliini koruyup korumadna dikkat etmelisiniz. nk bilgiler de zamanla deiirler. Bir zamanlar insanlar dnyann dz olduuna inanyorlard. Ancak bugn dnyann yuvarlak olduu gereini biliyoruz. Bir zamanlar gnein dnyann evresinde dnd sanlrd. Bugn ise dnyann gnein evresinde dndn biliyoruz. Yeryznn biimi ve hareketi ile ilgili eski

DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

25

gerekler yeni bulular nedeniyle deimilerdir. Ayn biimde bugn inandmz gereklerin ou da yarn deiebilir. Zaman tek bana dorular deitirir. Ka yandasn? u anda onbir yandaysanz, bu sorunun yant onbir yandaym tmcesidir. Ancak ayn soru iki yl sonra sorulursa gerek deimi olacaktr. Aada doru yantlar zamanla deien baz sorular gryorsunuz: Erkek izciler ka kiidir? (Bu say her yl deiebilir.) Trkiyenin nfusu ne kadardr? (Trkiyedeki insan says lm ve doumlar nedeniyle her gn deiir). Dnyada ka lke vardr? (Smrgeler bamszlatka ve iki lke birleip tek lke durumuna geldike bu sorunun gerek yant deiir.). Bulular da gerekleri deitirir. nsanlar yeni eyler ve yeni aralar icat ettike doru yantlar ya da bilgileri deitirirler. Aada yantlar yeni bulular nedeni ile deien baz sorular gryorsunuz: Edirneden Ardahana haber gndermenin en ksa yolu nedir? (nce telgrafn, daha sonra da telefonun icad, bu sorunun doru yantn deitirmitir.) stanbuldan Adanaya en abuk biimde nasl gidilir? (lkin trenin, sonra otobs seferlerinin, sonra da uak seferlerinin balamas bu sorunun doru yantn deitirmitir). Kadn orab yapmak iin en ok yararlanlan madde nedir? (Bir zamanlar bu sorunun doru yant ipekti, ancak naylonun bulunuuyla yant deiti. Yeni yapay maddelerin bulunuuyla yine de deiebilir). Bilimsel aratrmalar bir zamanlar doru bilinen bilgileri deitirir. Dnyann biimi ve hareketi ile ilgili bilgilerin, bilim adamlarnn dnyayla ilgili bilgileri arttka deitiklerini daha nce belirtmitik. Labaratuvarlarda alan ve evremizdeki dnyay inceleyen bilim adamlar srekli olarak verileri deitirebilecek yeni bulular yapmaktadr. Aada yantlar yeni bulular nedeniyle birok kez deien birka soru yer alyor: Ka element vardr? (Bilim adamlar yeni elementler kefettike bu sorunun yant da deimektedir). Dnya ka yandadr? (Bilim adamlar, kayalarn yan bulmak iin yeni yollar kefettike bu sorunun yant da deimektedir.)

DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

26

Ka eit ku tr vardr? (Bilim adamlar yeni ku ve hayvan trleri kefettike ve bunlar daha iyi snflandrmay baardka, yaayan canllarla ilgili sorunlarn yantlar srekli olarak deimektedir). iek hastal nlenebilir mi? (Ann bulunuuyla bu sorunun yant deimitir. Ayn biimde, birok hastaln korunma ve tedavisiyle ilgili bilgiler de her yl deiir ). Olaylar doru bilgileri deitirir. Gazeteler her gn bu bilgileri deitiren bir sr olaydan sz ederler. Bir yazar yeni bir kitap yazd zaman bu kitap onun yaamyla ilgili gerekleri deitirir. Kitap yeterince nemliyse o lke edebiyat ile ilgili gerekleri de deitirir. Bir lkenin devlet bakan lrse, hem onun yaamyla ilgili bilgiler, hem de o lkenin tarihi ile ilgili bilgiler deiir. Bir il ya da ileye yeni bir ynetici atanmas bu ilin tarihi ile ilgili bilgileri deitirir. Bir savan kmas ya da sona ermesi, o savaa katlan lkelerin her biriyle ilgili bilgileri deitirir. Bir barajn yaplmas o barajn evresindeki yerlerle ilgili bilgileri deitirir. Ksacas her olay baz bilgilerin deimesine neden olur. Son birka ay iindeki olaylara ilikin bilgi aryorsanz, bir ktphane ya da gazeteye gidip dergi ve gazetelerin eski saylarna bakabilirsiniz. Bulduunuz bilgilerin gncelliklerini korumalarna dikkat ediniz. Son yllardaki bulularn, keiflerin, aratrmalarn ve olaylarn dikkate alnp alnmadn aratrn. Bilgiler bazen eliir Bazen bir yerde okuduunuz bilgilerin bir baka yerde bulduunuz bilgilerle elitiklerini grrsnz. Daha nce de belirttiimiz gibi bu durum bilgilerden bazlarnn gncelliklerini yitirmelerinden doabilir. Bazen gncelliklerini koruyan bilgiler de birbirleriyle uyumazlar, ya da uyumaz gibi grnrler. Bu eit elikiler genellikle dalarn ykseklikleri, rmaklarn uzunluklar, lkelerin yzlmleri, ky eritlerinin uzunluklar gibi doal yapya ilikin lmlerde ortaya kar. Ar Dann yksekliini aratrdmz dnelim. Bu ykseklik bir haritada 5161 m., bir bakasnda 5169m., daha baka bir haritada da 5165 m. olarak verilmi olabilir. Bunlarn hangisi dorudur? Gerekte her lm de ayn derecede doru olabilir. lk nce, bir dan yksekliini lmenin bir odann yksekliini lmekten ok daha g olduunu kavramanz gerekir. Bir gzlemci bulunduu yerle dan tepesi arasndaki ay bir arala gzleyip ler. Deiik yerlerden bunu bir ka kez yineler. En sonra dan yksekliini matematikten yararlanarak hesaplar. Eer gzlem yapp 5158 m., 5169 m. ve 5156 m. bulduysa, bu lmn ortalamasn alp dan 5161 m. olduunu rapora yazabilir. Onu grevlendirmi olan devlet dairesi de resmi haritalarnda dan yksekliini 5161 m. olarak gsterebilir. Belki bu srada bir havaclk kuruluu da pilotlar iin Dou Anadolunun bir haritasn yapmaya karar verir. Uaklarn daa arpmasn kesinlikle nlemek iin haritasna yukardaki saylarn en byn yazmay ye tutar. Bu havaclk kuruluunun haritasnda Ar Dann ykseklii 5169 m. olarak grnr.

DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

27

Birka yl sonra baka bir gzlemcinin yeniden Ar Dann yksekliini ltn dnelim. Bu gzlemcinin lmlerine gre dan ykseklii 5165 m. olacaktr. Devlet yeni bir resmi harita karmak iin vakti erken bulabilir, ancak zel bir kurulu yeni bir yol haritas basmak zereyse, dan ykseklii gsteren bu yeni sayy kullanmak isteyebilir. Bylece her haritada da Ar Dann ykseklii deiik olarak gsterilmi olur. Gerekte hepsi dorudur, ama aralarnda uyumazlk vardr. Bazen de yerlerin nfusuyla ilgili konularda verilen bilgilerin elitii grlr. Nfusla ilgili bilgilerin ayrlklar gstermelerinin eitli nedenleri vardr. Bir haritann dizininde ya da bir cetvelde Karaksenin kylerinden birinin nfusu 87 olarak gsterilebilir. Bir baka cetvelde ise bu saynn 55 olduunu grrsnz. Kyde bulunduysanz, orada ancak iki- dkkan ile drt-be ev bulunduunu bilir ve bu nedenle onbe-yirmi kiiden fazla nfus olamayacan dnebilirsiniz. Bu bilgilerin niin uyumadklarn anlamak iin nfus saylarnn nasl elde edildiini anlamanz gerekir. Bildiiniz gibi, Trk hkmeti lkemiz snrlar iindeki insanlar be ylda bir saymlarn yapar. Ancak ok az kiinin yaad kasaba ve kylerin nfusunu bu listeye koymaz. Bu nedenle cetvel yapan bir kii, bir kyde ka kiinin yaadn mektupla o kyn muhtarndan sorabilir. Muhtar ky seimlerinde oy kullanlabilecek ailelerin tm bireylerini sayp kyde 87 kiinin oturduunu syleyebilir. Bu ailelerden bazlar kyden olduka uzakta oturmalarna karn muhtarn seim blgesinde yer alabilir, dolaysyla ky nfusunu kabartr. Baka bir cetvel yapmcs ise ayn bilgiyi kentteki nfus memurundan sorabilir. Nfus kaytlar eski olduu ve yeni doan ocuklar nfusa henz geirilmedii iin memur kyde 55 kii olduu yantn verir. Yapmclarn aldklar deiik yantlar nedeniyle iki cetvelde kyn nfusu baka baka gsterilecektir. Baz geri kalm lkelerdeki kentlerin nfuslar eitli atlaslarda deiik olarak verilir. Bir Gney Amerika lkesinin bakentinin nfusu bir atlasta 206.634, bir bakasndan 219.100, bir bakasnda da 260.000 olarak gsterilebilir. Bu nfus saylarnn niin elitiklerini anlamak iin bunlarn nereden elde edildiini renmeniz gerekir. Kk lkelerin genellikle her be ylda bir nfus saym yapmak iin gerekli paralar yoktur. Bu nedenle nfus saymn yinelemek iin bazen yirmi-yirmibe yl gemesini beklerler. Baz lkelerde ise hi nfus saym yaplmaz. Bazen de nfus saym yapld halde, saylar bir araya getirip nfus listeleri hazrlamak iin gerekli para bulunmaz. Yukardaki rnekte sz edilen Gney Amerika lkesi son nfus saymn 1950de yapm ve bakentin nfusunu 206.634 olarak saptam olabilir. Bir atlas yapmcs son nfus saymnda belirlenen saynn en dorusu olduunu varsayarak atlasnda bu sayya yer verir. 1958de bu Gney Amerika lkesinin hkmeti saymda elde edilen sayy doum ve lm yzdesine gre oranlayarak bakentin nfusunu tahmin etme yoluna gitmi olabilir. Bylece 1958den sonra resmi tahminlerde bakentin nfusu 219.100 olarak gsterilir. Bir baka atlas yapmcs da atlasnda bu sayy kullanmaya karar verir.

DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

28

1966 ylnda bir nc atlas hazrlanrken yapmc daha gncel bir say kullanmak isteyebilir. Doum ve lm oranlarndan yararlanarak yeni, ama resmi olmayan bir deerlendirme yapabilir. Bu ekilde elde ettii say 260.000 ise yaymlad atlasta bakentin nfusu olarak 260.000 says yer alr. Bylece ayr atlastaki nfus saylarnn hepsi doru olur, ama birbirleriyle uyumazlar. Bir baka uyar: Nfus saylar uyumad zaman iki saydan daha byk olannn daha yeni bir saym gstereceini ummayn. nk yanlabilirsiniz. Baz kent ve kasabalarn bugnk nfuslar on ya da yirmi yl ncekilerden azdr. Nfus saysn doru olarak vermeniz gerekiyorsa nfusun saptand tarihi belirten kaynaklar aratrmanz ve bu saynn gerek bir nfus saymndan m yoksa bir deerlendirmeden mi elde edildiini renmeniz gerekir. Bir olayn gemi olduu tarihi belirten bilgilerin de bazen uyumadklar grlr. Aadaki iki bilgiyi karlatrn: Jones 1966 ylnda Nobel Bar dln ald. 1965 Nobel Bar dl Jonesa verildi. Bu iki bilginin eliirmi gibi grnmeleri yalnzca yzeysel bir olgudur. Aslnda 1965 Nobel dllerini veren komite dl kazananlar aklamak iin 1966 ylna kadar beklemi olabilir. Bu nedenle gerein tamam u ekilde aklanabilir: 1965 Nobel dl 1699 ylnda Jonesa verildi. -----------------------------------------------------------------------24. sayfadaki sorularn yantlar: 1. 1966 ve 1968 2. 1965de 3.1971den 1977ye kadar olan yllarda Aadaki bilgileri de karlatralm. Ahmet 1937 ylnda elektrikli bir konserve kutusu aaca gelitirmek iin almaya balad. Ahmet 1939da elektrikli bir konserve kutusu aaca yapmay baard. Ahmet elektrikli konserve kutusu aaca buluunun patentini 1940 ylnda ald. Ahmet elektrikli konserve aacan ne zaman icat etti? sorusunu yantlamaya altmz dnelim. Bunu ilk kez dnmeye balad 1937 yln, aaca yapmay ilk olarak baard 1939 yln, ya da patentini alarak buluunun devlete resmen tannd tarih olan 1940 yln yant olarak verebilirsiniz. Eer yantnzn tmyle doru olmasn istiyorsanz her tarihi de vermeniz ve bu tarihlerdeki hangi aamalarn ve olgularn nemli olduunu aklamanz gerekir.

DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

29

Daha binlerce bilginin uyumad ya da uyumaz gibi grnd kukusuzdur. Bilim adamlar belirli bir kuun ya da ylann bilimsel ad konusunda anlamazla debilirler. Tarihiler arasnda bir olayn tarihi zerinde gr ayrl kabilir, nk o olayn getii alardan kalma kaytlar elikili, eksik ya da yitirilip gitmi olabilir. Bilginler de anlamayabilirler. baka dillerden evrilen metinlerin anlam konusunda tam

eliki gsteren ya da yle grnen bilgilerle karlatnzda bunlarn niin uyumadklarn aratrmalsnz. Bylece kullanmak istediiniz gerein hangisi olduu hakknda bir karara varabilirsiniz. Bavuru kitaplar yazan kiiler de bazen yanlgya derler. eitli kitaplarda, belirli bir bilgi konusunda eliik varsa, hangi kitaptaki bilgilerin doru olduunu bulmaya almalsnz. Doru olduu sanlan baz bilgiler yanl olabilir Bilgi ararken, doru gibi grnen ancak doru olmayan bilgiler karsnda yanlgdan kanmalsnz. Baz bilgiler konusunda dikkatli olmanz salayacak ipular yakalamak iin bir dedektif gibi almanz gerekir. Byk halk gruplarn ya da birok hayvan ya da maddeyi kapsayan szleri kukuyla karlayn. Byle szlere genelleme denir. Genellemelerden bazlar doru, ama bazlar da yanltr. Aada gerei tam olarak yanstmayan baz genelleme rnekleri gryorsunuz: imen yeildir. (Gerek, imenin bazen kahverengi, bazen sar, bazen de daha baka renklerde olduudur). Romal askerler yiitti. (Gerek, baz Romal askerlerin yiit olduu, bazlarnn da olmaddr). Kular uan hayvanlardr. (Gerek, baz kularn umaddr). Kadnlar fareden korkar. (Gerek, baz kadnlarn fare besledii ve her kadnn fareden kormaddr). Hayvanlarn, bitkilerin, maddelerin insan gibi dnp davrand izlenimi veren bilgilerden kuku duyun. rnein: Ylan fkeyle adama saldrd. (Gerek, ylann adama saldrddr. Ancak ylann fkeli olup olmad bilinmez). Aa yamura susamt. (Aacn suya gereksinmesi olabilir. Ancak susam olamaz.) Kaya paras uzun sre insanlarn kendisini bulmasn beklemiti. (Kayalar ve teki cansz eyler bir kimseyi bekleyemezler). nsanlar, yerleri ya da eyalar iyi ya da kt, gzel ya da irkin olarak tanmlayan szckler konusunda dikkatli olun. Bu tr szckler deer yargs belirten szcklerdir ve bir
DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

30

gerei gstermekten ok yazarn dncesini belirtirler. Byle deer yargs tayan birka rnek verelim: Ynetici zalim bir adamd. (Bunun gerek yarglardan kabul edilmesi iin yazarn, yneticinin niin ve ne kadar zalim olduunu gsteren rnekler vermesi gerekir). Ylan irkin bir hayvandr. (Bu yalnzca kendi dncesidir. Ylanlar seven insanlar bu dnceye kar kabilirler). Ltfi Krdar iyi bir valiydi. (Yazar, Krdarn valilii srasnda iyi ve yararl davranlarndan rnekler vererek bunu kantlamaldr). Kazm Paa sava ve dmeyi severdi. (Bunun doru bir bilgi olmas iin, paann savala ilgili dncelerini, kendi szleriyle belirttii blmlere yer verilmelidir). Bir eyin iyi, kt ya da en iyi, en kt, en byk, vb. olduunu belirten, genellikle en szcn ieren bilgilerden kuku duyun. Bir eyin en st derecesinden sz eden bilgilerin doruluklarn kantlamak iin karlatrlan her eyin iyice denetlenmesi gerekir. rnein, Dnyadaki en yal papaan budur derse, bunun gerek olmadndan emin olabilirsiniz. Bu savn doruluunu kantlamak iin dnyada yaayan tm papaanlarn, yan aratrmak gerekir ki, bu da olanakszdr. Aada buna benzer birka rnek gryorsunuz: en eski ev en yksek direk en kk sere en gzel kz en byk fil en ok kullanlan metal Byle tanmlamalara rastladnz zaman, doruluklarn kantlamak iin daha baka bilgiler aramanz gerekir. Doru bilgileri bulmak iin yaplacaklarn listesi Doru bilgileri ararken aadaki listeden yararlann. Bu liste size dnmeniz ve yapmanz gereken eyleri anmsatmakta yardmc olacaktr. 1. Ne eit bir bilgi aradnz renin. Kim? sorusu, yant bir insan ad olan bilgileri arar. Nerede? sorusu, yant bir yer ad olan bilgileri arar. Ne zaman? sorusu, bir olayn ne zaman getiini belirten bilgileri arar. Ne? sorusu, genellikle maddeyle ve olaylarn aklanmasyla ilgili bilgileri arar. Ka? sorusu, yant saylar ve ller olan bilgileri arar.

DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

31

Niin? ve nasl sorular, olaylarn olu biimini ve nedenlerine aklayan bilgileri aratrr.

2. Sorunuzdaki anahtar szck ya da szckleri bulun. nce anahtar szcn yazlndan emin olun. Bylece, bir liste ya da dizindeki alfabetik sralamada szcn yerini kolayca bulabilirsiniz. Anahtar szck bir insan ad mdr? Anahtar szck bir yer ad mdr? Anahtar szck bir madde ad mdr? 3. Bilgileri nerede arayacanz dnn. Ansiklopediler, insanlar, yerler ve maddelerle ilgili bilgileri kapsarlar. Ayrca ilerinde baz cetvel ve haritalar da bulunur. Szlklerde her gn kullanlan szcklerle ilgili bilgiler vardr. Atlaslar, yerlerle ilgili bilgileri cetvel, tablo ve haritalar yoluyla verirler. Yllklarda ksa bilgiler cetveller eklinde verilir. Bunlar genellikle belirli bir ylla ilgili verilerdir. 4. Bavuru kitabn doru kullanabiliyor musunuz? nsz okudunuz mu? Konular ya da iindekiler blmne baktnz m? Dizindeki anahtar szckleri aradnz m? Uzun bir yazdan yararlanyorsanz, aradnz bilgileri iermesi olas blm bulmanz salayacak ana blm balklarn incelediniz mi? Cetvel ya da tablolara baktnz m? Resimlere, emalara ve haritalara gz gezdirdiniz mi? Daha fazla bilgi toplamak iin kitaptaki gndermelerden yararlandnz, nerilen teki blmlere baktnz m? Baka bavuru kitaplarndan yararlanmanz salayacak kaynakalar kullandnz m? 5. Bulduunuz bilgileri denetleyin. Bilgiler gncel mi? Bilgiler arasnda eliki var m? Bilgiler doru mu?

DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999

32

Okul ya da kent kitaplnzn, zevk iin kitap okumaktan baka, aradnz bilgileri bulmak iin de yararlanabileceiniz byk ve cretsiz bir kitap deposu olduunu unutmayn.

18. sayfadaki adlarn alfabetik sralanmas Atakan, Gl Baarr, Mge etin, Ali Niyazi Demiray, Osman Nuri Erenel, Mmtaz Zeki Erolu, Deniz Grl, Namk Kemal Iltan, Melek Seferolu, Hilmi Temel, Arif Hikmet BLGLK WEBSTER ANSKLOPEDS CLT - 5 Sayfa, 21-45ten alnmtr.

DERLEYEN MURAT BAYHAN,1999