ORHUN YAZITLAR Orta Asyada Orhun Tola ve Selenga rmaklar havzasnda (Gnmzde Moolistan) Gktrklerden kalan Trke yaztlardr.

Bu yaztlarn balcalar Kltigin,Bilge Kaan,Tonyukuk, ngin, Kuli-or,Selenga,Karabalgasun ve Suci yaztlardr. Bu yaztlarn tmne Orhun yaztlar denir. Bunlardan en nemlileri Kltigin ve Bilge kaan yaztlardr. Orhun Irmann ve Koo aydam Ad verilen i gln yaknlarnda bulunan iki mezar ant birbirinden 1 km kadar uzaklktadr. Kltigin Yaztn aabeyi Bilge Kaan 732 de diktirmitir. 4 Yz bulunan yaztn bat yznde ince br yzlerinde Trke yazlar yer almaktadr. Yaztn Dou yznde 40 kuzey ve gney yzlerinde 13 er satr vardr. Satrlar yukardan aaya doru yazlm ve sadan sola doru istiflenmilerdir. Yaztn evresindeki alanda Kltiginin yapt savalarda ldrd dman saysnca dikilen balballar grlr. Yaztn gney yznde Bilge kaan ulusuna hitap etmekte,Trk ulusu iin yaptklarn,lkesinin snrlarn genilettiini, her yerde Trk adn duyurduunu,yoksul halk zenginletirdiini vnle anlatmaktadr. Yaztn kuzey ve dou yzlerinde Kltigin in yiitliklerinden sz edilmekte,yapt savalar ve gsterdii byk baarlar anlatlmaktadr. Yaztn ince olan bat yznde Trk- in dostluundan sz edilmekte ve Kltigin vgl bir dille tantlmaktadr. Kltigin yazt yeeni Yollu Tigin tarafndan yazlmtr. Antn evresinde Kltiginin heykelinin ba ksm ile karsna ait heykelin gvde ksm bulunmutur. Bilge Kaan Yazt 735de bilge Kaann olu tarafndan diktirilmitir. Yap bakmndan Kltigin Yaztna benzer. Dou yznde 41 kuzey ve gney yzlerinde 15er satr vardr. Bat yznde ince yazlar yer almaktadr. Bu yaztta da Bilge Kaan konumaktadr. Bu yzden olacak, Kltigin Yaztndan baz blmler bu yazta aynen aktarlmtr. Bununla birlikte Kltiginin lmnden sonraki olaylarla bilge Kaann belirli ya dnemlerinde yapt nemli savalar bu yazta eklenmitir. Bu yazt da Yollu Tigin tarafndan yazlmtr. Antn evresinde Bilge Kaann ant mezar,heykelleri,balballar ve talar bulunmaktadr. ORHUN YA DA GKTRK ALFABES Orhun yaztlarnda kullanlan alfabeye Orhun ya da Gktrk alfabesi denir. Bu alfabenin hangi tarihten beri kullanld kesin olarak belirlenememitir. Trklerin Bugn iin bilinen ilk ulusal alfabesi olarak kabul edilen Orhun Alfabesinin kkeni konusu da tartmaldr. Kimi dilciler bu alfabenin Likya,Hitit,Arami alfabelerinden trediini ileri srerken kimi bilginler ise bu alfabenin kayna olarak Trk Damgalarn gstermektedir. (Ok okunan harf oka y harfi yaya b harfi Eb yani eve t harfi ta yani daa benziyor) Bilim dnyasnda Orhun alfabesine Eski skandinav,Germen gizli yazsna benzedii ileri srlerek Runik Trk yazs ad da verilmektedir. Orhun Alfabesinde 38 harf vardr. Bunlardan 4 nl,34 ise nszdr. Orhun harfleri birbiri ile bitimez,kelimeler aralarna iki nokta st ste konarak ayrlr. Kelimenin

bandaki ve iindeki nller yazlmaz,yalnzca sonundaki nl yazlr.yaz sadan sola yazlr. YAZITLARIN DLSEL TARHSEL SYASAL NEM Orhun Yaztlar, Trk dnyas iin bir ok ynden nem tar. Bunlarn banda da yaztlarn Trkenin ilk yazl belgeleri olmas gelir. Gerekten de gnmze dek yaplan aratrmalara gre Orhun alfabesiyle yazlm yaztlar ve belgeler Trk dili tarihinin ilk somut verilerini oluturur. Bu yaztlarn dili incelendii zaman Trkenin o dneme gre olduka gelimi bir dil olduu gzlemlenir. Bundan da Trkenin olduka eski ve kkl bir dil olduu sonucu karlabilir. Gerek dilbilgisi birimlerinin eitlilii gerek szck daarcnn zenginlii bu gelimiliin balca kantlar arasnda saylabilir. Orhun yaztlar dz yaz rnei olup An-Sylev karm bir trde yazlmtr. Tonlayc zelliklerin,vurgulama biimlerinin,konuma dilinin btn olanaklar kullanlarak uygulanmas, Trkenin szl ve yazl anlatma ne kadar iyi bir yatknlk gsterdiini gzler nne sermektedir. Orhun yaztlarnn ikinci vurgulanmas gereken yn de tarihsel ve siyasal bir ierik tamasdr. Orhun yaztlar Trk tarihi, toplum yaam, kltrel yaps ynnden de aydnlatc bilgilerle doludur. Yaztlar, Gktrk Kaanlnn resmi azndan yazlm bir tarih grnmndedir. Yaztlar, zellikle de Kltigin ve Bilge Kaan Yaztlar siyasal bir bildiririyle donatlmtr. Trklk bilincini oluturmak ve Trk birliini salamak Kendinden nceki kaanlar gibi Bilge kaan da Orta Asyada Trk birliini gerekletirmeyi siyasal ama olarak her eyin stnde tutmutur. Bir askerlik ve siyaset tarihi de saylabilecek yaztlarda ile yani devlete,ulusal bilince ve ulusal birlie verilen nemin her biimde n planda tutulmas bouna deildir. Var olmann temel koulu budur.