Hazrlayan: Y.Do.Dr.

Yaar AVAR

KROMATOGRAFK METODLAR Kromotagrafi genel anlamda bir karm oluturan bileiklerin veya maddelerin iki ayr faz arasnda ve bu fazlardaki hareket hzlarnn farkllklarna dayanarak hem nitelik hem de nicelik olarak ayrtrlmas ilemidir. rnein CO2 suda metandan daha hzl znen bir maddedir. Bu yzden havada her iki maddenin bulunmas durumunda bu havann su ile temas etmesi durumunda CO2 metandan daha gl bir ekilde suda znme eilimi gsterecektir. Modern kromatografide karmn ayrtrlmasnda iki farkl faz kullanlr, bunlar sabit faz ve hareketli fazlardr. Sabit faz sv da olabilir kat faz da olabilir. Hareketli veya tayc denilen faz ise hem sv hem de gaz faznda olabilir. Hareketli fazn gaz olmas durumunda sistem Gaz Kromatografisi (GC) diye tanmlanmaktadr. Tayc ya da hareketli ksmn sv olmas durumunda ise Sv Kromatografisinden (LC) sz etmek mmkndr. Sistemin bir dier tanmlanma kriteri ise sabit fazn durumuna gre yaplr. Bu durumda tayc ksm gaz ve sabit ksm sv ise bu sistemler Gaz-Sv Kromatografisi diye tanmlanmaktadr. Sv Kromatografisi zelikle gnmzde olduka gelitirilmi durumdadr. Daha gelimi aparatlarla gnmzde bilinen ismi HPLC denilen (High-performance liquid chromatography) cihazdr. HPLC cihazn sabit ksmnda ion reinesi kullanlmas durumunda sistem yon Kromatografisi olarak tanmlanmaktadr. Sabit ve hareketli fazn durumuna gre kromatografiler; Sv-Sv kromatografisi Sv-Kat kromatografisi Gaz-Sv kromatografisi Gaz-Kat kromatografisi diye drt gruba ayrlmaktadr. Kromatografide iki nemli zellik vardr bunlardan birisi maddenin tespiti ve dieri ise karmda ne kadar olduudur. Bu amala her bir kirletici iin farkl hassasiyetlerde lm yapan ok sayda detektr alglaycs bu cihazlarda kullanlmaktadr. zellikle evre Mhendislii alannda kromatografi teknolojisi olduka yaygn bir ekilde kirletici parametrelerin belirlenmesinde kullanlmaktadr. Gelien endstrileme ile birlikte meydana gelen kirletici tr ve miktarlarn kromatografi yntemleri ile kompleks bileiklerde ppb veya g/L mertebesinde belirlemek mmkndr.

Gaz Kromatografisi (GC) Uucu organik bileiklerin tespitinde olduka yaygn olarak kullanlan GC, evre Mhendislii alannda 1951 ylndan itibaren gelierek ve olduka ok ynl kullanm olan bir teknolojidir. zellikle rutin analiz yntemleri ile belirlenmesi g ve zaman alan kirleticilerin bu yntemle belirlenmesi ncelikli tercih nedenidir. Gaz kromatografisinde analizi yaplacak bileiin mutlaka buharlatrlmas gerekmektedir. Bunun iin bir GC cihaz toplamda 6 ana paradan olumaktadr. Bunlar, tayc gazn basn ayarn yapacak bir reglatr ve valf nitesi, enjeksiyon sistemi, ayrma kolonu, detektr, detektrn iine konduu ve sabit scakl salayan blge ve bir kaydediciden olumaktadr. Tayc gaz genelde Helyum, Hidrojen veya Azot olur. Belirli bir scaklkta ve akm hznda karm kolon iinden sprerek buharlatrr. Numuneler genelde kolona bozunmaya neden olmayacak kadar ksa srede ve kk hacimlerde ( L) enjekte edilirler. Ve aniden numune buharlatrlarak gaz fazna dntrlr. Ve tayc gaz ile birlikte kolon iinde srklenir. Kolon boyunca kolon iinde ilk olarak adsorbe edilen madde sonradan gelen gaz ile tekrar desorbe edilir ve bylece kolonun deiik noktalarnda ve deiik zamanlarda kolon iinde ortaya kan gazdaki kirletici parametresi bir detektr yardm ile kaydedilir. Ve klar kaydedicide pik eklinde grafie dklr. Her bir pik bir kirletici parametreyi ifade etmektedir. Her bir pikin alan kirletici konsantrasyonu deerini ifade etmektedir. Kromatografi kolonlar genelde cam veya metal tplerden yaplm olup, dolgulu kolonlardr. Bu dolgu malzemeleri ya inert kat maddelerden veya silikon ya ve polietilen glikol gibi svlardan olumaktadr. Ve boylar 1-10m arasnda aplar ise 3-6mm arasnda deiir. Sabit fazn sv olmas durumunda; kolondan geen gaz fazndaki kirleticilerden, sv ierisinde rahat znen maddelerin kolon boyunca hareketinin yava olduu, sv ile daha az znen maddelerin ise kolon iindeki hareketinin daha hzl olduu gzlemlenir. Uygun sabit faz, kolon tr ve boyunun seimi ile birok gaz fazndaki kirletici bileiklerin ayrtrlmas kolay olmaktadr. Son zamanlarda en iyi sonu veren kolon trlerinden biri de kapiler kolonlardr. Bunlarn aplar 0,20,4mm ve boylar ise 20-30m ye kadar kmaktadr. Kolonun i ksmnn duvarnda kat bir malzeme vardr organik kirleticiyi ihtiva eden gaz, kolonun ortasndan geerken farkl zamanlarda kirletici kolonun farkl blgelerinde ortaya

kacaktr. Bu durumda 20 bileik veya madde tespit edilebilmektedir. zellikle kapiler kolonlar olduka kompleks bileiklerdeki ok sayda kirletici parametrelerin belirlenmesinde kullanlmaktadr. Kolon boyunun uzun olmas zellikle fiziksel karakteristikleri birbirine benzeyen parametrelerin birbirinden ayrtrlmasnda daha iyi sonu vermektedir. Kolonun ve numune scaklnn yeterli derecede olmasna dikkat edilmelidir. nk genelde sv fazda pskrtlen karmn uygun scaklktaki hcre ierisinde tamamen gaz fazna gemesi gerekmektedir. Bu amala hcredeki scakln, bileiin iinde bulunan btn organik maddelerin buharlama derecesinden daha yksek sda bir scakla sahip olmas gerekmektedir. nk Gaz kromatografisinde sadece gaz fazna dntrlm rneklerdeki kirleticiler tespit edilebilmektedir. Kat numunelerde analizlerin yaplmas durumunda az miktarda kat numuneden alnr ve bir tp iine yerletirilir. Tp, daha sonra GC ierisinde uygun stma blmesine yerletirilir ve uygun elektrik akm verilerek tpn iindeki kat maddenin tamamen gaz fazna geirilmesi salanr ve sonra tpn az alarak buharlaan gaz, tayc gazla kolon iine sprlr. Detektr olarak Gaz kromatografisinde farkl trden detektrler kullanlmaktadr. Bunlar anaerobik gazlarn analizinde tavsiye edilen Termal letkenlik Detektrleri (TCD), yksek hassasiyetteki inorganik ve organik bileiklerin tespitinde kullanlan Alev yonizasyon Detektrleri (FID), ift bal kk organik molekllerin tespitinde ise Foto yonizasyon Detektrleri (PID), pestisit, trihalometan ve g mertebesinde bulunan klorl solventlerin tesipitinde ise Elektron Yakalama Detektrleri (ECD) veya Elektrik letkenlik Detektrleri (ECD) gibi detektrler kullanlmaktadr. Detektr kompartmannn scakl rnek buharnn youmasn nlemek amac ile yeteri kadar yksek scaklkta olmaldr. Detektrler, zerine gelen pikleri 1 sn ve daha ksa srede yakalayabilmesi iin kararl, dorusal ve niform tepki vermelidir. HPLC (High performance liquid chromatography) HPLC genelde uucu olmayan organiklerin tespitinde kullanlan bir cihazdr. Bu yntemle amino asitlerin, proteinlerin, phenollerin, nukleik asitlerin, ve hidrokarbonlarn, antibiotiklerin ya asitlerin, karbonhidratlarn, pestisitlerin belirlenmesinde

kullanlmaktadr. Burada tayc sv, sisteme yaklak 40 atm basnta verilir. Bazen kolon ncesinde bir n kolon bulunabilir bu n kolonun amac mevcut analizin gerekletirildii kolonun mrn uzatmak ve giriim yapabilecek kirletici parametreleri nlemek amac ile kullanlmaktadr. HPLC de analitik kolondan kan numuneler detektrde tutulur ve tayin

edilerek kaydedilir. lm aralnn hassasiyetine ve tespit edilecek bileiin trne gre uygun tayc solvent, kolon ve detektr tasarm yaplmaldr. Kullanlan solventler su, hekzan veya methanol olabilir. HPLCde kolon uzunluu 10 ile 30 cm arasnda deiir. GC deki gibi uzun deildir. Kolon aplar ise 4-10mm arasndadr. Ve kolon iinde kullanlan dolgu malzemesi niform yapda ve ap ise 3-10 m arasndadr. Genelde kullanlan dolgu malzemesi inert karakterdeki silika trndendir. Ktle Spektrofotometresi (MS) MS zellikle ok eitli organik maddelerin su ve atksu ierisinde analiz edilmesinde GC ile birlikte kullanlan bir yntemdir. MS aslnda bir cihazdr ve GC ye verilen numunedeki moleklleri veya iyonlar ktlelerine gre snflandrabilen bir cihazdr. Analizi yaplacak madde hzl elektron akmlar ile bombardman edilerek buharlatrlp iyonize edilirler. Ve oluturulan elektrik akm yardm ile iyonize hale gelen iyonlar bu elektrik alan yardm ile gaz akmndan ekilirler. Ve seilen uygun bir detektr yardm ile hem nitelik hem de nicelik olarak farkl arlklardaki partikller kaydedilir. MS sisteminde ktle-uygulanan (m/z) elektrik yk nemlidir. Her bir organik molekln paralanmas iin belirli bir yk alma kapasitesi (m/z) vardr. Younluu bilinen bir maddenin sahip olduu m/z oran ile elde edilen llen maddenin m/z deeri kyaslanarak mutlak tanmlama yaplabilir. X-Ray X-Ray ksa dalga boylu yksek elektrik enerjili elektromagnetik radyasyondur. Daha uzun dalga boylu olanlar (grnr k) zellikle analiz almalarnda kullanlmaktadr. X-Ray absorpsiyonu atomik seviyelerde gereklemektedir. X-Ray absorpsiyonu ncelikle dk atomik arlkl maddelerden oluan rneklerdeki ar elementlerin analizlerinin yaplmas amacyla kullanlmaktadr. zellikle uranyumun belirlenmesi iin olduka yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. X-Ray emisyon ve X-Ray floresan sistemleri zellikle metal analizlerinde olduka yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Numune yksek enerjiye sahip X-Ray ile bombardmana maruz braklr. Numunedeki belli elementler X-Ray i absorbe eder ve tekrar daha dk enerji ile XRay i geri verir. X-Ray atomda bir boluk oluturarak bir elektronu dar karr ve atom etrafnda bir elektron halkas oluturur. Ve dier halkalardaki elektronlarla bu atomdaki

boluklar doldurularak atom tekrar eski stabilitesine kavuur. Her seferinde bir elektron alnr, ve atom daha az enerjili bir ortama doru hareket eder. Ve ortaya kan radyasyon, ilk ve son enerji durumlarna gre belli bir dalga boyu ile yaylr. Yaylan radyasyonun enerjisi, aa kan her elementin analiz edilmesini salamaktadr. X-Ray floresann en byk avantaj su ierisindeki ar metallerin hzl bir ekilde analiz edilmesini salamasdr. Bunun iin ncelikle analizi yaplacak su bir filtreden geirilir daha sonra bu filtre kd X-Ray floresana maruz braklr. Bu teknik zellikle gelecek yllarda daha fazla kullanlacak bir teknik olma yolunda ilerlemektedir. Radyoaktivite Su ve atk sularda radyoaktivite hem doal kaynaklardan hem de insan faaliyetlerinden dolay meydana gelebilir. Radyoaktivite baz maden yataklarndan, baz medikal faaliyetlerden veya nkleer aratrma merkezlerinden atlabilmektedir. Radyoaktivite lmleri, ciddi bilimsel altyap gerektiren teknolojiler kullanlarak yaplmaldr. Gross ve Gross lmleri hem ksa srede sonu vermekte, hem ucuz yntemlerin banda gelmektedir. Bunun yannda gross lmleri numunenin izotopik karakteri hakknda herhangi bir bilgi vermemektedir. Ayrca numunede znm kat madde miktar yksekse hassasiyet azalmakta ve radyasyon dozunun tahmini yaplamamaktadr. Radyoaktivite lmleri iin numuneler yaplacak analiz trne bal olarak yaklak 0,518L hacimlerdeki kaplara alnr. Kaplar plastik (polietilen) veya cam trnde olabilir. Numuneler en fazla analizden nce 16 saat sre ile bekletilebilir ve bu arada numunen pH <2 dir. Radyoiodine ve tritium iin herhangi bir koruyucu kimyasal kullanlmasna ise gerek yoktur. Gerekli hazrlklar yapldktan sonra radyoaktivite saym yaplr. Radyoaktivite saym iin birok yntem vardr. Bunlar iinde yaygn olarak kullanlanlar; Gama spektrofotometresi Alfa spektrofotometresi Alfa nm sayac Sv beta nm sayac

EKLER

GC alma prensibi

GC cihaz (Perkin-Elmer Autosystem GC)

Dolgulu kolon GC iin

Kapiler kolon GC iin

HPLC cihaznn ematik olarak gsterimi

HPLC Cihaz

HPLC Kolonu