HAVA KRLLNE GENEL BAKI

REFK SAYDAM HIFZISSIHHA MERKEZ BAKANLII EVRE SALII ARATIRMA MDRL

NDEKLER I. I.I. 1. 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.4.1 1.4.2. 1.4.3. 1.4.4. 1.4.5. 1.4.6. 2. 2.1. 2.1.1. NSZ GR

Atmosfer Tanm Atmosferin Bileimi Atmosferin Katlar Hava Kirliliini Etkileyen Faktrler Scaklk Basn Rzgar Ya Nem Gne Radyasyonu Hava Kirliliinin Kaynaklar Yapay Kaynaklar Yapay Kaynaklardan OluanKirlilii Etkileyen Faktrler Hava Kirliliini Oluturan Kirleticiler Kaynaktan klarna Gre Primer Kirleticiler Sekonder Kirletciler Kaynaklarna Gre Kirleticiler Doal Kaynaklardan Oluan Kirleticiler Yapay Kaynaklardan Oluan Kirleticiler Kimyasal Yaplarna Gre Kirleticler norganik Gazlar Organik Gazlar Partikller Hava Kirliliinin Etkileri Tanma ve Birikim Tanma Birikim Ortam Hava Kirlilii lkemizde Hava Kirlenmesine Ynelik Olarak Yaplan almaIar Kirletciler Kkrt Dioksit ve Partikler Madde Kkrt Dioksit, Partikler Madde ve Asit Aerosolleri Oluum Kaynaklar

3. 3.1. 3.1.1 3.1.2. 3.2. 3.2.1. 3.2.2. 3.3. 3.3.1. 3.3.2. 3.3.3. 4. 5. 5.1. 5.2. 6. 7.

8. 8.1 8.1.1.

8.1.2. 8.1.3. 8.1.4. 8.1.5. 8.1.6. 8.2. 8.2.1. 8.2.1.1. 8.2.1.2. 8.2.1.3. 8.2.1.4. 8.2.1.5. 8.2.2. 8.2.2.1. 8.2.2.2. 8.2.2.3. 8.2.2.4. 8.2.2.5. 8.2.3. 8.2.3.1. 8.2.3.2. 8.2.3.3. 8.2.3.4. 8.2.3.5. 8.2.4. 8.2.4.1. 8.2.4.2. 8.2.4.3. 8.2.4.4. 8.2.4.5. 8.3. 8.3.1. 8.3.2. 8.3.3. 8.3.4. 8.3.5. 8.3.6. 8.4. 8.4.1. 8.4.2. 8.4.3. 8.4.4. 8.4.5. 8.4.6. 8.5. 8.5.1. 8.5.2.

Kkrt Dioksit,Partikler Madde ve Asit Aerosollerinin Oluum Kaynaklar lm Yntemleri Maruziyet Yollar Kinetik ve Metabolzma Salk zerine Etkileri Atmosferdeki Metalik Partikller Kurun Oluum Kaynaklar Havada Bulunuu Maruziyet Yollar Kinetik ve Metabolizma Salk Etkileri Kadmiyum Oluum Kaynaklar Havada Bulunuu Maruziyet Yollar Kinetik ve Metabolizma Salk Etkileri Nikel Oluum Kaynaklar Havada Bulunuu Maruziyet Yollar Kinetik ve Metabolzma Salk Etkileri Asbest Oluum Kaynaklar Havada Bulunuu Maruziyet Yollar Kinetik ve Metabolizma Salk Etkileri Azot Oksitleri Oluum Kaynaklar Havada Bulunuu evrede Azot Tanm lm Yntemleri Maruziyet Yollar ve Metabolizma Salk Etkileri Ozon ve Dier Fotokimyasal Oksitleyiciler Oluum Kaynaklar Havada Bulunuu lm Yntemleri Kinetik ve Metabolizma Maruziyet Yollar Salk Etkileri Hidrokarbonlar Oluum Kaynaklar Havada Bulunuu

8.5.3. 8.5.4. 8.6. 8.6.1. 8.6.2. 8.6.3. 8.6.4. 8.6.5. 8.7. 8.7.1. 8.7.1.1. 8.7.1.2. 8.7.1.3. 8.7.1.4. 8.7.1.5. 8.7.1.6. 8.7.1.7. 8.7.2. 8.7.2.1. 9. 10. 11.

lm Yntemleri Salk Etkileri Polinkleer Aromatik Hidrokarbonlar (PAH) Oluum Kaynaklar Havada Bulunuu Maruziyet Yollar Kinetik ve Metabolizma Salk Etkileri Karbon Oksitleri Karbon Monoksit Oluum Kaynaklar Havada Bulunuu Maruziyet Yollar lm Yntemleri Kinetik ve Metabolizma Salk Etkileri Maruziyet Seviyeleri Karbon Dioksit lm Yntemleri Smog ve Fotokimyasal Smog Uyar Kademeleri Hava Kirlenmesinin nlenmesinde Alnabilecek nlemler Kaynaklar

12.

I.I. GR
Atmosferi meydana getiren gazlarn karmlarndan oluan hava, canl organizmann yaam srecindeki en nemli gelerden biridir. Bir insann gnde yaklak olarak 2.5 lt. su, 1.5 kg. besin, 10 - 20 m3 hava gereksinimi vardr. Ala 60 gn, susuzlua 6 gn dayanabilen insan, havaszla ancak 6 dakika dayanabilmektedir. nsan, hayvan, bitki veya eyalara zarar verebilecek miktarlarda toz, tts (fume), gaz, sis (mist), koku, duman veya buharlar gibi d atmosferde bulunan bir veya daha fazla kirletici hava kirliliine neden olmaktadr. Hava kirlenmesinin geni anlamda tanmn," Havann doal yapsnda bulunan esas maddelerin yzde miktarlarnn deimesi veya yapsna yabanc maddelerin girmesi sonucu insan saln ve huzurunu bozan hayvan, bitki ve eyaya zarar verecek derecede kirlenmi olan havadr " eklinde yapabiliriz.

1. ATMOSFER
1.1 TANIM Yer kresinin etrafn saran gaz ktleye atmosfer denir. Atmosfer iinde bulunan oksijen hayatn gelimesini temin ettii gibi, meydana getirdii dier uygun artlarla da hayatn srekliliini salar. Bunun yan sra gneten dnyaya gelen enerjinin tekrar uzaya srratle dnmesini nler. Atmosfer yer krenin etrafnda adeta dzenleyici ve koruyucu bir rt eklindedir. 1.2 ATMOSFERN BLEM Atmosferde bulunan gazlar gurupta inceleyebiliriz. A. Havada devaml bulunan ve miktarlar deimeyen gazlar (Azot, Oksijen, Asal gazlar) B. Havada devaml bulunan ve miktarlar azalp oalan gazlar (Karbondioksit, Su buhar, Ozon) C. Havada her zaman bulunmayan gazlar (Kirleticiler) Atmosfer iindeki gazlarn hacimsel oranlar yatay ve dikey hava hareketleri nedeni ile yerden 25 km. ykseklie kadar hemen hemen sabit kalr. Daha yukar tabakalarda ise dikey hava hareketlerinin bulunmamas nedeni ile; gazlar Dalton Kanununa gre, arlklarna uygun katmanlar halinde sralanmlardr. Havada devaml bulunan ve miktarlar deimeyen gazlar, hayatn srekliliini salayan unsurlardr. Havada devaml bulunan ve miktarlar azalp oalan gazlar ise iklimler zerinde nemli etkiler meydana getirirler. Atmosferde 25 km. ykseklie kadar bulunan gazlarn miktarlar aada belirtilmektedir; Gazlar Sembolleri Hacimsel Yzdeleri (%) 78.08 20.94 0.93 0.03 (Deiebilir) 0.0018 0.0005 0.004 (Deiebilir) Molekl Arl

Azot (Nitrojen) Oksijen Argon Karbondioksit Neon Helyum Su Buhar

N2 O2 Ar CO2 Ne He H2 O

28.02 32.00 39.88 44.00 20.18 4.00 18.02

1.3 ATMOSFERN KATLARI Atmosferi oluturan katlar farkl zellikler gsterir. Katlar zelliklerine gre uzayla yeryz arasndaki dey dorultuda snflandrabiliriz. A. Gazlara gre atmosferin katlar Uzay Hidrojen Kat Helyum Kat Atomik Oksijen Kat Molekler Oksijen Kat 10,000 km 2,400 km 965 km 115 km Yeryz

B. Fiziksel ve Kimyasal zelliklerine Gre Atmosferin Katlar Ekzosfer Iyonosfer Kemosfer(emosfer) Ozonosfer Troposfer 300-325 km 80-90 km 45 km 12 km. Yeryz

C. Scaklna Gre Atmosferin Katlar Mezopoz Termosfer Stratopez Mezosfer Tropopoz Stratosfer Troposfer 80 km 45-50 km. 12 km. Yeryz

Troposfer : Yerden I2 km. ykseklie kadar ulaan ilk atmosfer tabakas troposfer olarak adlandrlr. Canllar, meteorolojik olaylarn tmnn meydana geldii bu tabakada yaamlarn srdrrler. Troposfer atmosfer arlnn %75'ini, su buharnn %99'unu ierir. Normal olarak bu tabakadaki scaklk her 100 m.lik ykseli iin 0.65C.lik d gsterir. Bazen scakln ykseklikle artt gzlenir, bu olaya " nversiyon " veya " Scaklk Terselmesi " denir. Scakln ykseklikle deimedii haller ise " zotermal Durum " olarak adlandrlr. Bir ok meteorolojik olay ilk 6 kmde meydana gelir. Ykseklikle scaklk azalmasnn durduu yer Tropopoz olarak adlandrlr. Gei blgesi olan bu katmann kalnl birka kilometredir. Stratosfer : Atmosferin ikinci katman olup, kararl tabaka olarak adlandrlr. Durgun zellikli hava hareketleri grlr, ozon

gazn iermesi nedeni ile scaklk ykseklikle art gsterir. Bu tabakaya Ozonosfer ad da verilir. Mezosfer: 54-8O kmler ykseklikle azalma gsterir. arasndaki tabaka olup, scaklk

Termosfer: Bu tabaka 90 kmden itibaren balar. Scaklk nce yava daha sonra hzla art gsterir. 1.4 HAVA KRLLN ETKLEYEN FAKTRLER Bu etmenlerin tanmlar aada ksaca yaplmaktadr. 1.4.1 Scaklk Genelde scaklk ile s kavramlar birbirine kartrlmaktadr. Scaklk, s enerjisinin sonucu olan molekl titreimlerinin etrafa yapt etki olarak tanmlanr. 1.4.2 Basn Atmosferi oluturan gazlarn arlklarnn atmosfer iinde ve altndaki cisimlere yapt etkidir. A. Yksek Basn : Havann soumas ile younlaan havann yer ekimi etkisi ile yeryzne kmesi sonucunda, bu havann altndaki yzeylere yapt basnca yksek basn denir. B. Alak Basn : Havann snmas ile genileyen havann altndaki cisimlere yapt basncn azalmasyla oluan basntr. 1.4.3 Rzgar Yatay ynde yer deitiren hava ktlesinin hareketine rzgar ad verilir. Rzgarn; yn, hz (iddeti) ve skl (frekans) olarak zellii vardr. 1.4.4 Ya Havadaki su buharnn eitli koullarda younlaarak atmosferden dmesine ya ad verilir. Yalar; yamur, kar, dolu olarak den i, kra; sis olarakta dmeyen hidrometeorlar olarak ikiye ayrlr. 1.4.5 Nem Atmosferde bulunan su miktar atmosferin nemlilii olarak adlandrlr.1 m3 hava iindeki su buharnn gram olarak arlna

mutlak nem denir. Havann o anda tad nemin ayn scaklkta yklenebilecei en yksek nem miktarna oranna nisbi nem denir. Bu deer yzde ile ifade edilir. 1.4.6 Gne Radyasyonu Gneten gelen nlar, atmosferin iine girdii andan itibaren krlp, yansyp, yutulur, yn ve ekil deitirirler. Gneten dorudan doruya gelen ve yaylan nlarn tmne Global Solar Radyasyon ad verilir. Gneten gelen, yer yz tarafndan tutulan ve daha sonra yaylan radyasyona da Net Radyasyon ad verilir.

2. HAVA KRLLNN KAYNAKLARI Orman yangnlar, volkanik patlamalar, bataklklarda anaerob bakterilerin kompleks organik maddeleri hidrolizi srasnda ortama verilen; karbondioksit, metan, vb. gibi gazlarn atmosfere yaylmas gibi doal olaylar nedeni ile atmosfer hi bir zaman tertemiz olmamtr. Prehistorik devirde atein bulunmas ile balayan atmosferik kirlilik 20. yzyln ortalarndan itibaren patlama noktasna varan endstrileme, krsal alanlardan kentlere ynelik byk insan g hava kirlenmesi olaynn boyutlarn, baz epizotlara* sebep olacak lde bytmtr. rnein; 1952 ylnda Londra'da yaanan epizotta 4000 kii hayatn kaybetmitir. Hava kirliliinin boyutlar zellikle teknolojik gelime ile fosil kaynakl yaktlarn kullanlmas ile hzla artmtr. Hava kirlilii temel olarak; volkanik patlamalar, orman yangnlar gibi doal kaynaklardan ve insan aktivitelerine bal olarak oluabilen yapay kaynaklardan meydana gelmektedir. 2.1 YAPAY KAYNAKLAR nsan faaliyetleri sonucunda oluan yapay kirlilik kaynaklar iki ekilde snflandrlr. I. Sabit Kaynaklar, bunlar snma ve retim amal faaliyetlerin yapld yerlerdir. II. Hareketli Kaynaklar, ise tamaclk amac ile kullanlan aralardr. Dier bir snflandrma ise ; A. Nokta Kaynaklar B. Alan Kaynaklar, eklinde yaplabilir. Evsel kaynaklarn hakim olduu kentsel alanlardaki bacalar ve tat egzostlar alan kaynaklar, byk endstriyel tesisler ise nokta kaynaklar meydana getirir.

2.1.1 Yapay Kaynaklardan Oluan Kirlilii Etkileyen Faktrler A. Meteorolojik Faktrler : Scaklk, basn, ya, rzgar, nem ve gne radyasyonudur. B. Konum ve Topografik Yap :

Hakim rzgarlara ak olmayan alanlar zerinde yeterli hava hareketleri olmayacandan, hava kirlenmesinin artmas sz konusu olacaktr. C. Plansz Kentleme ve Yeil Alanlarn Yeterli Miktarda Bulunmamas : Krsal kesimlerden kentlere ar gn getirdii plansz yerleiminde bir sonucu olarak, yeil alanlarn zaman iinde nemli lde azalmas sz konusudur. D. Kullanlan Yaktlar : Hava kirliliini etkileyen faktrlerin en nemlisini snma veya ulam amac ile kullanlan yaktlarn kalitesi tekil eder. E. Kullanlan yakt ve proseslere ynelik uygun teknolojilerin seilmesi (*) Epizod: Hava kirliliinin anormal llerde artmas ve bu seviyede bir ka gn kalmas sonucunda hastalklarn ve lmlerin artmas olaydr.

3. HAVA KRLLN OLUTURAN KRLETCLER Hava kirliliini meydana getiren kirleticiler aadaki ekilde snflandrlabilir. 3.1 KAYNAKTAN IKILARINA GRE 3.1.1 Primer Kirleticiler Bunlar kaynaktan dorudan doruya kan bileiklerdir. Kkrtdioksit (SO2), Hidrojen Slfr (H2S), Azot Monoksit (NO), Azot Dioksit (NO2), Karbon Monoksit (CO), Karbon Dioksit (CO2), Hidrojen Florr (HF), Partikller, vb. 3.1.2 Sekonder Kirleticiler Atmosferde sonradan oluan kirletici bileiklerdir. Kkrt Trioksit (SO3), Slfrik Asit (H2S04), Aldehitler, Ketonlar, Asitler, Endstriyel Duman, vb. 3.2 KAYNAKLARINA GRE KRLETCLER 3.2.1 Doal Kaynaklardan Oluan Kirleticiler Deniz yosunlarnn ortama verdii gazlar, yanarda veya orman yangnlarndan atmosfere yaylan zararl bileikler, doadaki biyolojik deiimler srasnda aa kan karbon oksitler, metan, vb. 3.2.2 Yapay Kaynaklardan Oluan Kirleticiler Fosil kaynakl yaktlarn (odun, kmr, benzin, fuel-oil gibi) yanmas sonucunda ortaya kan; Partikller, Kkrt Dioksit, Azot Oksitleri, Karbon Oksitleri, Kurun, Hidrokarbonlar, vb. 3.3 KMYASAL YAPILARINA GRE KRLETCLER 3.3.1 norganik Gazlar Azot Oksitler, Karbon Oksitler, Kkrt anorganikler (Florr, Klorr, Amonyak, vb.) Oksitler, dier

3.3.2 Organik Gazlar Hidrokarbonlar, Aldehitler, Ketonlar ve dier organikler (Benzen, Benzo--pyrene) 3.3.3 Partikller Kat partikller (toz, duman, kl, karbon, kurun, asbest), sv partikller (sis, duman, ya ve asitler)

4. HAVA KRLLNN ETKLER zellikle yapay kaynaklardan d ortama verilen kirleticilerin yllk miktarlar, bir ka yz tondan milyonlarca tona kadar ulamaktadr. Bunlar olutuklar alan ve miktarlarna bal olarak, deien llerde etki meydana getirirler. Havaya karan kirleticilerin insanlarca solunmas (dorudan doruya maruziyet), havadan toprak, bitki, hayvan ve dier evresel ortamlara geerek biriken kirleticilerin ime suyu ve besin zincirine karmalar (dolayl maruziyet) ile vucuda giren kimyasallarn birikimi ve emilimi sonucunda meydana gelen olumsuz salk etkileri hava kirliliinin en nemli etkisidir. Hava kirlilii, evrenin bir paras olan eyalar zerinde de olumsuz etki gsterir. rnek olarak; havada rutubetin artmas ile ortamda bulunan kkrt veya azot oksitlerin kimyasal reaksiyonu sonucunda oluan asitlerin, binalara ve sanat eserlerine yaptklar tahribat gsterilebilir. Ar miktarlarda atmosfere verilen karbon dioksitin global snmay arttrmas, mevsim deiikliklerine neden olmas (sera etkisi) sonucunda eko sistem zerinde meydana gelen olumsuz deiiklikler de bir baka rnek olarak verilebilir.

5. TAINMA ve BRKM 5.1 TAINMA Hava kirleticileri, younluklarnn ok az olmas nedeniyle ok hzl hareket edebilme zelliine sahiptirler. Buna bal olarak uygun meteorolojik koullar altnda, bir kaynaktan d ortama verilen kirletici gaz ve tozlar, hava akmlar vastasyla dalarak, kirleticilerin seyrelmesi sonucunda kaynak ve evresindeki hava temizlenir. Bunun yan sra bu kirliliin hava hareketleri ile kentler, lkeler hatta ktalar tesi tanmas mmkndr. Bu tanma srasnda kirleticiler, tanma mesafesi zerindeki alanlarda da etki gsterirler. Balangta kirliliin, kentsel alanlardan tanm dnlrken daha sonralar bu mesafenin yzlerce kilometreden binlerce kilometreye kadar uzand belirlenmitir. Tanma menziline gre tanma periyodunda da deiim sz konusudur. Kaynaklarndan kan kirleticiler; atmosferik hava hareketleri ile, kentsel alana birka saat, bir kentten dierine bir ka gn, bir lkeden dier lkeye bir ka yl, dnya apnda ise 10 yl periyodunda dalarak etkileim gsterirler. Uzun menzilli tanmalarda sz konusu olan kirleticilere; radyoaktif bulutlar, orman yangn tozlar, volkanik dumanlar, l tozlar, karbondioksit, kloroflorokarbonlar, vb. gazlar rnek olarak verilebilir. lkeler arasnda tanabilen kirleticilere rnek olarak; kkrt oksitleri, azot oksitleri ve partikler madde gibi atmosferdeki kal sreleri, bir ka gnden bir ka haftaya kadar deien kirleticiler gsterilebilir. 5.2 BRKM Kirleticiler atmosferde bir sre tandktan sonra; kelme, seyrelme, kimyasal reaksiyonlara girme gibi deiik proseslerle atmosforden uzaklaarak yer yznde toplanrlar. Bu olay " Birikim " olarak tanmlanr. Bu kimyasal transformasyon sonucunda kirleticiler ortaya kmaktadr. Bunlar rnein, SO4, NO3, oksidant, slfrl azotlu bileiklerden oluan organik aerosollerdir. Birikim, ya ve kuru birikim eklinde snrlandrlmaktadr. Olayn tm bir transformasyon iinde dnlebilir. Kirleticilerin transformasyonu fiziksel (kuru birikim) olduu gibi kimyasal (ya birikim) veya fiziksel, kimyasal ve biyolojik deiim aamalarnn tmnn bir arada gerekleimi ile (Dnm ve Uzaklama Prosesi = Scavenging Process) mmkndr. rnein, kirleticiler partikl

yzeyine tutunarak kuru birikime, kar, yamur, dolu, i gibi hidrometoorlarla ya birikime urayarak yeryznde birikirler. Aada kimyasal belirtilmektedir. transformasyon ematik olarak

Atmosferde bulunan ve zellikle fosil kaynakl yaktlarn yaklmas sonucunda ortama yaylan azot ve kkrt oksitleri atmosferik nemin etkisi ile asit forma dnrler. Bu asit oluumlar; partikl yzeylerinde tutularak (adsorpsiyon) veya kar, dolu, yamur gibi hidrometeorlarla birleerek (asit aerosolleri) yer yznde toplanp atmosferden uzaklarlar. Asit oluumlarnn hidrometeorlarla yeryznde toplanma prosesine Asit Birikimi (Acid Deposition) ad verilir.

6. ORTAM HAVA KRLL ok zel durumlar dnda, insanlarn % 90 zamanlarn i ortamda (ev, bro) geirmeleri nedeni ile, buralarda bulunabilecek kirleticilere de maruziyet sz konusudur. Karbon oksitleri, azot oksitleri, polisiklik aromatik hidrokarbonlar, radon, formaldehit, su buhar, sigara duman, havadan kaynaklanan allerjenler, patojenler mineral lifler, polimerler, tketici eyalarndan oluan toksik emisyonlar gibi i ortam kirleticileri; normal ev ve bre aktiviteleri srasnda ortama kararak insan sal zerine olumsuz etki yaparlar. Belli kaynaklardan d ortama verilen kirleticilerin yan sra, i ortama verilen kirleticilerin de hava kirliliine katklar sz konusudur. nsanlar hava kirliliini oluturan kirleticilere d ortamda, i ortamda ve i ortamnda maruz kalmaktadrlar. trne bal olarak ortama verilen kirleticilerin bulunduu i ortamnda oluan kirlilik, hava kirlilii konular kapsamna dahil edilmemektedir. ou zaman i ortamdaki karbon monoksit, solunabilir partikller, formaldehit, azot oksit, radon gibi kirleticilerin konsantrasyonlar d ortamdakinden daha fazladr. ortamdaki kirleticilerden insan saln en ok etkileyen sigara iimidir. Ayn ortamda bulunan, sigara imeyen kiiler de sigara dumanndan etkilenmekte ve bu kiilere de " Pasif iciler " ad verilmektedir. Son yllarda, genelde i ortamda yaayan kiilerin salklar ile ilgili bir takm ikayetler sz konusu olmutur. Bu ikayetler; enerji korunmas amacyla s yaltmnn gerekletirildii ve buna bal olarak i ortam hava sirklasyonunun en az dzeye indii, yetersiz havalandrmann yapld, tekstil mamulu (duvardan duvara hal, duvar kaplamasnda kullanlan kumalar) materyallerin fazlas ile kullanld, d ortama almayan pencerelerin bulunduu ve klima cihazlarnn kullanld i ortamlarda; deri ve mukoz doku (az ve burun ii) kuruluu, deri kzarklklar, zihinsel yorgunluklar, ba ars, sklkla rastlanlan solunum yollar enfeksiyonlar ve ksrk, ses boukluu, kskl, mide bulants, ba dnmesi, kas seyrimesi ve tanmlanamayan allerjik reaksiyonlar eklinde olduu tesbit edilmitir. Bu ikayetlerin tmne " Hasta Bina Sendromu " (Sick Building Syndrome) ad verilmektedir.

7. LKEMZDE HAVA KRLENMESNE YNELK OLARAK YAPILAN ALIMALAR 1930 ylnda kabul edilen 1593 sayl Umumi Hfzsshha Kanunu'nun 268-275. maddelerinde deinilen Gayr Shh Messeseler'le ilgili hkmlerle ilk kez evre sal konusunda yaklam gsterilmitir. 1957 senesinde gndeme gelen Ankara hava kirlilii konusu deiik hkmet proramlarnda sz konusu edilmitir. lkemizde hava kirlilii almalar ilk olarak 1961 ylnda Salk Bakanl bnyesinde, Ankara'da 2 adet yar otomatik kkrt dioksit ve duman ler cihazla balatlmtr. 9 Austos 1983 tarihinde 2873 sayl evre Kanunu yrrle girmitir. Bu kanun; evrenin korunmas, iyiletirilmesi, krsal ve kentsel alanlarda arazinin ve doal kaynaklarn en uygun ekilde kullanlmas, doal ve tarihsel zenginliklerin korunarak bu gnk ve gelecek kuaklarn salk, uygarlk dzeylerini korumak amacyla alnacak nlemler ve dzenlemeleri kapsamaktadr. Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii; 2 Kasm 1986 tarih ve 19269 sayl resmi gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. Bu ynetmelik " Her trl faaliyet sonucu atmosfere yaylan is, duman, toz, gaz, buhar ve aerosol halindeki emisyonlar kontrol altna almak, insan ve evresini hava alc ortamdaki kirlenmeden doacak tehlikelerden korumak, hava kirlenmeleri sebebi ile evrede ortaya kan umum ve komuluk mnasebetlerine nemli zararlar veren olumsuz etkileri gidermek ve bu etkilerin ortaya kmamasn salamak amacyla ve evre kanunu hkmleri gereince karlmtr. Bu ynetmelik; ama, istisnalar, tanm, hava kalitesi snr deerleri, hedef snr deerleri, zel koruma alanlarnda baz hava kirleticileri iin zel snr deerler, kirleticilerin lm ve tesbiti ile ilgili esaslar, izne tabi tesisler iin emisyon snrlar gibi hava kirlilii ile ilgili bilgileri kapsamaktadr. Uluslararas kurulular ve lkelerce yaplan aratrmalar sonucunda hava kirliliini oluturan kirleticilerin insan saln olumsuz ynde etkilemiyecek " Gvenirlliik Snr Deerleri " tesbit almalar yaplm ve elde edilen bu deerlere " Standart Limit Deerler " ad verilmitir. Ayn paralelde Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmeliinde de eitli kaynaklardan ortama verilebilecek kirleticilere ynelik snr deerler belirtilmektedir. Tablo 1,2,3 de sras ile Ksa ve Uzun Vadeli Snr Deerler, Kkrt Dioksit ve Havada Asl Partikler Maddelere ynelik K Sezonu Ortalama Snr Deerleri ve Hedef Snr Deerleri belirtilmektedir. Uzun vadeli snr deer; yl boyunca yaplan lmler

sonucunda elde edilen deerlerin aritmetik ortalamas olan ve almamas gereken deerdir. Ksa vadeli snr deer ise; gnlk lmler sonucunda elde edilen deerlerin ortalamas olup, almamas gereken snr deerlerdir. Hava kirliliinin boyutlarnn tesbiti ve kontrol tekniklerinin sonularnn izlenebilirlii srekli lmlerle salanabilir. lm sonularn yorumlayabilmek iin hava kirliliini oluturan kirleticilerin zelliklerinin oluumlarnn, salk etkilerinin bilinmesinde yarar vardr.

Tablo 1 : Uzun ve Ksa Vadeli Snr Deerler

Birim 1. Kkrt dioksit (SO2), (SO3 dahil) a - Genel b - Endstri blgeleri 2. Karbon Monoksit (CO) 3. Azot Dioksit (NO2) 4. Azot Monoksit (NO) 5. Klor (Cl2) 6. Klorlu Hidrojen (HCl) ve gaz halde anorganik klorrler (Cl-) 7. Florlu Hidrojen (HF) ve gaz halde anorganik florrler (F-) 8. Ozon (O3) Fotokimyasal Oksitleyiciler 9. Hidrokarbonlar (HC) 10. Hidrojen Slfr (H2S) 11. Asl Partikler Madde (PM) (<10 m) a - Genel b - Endstri blgeleri 12. PM iinde Pb ve bileikleri 13. PM iinde Cd ve bileikleri 14. ken Tozlar (10 mikrondan byk partikller dahil) a - Genel b - Endstri blgeleri 15. ken tozlarda Pb ve bileikleri 16. ken tozlarda Cd ve bileikleri 17. ken tozlarda Tl ve bileikleri mg/m2 gn mg/m2 gn mg/m2 gn mg/m2 gn mg/m2 gn 350 450 500 7.5 10 650 800 g/m3 g/m3 g/m3 g/m3 150 200 2 0.04 300 400 g/m3 g/m3 g/m3 g/m3 10(30) (240) 140(280) 40(100) g/m3 100 300 g/m3 g/m3 g/m3 g/m3 g/m3 g/m3 150 250 10,000 100 200 100 30,000 300 600 300 400(900) UVS KVS

Not : Parantez iindeki rakamlar referans maksimum saatlik snr deerlerdir. UVS : Uzun Vadeli Snr Deer KSV : Ksa Vadeli Snr Deer

TABLO II K Sezonu Ortalamas Snr Deerleri Snr Deerleri Kkrt Dioksit Asl Partikl Madde TABLO III Hedef Snr Deerleri SO2 (g/m3) Yllk Aritmetik Ortalama K Sezonu (Ekim-Mart) Ortalamas Maksimum 24 Saatlik Deer 1 Saatlik Deer 60 120 150 450 PM (g/m3) 60 120 150 250 g/m3 250 g/m3

8-KRLETCLER Hava kirlenmesinin izlenmesinde zellikle kentsel kirleticiler olarak bilinen ve fosil yaktlar ile motorlu tat aralarndan kaynaklanan kkrt dioksit, partikler madde, karbon monoksit, hidrokarbonlar ve kurun gibi kirleticilerin deerlendirilmesi sz konusudur. Spesifik olarak deiik kaynaklardan d ortama verilen ve lokal olarak etki gsteren kirleticiler bu kitap kapsam dnda braklmtr. Aada kentsel bir ortamda rutin olarak izlenen kriter kirletici parametrelerine ynelik bilgiler yer almaktadr. 8.1- KKRT DOKST VE PARTKLER MADDE Kkrt dioksit ve partikler madde dnyann btn kentsel alanlarnda fosil kkenli yaktlarn yanmasndan oluan hava kirleticilerinin en nemlileridir. Kkrt dioksit (SO2) ve partikler madde (PM) kirletici kompleksinin bileenlerini olutururlar. Bu grubu blmde incelemek uygun olmaktadr. A. Kkrt dioksit B. Kkrt dioksitin atmosferdeki oksidasyonu ile oluan asit aerosolleri C. Kkrt dioksit ve partikler madde A. Kkrt Dioksit Renksiz, boucu kokulu bir gazdr. Havada bulunabilen eitli kat partikllerin yzeylerinde reaksiyon gsterir. Suda hemen znr, havadaki su damlacklar ile okside olur. Fosil kkenli yaktlarn yanmas ile aa kan kkrt, havada derhal oksidasyona urar. Bu oksidasyon iki aamada gerekleir: S + O2 SO2 SO2 + O SO3 Ortamda herhangi bir katalizr kkrt dioksit yava bir reaksiyonla dnm ortamda oksijen, ozon radikallerinin bulunmas durumuna gre madde bulunmad durumda, kkrt trioksite dnr. Bu veya hidrokarbon serbest deiim gsterir.

rnein, ortamda azot monoksitin konsantrasyonuna baml olarak iki ayr reaksiyon oluabilir.

NO + O2 NO3

+ SO2 SO3 + NO2 + NO 2 NO2

Dk NO konsantrasyonunda Yksek NO konsantrasyonunda

Kkrt Trioksit : Scak ve souk suda eriyen renksiz bir gazdr. Atmosferde derhal slfrik asite (H2SO4) dnmesinden dolay, atmosferdeki kal sresi ok ksadr. Su ile asit oluturmas nedeni ile kirletici olarak nem tamaktadr. Atmosferde ska bulunan ve insan aktiviteleri sonucunda atmosfere karan dier kkrt bileikleri; hidrojen slfr ( H2S), kkrtn merkaptan formu (rnein: metil merkaptan) dur. B. Asit Aerosolleri Kkrt trioksit ile suyun reaksiyonu sonucunda oluan slfirik asit (H2SO4) kuvvetli bir asit olup, nem ekicidir. Amonyum bislfat (HN4HSO4 ), slfrik asitten daha az asidik olup, saf olarak kat kristaller halnde bulunur. Asitler genelde havada aerosoller halinde bulunurlar. Bu aerosoller kar, yamur, dolu gibi yalarla yer yznde birikirler. Kirletici emisyonun fazla olmad artlardaki yan; havada bulunan karbon dioksit ile reaksiyonu sonucunda oluan karbonik asit nedeni ile hafif asidik olmas doaldr. Ancak yapay kaynaklardan atmosfere verilen kkrt emisyonunun yan sra, azot dioksit emisyonu ve atmosferik artlarn etkinlii yan asiditesinin artmasna neden olur.

Doadaki kkrt ve kkrt dioksit dnm siklusu aada ematik olarak gsterilmektedir.

C. Partikler Madde Hava kaynakl partikler madde (PM), inorganik ve organik maddelerin kompleks karmlarn temsil eder. Ktle ve bileimi ynnden; aerodinamik ap 2.5 m den byk kaba partikller, aerodinamik ap 2.5 m den kk ince partikller olarak iki gruba ayrlr. Kk partikller; ikincil olarak oluan aerosolleri (gaz-partikl dnm), yanma sonucunda oluan partiklleri, younlaan organik ve metal buharlarn ierir. Byk partikller; genelde yer kabuu materyalleri yol ve endstrilerden oluan kaak tozlar ierir. Partikler maddenin asit komponenti ve onun mutajenik aktivitelerinin ou genel olarak ince fraksiyonda bulunur. Asl partikler madde eitli doal ve yapay kaynaklardan ortama verilen kat ve svlar iin kullanlan bir terimdir.

Solunabilir partikler madde deiik kaynaklardan olumaktadr. Volkan patlamalar, frtnalar, orman yangnlar gibi doal kaynaklardan oluanlara gre, elektrik santralleri, endstriyel prosesler, yaktlarn yanmas gibi yapay kaynaklardan oluan partikller, solunabilirlik asndan daha fazla nem gsterirler. Yapsnn karmakl ve maruziyet tayinindeki partikl boyutunun nemi gibi baz nedenlere bal olarak, partikler maddenin tanmlanmas bir ka ekilde yaplmaktadr. Bu tanmlamalar; rnekleme yntemine gre (asl partikler madde, toplam asl partikler madde, siyah duman), solunum sistemindeki birikime gre (larenks altnda biriken partikller, thoracic partikller), gerek fizyolojik gerekse rnekleme yntemine gre (10 m aerodinamik apl komponentler iin PM10 ) eklinde yaplmaktadr. 8.1.1 Kkrt Dioksit, Partikler Madde ve Asit Aerosolleri Oluum Kaynaklar Kkrt dioksitin havadaki varlnn en nemli sebebi, insan aktivitelerinin oluturduu yapay kaynaklardr. Bunun yan sra orman yangnlar, volkan patlamalar gibi doal kaynaklardan da az miktarda kkrt dioksit havaya verilmektedir. Atmosfere verilen kkrt konsantrasyonunun en nemli ksm fosil kkenli yaktlarn yanmas sonucunda oluur. Son yllarda kullanlan yaktlarn dikkatli seimi veya kkrt ieriklerinin baz ilemlerle azaltlmas bu tr yaktlardan oluan kkrt dioksit konsantrasyonunu nemli lde azaltmtr. Her saatte bir, yanma sonucunda oluan kkrt dioksit emisyonlarnn % 0.5-10'u kkrt trioksite (SO3) dnmektedir. Kkrt trioksit ortamda bulunan nem ile reaksiyona girerek slfrik asit (H2S04) meydana gelir. Slfrik asit havada aerosoller halinde bulunur. Bu asit aerosollerinin ortamdaki kat partikller, damlacklar veya dier kirleticilerle birleme eilimi olduka fazladr. Havadaki slfrik asitin byk bir ksm, yanma sonucunda oluan kkrt dioksitten, dier ksm ise asit retimi, gbre ve pigment retimi gibi baz endstriyel faaliyetler sonucunda meydana gelmektedir. Slfrik asit ve bunun ksmi atmosferik ntralizasyon rn olan amonyumbislfat havadaki aerosoln kuwetli asit ieriinin hemen hemen tamamn oluturur. Havada bulunan dier asitler ise nitrik asit ve hidroklorik asittir. Bu asitler sis damlacklar ile birlemedii srece havada aerosoller halinde bulunurlar.

8.1.2 Kkrt Dioksit, Partikler Madde ve Asit Aerosollerinin Havada Bulunuu Avrupa'da kentsel yerleim alanlarnda; kkrt dioksit yllk ortalama miktar genelde 100-200 g/m3 civarndadr. Gnlk ortalama miktar ise 250-500 g/m3 arasnda deiim gstermektedir. Bir saatlik maksimum lm deerleri de 1000-2000 g/m3 arasnda tesbit edilebilmektedir. ortamda bulunan kkrt dioksit miktar d ortamdan daha azdr. Bunun en byk nedeni; i ortamda kkrt dioksiti absorbe edebilecek duvar, mobilya, perde gibi eyalarn ve ventilasyon sistemlerinin bulunmasdr. Kkrt dioksit, doal olarak havada 5 g/m3 konsantrasyonundan daha dk miktarlarda bulunabilmektedir. Asit aerosolnn dalm; kkrt dioksit oksidasyonuna, kkrt dioksitin havadaki amonyak (NH3) ile ntralizasyon oranna, d ortam scaklna, neme, oksitleyici madde konsantrasyonuna, atmosferdeki katalitik partikl komponentlerine baldr. Genelde asit aerosol miktarlar bilinmemektedir. Son yllarda Avrupa ve Amerikann baz ehirlerinde llen en yksek deerler 612 saatlik ortalama olarak 20-30 g H2S04/m3 , 1 saatlik ortalama olarak 680 g H2SO4/m3 eklinde saptanmtr. ortam havasndaki H2SO4 miktar ihmal edilebilecek kadar dktr. Avrupa'da partikler madde miktarlarnn, krsal alanlarda siyah duman olarak 0-10 g/m3 , byk ehirlerde yllk ortalama miktarnn 10-40 g/m3 konsantrasyonlar arasnda deiim gsterdii belirlenmitir. llen maksimum miktar ise 100-250 g/m3 tr. 8.1.3 lm Yntemleri Bu kirleticilerden kkrt dioksit konsantrasyonu; A. Test zeltisinde Redoks B. Kondktometrik C. Alev Fotometresi (FPD) D. Tetrakloro Merkrat (TCM) yntemleri,

Partikler madde konsantrasyonu; I. Havada asl partikler madde iin, A. Filtre Sisteminde Ktle Konsantrasyonu B. Filtre Sistemli ( Inlar Krnm) C. Optik yntemleri II.ken tozlar iin Bergerhoff yntemi kullanlarak tesbit edilir. Asl partikler maddelerdeki eser elementlerin ve yada yaplacak asidite, amonyak, nitrat, sodyum, kalsiyum, klor analizleri eitli kimyasal analitik yntemlerin uygulanmas ile gerekletirilir. 8.1.4 Maruziyet Yollar Kkrt dioksit, asit aerosolleri ve asl partikler maddelerin etkileri ile ilgili maruziyet yolu inhalasyondur. 8.1.5 .Kinetik ve Metabolizma Kkrt dioksit burun ve st solunum yollar mukoz membran aracl ile absorbe edilir. Solunan kkrt dioksitin yaklak % 85'i bu yolla vcuda alnr. ok az bir miktar alt solunum yoluna ulaabilir. Solunum sistemi ile kana geen kkrt dioksit , karacierde biyotransformasyona urayarak slfata dnr ve riner sistem aracl ile vcuttan atlr. 0.3-0.6 m aerodinamik apl asit aerosolleri; ortamdaki damlack ve nem miktarna bal olarak solunum sisteminde birikir ve bir ksm buradan emilir. Sisli gnlerde, ortamdaki asit aerosolleri znm asit ieren damlacklara dnr. Bu damlacklar birincil olarak st solunum yollarnda birikir, ok az bir ksm da akcierlerin derinliklerine nfuz eder. Solunan partikler madde, solunum yollar yzeyleri ile temasa geerek burada birikir. Partikllerin vcuda giri ve vcuddaki birikimleri aerodinamik aplarna ve vcuda giri zelliine gre deiim gsterir. 10 m dan byk partikller extrathoracic blmde, 5-10 m dan kk partikller ise burun solunumu ile vcuda girmilerse bronlarda, az solunumu ile vcuda girmilerse akcierlerde birikim gsterirler. st solunum sisteminde biriken partikller, solunum sisteminin kendi temizleme mekanizmas aracl ile vcuttan atlr.

8.1.6. Salk zerine Etkileri Kkrt dioksit, partikler madde ve asit aerosolleri dorudan doruya solunum yollarn etkilerler. Kkrt dioksit ve atmosferdeki rnleri irritan etki gsterirler. Solunan yksek konsantrasyondaki kkrt dioksitin %95'i st solunum yollarndan absorbe olur. Bunun sonucu olarak, bronit, anfizem ve dier akcier hastalk semptomlar meydana gelir. Asit aerosolleri ile partikler maddelerin de akcierlerden alveollere kadar tanmas nedeniyle bu kirleticilerin birarada bulunduklarnda yaptklar olumsuz salk etkileri; her birinin ayr ayr yapt etkilerden daha fazladr. Bu olumsuz etkiler sonucunda ortaya kan nemli rahatszlklar arasnda; pulmoner fonksiyon bozukluklar, kronik bronit vakalarnda art, broniyal mukoza silialarnn temizleme hznda art, solunum yollar epitel dokusunda kalnlama gibi salk problemleri rnek olarak verilebilir. Ksa ve uzun sreli olarak belirli konsantrasyonlara maruziyetin salk zerine etkileri aada belirtilmektedir. Ksa Sreli Maruziyet SO2 Duman T.S.P Thoracic

Partikller Ar lm Akut solunum hastalklarnda art Akcier fonksiyonunda azalma

500 250

500 250 180 110

Toplam Asl Partikler Madde Deerler g/m3 olarak ifade edilmektedir. Kkrt dioksit ve partikler madde yllk konsantrasyonu ile ilgili uzun vadeli salk etkileri Yllk Ortalama MaruzIyet Duman T.S.P SO2 100 100

Solunum semptomlar veya hastalklarda art Akcier fonksiyonlarnda bozulma

180

Toplam Asl Partikler Madde Deerler g/m3 olarak ifade edilmektedir.

Birlikte bulunmalar halinde etkiler Ortalama Sre Ksa Sreli Maruziyet Uzun Sreli Maruziyet 24 Saat 1 Yl Siyah Duman 125 50 Thoracic T.S.P Partikller 120 70

SO2 125 50

Toplam Asl Partikler Madde Deerler g/m3 olarak ifade edilmektedir.

Dnya Salk rgt (WHO) tarafndan; halk salnn korunabilmesi amacyla 500 g/m3 /10 dakika kkrt dioksit snr deerinin almamas tavsiye edilmektedir. Yaplan hesaplamalarda bu deer maksimum 1 saatlik ortalama deer olan 350 g/m3 'e edeer bulunmaktadr. 8.2 ATMOSFERDEK METALK PARTKLLER Havada bulunan partikllerin % 0.01-3'n salk ynnden ok toksik etkiler gsteren eser elementler meydana getirir. Bunlarn salk ynnden nemi insan dokularnda birikime uramalarndan ve muhtemel sinerjik etkilerinden kaynaklanmaktadr. Havadan solunum yolu ile alnan partikllere ek olarak, yenilen yiyecekler, iilen su aracl ile de nemli miktarda metalik partikler maddeler vcuda alnmaktadr. Atmosfer kirliliinin bir blmn oluturan metaller; fosil yaktlarn yanmas, endstriyel ilemler, metal ierikli rnlerin insineratrlerde yaklmas sonucunda ortama yaylrlar. nsan saln geni apta olumsuz ynde etkileyen metaller arasnda atmosferde yaygn olarak bulunan; Kurun, Kadmiyum, Nikel, Civa metalleri ve asbest nem tamaktadr. Dier metallerin bir ksm insan yaamnda temel ynden nem tar, dier bir ksmnn konsantrasyonu ise insan saln tehdit edecek boyutta olmadndan nem gstermez. Belirli limitlerin dnda bulunabilecek her trl metal, insan sal zerinde toksik etki gsterir.

Bu eser elementlerin konsantrasyon tayinleri "Filtre Sisteminde Ktle Konsantrasyonu" ile toplanan numunelerin analitik ilemlere tabi tutulmas ile gerekletirilir.

8.2.1 KURUN Mavimsi veya gm grisi renginde yumuak bir metaldir. Kurunun tetraetil veya tetrametil gibi organik komponentlerinin yakt katk maddesi olarak kullanlmalar nedeniyle kirletici parametre olarak nem gsterirler. Tetraetil kurun ve tetrametil kurunun her ikisi de renksiz sv olup, kaynama noktalar sras ile 110C ve 200C dir. Uuculuklarnn dier petrol komponentlerinden daha fazla olmas nedeni ile ilave edildii yaktn da uuculuunu artrrlar. 8.2.1.1 Oluum Kaynaklar : Atmosferdeki kurunun yaklak olarak % 80-90' ; yaktlara katk maddesi olarak ilave edilen alkil kurunun yanmas sonucunda meydana gelir. Motorlu tatlarda kullanlan yaktlarn yanmas ile atmosfere yaylan kurun miktar lkeden lkeye, kaynaktan kaynaa deiim gsterir. Ayrca kurun cevherinin karlmas amac ile yaplan almalar, endstriyel faaliyetler, kurun ieren eya ve maddelerin insineratrlerde yaklmas gibi ilemlerde atmosferik kurun emisyonuna katkda bulunur. 8.2.1.2 Havada Bulunuu : Atmosferdeki kurunun temel (background) konsantrasyonu 5x10 g/m3 olarak tahmin edilmektedir. Kentsel alanlara yakn veya kentsel olmayan alanlardaki kurun konsantrasyonu yaklak olarak 0.5 g/m3 dr. Krsal alanlarda ise bu konsantrasyon 0.1-0.3 g/m3 deerleri arasnda deiim gsterir.
-5

Benzine ilave edilen tetraetil veya tetrametil kurun katk miktarlann azaltlmas sonucunda, atmosferik kurun konsantrasyonunda azalma eilimi gzlenmektedir. Avrupadaki kentlerde yllk ortalama kurun konsantrasyonu 0.5-3 g/m3 deerleri arasnda deiim gstermektedir. 8.2.1.3 Maruziyet Yollar : Havada bulunan kurunun yeryznde birikimi eitli yollarla meydana gelir. Bu deiik birikimlere bal olarak kurun maruziyet yollar deiim gsterir. Havadan solunum sistemi, yiyecek ve ieceklerden sindirim sistemi aracl ile vcuda girmesi sz konusudur.

Havada bulunan kurunun yaklak olarak %15-70'i solunum sistemi, %10'u ise gastrointestinal sistem ile vcuda alnr. Gnlk olarak vcuda alnan kurun miktar 100-500 g deerleri arasnda deiir. 8.2.1.4 Kinetik ve Metabolizma : Solunum yolu ile alnan kurunun absorbsiyonu; partikl boyutuna ve ventilasyon hzna baldr. Sindirim sitemindeki absorbsiyon beslenme ekline bal olarak deiim gsterir. Atmosfer kurununun kan kurununa etkisi ematik olarak aada belirtilmektedir.

Absorbe olan kurunun % 95' i mineral dokuya (kemik ve diler) % 5 lik ksm ise kan ve yumuak dokuya dalr. Kan dolamndaki kurunun % 99'u eritrositlere balanr. Kurunun yarlanma mr; kanda 20-40 kemiklerde 10 yldr. Absorbe olmayan kurun fees ile, absorbe olan kurunun % 50-60' bbrek veya safra yolu ile vcuttan atlr. 8.2.1.5 Salk Etkileri Kurunun farkl enzim sistemleri ile etkileim gstermesi nedeniyle bir ok organ veya sistem, kurun birikimi iin odak noktalarn olutururlar. Kandaki kurun konsantrasyonunun 0.2 g/ml limitini amas durumunda olumsuz salk etkileri gzlenir. Kan kurun konsantrasyonu; 0.2 g/ml limitini amas ile kan sentezinin inhibasyonu, 0.3-0.8 g/ml limitlerinde duyu ve motor sinir iletiim hznda azalma, 1.2 g/ml limitinin almasndan sonra ise yetikinlerde geri dn mmkn olmayan beyin hasarlar meydana geldii belirlenmitir.

Havadaki kurun konsantrasyonu ile kandaki kurun konsantrasyonu arasnda dorusal bir iliki vardr. Kurunun havadaki 1 g /m3 konsantrasyorunun kanda 0.01-0.02 g/ml lik konsantrasyonu oluturduu tesbit edilmitir. nsanlarda temel (background) kan kurun konsantrasyonunun 0.04-0.06 g/ml, kentsel alanlarda yaayanlarda ise 0.1 g/ml olduu belirlenmitir. Dnya Salk rgt, salk zerine olumsuz etkilerin gzlenmedii 0.1 g/ml kan kurun konsantrasyon limitinin almamas amac ile; kent havasndaki kurun konsantrasyonunun 0.5-1 g/m3 olarak hedeflenmesini nermektedir. 8.2.2 KADMYUM Kadmiyum (Cd) gm beyaz renginde bir metaldir. Havada hzla kadmiyum oksite dnr. Kadmiyum slfat, kadmiyum nitrat, kadmiyum klorr gibi inorganik tuzlar suda znr. 8.2.2.1 Oluum Kaynaklar Kadmiyum doada inko ile birlikte bulunur. inkonun rafinasyoru srasnda yan rn olarak elde edilir. Kadmiyum bileikleri; metallerin kaplanmasnda, bakr gibi dier metal alamlarnda, alkali bataryalarnda, plastiklerde stabilizer veya pigment olarak kullanlmaktadr.Kadmiyum ieren madde veya eyalarn evreye atlmas veya insineratrlerde yaklmas ve kadmiyumun kullanm srasnda yaplan aktiviteler atmosferik kadmiyum kirliliini meydana getirir. 8.2.2.2 Havada Bulunuu Genelde yllk ortalama miktar, krsal alanlarda 1-5 ng/m3, kentsel alanlarda 5-15 ng/m3 , endstriyel alanlarda 15-50 ng/m3 olarak belirlenmitir. Avrupa lkelerinde yaplan lmlerde, dnyann eitli lkelerinde tesbit edilen miktarlar; krsal alanlarda 0.1-1 ng/m3, kentsel alanlarda 1-50 ng/m3, endstriyel blgelerde 1-100 ng/m3 kadmiyum konsantrasyonu olarak tesbit edilmitir. 8.2.2.3 Maruziyet Yollar ortam konsantrasyonunun d ortam konsantrasyonuna eit olduu, d ortam konsantrasyonunun 50 ng/m3 , gnlk olarak solunan hava miktarnn 20 m3 olduu varsayld taktirde; havadan gnlk olarak alnan kadmiyum miktarnn 1 g/m3 den fazla olmayaca

hesaplanabilir. Solunan kadmiyumun % 50'si akcierler tarafndan absorbe edilir. Ttnn 0.5-3 g/gr. kadmiyum ierdii gz nne alnrsa, gnde 20 sigara ien bir kiinin 1-6 g/m3 konsantrasyonunda kadmiyumu inhale edecei bir gerektir. me suyunda 0.1-2 g/Lt. deerleri arasnda deiim gsteren kadmiyum konsantrasyonu, baz blgelerde 10 g/l.'ye kadar ular.Gnlk olarak 2Lt. su tketimi sonucunda, sadece su ile meydana gelen kadmiyum maruziyetinin 1-10 g/gn olabilecei hesaplanabilir. Beslenme alkanlklarna gre, besinler ile gnlk olarak alnan kadmiyum riktar 10-30 g. dr Havada normal konsantrasyon limitleri arasnda bulunan kadmiyum; kuru ve ya birikim prosesler sonucunda topraa, buradan da bitkiler aracl ile besin zincirine dahil olur.Havadaki konsantrasyonunun artmas sonucunda, topraktaki kadmiyum birikiminin artaca ve bunun topraktaki asidifikasyonu fazlalatrmasyla bitkiler tarafndan alnan kadmiyum miktarnn artaca belirlenmitir. Sigara (ttn) tketimi nedeni ile i ortam havasndaki kadmiyum konsantrasyonu, d ortam konsantrasyonundan fazladr. 8.2.2.4 Kinetik ve Metabolizma Akcierler veya sindirim sisteminden emilen kadmiyumun nemli bir miktar karacierde birikir. Karacierden bbreklere gei daha yavatr. Kadmiyum bbreklerde birikim yapar. Biyolojik yarlanma sresi; karacierde 10 yl, bbreklerde ise daha uzundur. Kadmiyumun eliminasyonunun az olmas ve vctta birikim yapmas nedeni ile, yan ilerlemesi ile konsantrasyonda art grlr. 50 ya civarnda bulunan insanlarn bbrekleri zerinde yaplan aratrmalarda; bbrek korteksinin ya arl zerinden kadmiyum konsantrasyonu sigara ienlerde 100-150 mg/kg, sigara imeyenlerde 10-20 mg/kg olarak tesbit edilmitir. 8.2.2.5 Salk Etkileri Havadaki kadmiyum fume konsantrasyonu 1 mg/m3 limitini amas durumunda, solunumdaki akut etkileri gzlemek mmkndr. Kadmiyumun vcuttan atlmnn az olmas ve birikim yapmas nedeni ile salk zerine olumsuz etkileri zaman dorultusunda gzlenir. Uzun sreli maruziyetten en fazla etkilenecek organ bbreklerdir. Yaplan aratrmalarda; bbrekte biriken kadmiyum konsantrasyonunun (ya arlk zerinden) 200 mg/kg'a ulamas durumunda, bbrek fonksiyonlarnda bozulma olduu tesbit edilmitir.

Bbrekte oluan hasarn tekrar geriye dn mmkn deildir. Akcier ve prostat kanserlerinin oluumunda kadmiyumun etkisi kesin olarak belirlenmitir. Dnya Salk rgt insan salnn korunmas iin havadaki kadmiyum konsantrasyonunun; krsal alanlarda 1-5 ng/m3, zirai faaliyetlerin bulunmad kentsel ve endstriyel blgelerde 10-20 ng/m3 almamasn tavsiye etmektedir. 8.2.3 NKEL Nikel gmms beyaz renkli sert bir metaldir. Nikel bileikleri pratik olarak suda znmez. Suda znebilir tuzlar; klorr, slfat ve nitrattr. Nikel biyolojik sistemlerde adenosin, trifosfat, aminoasit, peptit, protein ve deoksiribonkleik asitle kompleks olutururlar. 8.2.3.1 Oluum Kaynaklar Nikel yer kabuunda 58-94 mg/kg arasnda deien oranlarda bulunur. Sudaki doal nikel miktar ok dktr. Amerikada yaplan almalarda bu miktar 4.8 g/Lt. olarak belirlenmitir. Nikel miktar kayalarda 2-60 mg/kg, iftlik topranda 5-500 mg/kg, Kanada ham petrolnde 0.29-76.6 mg/kg, kmrdeki nikel safiyetsizlii ise 2 gr/kg olarak tesbit edilmitir. Nikel; demir retiminde, dier metallerin alamlarnda, metallerin elektrolizle kaplanmasnda katalizr olarak, parann baslmas srasnda, baz bataryalarda, elektronik aksam bileimlerinde, propilen ve renkli camlarn boyanmas ilemlerinde kullanlr. Atmosferdeki nikel oluum kaynaklarnn balcasn, fuel-oil ve bunun kalntlarnn yaklmas, nikel madeninin ilenmesi ve rafinerasyonu, belediye atk insineratrleri, kmrn yaklmas oluturur. Kmrn yanmas sonucunda meydana gelen nikel slfat emisyonu, havadaki nikel slfat emisyonunun % 20-80'ini oluturur. 8.2.3.2 Havada Bulunuu Avrupann baz kentlerinden uzak alanlarda 0-0.6 ng/m3 ,kent yaknnda 9-50 ng/m3, kentlerde ise 60-300 ng/m3 nikel konsantrasyonlar tesbit edilmitir. 8.2.3.3 Maruziyet Yollar Nikelin beslenmedir. maruziyet yollar; solunum, deriden emilim ve

D ortam havasndaki nikel konsantrasyonu 10-20 ng/m3, gnlk solunum kapasitesi 20 m3 olarak kabul edilirse, bir insann gnlk olarak ald nikel miktar 0.2-0.4 g olarak hesaplanr. Ttn kullanm bu miktar arttrr. Gnde iki paket sigara ien bir kiinin, gnde 3-15 g nikel almas mmkndr. 5 g/Lt. nikel ieren sudan 2 Lt tketen bir kiinin gnlk olarak alabilecei nikel miktar 10 g dr. Besinler aracl ile gnlk olarak alnabilecek nikel miktar 0.055 mg limitleri arasnda deiim gstermektedir. Genelde bitkisel besinler, hayvansal besinlerden daha fazla miktarda nikel ierir. 8.2.3.4 Kinetik ve Metabolizma eitli hayvan ve bitki trlerinin yaam srelerinde nemli bir eser element olan nikelin, insan hayatndaki eksiklii ile oluacak belirtileri hakknda kesin bilgi bulunmamaktadr. Solunum yolu ile alnan nikelin akcierlerden emilimi hzla gerekleir. Akcierlerde biriken partikler maddede bulunan nikel, yine buradan absorblanr. Nikel maruziyeti sonucunda gnlk olarak alnabilecek miktarlar; kent havasndan 0.4 g, krsal blge havasndan 0.2 g olduu hesaplanmaktadr, Absorbe olan nikel ilk nce kan dolamna geer. Normal artlarda insan vcut svlarndaki nikel miktar; kanda 4.5 g/kg, idrarda 2.7 g/kg, akcierde 7.4 g/kg, bbrekte 13.6 g/kg olarak belirlenmitir. Emilen nikelin bir ksm da sata birikir. Fizyolojik stres ve deiik hastalklar nikel metabolizma kinetiini etkiler. Absorbe olan nikelin eliminasyonu en fazla idrarla olur. Bunun yan sra eliminasyonun bir ksm salya ve ter ile de meydana gelir. Emilmeyen nikel, gastrointestinal sistemden feesle atlr. Nikelin biyolojik yarlanma mr 17-53 saattir. 8.2.3.5 Salk Etkileri Havadaki nikel bileiklerinin solunmas sonucunda, solunum savunma sistemi ile ilgili olarak; solunum borusu irritasyonu, tahribat, immunolojik deiim, alveoler makrofaj hcre saysnda art, silia aktivitesi ve immnite basksnda azalma gibi anormal fonksiyonlar meydana gelir. Deri absorbsiyonu sonucunda allerjik deri hastalklar ortaya kar.

Havada bulunan nikele uzun sreli maruziyetin insan salna etkileri hakknda gvenilir kantlar tesbit edilememisede; nikel iinde alanlarda astm gibi olumsuz salk etkilerinin yan sra, burun ve grtlak kanserlerine neden olduu kantlanmtr. Kanserojen etkisi nedeni ile gvenilirlik limitinin belirtilmesi mmkn deildir. 8.2.4 ASBEST Asbest terimi; doada bulunan bir grup kvrml lifler veya silikat trevi mineraller iin kullanlr. Asbest gerilebilir lifler olup, s geirgenlii zayf, kimyasal etkenlere kar dayankldrlar. Hepsi amfibol silikat olan balca trleri; chrysotile, serpentine minerali, crocidolite, amosite, anthophyllite, tremolite ve actinolite dir. 8.2.4.1 Oluum Kaynaklar Asbest minerallerinin yer kabuundaki dalmnn fazla olmas nedeni ile, doal kaynaklar nemlidir. zellikle chrysotile bir ok serpentine kaya oluumunda vardr. Emisyonlar; ta oca veya yol inaat gibi aktivitelerle ve meteorolojik artlarla art gsterebilir. Doal kaynaklardan ortama karan asbest miktar hakknda kesin bir deer tesbit edilememitir. nsan aktivitelerinden snflandrabiliriz: oluan emisyonu aadaki ekilde

A. Madencilik ve deirmencilik B. Asbest rnlerinin imalat C. naat aktiviteleri D. Asbest ieren rnlerin kullanm ve tanmas E. Atklar Son yz yl iinde asbest kullanm ve retimi nemli lde artmtr Bir ok bat avrupa lkesinde inaat sektrnde kullanlan miktar, asbestin salk zerindeki olumsuz etkileri hakknda yaplan tartmalardan nce belli bir seviyede sabit kalmtr. Gelecekte yaplacak yasal kstlamalar, lif-imento ve fren balatalarnda kullanlan asbestin yerini tutan maddelerin bulunmas ile, asbest kullanm azalacaktr: ehir atmosferinde bulunan asbest emisyonunun en byk kayna tat aralarnn fren balatalardr. ortamda bulunan asbest konsantrasyonu d ortamdan daha fazladr. ortam kaynaklar olarak; hava temizleme cihazlar, asbest

flasterleri, dk arlkl inaat kaplama materyalleri, duvar veya elik aksam zerinde kullanlan spreyli kaplama maddeleri rnek gsterilebilir. imentonun ilenmesinden sonra, imento tarafndan tutulan asbestin i ortama yaylmas mmkn olamyacandan, i ortamda bir asbest emisyonu olumaz. 8.2.4.2 Havada Bulunuu Solunabilir boyuttaki asbest lifleri atmosferin alt katmanlarnda bulunur. Atmosfere yaylan asbest liflerinin aerodinamik zelliklerinden dolay daha uzak mesafelere tanmalar mmkndr Uzunluklar 5 m den uzun, aplar 3 m'e kadar olan lifler, biyolojik olarak nemlidirler. eitli lkelerde bu ynde yaplan almalarda tesbit edilen havadaki lif miktarlar aada belirtilmektedir: A. Emisyon kaynandan uzak krsal alanlarda 1000 lif/m3

B. Deiik emisyon kaynaklarna yakn alanlarda (yllk ortalama miktar olarak) Asbest-imento fabrikasnn 1000 m uzanda 600 lif/m3 Trafiin youn olduu kavaklarda 900 lif/m3 Ekspres yollarda 3300 lif/m3 zel asbest kaynann bulunmad bina i ortamlarnda 1000

lif/m

8.2.4.3 Maruziyet Yollar Asbest liflerine maruziyet, arlkl olarak solunum yollar aracl ile gerekleir. Solunan asbest liflerinin miktar nfusun deiik kesimlerine gre farkllk gsterir. rnein kentlerde; maruziyetin fazla olduu kesimlerde 200 lif/m3 orta miktardaki maruziyet kesimlerinde 30 lif/m3 asbest konsantrasyonuna maruziyet sz konusudur. Amerika'da i ortam havasna ynelik olarak yaplan bir almada; 400-500 lif/m3 asbest konsantrasyonuna maruziyetin olduu belirlenmitir. me suyu ve besinlerde de asbest lifleri bulunmaktadr. Genelde sularn 10 lif/Lt'den daha fazla konsantrasyonda asbest ierdii tesbit edilmitir. 8.2.4.4 Kinetik ve Metabolizma

Asbest liflerinin sindirim sistemi aracl ile alnan miktar ok dk, solunum sistemi yolu ile alnan miktar ok yksektir. Liflerin 3 m'den daha geni apta olanlar solunamaz. Solunan liflerin nemli bir miktar, st solunum yollarndaki silialar zerinde birikir. Daha sonra buradan doal temizleme mekanizmas ile uzaklatrlrlar. Akcierlere kadar ulaabilen asbest liflerinin emilimi veya bu blgedeki birikimi, liflerin znebilirlik veya paralanabilirlik zelliklerine gre deiim gsterir. Alveollerde biriken 5-10 m'den daha ksa lifler alveollerin mukosilia temizleme mekanizmas aracl ile temizlenip uzaklatrlr. Bunun yan sra bu blgeden doal temizleme mekanizmas ile uzaklatrlamayan lif miktar olduka fazladr. 8.2.4.5 Salk Etkileri Bir ok almalarla asbestin; mezotelioma, grtlak kanserleri ve asbesitosiz gibi salk etkilerini yapt tesbit edilmitir. Ancak, genelde bu etkiler asbest iinde alanlarda tesbit edilmektedir. Dk konsantrasyonlara uzun sreli maruziyet ile ilgili veriler bulunmamaktadr. Dnya Salk rgt, asbestin kanserojen etkisi nedeni ile gvenirlilik limitini belirtmemektedir. Ancak asbest maruziyetinin mmkn olduunca asgari seviyeye indirilmesini nermektedir. 8.3 AZOT OKSTLER Atmosferde kirletici olarak bulunan azot monoksit ve azot dioksit konsantrasyonlar genelde " Azot Oksitleri " terimi ile ifade edilmektedir. Atmosferde bulunan nemli azot oksit bileikleri; Azot Monoksit (NO), Azot Dioksit (NO2) ve Diazot Oksit (N2 0) dir. 8.3.1 Oluum Kaynaklar Fosil kkenli yaktlarn yanmas sonucunda yksek scaklklarda meydana gelen azot oksitlerin ok az miktarn azot dioksit, en fazla ksmn da azot monoksit oluturur. Atmosfere yaylm; tat ekzostlar, insineratrler, kimyasal ilemler, snma amac ile kullanlan baz fosil kkenli yaktlarn yanmas, elektrik retimi gibi emisyon kaynaklarndan olmaktadr. ortamdaki azot oksit kaynaklar ise; ttn iimi, gaz (likitdoal-gaz ya gibi) yaktlar kullanan soba ve evsel cihazlardr.

Yukarda belirtilen aktiviteler sonucunda d ortama verilen azot monoksit, atmosferde azot dioksite oksitlenir. Bu oksidasyon, ozon gibi atmosferik oksitleyicilerin katalizrl ile hzlanr. Gerek atmosferdeki konsantrasyonu, gerekse zellii nedeni ile insan salna en fazla olumsuz etki gsteren azot bileii azot dioksittir. lkelerin gelimilik statleri; bu statnn sembol olarak kullanlan azot oksitin konsantrasyonu ile tanmlanmaktadr. Azot monoksit gaz halinde renksiz, likit halde iken mavi renkli olan, havann yapsnda eser miktarda bulunan bir bileiktir. Azot dioksit gaz halinde iken kahve renkli, likit halde sar renkli olup; havada, azot monoksitin oksidasyonu ile oluur. Ultra viyole nlarn fazla miktarda absorbe etme zelliine sahiptir. Azot monoksitin, azot dioksite dnm aadaki reaksiyonla aklanmaktadr: 2 NO N 2 O 2 + O2 N2 O2 2 NO2

Azot monoksitin oksitlenmesi, ortamdaki azot monoksitin ve oksijenin konsantrasyonuna baldr. Havadaki azot monoksitin azot dioksite dnm gne , hidrokarbon ve ozonun varlna bal olarak artar. Gndz saatlerinde atmosfere verilen azot monoksitin, gne ve hidrokarbonlarn etkisi ile azot dioksite dnm aada ematik olarak gsterilmektedir.

8.3.2 Havada Bulunuu Yaplan eitli aratrmalar sonucunda, konsantrasyonuna ilikin olarak belirlenen deerler; azot dioksit

- doal (backround) seviyesinin 0.4-9.4 g/m3 limitleri arasnda olduu - yarm saatlik ortalama 850 g/m3 (0.45 ppm) - 24 saatlik maksimum 400 g/m3 (0.21 ppm) - kentsel alanlarda yllk ortalama konsantrasyon limitleri 20-90 3 g/m (0.01-0.05 ppm) olarak tesbit edilmitir. Kentsel alanlardaki azot dioksit konsantrasyonu; gnn saatlerine, mevsimlere ve meteorolojik artlara gre deiim gsterir. Kentlerde, trafiin youn olduu blgelerde saatlik ortalama deer olarak 0.5 ppm gibi yksek azot dioksit konsantrasyonu llebilmektedir. Sigara iilmesi, likit ve gaz tipi yaktlarn snma va piirme amacyla kullanm sonucunda bireysel olarak azot dioksit maruziyetinin artmas sz konusu olmaktadr. Borusuz tipte snma aralarnn kullanm sonucunda; i ortamda oluan azot oksit konsantrasyonu, d ortamdaki konsantrasyondan ok daha fazla seviyeye ulamaktadr. Daha nceden de belirtildii gibi, atmosferdeki nem ile azot oksitleri veya kkrt dioksit reaksiyonu sonucunda asit aerosollerinin veya asit yamurunun oluumu sz konusu olmaktadr. Bu oluumun evre zerindeki tahrip edici etkileri net olarak gzlenmektedir. 8.3.3 evrede Azot Tanm nsan faaliyetleri sonucunda evrede belirli konsantrasyonda meydana gelen azot oksitleri; azot evrimi olarak adlandrlan azot tanm ve denge oluum olaylarnda yer almaktadr. Azot, hayat iin temel bir madde olmasna ramen, bitkiler tarafndan dorudan doruya asimile edilemez. Azotun, nitratlara veya amonyaa dnmnn tamamlanmas amacyla fazlas ile kullanlmas olayna azot yerlemesi (fixation) denilmektedir. Atmosferik azotun oksitlerine dnm yanma ilemleri ile meydana gelmektedir. En nemli azot yerlemesi olay biyolojik olarak gerekleendir. rnein, bezelye, fasulye ve yoncann kklerinde bulunan bir bakteri aracl ile serbest azot, azot bileiklerine dnmektedir. Atmosferik azot evrimi ematik olarak aada belirtilmektedir.

8.3.4 lm Yntemleri : Havadaki azot oksitlerinin konsantrasyonu; A. Fotometrik B. Salzman reaktifi ile fotometrik C. Kemiluminessans (kimyasal ma), yntemleri uygulanarak tesbit edilmektedir. 8.3.5 Maruziyet Yollar ve Metabolizma Azot dioksitin gaz halinde bulunmas nedeni ile solunum yoluyla maruziyet sz konusudur. D ve i ortam maruziyetlerinin i ortam maruziyeti ile mukayesesi yapldnda, i ortam maruziyetinin ok az olduu grlr. Azot dioksitin byk bir ksm solunum yollarnda birikerek, % 80-90' absorbe olur. Emilimin alt solunum yollarndan olduu, hayvan deneyleri sonucunda belirlenmitir. 8.3.6 Salk Etkileri Azot dioksitin salk zerine etkileri; eitli kesimlerdeki bireylere deiik konsantrasyonlar uygulanmas ile tesbit edilmitir. 3000-9400 g/m3 konsantrasyonlarna 10-15 dakika sre ile maruziyet sonucunda; normal ve bronitli kiilerde akcier fonksiyon.deiimleri gzlenmitir. Azot dioksit maruziyeti sonucunda oluan ikayetler; normal ve salkl kiilerde 1880 g/m3 konsantrasyonundan itibaren balarken, astml kiilerde ayn ikayetler 940 g/m3 konsantrasyon seviyesinden itibaren balamaktadr. Amerika Birleik Devletleri'nin eitli eyaletlerinde yaplan bir almada; yemek piirme amacyla gaz kullanlan evlerdeki 6-10 ya grubu arasndaki ocuklarn broniyal hastalklara yakalanma anslarnn fazla olduu tesbit edilmitir. Azot dioksitin bulunduu ortamlarda dier kirleticilerin ve zellikle ozonun bulunmas durumunda, bu kirleticiler arasnda oluan reaksiyonlar nedeniyle insan salnda olumsuz etkileimlerin artt belirlenmitir.

Bir haftadan bir aya kadar olan srede 1880 g/m3 den az konsantrasyona maruziyette; broniyel ve pulmoner blgelerdeki hcrelerde anormal deiiklikler, 940 g/m3 konsantrasyona maruziyette ise akcierlerin bakteriyel enfeksiyonlara kar hassasiyetinin artmas ve biyokimyasal deiimler gzlenmektedir. Borusuz sobalarn kullanld i ortamda saatlik ortalama deerin 200 g/m3 ve saatlik maksimum deerin 2000-4000 g/m3 arasnda olduu tesbit edilmitir.(3)

8.4 OZON VE DER FOTOKMYASAL OKSTLEYCLER 8.4.1 Oluum Kaynaklar Ozon doal olarak atmosferde imek, yldrm gibi elektriksel olaylarn sonucunda meydana gelmektedir. Ozon en kuwetli oksitleme ajandr. Troposferde, gne nlarnn azot dioksite dolayl etkisi sonucunda olumaktadr. nsan faaliyetleri sonucunda, atmosferde nemli bir ozon emisyonu olumaz. Havada bulunan ozon, atmosferde kirleticiler arasnda meydana gelen reaksiyonlar sonucunda oluur. Ozonun oluumu ve atmosferden doal uzaklama olaylar gne radyasyonunun azot dioksit zerine etkisi sonucu bir dizi reaksiyon ile gereklemektedir.

Atmosferde bulunan uucu organik bileikler ve hidroksil radikalleri, dengedeki ozon konsantrasyonunun bozulmasna neden olur. Fotokimyasal reaksiyonlar srasnda; ozondan ayr olarak hidrojen peroksit, nitrik asit, peroksilnitratlar gibi oksitleyiciler, ikincil aldehitler, formik asit, ince partikller meydana gelmektedir. 8.4.2 Havada Bulunuu Ozonun troposferdeki doal (backround) konsantrasyonu hava kirliliinden uzak blgelerde llmtr. Bu lm, Atlantik okyanusunun 3000 metre yksekliinde gerekletirilmi, 24 saatlik ortalama deer 120 g/m3 (0.06 ppm) olarak belirlenmitir.

Atmosferdeki fotokimyasal reaksiyonlar srasnda, havadaki ozonun oksitleyici madde olarak kullanlmas nedeni ile; ortamdaki azot dioksit konsantrasyonu artarken ozon konsantrasyonunun azalmas sonucunda, ozonun bir miktar ortamdan uzaklar. Bu nedenle kentsel alanlardaki ozon konsantrasyonu krsal alandan daha dk seviyededir. Havadaki ozon konsantrasyonu; ozonun oluumuna, tanmasna, fotokimyasal reaksiyonlara, meteorolojik faktrlere baml olarak deiim gsterir. rnein, ilkbahar ve yaz mevsimlerinde en yksek konsantrasyonu tesbit edilmektedir. ozon

Ozon, peroksiasetil nitrat (PAN) gibi nemli organik ve inorganik aerosollerin oluumuna da katkda bulunur. Atmosferde hava kirliliinin mevcut olduu hallerde PAN ve homologlar; azot trioksit ve asilat arasndaki reaksiyon sonunda meydana gelirler. PAN'n oluumu ve dnm ozonunkine benzer. Bu oluumda ilk nce PAN daha sonra ozon yer almaktadr. Ozon / PAN oran sabit olmayp, mevsimlere gre deiim gsterir. Avrupa'nn baz kesimlerinde yaplan lmlerde maksimum PAN konsantrasyonu 80-90 g/m3 olarak tesbit edilmitir. 8.4.3 lm Yntemleri Havadaki ozon konsantrasyonu : A. Kemilminessans (Kimyasal Ima) B. Potasyum yodr yntemlerinin uygulanmas ile tesbit edilmektedir. Peroksiasetil nitrat (PAN) konsantrasyonunun tayininde ise infrared veya gas spektrofotometrik yntemleri uygulanmaktadr.

8.4.4 Kinetik ve Metabolizma Bir modelleme almasna gre; ozon almnn aada belirtilen karakteristiklerle gerekletii tahmin edilmektedir : 1. Ozon, vcuda giri konsantrasyonuna bal olarak akcierlerin bulunduu blgedeki tm dokular tarafndan emilir.

2. Gerek insan gerekse hayvan dokular tarafndan emilebilen maksimum doz; soluk borusu ile alveoller arasndaki dokularda bulunmaktadr. 3. Soluk borusunda bulunan mukoz dokularn ozon emilimi; kiiye, kiinin soluk borusundaki ozon konsantrasyonuna ve soluma miktarna baldr. 4. Solunan ozonun ok az bir miktar kana gemektedir. Peroksiasetil nitratn (PAN) sudaki znrlnn ozondan fazla olmas ve kimyasal olarak daha az reaktif olmas gibi nedenlerden dolay; PAN'n burun farenksinden ve soluk borusudan emilimi daha ok olmaktadr. 8.4.5 Maruziyet Yollar Ozon ve oksidantlarn kimyasal reaktivitelerine bal olarak havada kal srelerinin ok ksa olmas nedeni ile inhilasyon dnda maruziyetleri sz konusu deildir. 8.4.6 Salk Etkileri ok kuvvetli bir oksitleyici olan ozon, her trl biyolojik materyalle reaksiyona girmektedir. Ozonun zellikle akcier fonksiyonlar zerinde nemli lde zararl olduu tesbit edilmitir. Genelde, ozon maruziyeti 1-3 saatlik sreyi kapsamaktadr. 200 g/m oksitleyici konsantrasyonuna maruziyet; gz,burun ve boaz tahriine, gs skmas, ksrk ve ba arsna neden olmaktadr. ocuk ve genlerde akcier fonksiyonlarnn azalmasna sebep olan konsantrasyon ise 160-300 g/m3 tr.
3

Dnya Salk rgt tarafndan insan salnn korunmas iin maruziyet srelerine gre almamas gereken snr deerler ; 1 saat iin 150 g/m3 8 saat iin 100-120 g/m3 olarak nerilmektedir. 8.5 HDROKARBONLAR Hidrokarbonlar, havadaki dier kirleticilerin birbirleri arasndaki reaksiyonlarda rol oynamalar nedeni ile kirletici olarak nem kazanmaktadrlar. Hidrokarbonlar adlandrlmalarndan da anlalaca gibi, karbon ve hidrojen atomlarndan meydana gelmilerdir. Karbonun deiken kimyas nedeni ile tabiatta metandan uzun zincirli polimerlere kadar deiik hidrokarbonlar mevcuttur.

8.5.1 Oluum Kaynaklar Havada bulunan hidrokarbonlar kirleticilik etkisi ynnden ikiye ayrmak mmkndr. Bunlar; Reaktif Hidrokarbonlar ve Reaktif Olmayan Hidrokarbonlar olarak adlandrlrlar. Fotokimyasal reaksiyona girmeyen ve bu nedenle de reaktif olmayan hidrokarbonlar olarak adlandrlan hidrokarbonlarn en nemlisi (CH4) metandr. Metan doal olarak, biyolojik (zellikle bitkisel) aktiviteler sonucunda atmosfere yaylmaktadr. Kentsel alanlarda bulunan metan gaz ise, daha ziyade doal gaz kullanlan yerlerde, datm ebekesinden sznt veya gazn tam yanmamas sonucu atmosfere yaylmaktadr. Reaktif hidrokarbonlarn ou teknolojik ilemler sonucunda atmosfere yaylmaktadr. rnek olarak; petrol ve doal gaz gibi yakacaklarn yanmas srasnda aa kan tam yanmam hidrokarbonlar ile petrol rnlerinin ilenmesi srasnda oluan hidrokarbonlar gsterilebilir. 8.5.2 Havada Bulunuu Doal faaliyetler sonucunda oluan metan gaznn doal seviyesinin (backround) 0.7-1.5 ppm olduu ve dier (reaktif) hidrokarbonlarn herbirinin konsantrasyonunun 0.1 ppm den az olduu belirlenmitir Atmosfere yaylan toplam hidrokarbon kirliliinin yardan fazlasn metan oluturmaktadr. Kentsel alanlarda bir saatlik ortalama maksimum konsantrasyon 8-10 ppm olarak llmtr. Avrupa lkelerinde tesbit edilen bu konsantrasyonun yarsn reaktif hidrokarbonlarn oluturduu belirlenmitir. nsanlarn teknolojik faaliyetleri sonucunda ortama verilen hidrokarbonlarn tamamna yaknn reaktif hidrokarbonlar meydana getirmektedir. Bu reaktif hidrokarbonlarn ounun kaynan tat aralar oluturmaktadr. Hidrokarbonlarn kendi toksisitelerinden daha fazla, ortamdaki dier kirleticilerle yaptklar reaksiyonlar sonucunda oluan ozon, peroksiasetil nitrat (PAN), gibi fotokimyasal oksitleyicilerin evrede nemli rol oynamalar sebebi ile hidrokarbonlar "zararl etken" olarak kabul edilmektedirler. Reaktif hidrokarbonlar, fotokimyasal oksitleyicilerin oluum reaksiyonlarna girerler. Bu reaksiyonlar dizisi, havadaki azot dioksitin fotolizi sonucunda meydana gelen atomik oksijenle balar.

NO2 + Ultraviyole

NO + O

Atomik oksijen, oksijen molekl ile reaksiyona girerek ozonu meydana getirir. O + O2 O3

Atomik oksijen ayrca serbest hidrokarbon radikalini oksitler. [ O ] + CX HY CX HY O ile

Bu oksitlenmi hidrokarbon radikali, oksijen molekl reaksiyona girerek asil peroksi radikalini meydana getirir. O2 + CX HY O CX HY O3

Bu radikalde azot oksit ile kombinasyon oluturarak peroksi asil nitratlar (PAN) meydana getirir.

CX HY O3 + NO2

CX HY O3 NO2

Fotokimyasal oksitleyicilerin atmosferdeki dnmleri aada ematik olarak gsterilmektedir.

Ortamdaki reaktif hidrokarbonlar (organikler), bir seri serbest radikal polimerik reaksiyonu sonucunda doymu aerosol partikllerine dnr (asit aerosolleri). Organiklerin atmosferde kal sreleri bir ka saat, aerosollerin ise bir ka gndr. Bunlar atmosferden kuru birikim (partikl yzeylerine yaparak) veya ya birikim (yalar) sonucunda yeryznde toplanarak atmosferden uzaklamaktadrlar. Avrupann baz kentsel alanlarnda yaplan lmlerde; saatlik ortalama olarak, total hidrokarbon maksimum konsantrasyonlarnn 817 ppm limitleri arasnda olduu tesbit edilmitir. D ortam havasnda bulunan hidrokarbonlar, i ortam havasnda da tesbit edilebilmektedir. ortamda snma ve stma amacyla petrol trevlerinin kullanm ve i ortam dekorasyonu iin de bu tr maddelerin kullanlmas sonucunda, zaman zaman d ortamdan daha youn konsantrasyonda hidrokarbon tesbiti mmkn olmaktadr. rnein, Environmental Protection Agency (EPA) tarafndan yaplan artrma sonucunda, kanserojen etkisi kesin olarak tesbit edilen formaldehit konsantrasyonu prefabrik evlerde 0.1-1.0 mg/m3, normal ekilde ina edilen evlerde 0.05-0.1 mg/m3 olarak tesbit edilmitir. 8.5.3 lm Yntemleri : Havada bulunan hidrokarbon konsantrasyonu Alev yonizasyon Dedektr ile belirlenmektedir. 8.5.4 Salk Etkileri : Hidrokarbon maruziyeti ile ilikin olarak, gerek insan gerekse hayvanlar zerinde yaplan aratrma sonular aada belirtilmektedir: 1. Alifatik ve alisiklik hidrokarbonlarn 500 ppm limit deerin zerindeki konsantrasyonlarn salk zerine etkileri tesbit edilememitir. 2. Aromatik hidrokarbonlarn zellikle mukoz doku zerinde tahri edici etki gsterdikleri, buharlarnn solunmas sonucunda sistemik etki gsterdikleri ve bu etki limitinin 25 ppm olduu belirlenmitir. 3. Havada hidrokarbonlarn azot oksitleri ile birlikte bulunmalar durumunda, gz irritasyonunun artt gzlenmitir.

4. Aldehitlerin gerek insan gerekse hayvanlarda; gz irritasyonuna, st solunum yollarnda ve deri zerinde olumsuz etkiler yapt belirlenmitir. Aldehitlerin fizyolojik etkileim limitinin 0.06 ppm olduu tesbit edilmitir. Genel olarak, hidrokarbonlar havadaki fotokimyasal smog oluumuna, gz irritasyonuna ve dier salk etkilerinin ortaya kmasna neden olmaktadrlar. Hidrokarbonlardan salk zerine nemli lde etki gsteren Polinkleer Aromatik Hidrokarbonlar'n (PAH) zellikleri aada belirtilmektedir. 8.6 POLNKLEER AROMATK HDROKARBONLAR (PAH) : Polinkleer aromatik hidrokarbonlar iki veya daha fazla benzen halkas ieren organik bileiklerdir. Dk buhar basncna sahip olan polinkleer aromatik hidrokarbonlar havada partikler madde zerinde adsorblanr. Suda znen veya partikler madde zerinde adsorblanan polinkleer aromatik hidrokarbonlar gne radyasyonuna maruz kaldklarnda fotodekompozisyona urarlar. Toprakta biriken polinkleer aromatik hidrokarbonlarn bir ksm ise, toprakta bulunan baz mikroorganizmalar tarafndan bertaraf edilebilir. 8.6.1 Oluum Kaynaklar : Polinkleer aromatik hidrokarbonlar pirolitik prosesler sonucunda oluurlar. zellikle karbonizasyon gibi doal proseslerin yan sra, organik maddelerin yanmas ile de meydana gelir. Yzlerce eit polinkleer aromatik hidrokarbon vardr. En iyi bilineni benzo()piren (BaP) dir. BaP, kok retiminden, motorlu tat aralarndan, kok ve petrol rn ile alan elektrik santrallerinin faaliyetleri sonucunda atmosfere yaylr. 8.6.2 Havada Bulunuu : Havadaki doal (background) seviyesi sfrdr. Avrupann baz kentsel alanlarnda yaplan lmlerde, konsantrasyon 1-5 ng/m3 deerleri arasnda tesbit edilmitir. Kentsel alanlarda daha nceki senelerde yaplan lmlerde belirlenen vksek PAH konsantrasyonlar; kullanlan yakt trnn ve yanma sistemlerinin slah ile azaltlmtr. zel artlardaki i ortam havasnda yksek oranda polinkleer aromatik hidrokarbon konsantrasyonunun tesbiti mmkndr. rnein baz bacasz tip in evlerinde benzo()piren miktar 6 g/m3 olarak belirlenmitir.

 yerlerinde de yksek polinkleer aromatik hidrokarbon konsantrasyonunun tesbiti mmkn olabilmektedir. 8.6.3 Maruziyet Yollar : Polinkleer aromatik hidrokarbonlarn maruziyeti solunum sistemi aracl ile olumaktadr. Polinkleer aromatik hidrokarbonlarn vcuttaki birikimi, ortamdaki konsantrasyona bal olarak deiim gstermektedir. rnein; dk konsantrasyonun bulunduu krsal kesimde % 1, yksek konsantrasyonun bulunduu ortamda ise % 40 orannda vctta birikim meydana getirmektedir. Sudaki znrl nedeni ile, su aracl ile de vcuda polinkleer aromatik hidrokarbonlarn alnmas sz konusu olmaktadr. Genelde 1 lt. sudan alnabilecek toplam polinkleer aromatik hidrokarbon konsantrasyonunun yaklak 0.1 g olduu belirlenmitir. Saklama ve piirme ekline bal olarak; et, balk, sebze ve meyvalarda yaygn olarak deiik miktarlarda polinkleer aromatik hidrokarbon bulunmaktadr. Bu nedenle yiyecekler aracl ile de vcda PAH alnmaktadr. Amerika'da yaplan aratrmalarda insanlarn gdalar aracl ile gnde 1.6 gr.dan 16 gr.'a kadar deien miktarlarda polinkleer aromatik hidrokarbon aldklar tesbit edilmitir. Gdalar aracl ile alnan polinkleer aromatik hidrokarbon miktar hava ile alnan miktardan ok daha fazladr. 8.6.4 Kinetik ve Metabolizma : Polinkleer aromatik hidrokarbonun yada znrl yksek olup, memelilerin sindirim yollar ve akcierleri aracl ile absorbe edilirler. Kurum ve toz zerinde adsorbe olan polinkleer aromatik hidrokarbon, solunum yollarnda birikir. Bu birikenlerin bir ksm broniyel olarak temizlenir. Polinkleer aromatik hidrokarbon metabolizmas, oksidaz sistem aracl ile olur. Suda znebilen polinkleer aromatik hidrokarbonlar vcuttan idrar ve gaita aracl ile atlrlar. 8.6.5 Salk Etkileri : Polinkleer aromatik hidrokarbonun kanserojik etkisi kesin olarak belirlenmitir. Solunum sistemi aracl ile vcuda alnan polinkleer aromatik hidrokarbonun akcier kanserine neden olduu tesbit edilmitir.

Yaplan deneysel almalar polinkleer aromatik hidrokarbonlarn solunum sistemi kanserlerinin yansra spesifik olarak bu gaz ile alan iilerde cilt kanserine neden olduu tesbit edilmitir. Kanserojen etkisi nedeni ile gvenilirlik limiti nerilememektedir. 8.7 KARBON OKSTLER Hava kirlilii asndan; karbonun iki nemli bileii karbon monoksit ve karbon dioksittir.

8.7.1 Karbon Monoksit Karbon monoksit atmosferde yaygn olarak bulunan bir hava kirleticisidir. Atmosfere verilen karbon monoksit toplam emisyon miktar dier kirleticilerden nemli lde fazladr. Renksiz, kokusuz, havadan daha hafif bir gaz olup suda znr. Kan bileimindeki hemoglobin ile birleme eilimi oksijenden 200 kat daha fazladr Bu nedenle insan sal zerindeki olumsuz etkisi ncelikle kan ve bu yolla dier organlarda gzlenir. Karbon monoksitin hemoglobinle oluturduu forma karboksihemoglobin ad verilir. Karbon monoksitin atmosferdeki kal sresi dier kirleticilere gre daha uzundur. Atmosferde karbon monoksitin karbon dioksite dnm; ortamdaki serbest oksijen moleklne, scakla ve katalizrlere bamldr. Karbon monoksitin karbon diokside dnmndeki muhtemel reaksiyonlar aada gsterilmektedir. Ancak bu reaksiyonlarn oluumu iin gne enerjisi gerekmektedir. CO + O2 CO + H2 O CO + O3 CO + NO2 8.7.1.1 Oluum Kaynaklar : Karbon monoksit (CO) yetersiz yanma rn olarak; fosil yaktlar, karbon ieren materyaller, baz endstriyel ve biyolojik ilemler sonucu atmosfere verilen bir kirleticidir. Tat aralar, endstriyel ilemler, stma sistemleri ve insineratrler en nemli karbon monoksit kaynaklardr. Doal oluum kaynaklar ise biyolojik aktivitelerdir. Ancak doal kaynaklardan oluan karbon monoksit ihmal edilebilir dzeydedir. CO2 + O CO2 + H2 CO2 + O2 CO2 + NO

8.7.1.2 Havada Bulunuu : Karbon monoksitin doal (background) seviyesi 0.001-0.20 ppm'dir. Kentsel alanlardaki konsantrasyonu hava koullarna, trafie, zamana ve kaynaklarndan uzakla gre deiim gsterir. Kentsel alanlarda yaplan lmlerde 8 saatlik ortalama maksimum konsantrasyon 53 ppm olarak belirlenmitir. Pik konsantrasyonlar trafiin youn olduu sabah ve akam saatlerinde gzlenmektedir. zellikle ok youn karbon monoksit konsantrasyonlar hareket halindeki tatlarn iinde, garajlarda ve trafik aknn fazla olduu blgelerde tesbit edilmektedir. Dolayyla youn CO maruziyetinin; zellikle frler, garajlarda alan kiiler, ve trafik polislerinde gzlenmesi beklenilmelidir. rnein yaplan lmlerde araba iinde maksimum 36 ppm, garajlarda 500 ppm karbon monoksit konsantrasyonu tesbit edilmitir. ortamda stma amacyla kullanlan, fosil yakt yaklan sobalarn uygun olmayan koullarda kullanlmas karbon monoksit konsantrasyonunu nemli lde arttrmaktadr. Yine yemek piirme ilemleri de i ortam kayna olarak nemlidir. Bu ortamlarda yaplan lmlerde karbonmonoksit konsantrasyonunun 10-50 ppm arasnda deiim gsterdii tesbit edilmitir. Ttn iimi de karbon monoksitin en nemli i ortam kaynaklarndan birini oluturmaktadr. 8.7.1.3 Maruziyet Yollar : Karbon monoksite deri yolu ile maruziyet sz konusu olmayp en nemli maruziyet solunum yolu ile olmaktadr. 8.7.1.4 lm Yntemleri : Havadaki karbonmonoksit konsantrasyonu Nondispersive InfraRed Spektroftometre ile tesbit edilmektedir. 8.7.1.5 Kinetik ve Metabolizma : Solunum yolu ile alnan karbon monoksit; kandaki hemeglobin protohem demiri ile reaksiyona girerek kuwetli balar oluturur. Karbon monoksidin hemoglobine balanmas kann oksijen kapasitesini azaltr. Kanda oluacak karboksihemoglobin miktar; karbon monoksit konsantrasyonuna, maruziyet sresine, kandaki mevcut karboksihemoglobin miktarna ve kiinin fiziksel aktivitisine bal olarak deiim gstermektedir. Maruziyet ortadan kalkt anda,

kanda oluan karboksihemoglobin oluumu kendiliinden durur. Salkl bir insanda karboksihemoglobinin yars 3-4 saat iinde kandan temizlenir. 8.7.1.6 Salk Etkileri : Karbon monoksit maruziyeti ile ilikilendirilebilecek drt salk etkisi vardr.Bu etkiler kandaki % 10' nun altndaki karboksihemoglobin seviyeleri dikkate alnarak belirlenmitir. A. Kardiyovaskler etkileri B. Nrolojik davran etkiler; C. Fibrinoliziz etkiler D. Perinatal etkiler Karbon monoksitin oksijen tama kapasitesini azaltmas sonucunda kandaki oksijen yetersizlii nedeniyle kan damarlarnn eperleri, beyin kalp gibi hassas organ ve dokularda fonksiyon bozukluklar meydana gelir. Farkl ilerde alan ve daha nceden karbon monoksite maruz kalmam kiilerde karbon monoksit maruziyeti sonucunda oluabilecek karboksihemoglobin (CoHb) miktarlar aadaki tabloda gsterilmektedir.

CO Konsantrasyonu Maruziyet Sresi ppm mg/m3

Tahmin Edilen (%) CoHb Miktar Oturulara Hafif Ar k i i yaplan i 1.2 1.1 1.1 1.5 2.0 1.9 1.7 1.7 2.8 2.6 2.2 1.7

100 50 25 10

115 57 29 11.5

15 Dakika 30 Dakika 1 Saat 8 Saat

Aadaki tabloda karbonmonoksit maruziyeti sonucunda kanda oluan Karboksihemoglobin (CoHb) seviyeleri ile ilikin salk etkileri belirtilmektedir.

Karboksihemoglobin Miktar % 1 1-2 2-5

Etkiler Herhangi bir etki gzlenmez. Davran bozukluklar belirdii hakknda baz deliller vardr Merkezi sinir sistemi zerine etkiler,zaman kavram grme hassasiyeti parlaklk kavramnda ve dier fiziko motor fonksiyonlarnda tahribat Kalp ve akcier fonksiyonlarnda deiim Ba ars, bitkinlik, uyku hali, koma, solunum sisteminin durmas ve lm.

5 10-80

8.7.1.7 Maruziyet Seviyeleri Karbon monoksidin doal (background) miktar blgeden blgeye 0.01-0.23 mg/m3 arasnda deiim gsterir. 8 saatlik ortalama genelde 20 mg/m3 (17 ppm) den dktr. Tesbit edilen maksimum 8 saatlik ortalama konsantrasyon 60 mg/m3 (53 ppm) olarak belirlenmitir. ortamda ise mutfak faaliyetleri srasnda 57.5 mg/m3 (50 ppm) karbon monoksit konsantrasyonu llmtr. Dnya Salk rgt tarafndan toplumun salnn korunmas iin kandaki karboksihemoglobin (CoHb) miktarnn %2.5-3.0 olmas nerilmektedir. Kandaki karboksihemoglobin miktarnn %2.5-3 seviyesini amad taktirde olumsuz salk etkileri gzlenmemektedir. Bu snr korumak amacyla Dnya Salk rgt'nce nerilen maksimum maruziyet sreleri ve karbon monoksit konsantrasyonlar aada gsterilmektedir. 1- 15 dakika iin msaade edilen maruziyet konsantrasyonu 100 mg/m3 amamaldr. 2- Ortalama zamana kar maruziyet seviyeleri : - 30 dakika iin 60 mg/m3 (50 ppm) - 1 saat iin 30 mg/m3 (25 ppm) - 8 saat iin l0 mg/m3 (10 ppm) dir.

8.7.2. Karbon Dioksit Karbondioksit (CO2) atmosferde ok dk konsantrasyonda bulunan bir gazdr.Bir milyon hava maleklnde yaklak 350 karbon dioksit molekl bulunur. evrede nemli bir anahtar grevini yapar. rnein, bitkiler karbon dioksit alrlar ve bunu fotosentezlerinde kullanarak yaamlarn srdrrler. gne (gaz) CO (gaz) + H2O Karbonhidrat + O2

Karbon dioksitin dier br zellii de gneten gelen nlarn deimeden yeryzne ulamasn salar. Ancak bu srada yeryznden gelen uzun dalga radyasyonunun bir ksmn absorblar. Uzun yllar nce, karbon dioksitin yeryznde meydana getirdii sera (greenhouse) etkisi ve buna bal olarak gelien iklim deiikliklerine neden olduu tesbit edlmitir. Atmosferde daha nceden 280 ppm olarak tesbit edilen karbon dioksit miktar, fosil kkenli yaktlarn kullanmnn artmas ile bugn 350 ppm'e kadar ykselmitir. Karbon dioksit doal veya yapay olarak yanma veya oksidasyon sonucunda oluur. Ortama verilen karbon monoksit, hidroksit radikalleri ile oksitlenerek karbon dioksite dnr. Ancak bu oksitlenme uzun zaman aralnda gerekleen bir reaksiyonla olur. Karbondioksitin kendisi toksik bir gaz deildir. Normal atmosfer artlarnda %0.03-%0.06 arasnda deien konsantrasyonlarda, ayrca kaynak sularnda da znm halde bulunur. Atmosferdeki karbondioksit ile znm karbondioksit arasnda eitli doal dnmlerin olmas sz konusudur. Aradaki denge, mevcut konsantrasyonun karm zamanna baldr. Bu dnm aada ematik olarak gsterilmektedir.

Atmosferde bulunan karbon dioksit konsantrasyonu fosil kaynakl yaktlarn yanmas sonucunda her yl 2.3 ppm kadar artmaktadr. Bunun te biri okyanus veya derin su kaynaklarnca ve bitkiler tarafndan alnarak atmosferden uzaklatrlmaktadr. Geri kalan 1.5 ppm ise atmosferdeki karbon dioksit konsantrasyonuna ilave olmaktadr. Bu miktar da atmosferin tedrici olarak snmasna neden olarak sera (greenhouse) etkisini her geen gn biraz daha arttrmaktadr. Atmosferde biriken karbon dioksit adeta bir cam fanus grevini yapar. Gneten gelen ksa dalga boylu nlar ieriye kolaylkla gemektedir. Ancak, ieride oluan s enerjisinin kmas karbon dioksit tarafndan engellendiinden iteki s dardan daha yksek olmaktadr. Karbon dioksitin bu etkileimi sonucunda; dnya ortalama ssnda meydana gelen ykselme doadaki denge ve dnmler zerinde de etkisini gstermektedir. 1880-1940 yllar arasndaki belirlenmitir. Gnmzde olduu karbon dioksit miktarnn hzla yzyln yarsnda global snmann gsterecei tahmin edilmektedir. scaklk artnn 0.5 C olduu gibi, atmosfere yaylmakta olan artmas durumunda, nmzdeki l.5 C - 5 C arasnda bir art

8.7.2.1 lm Yntemleri
Karbon dioksit konsantrasyonu; a. Non Dispersive Infra-Red Absorbsiyonu b. Gaz Filtresi Korelasyon lm yntemleri ile llmektedir.

9. SMOG VE FOTOKMYASAL SMOG Smog oluumu ile ilikin baz terimlerin tanmlar aada belirtilmektedir. Smoke (Duman): Bir maddenin yanmas sonucunda oluan kk partikllerin atmosferde sspanse halde bulunmas durumu duman (smoke) olarak adlandrlr. Bu partikller scaklkla oluan paralanma veya buharlama ile oluan partikller kat ve sv aerosollerdir. nversiyon (Terselme): Normal artlarda yeryznden atmosferin katlarna doru ykseldike scaklk azalma gsterir. Ancak ykseklikle scakln artmas sonucunda meydana gelen hava durumu terselme (inversiyon) olarak tanmlanr. Gne radyasyonunun etkisi ile oluan inversiyona radyasyon inversiyonu ad verilir. Bu inversiyon; gne radyasyonunun azalmas ile yeryznn soumas sonucunda hava ile yeryz arasndaki scaklk farkllndan meydana gelir. Yeryz ile havann ilk metreleri arasnda meydana gelen radyasyon inversiyonu, hava kirliliini en fazla etkileyen meteorolojik etmendir. Smog (Sisli Duman): K koullarnda, scaklk inversiyonunun ve sisin bulunduu meteorolojik artlarda havann dumanla ar miktarda kirlenmesi olaydr. Bu durum ayn zamanda basit smog olarakta tanmlanr. Fotokimyasal smog: Gne nn katalizr etkisi ile atmosferde bulunan kirleticiler arasnda meydana gelen reaksiyonlarn yan rnlerinin oluturduu sis tabakasdr. Bu reaksiyonlar; ozon, azot oksitleri, hidrokarbon ve dier oksitleyici hava kirleticileri arasnda meydana gelir. Fotokimyasal reaksiyonlarn oluumu srasnda herhangi bir aamada meydana gelen aksaklk fotokimyasal smog oluumunu engeller. Fotokimyasal smog oluumundaki yardmc etkenler ise hava ve topografik artlardr. rnein; hava sirklasyonunun yetersizlii kirletici konsantrasyonunun artmasna neden olacaktr. Veya da yamacndaki hava gne nlarnn etkisi ile snarak ykselecek ve beraberinde kirleticileride tamas nedeni ile reaksiyonlarn balamasna yardmc olur. Sabah saatlerinde gne nlar ilk nce havann st tabakalarn str. Yeryznn snm havaya gre daha souk olmas sonucunda oluan radyasyon inversiyonu hava hareketlerini engeller ve buna bal olarakta kirleticiler kendi kaynaklar evresinde kerler. Bu olay hava kirlilik kaynaklarnn bulunduu alanlardaki kirliliin daha da younlamasna neden olur. Yksek seviye inversiyonu fotokimyasal smog oluumuna yardmc etkenlerden en nemlisidir. Yksek basn sistemindeki stabil ve scak

havann altnda bulunan daha souk hava kirleticiler iin adeta bir kapan grevini grr. Bu souk ortamdaki kirleticilerin younluklarnn fazla olmas nedeni ile, stteki daha scak hava tabakasna yaylamamaktadrlar. Ancak gne nlarnn artmas ile st tabakadaki hava snarak, bu tabaka yaknndaki kirleticilerin bulunduu tabakannda snmasna neden olur. Bu snma kimyasal reaksiyonlarn balamasna ve kirlilik konsantrasyonunun artmasna neden olur Yksek seviye inversiyonunun bir ka gn srmesi kirlilik konsantrasyonunu her geen gn artmasna neden olur. Bunun sonucunda da ciddi salk problemlerini ortaya karr.

10. UYARI KADEMELER Hava kirliliinin yksek olduu durumlarda alnmas gereken acil tedbirlere yn vermek zere "Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii"nde yer alan Uyar Kademeleri aada gsterilmektedir. Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii'nde Uyar Kademeleri Kkrt dioksit ve Havada Asl Partikl Madde baznda 24 saatlik ortalama olarak; SO2 (g/m3) 700 1000 1500 2000 Havada Asl Partikl Madde (g/m3) 400 600 800 1000

1.Kademe 2.Kademe 3:Kademe 4.Kademe

Hava kalitesi snr deerlerinin almas durumunda; hava kirlilii yukarda belirtilen kademelere ulatnda blge zelliklerine bal olarak alnacak tedbirler Valiliklerce belirlenmektedir. Her kademe iin alnacak tedbirlerde meteorolojik veriler dikkate alnmaktadr. Sis, inversiyon, durgun meteorolojik artlar ve izotermal durumlarda bir sonraki kademenin tedbirleri veya ilave tedbirler uygulanabilir. Nisbi nem miktarnn %90'unun zerine kmas halinde yukarda belirtilen uyar kademelerindeki kirlilik derecelerinin %10 eksiinde dahi ilgili kademenin tedbirleri uygulanabilir. Kritik Meteorolojik artlar : nversiyon tabakasnn yerden ykseklii nversiyon tabakasnn alt ve st scaklk fark Rzgar hz (12 saatlik ortalama) Nisbi nem ykseklikle scakln deimedii (izotermal) durumlarda 11. HAVA KRLENMESNN ALINABLECEK NLEMLER : 700 m. : 2 C : <1.5 m/sn. : % 90 NLENMESNDE

Hava kirlenmesinin nlenmesi amac ile alnacak nlemleri ksa, orta ve uzun vadeli olarak belirtebiliriz. Ksa Vadede Alnabilecek nlemler A. Yakt Seimi Isnma amac ile s deeri yksek, kkrt ierii dk yaktlarn kullanlmas,

B- Tat Aralarnn Kontrol - Tatlarda kurun ierii dk benzinin kullanlmas - Yanma veriminin arttrlmas amac ile motor bakmlarnn salanmas. - Ekzozdaki kirleticilerin minumum dzeye indirilmesinin salanmas amacyla katalitik konvertrlerin kullanlmas - Tam yanmay salamak iin uygun katalizrlerin kullanlmas C- Yakt tasarrufunun salanmas tekniklerinin azami lde kuIlanlmas amacyla s izolasyon

D- Yakma teknolojisi ve enerji tasarrufu konusunda halkn bilinlenmesini salamak zere eitim hizmetlerine arlk verilmesi E- ncelikle hava kirliliine olumsuz katklarnn kontrol altna alnmas zor olan sobal evler olmak zere btn konutlarda iyi kaliteli yakt datmnn dzenlenmesi F- Kirliliin ar derecede ykseldii alarm dnemlerinde kullanlmak zere kaliteli yakt rezervinin hazr bulundurulmas H- Fuel-Oil yaklan kaloriferli binalarda kullanlarak gereksiz snmann nlenmesi s ler cihaz

I-Kirlilik konsantrasyonundaki yksek artlar nlemek iin, kaloriferlerin yakma saatlerinin semtlere gre ayarlanmas K- Yanma veriminin arttrlmas iin soba borular ve kalorifer kazanlarnn alev borularnn temizlenmesi L- Bacalarndan fazla kirletici duman karan kontrollerinin belediyelerce yaplarak yaptrm uygulanmas. Orta Vadede Alnabilecek nlemler A. Halihazrda mevcut yaktlarn kirleticilik vasfn minimum dzeye indirmek amacyla uygun teknolojilerin kullanlmas B- Yakma sistemlerinin slah, bu amala gerekli standartlar ile yasal mevzuatlarn uygulanmas, teknik kontrol ve belgeleme hizmetlerinin gerekletirilmesi C- Binalarda; azami s yaltmn salayacak ekonomik yaltm nlemlerinin saptanmas ve uygulanmas, D- Kent imar plannn ve bina kat msaadesinin kentin hakim rzgarlarn nlemeyecek ekilde yaplmas, E- Yakt tketimi fazla olan byk bina ve kurululardan balayarak baca filtresi uygulamasna geilmesi. binalarn

Uzun Yadede Alnabilecek nlemler A- Ekonomik ve teknik ynden detayl incelemeler yaplarak, en azndan kirlenmenin ok youn olduu semtlerde elektrikle stma uygulamasnn balatlmas, B- Doal gaz ile stmann yaygnlatrlmas, C- Merkezi sistem ile stmann yaygnlatrlmas, D- Bir yandan gaz ve tozun tutulmas, dier yandan hava akm oluturarak kirletici maddelerin dalmasn salayacak yeil kuak ve alanlarn tesisi, E- Yeraltndaki snn; yksek verimli s transfer pompalaryla alnp kullanlmasnn uygulanabilirliinin aratrlmas, F- Yenilenebilir enerji kaynaklarndan olan gne enerjisinin en temiz enerji kaynaklarndan biri olduu dnlerek, uygun blgelerde bu kaynaktan yararlanlmasnn salanmas.

12. KAYNAKLAR

1 Work Kenneth, Warner Cecil F. Air Pollution It's Origin and Control. 2 World Meteorological Organization.Fact Sheet No:6, February 1990. 3 World Health Organization.Air Europe.European Series No:23 Quality Guidelines for

4 Calvert Seymour, England Harold M.Handbook of Air Pollution Technology. 5 Elsom Derec, Atmosferic Pollution. 6 Strauss Warner.Air Pollution Control.Part II. 7 North Atlantic Treaty Organization.Comittee on Challenges of Modern Society. Air Pollution. Quality Criteria for: a) Photochemical Oxidand an Related.Hydrocarbons Pub.No:29 b) Carbon Monoxid. Pub. No:lO c) Nitrogen Oxides. Pub No: 15 8 World Health Organization. Environmental Health Criteria 8. Sulfur Oxides and Suspended Particulate Matter. 9 Pryde. Environmental Chemistry An Introduction. 10 Environmental Protection Agency.Indoor Air Quality Implementation Plan. Washington, D.C.June 1987 11 T.C.Babakanlk evre Mstearl, Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii 12 T.C.Babakanlk Devlet Planlama Tekilat,Hava kalitesi Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu.Haziran 1989. 13 T.C.Babakanlk Devlet Meteoroloji Meteorolojiyi Tanyalm. Nisan 1985. leri Genel Mdrl,

14 D.Sn.Toshiichi Okita. Long-Range Transport of Air Pollution. Obrini University. 15 World Health Organization.ndoor Air Pollutants Exposure and Health Effects. Euro Reports and Studies No:78