2010

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS

RECURSOS NON RENOVABLES

Samuel Gonzlez Brantuas 78800125D Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas

ndice:

1. 1.1. 1.2. 1.3.

INTRODUCIN ............................................................................................... 2 CONCEPTO E TIPOLOXA DOS RECURSOS NATURAIS ............................................ 4 CONDICINS PARA A PTIMA ASIGNACIN DOS RECURSOS NATURAIS . 4 PROBLEMAS NA PTIMA ASIGNACIN DOS RECURSOS ...................................... 5 A traxedia dos comns ................................................................................................... 5 O problema do parsito (free riders) .................................................................... 5

1.3.1. 1.3.2. 2. 3.

RECURSOS NON RENOVVEIS. CONCEPTO. .................................................... 6 QU A ESCASEZA? ..................................................................................... 9 a. b. c. A informacin dispoble .............................................................................................................. 9 A tecnoloxa ..................................................................................................................................... 10 Os costes de explotacin e os prezos de mercado ........................................................... 11

4. 4.1.

A REGRA DE HOTELLING .............................................................................. 14 O PRINCIPIO FUNDAMENTAL DE USO DOS RECURSOS NON RENOVABLES ............................................................................................................................................................ 15 4.2. 4.3. HIPTESIS DE PARTIDA DA REGRA DE HOTELLING ............................................. 15 EXPRESIN GRFICA DO USO PTIMO DOS RECURSOS NON

RENOVABLES ................................................................................................................................................... 17 4.4. 4.4.1. 4.4.2. 4.4.3. 4.4.4. 4.4.5. 4.4.6. 4.4.7. 5. 6. 7. 8. CASOS DE ANLISE DA SENSIBILIDADE ..................................................................... 18 Variacin da tasa de desconto ................................................................................. 18 Variacin da tecnologa de reemplazo ................................................................ 18 Variacin das existencias de recursos non renovables ............................. 19 Variacin do coste de extraccin ........................................................................... 19 Variacin da demanda de recursos non renovables.................................... 20 Algns principios bsicos ........................................................................................... 20 O modelo bsico ............................................................................................................... 22

O MONOPOLIO E A TASA DE EXTRACIN ..................................................... 24 COSTE DO USUARIO E COSTE SOCIAL .......................................................... 25 O RECICLADO............................................................................................... 26 CONCLUSINS ............................................................................................. 29

Pgina 1 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas

1. INTRODUCIN A economa dos recursos naturais pode definirse como o estudo de como a sociedade asigna recursos naturais escasos tales como reservas pesqueiras, plantacins de rbores, auga doce, petrleo, entre outros. Debe distinguirse este concepto do de economa ambiental, cuxo obxecto de estudo a forma en que son dispostos os residuos, e a calidade resultante da auga, o aire e o chan como receptores dos devanditos residuos. A economa ambiental tamn se encarga do estudo da conservacin dos ambientes naturais e a biodiversidade. Os recursos naturais son o conxunto de elementos naturais que se encontran na natureza de forma non modificada, escasos con relacin sa demanda actual ou potencial.

Os recursos naturais pdense dividir en renovables, que usualmente son organismos vivos que crecen e se renovan, como por exemplo a flora e a fauna, e non renovables, que se esgotan coa sa explotacin, como por exemplo o petrleo e os depsitos de minerais (polo menos ata que se encontre unha forma economicamente eficiente de fabricar petrleo ou minerais). Un recurso natural renovable presenta unha taxa de crecemento ou renovacin significativa nunha escala econmica relevante de tempo. Unha escala de tempo econmica un intervalo de tempo para a que o planeamento e o manexo son significativas. Un recurso natural non renovable entndese como aquel cuxa utilizacin econmica dimine necesariamente as reservas. O ritmo de extraccin moito maior que o ritmo de producin xeolxica, de maneira que para efectos prcticos, se considera a taxa de renovacin nula.

Pgina 2 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas

Os recursos naturais poden ser determinantes da posicin econmica dun pas. Segundo autores, a fins do sculo pasado, os recursos naturais xogaron un papel fundamental na divisin internacional do traballo e na determinacin do poder e a situacin de cada pas. Non obstante, outros autores destacan o papel dos recursos humanos, inclundo aqu aspectos como a relixin, a educacin e outros aspectos culturais, como determinantes da situacin e a estrutura econmica dos pases. Aditase dicir que Arxentina e Australia partiron de posicins similares en canto s sas dotacins de recursos naturais, non obstante, as sas senllas de desenvolvemento difiren profundamente debido a diferenzas culturais e sa relacin comercial co resto do mundo. Actualmente, pases desenvolvidos son relativamente independentes da sa dotacin de recursos naturais, debido sa grande apertura ao comercio internacional -ex. Xapn e Holanda- e/ou sa grande infraestrutura de capital. Non obstante, a maiora dos pases cuxa economa se basea na importacin de recursos naturais, son vulnerables s flutuacins dos prezos internacionais dos commodities. O mesmo sucede cos pases nos cales os commodities representan unha alta porcentaxe das exportacins.
Pgina 3 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas Na teora econmica ortodoxa e na discusin actual en economa non se observa unha discusin satisfactoria en relacin coa conservacin dos recursos naturais. O sistema capitalista actual representa en moitos pases unha ameaza aos recursos naturais. A diminucin da biodiversidade e de grandes reas de selvas e bosques demostra que a humanidade non responsable para a conservacin dos recursos naturais. Unha pregunta crtica na asignacin de recursos naturais Que cantidade do recurso debe ser extraido ou obtido no presente?. Encontrar a mellor asignacin do recurso a travs do tempo considrase un problema de optimizacin dinmica. En tales problemas comn tratar de maximizar algunha medida de valor econmico neto a travs dun horizonte futuro, suxeito dinmica do recurso extraido e calquera outras restricins. A solucin optimizacin dinmica dun recurso natural un programa ou patrn de tempos que indica a cantidade ptima de extraccin ou obtn en cada perodo.

Co obxecto determinar a ptima asignacin do recursos a travs do tempo, un debe inmediatamente confrontar o problema da preferencia temporal. A maiora dos individuos mostran preferencia por recibir beneficios no presente en oposicin a recibir o mesmo nivel de beneficios no futuro. Dise que estes individuos teen preferencia temporal positiva. Un individuo cunha preferencia temporal positiva descontar o valor dun contrato que promete pagar unha cantidade fixa de dieiro nalgunha data futura, a unha taxa de desconto. O valor resultante dese desconto o valor presente dos beneficios netos (os ingresos da extraccin unha vez restados os custos), que ao ser maximizado na extraccin ou aproveitamento do recurso natural, se encontra a ptima asignacin do recurso. 1.1. CONCEPTO E TIPOLOXA DOS RECURSOS NATURAIS

Recursos naturais: bens que provee a natureza, non feiros polo home, e que usamos para o consumo ou a produccin doutros bens; capital natural. Recursos non renovables: a sa utilizacin ou consumo implica unha disminucin permanente do stock, xa que ou non existe rexeneracin ou abarca perodos excesivos. Ex.: enerxa trmica, petrleo. Recursos non renovables con servizos reciclables: o seu uso ou consumo implica unha disminucin do stock, pero seguidamente son revertidas a outro estado til por medio dun proceso industrial de recuperacin (reusado ou reciclado). Ex.: aluminio, auga confinada. Recursos renovables: o seu uso ou consumo non implica o seu agotamento, capaz de rexenerarse; o stock pode aumentar ou disminuir dependendo da cantidade que usamos. Ex.: bosques, auga fluvial, peixes, aire atmosfrico. 1.2. CONDICINS PARA A PTIMA ASIGNACIN DOS RECURSOS NATURAIS

Para que poida existir unha ptima asignacin de recursos naturais nunha economa especfica, requirese contar con dereitos de propiedade non atenuados, isto implica que ditos dereitos sexan: I) Completamente especificados en termos dos dereitos que acompaan a propiedade sobre o recurso, as restrizns sobre eses dereitos e as penalizacins correspondentes sa violacin.

Pgina 4 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas II) Exclusivos, de tal forma que o individuo que posue ditos dereitos reciba as retribucins e as penalizacins correspondientes ao uso do recurso natural en cuestin. III) Trasferibeis, a efeitos de que os dereitos sobre o uso dos recursos naturais estexan en mans de quen teen a capacidade de os conducir ao seu mais alto valor de uso. IV) Efectivamente vixibeis, xa que un dereito non vixiabel un dereito valeiro. O Teorema de Coase afirma que se as transaccins poden realizar-se sen ningn costo e os dereitos de apropiacin estn claramente establecidos, sexa cual sexa a asignacin inicial deses dereitos producirase unha redistribucin cuxo resultado ser o de mxima eficiencia. Dereitos de apropiacin a traducin da expresin inglesa "propierty rights" e ten un significado mis xeral que "dereitos de propiedade". Por exemplo, se se autoriza a unha empresa a verter os seus resduos a un ro, non se lle est a conceder un dereito de propiedade sobre o ro pero si un dereito de apropiacin. A segunda parte do teorema menciona que se as transaccins implican custes que impiden a redistribucin de dereitos, haber s unha asignacin inicial dos mesmos que permita a mxima eficiencia. Por outra parte, o concepto de optimalidade paretiana referese a unha situacin na que ningun pode conseguir un aumento na sa utilidade total sen que iso implique disminucin na utilidade do outro.

1.3.

PROBLEMAS NA PTIMA ASIGNACIN DOS RECURSOS Bens comn Bens pblicos Altos costos de transaccin, vixilancia e informacin

1.3.1.

A traxedia dos comns

Un recurso comn aquel que o seu uso por unha persoa non pode ser evitado por outra (non exclusivo), pero si pode ser diminudo ou afectado (rival). Cando os incentivos privados da estoupacin dos recursos comns se sobrepoen aos incentivos sociais para a sua conservacin e uso sustentabel, se xeran externalidades negativas que conlevan sobreexplotacin do recurso, xa que cada indivduo pensa que o mis beneficioso para el a estoupacin do mesmo; pero iso o que pensan todos os indivduos, que actuan en consecuencia conducindo ao colapso do recurso comun. A este fenmeno chmaselle "Traxedia dos Comns".

1.3.2.

O problema do parsito (free riders)

Di-se que un ben pblico aquel que produce efectos sobre qun non participaron na transaccin. dicir, aqueles que producen efectos para terceiros ou externalidades que non son susceptbeis de internalizarse. En outros termos, aquelos bens que se producen para todos ou non se producen posto que non se pode excluir a outros (non exclubeis). As mesmo, os bens pblicos teen a caracterstica de non-rivalidade, o cal significa que o ben non diminue polo feito de que o consuma un maior nmero de persoas. En consecuencia, os principios de non exclusin e non rivalidade caracterizan ao ben pblico, o cal significa que teen lugar externalidades, dicir, que hai xente que se beneficia sen ter contribudo sua

Pgina 5 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas financiacin (free riders) ou tamn, en outros casos, xente que se perxudica (externalidades negativas), situacin na que os free riders son os emisores de externalidades.

2. RECURSOS NON RENOVVEIS. CONCEPTO. Aqueles nos que a utilizacin do consumo de unha unidade de recurso implica a sa completa destruccin, abarcando a sa rexeneracin periodos de tempo inmensos. Dimensin intertemporal. Taxa de explotacin sostible. Os RNR deben explotarse de forma que fagan posbel o benestar econmico e social da poboacin no largo prazo. Problema de equidade interxeneracional.

Na prctica os recursos non renovables non se agotan. disminuir a cantidade de recursos non renovveis, aumenta o precio, co que aparece a tecnoloxa de sustitucin e se obtn un recurso alternativo. Costes marxinais de extraccin crecentes.

Recursos non destructibeis. Pero na realidade son os que ms se destren (ex. Solo agrcola). Existe a posibilidade dun reciclado dos recursos non renovveis a partir de servicios reciclabeis. Os recursos non renovables incluen minerais enerxticos: Petrleo Gas Natural Uranio Carbn

e minerais non enerxticos, os cales pdense dividir en: Minerais metlicos: ferro, cobre. Minerais non metlicos: xofre, salitre, granito, area, caliza.

A orixen de este tipo de recursos , na sa maiora, de natureza xeolxica. A corteza terrestre alberga unha cantidade fixa de recursos non renovveis e calquera extraccin s pode disminuir a disponibilidade dos mesmos para o futuro. Os recursos non renovveis son sin duda esenciais para o funcionamiento do sistema produtivo. O debate sobre o seu agotamento e as posibles consecuencias da menor abundancia futura dos mesmos ten especial trascendencia para as posibilidades futuras da humanidade. Moitos destos recursos son metais. A menudo, estos encntranse en estado puro, pero a sa forma habitual a de compuestos qumicos nos que aparecen combinados con xofre
Pgina 6 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas (sulfatos) ou osxeno (xidos). Tales compostos, xunto cos metais en estado puro, son o que denominamos minerais. As rocas, tamn son mezclas con unha composicin diversa de minerais. Algns metais son relativamente abundantes en termos fsicos. En orden decrecente, o aluminio, o ferro, o titanio e o manganeso, forman o 16 por ciento da corteza terrestre. De todos eles, o ferro o mis utilizado, alcanzando o 95 por cento dos metais aproveitados pola nosa civilizacin. Outros metais son menos abundantes na corteza terrestre. Entre estos encontranse o cobre, excelente conductor da electricidade, fundamental para transportar a enerxa e a comunicacin de seais, etc. mesma categora pertence o chumbo, utilizado principalmente en bateras de almacenamento, na fabricacin de proxectiles e soldadores, etc. Outros exemplos de metais esenciais son el zinco, o nquel, e o tungsteno e o estao. Ademais dos anteriores, existen varios miles de minerais e rocas industriais dentro dos que se incluen o amianto, as arcillas, o grafito e o talco. O seu valor econmico total supera con medras dos metais. Outros materiais conteen as chamadas terras raras, con elementos como o europio, o gadolium, o cerio e o zirconio, necesarios para a produccin de catalizadores, superaleacins, tubos de fsforo para a televisin, intensificadores de pantallas de lstregos x e imans especiais. Mencin especial debe facerse s combustbeis fsis, formados no curso de millns de anos a partir dos restos de plantas e animais microscpicos, acumulados lentamente no fondo mario e atrapados nas capas sedimentarias da cdea terrestre. Na actualidade, o combustbel fsil mais importante o petrleo, o segundo lquido mais abundante na terra, segudo do gas natural. Conxuntamente, o petrleo e o gas natural aportan dous tercios da enerxa mundial e ambos son tamn a materia prima esencial para a produccin de 30.000 diferentes compostos qumicos. Os recursos non renovables son sen dbida esenciais para o funcionamento do sistema produtivo. Por tal razn, o debate sobre o seu esgotamento e as posbeis consecuencias da menor abundancia futura dos mesmos ten especial transcendencia para as posibilidades futuras da humanidade. Unha postura, que podemos calificar de pesimista, pon o nfase na inminencia do esgotamento fsico das reservas coecidas de recursos. Unha medida relativamente fcil de construir se coecemos as reservas do material e a cantidade que se extrae do mesmo nun determinado momento. Retomemos brevemente o informe do Club de Roma sobre os limites da medra no que se plantea dun modo dramtico o problema do esgotamento dos recursos non renovabeis. Por exemplo, segundo os estadsticas da secretaria de minas dos Estados Unidos, en 1970 as reservas coecidas de cobre rondaban os 310 millns de toneladas, dado que o consumo mundial de cobre atinxia ese mesmo ano a cifra de 8.5 millns de toneladas, podemos concluir que, de se manter estbel a demanda de cobre, as reservas disponbeis en 1970 se esgotarian completamente ao cabo de 36 anos. Dos 19 recursos non renovbeis co ndice exponencial de escasez, s poderia esperar-se que o carbn exista durante mais de 100 anos de acordo. Entre os casos mais dramticos, atopa-se unha longa lista de recursos que, de acordo con este tipo de previsions, estarian esgotados antes do ano 2000, e que, aparte do cobre, o ouro, o chumbo, o mercurio, o gas natural, o petrleo, a prata, o estao e o zinco.

Pgina 7 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas

Afortunadamente, ningunha das previsins pesimista dos anos 70 cumplironse. O erro est en concebir a escaseza como un fenmeno fsico, cando se trata dun fenmeno econmico e social.

Fonte: Meadwods, D. et. Al. (1972) The limits of Growth: A report for the Romes Club on the Predicament of Mankind. University Books.

Pgina 8 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas 3. QU A ESCASEZA? As reservas coecidas e os recursos dispoibles. As reservas defnense como depsitos con cantidades e calidades coecidas, de os que, dada a tecnoloxa disponible e as condicins polticas e econmicas, rentable extraer minerais. Pola sa parte, os recursos, son fontes potenciais de minerais que poden utilizarse no futuro se os cambios na tecnoloxa, e as condicins econmicas, polticas e legais o permiten. Como a economa, a tecnoloxa e a poltica son partes esenciais nesta definicin, as reservas minerais poden aumentar ou disminuir significativamente sin que cambie a cantidade disponbel na corteza terrestre. Evidentemente en canto maior sea a extraccin dun mineral menor ser a sa disponibilidade futura. Sen embargo non depende soamente da cantidade de recursos inexplotados, senn tamn, alomenos, de tres factores adicionais cuxa natureza eminentemente social e histrica. Estos factores son: en primeiro lugar, o noso grao de coecemento sobre a cantidade e calidade fsica dos recursos e as reservas dispoibles. En segundo lugar, a capacidade tecnolxica de que dispoemos para utilizar productivamente tales reservas. Finalmente, en terceiro lugar, o valor que tales reservas teen para o sistema econmico.

a. A informacin dispobel

Namentres cada vez coecemos mellor a xeoloxa do planeta, a nosa informacin sobre as reservas dispobeis incompleta. Por exemplo, non coecemos con certeza a cantidade de petrleo que existe baixo o fondo mario. Noutros casos sabemos da existencia dalgns depsitos de material, por exemplo na Antrtida, pero, mentras non se proceda a unha exploracin exhaustiva, descoeceremos a cantidade e calidade dos mismos. Polo anterior, aparte de unha medida exclusivamente fsica, as reservas deben medirse en funcin do noso grao de coecemento sobre a cantidade e calidade das mismas. Na realidade, a nvel mis xeral, as nosas certezas reducense unha estimacin global da cantidade total de cada mineral existente na corteza terrestre. As, por exemplo, pola composicin da corteza terrestre, podemos deducir que na Terra restan anda 11.000 billns de toneladas de cobre sen explotar (11 x 1017 toneladas), que, si fosemos capaces de explotalas, permitiran satisfacer calquera demanda previsible durante varios millns de anos. A anterior unha medida do recurso, ou das reservas potenciais. Sen embargo, a abundancia fsica ten pouco que ver coa abundancia econmica. Polo contrario, os depsitos de cobre de alta concentracin son terriblemente escasos.

Pgina 9 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas

b. A tecnoloxa

Aparte da informacin dispoible, na definicin das reservas tamn importante ter en conta a capacidade tecnolxica da que dispoemos para producir benestar a partir dos recursos non renovbeis. Tal capacidade depende esencialmente da tecnoloxa disponible para explotar, utilizar e reciclar os materiais que obtemos da corteza terrestre. As innovacins, impulsadas pola escaseza e polos aumentos de prezos que esta conleva, permiten aumentar gradualmente as reservas dispoibles.

A tecnoloxa pode mellorar na fase de exploracin, extraccin, transporte, producin, consumo, ou reciclado de materiais.

Pgina 10 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas

En primeiro lugar, o noso coecemento sobre cmo se forman os depsitos de minerais afectaron fortemente modo en que buscamos os mesmos. Os avances recentes no coecemiento cientfico sobre cmo e donde se forman os depsitos de minerais, deron s xelogos as ferramentas intelectuais que non tiveron os seus predecesores. Os avances tericos e tcnicos na xeoqumica e a xeofsica permitiron acotar e centrar as tarefas de bsqueda. En segundo lugar, a escaseza, e o aumento dos prezos que esta conleva, produce os incentivos necesarios para investigar e desarrollar as tecnoloxas de extraccin de minerais. En terceiro lugar, a escaseza tamn est relacionada coas tecnoloxas de procesamento dos materiais obtidos da natureza. A maior parte dos minerais e recursos enerxticos son s materias primas para a elaboracin de materiais mis complexos que sirven para o consumo o para a produccin doutros bens. As, o ferro utilizase na produccin de aceiro, e o petrleo crudo para a obtencin da gasolina. Finalmente, na definicin do que consideramos escaso o abundante, non debe perderse de vista que, alomenos nas sociedades modernas do mercado, a produccin e comercializacin das materias primas depende en ltima instancia da oferta e a demanda dos bens para cuxa elaboracin estos serven. As, por exemplo, o petrleo s se convirteu nun ben con valor econmico no sculo XIX; precisamente nun momento no que a industria baleeira comezaba a ser incapaz de proveer aceite suficiente para iluminar as lmpadas do mundo.

c.

Os costes de explotacin e os prezos de mercado

A medida que as empresas se ven forzadas a explotar materiais de menor concentracin, mis alonxados da superficie ou en entornos mis hinspitos, os efectos do agotamiento dos recursos, deixarnse notar nun aumento dos costes de extraccin e dos prezos dos mesmos. As compaas extractoras aadirn esforzos de exploracin e descubrimiento e os avances tecnolxicos permitirn que tales materiales sean utilizables. Adicionalmente, o mercado reaccionar aumento dos prezos mediante a bsqueda e o desarrollo de bens sustitutivos (novos materiais, ou novos usos para os materiais disponibles), un uso mis eficiente dos recursos ou actividades de reciclado. En xeral, canto mis elevado sexa o prezo de mercado maior ser o volumen das reservas. Por exemplo, a maiora dos xacimentos de petrleo actualmente en explotacin encntranse entre 900 e 5000 metros de profundidade; sen embargo, hoxe en da posbel bombear petrleo desde 8 kilmetros baixo o solo ou a superficie maria, sempre que a mellor calidade do crudo compense os costes mis elevados de bombeo. O diagrama presentado con anterioridade unha adaptacin da chamada Caixa de McKelvey, utilizada para clarificar a distincin que entre reservas e recursos. Si os recursos son unha medida fsica das potenciais reservas remanentes, as reservas son unha medida social que depende do noso grao de coecemento e da viabilidade econmica de explotacin dos distintos xacimientos. O propsito bsico do sistema de McKelvey ordear todos os elementos necesarios para a planificacin a largo pzazo da utilizacin dos recursos non renovables, tendo en conta a evolucin dos prezos, as probabilidades de novos descubrimentos, etc. As, tanto as reservas como os recursos son restimados continuamente luz de novas evidencias xeolxicas, do progreso tecnolxico, da extraccin de reservas e das circunstancias econmicas e polticas. Todas as divisins interiores da caixa de McKelvey,

Pgina 11 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas son mviles e a sa dinmica debe explicarse luz das cambiantes condicins econmicas e polticas.

Pgina 12 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas

Pases con maiores Recursos Naturais no Mundo Na seguiente imaxe vemos cales son os pases con maiores recursos naturais no mundo. Cada crculo representa o porcentaxe que posee do total mundial.

Vemos por exemplo que Per (17%), Mxico (15%) e China (13%) poseen as maiores cantidades de Prata, Estados Unidos produce o 42% do millo, China o 31% do algodn e o 12% do ouro, Arabia Saudita o 20% do petrleo, Rusia o 26% do gas natural e o 23% do diamante, Brazil o 19% da auga, Canadol 23% do uranio, etc.

Pgina 13 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas 4. A REGRA DE HOTELLING En qu momento do tempo debemos comezar a extraccin Un dos resultados mis coecidos da teora dos recursos a chamada "regra de Hotelling", que permite caracterizar a pauta ptima da explotacin dun recurso natural non renovable e, en principio, non reciclable. As condicins que permiten definir dita pauta estn dadas, en primeiro lugar, pola demanda do mercado do producto, ao que slo se lle atribue un valor de uso indirecto como insumo productivo, e que polo tanto non depende das preferencias dos consumidores polos bens finais, pero tamn da tecnoloxa de utilizacin do recurso natural para a fabricacin de tales bens finais. No segundo lugar, a solucin est limitada polo tamao das reservas, que nos modelos mis simples se consideran de calidade homognea, pola tecnoloxa de extraccin do recurso natural. Finalmente, a pauta da explotacin est determinada tamn polas posibilidades de sustituir o recurso natural nos seus usos actuales, o que se especifica a travs do concepto dunha tecnoloxa de reemplazo, que se converte en rentable unha vez que o prez dol recurso supere un umbral crtico mximo. Neste problema, un dos mis simples que poden definirse no campo da economa dos recursos, a senda ptima da explotacin do recurso caracterzase por un crecimiento da renta de escasez, a medida que o recurso se agota, igual tasa de desconto. Esta senda ptima s describe a caracterstica do recorrido pero non os seus puntos extremos. Por ese motivo, a solucin de Hotelling completase indicando que no momento en que se alcance o precio da tecnoloxa de reemplazo, as reservas de minerais, que tean algn valor econmico dada a tecnologa dispoible, deben haberse esgotado. Se coecemos o camio e o punto de chegada, ser posible deducir (por induccin retrospectiva) o punto inicial; dicir, o prezo actual e a tasa de extraccin corrente do mineral. O modelo de Hotelling proponse sen dbida un obxetivo ambicioso: caracterizar a pauta de explotacin dun recurso non renovable desde o momento actual ata o seu agotamento, identificando o horizonte temporal na que esta ltima circunstancia prodcese e todos os prezos actuais e futuros do mismo. Sen embargo, importante ter claro que o valor dunha teora de este tipo moito maior como instrumento de anlises que como ferramenta de prediccin econmica. Os resultados analticos que se obteen son vlidos con respecto estabilidade dos supostos do anlise utilizados; dicir, dada o estado da tecnoloxa (de extraccin, do uso e do reemprazo), das reservas probadas ou probables que se consideran e as preferencias dos axentes econmicos, a regra de Hotelling permite obter unha solucin preliminar que, polo mesmo, variar nun sentido ou outro con cada cambio no entorno considerado. Como instrumento analtico, o modelo permite calibrar as consecuencias de calquer cambio nas variables do entorno, o que pode resultar, por exemplo, do descubrimento das novas reservas, dos cambios na demanda, da mellora en calquera dos tipos de tecnoloxa mencionados, etc. O modelo bsico slo unha ferramenta terica que pode extenderse en mltiples, direccins que, pola sa vez, permiten abarcar situacins ms xerais (por exemplo, afirmando que si non existe tecnoloxa de reemplazo e trtase dun recurso esencial, as reservas s tendern asintticamente cara agotamento). Tamn posible relaxar algn dos supostos do anlise (por exemplo, si se consideran reservas de calidade variable, a regra de Hotelling redescubre e especifica o principio dos rendimentos decrecentes, segn o cal se explotan en primeiro lugar as reservas de mellor calidade; P.ex. Solow y Wan (1976)). O modelo bsico de Hotelling, determinstico, no sentido de que supn unha estructura perfecta de informacin. Sen embargo, outro exemplo das extensiones posibles a introduccin de incertidumbres e a derivacin dos efectos que esta ocasiona sobre a demanda do recurso (Weinstein y Zeckhauser, 1975), sobre o coste da tecnoloxa de reemplazo (Lewis, 1977) ou sobre o tamao das reservas (Loury, 1978); o que permite, por exemplo, demostrar que tal incertidumbre acelerar a tasa de extraccin do recurso e que

Pgina 14 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas tal efecto depender de aversin ao risco dos axentes ou institucins que tomen as decisins. O modelo de anlise tamn permite, calibrar a gravidade dos problemas de explotacin dos recursos na medida en que ofrece unha pauta ideal que pode conrastarse c resultado que obtendrn distintas estructuras do mercado: o monopolio, por exemplo, extraer menos rpido as reservas e, ao disminuir o grado de concentracin das empresas, a pauta de extraccin se aproximar solucin ptima (Stiglitz, J.E. y Dasgupta, P, 1982).

4.1.

O PRINCIPIO FUNDAMENTAL DE USO DOS RECURSOS NON RENOVABLES:

Os propietarios dos recursos teen das opcins. Extraer os recursos e deixar as ganancias no banco. Deixar os recursos na terra, donde o seu valor aumenta. A solucin elexida ser aquela na que: Se o prezo neto nominal evoluciona a tasa inferior tipo de inters Os propietarios da explotacin acelerar a sa extraccin ata o seu agotamento. Se o prezo neto evoluciona a a tasa superior tipo de inters mellor non extraer o recurso.

4.2. -

HIPTESIS DE PARTIDA DA REGRA DE HOTELLING: Cocense con exactitud as existencias dun determinado xacimento. Os costes de extraccin do recurso son nulos. A cantidade extrada de recursos non infle no seu prezo. O prezo unha funcin coecida do tempo.

Pgina 15 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas Con todo isto, dedcese que o momento no que interesa comezar a extraccin comercial do xacimento aquel no que o VAN (Valor actual neto) da inversin subxacente sea mximo.

REGRA DE HOTELLING

Para un tipo de desconto e unha acumulacin continua de intereses: VAN = q * P(t) * e - t Maximizando o VAN: VAN = q * P(t) * e - t Calculamos a primeira derivada e igualamos a cero: VAN/t= 0

qP(t)-t - qP(t)-t = 0 P(t) - P(t) = 0 = P(t) / P(t) Integrando esta expresin: Pt = P0t

REGRA DE HOTELLING XERAL:

Se consideramos que os costes de extraccin son positivos, dicir, C(x) = C, o VAN ser: VAN = qP(t)-t qC-t Derivamos con respecto ao tiempo: VAN/t = 0 = P(t) - P(t) + C = P(t) / P(t) C A frmula anterior quedar: R(t) = P (t), porque C constante = R / R

Pgina 16 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas

4.3.

EXPRESIN GRFICA DO USO PTIMO DOS RECURSOS NON RENOVABLES

O obxetivo determinar o prezo inicial ptimo P0 e o periodo de tempo T no que o recurso se extingue. CUADRANTES: Cuadrante superior dere dereito: Traxectoria do prezo do recurso ao largo do tempo. o A Regla de Hotelling determina a forma d senda temporal. da Cuadrante superior esqu esquerdo: Curva de demanda convencional pero, de forma inversa. Cuadrante inferior dere dereito: lnea de 45, que permite transferir a medida do periodo de tempo na parte inferior do eixe vertical ao eixe horizontal cara a dereita. eixe Cuadrante inferior esqu esquerdo: relacin entre a cantidade demandada, o tempo e a e cantidade extrada acumulada. A rea por debaixo da curva de este cuadrante e a mostra a extraccin acumulada.

Pgina 17 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas 4.4. 4.4.1. CASOS DE ANLISE DA SENSIBILIDADE Variacin da tasa de desconto

4.4.2.

Variacin da tecnolox de reemplazo tecnoloxa

Pgina 18 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas 4.4.3. Variacin das existencias de recursos non renovables

4.4.4.

Variacin do coste de extraccin Efectos da cada dos costes de extraccin

Pgina 19 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas 4.4.5. Variacin da demanda de recursos non renovables

Efecto dun crecimiento da demanda

4.4.6.

Algns principios bsicos:

Nas decisins de extraer minerais ou recursos enerxticos non renovables, necesario ter en n conta a estreita interrelacin entre as decisins pasadas, as decisins presentes e as a ns posibilidades que deixamos abertas para o futuro. O coste de extraer unha unidad na actualidade depende non s do uso de factores ha unidade n productivos, como o traballo e a enerxa, e dos seus prezos, se non tamn das extraccins o e realizadas no pasado e do impacto de estas na rentabilidade actual dos depsitos de e minerais.

Do mesmo modo, as decisins actuais de extraccin dependen das que se tomaran no pasado, as como das expectativas sobre os costes e os prezos futuros. A tasa actual de as expectativas extraccin afectar a cantidad que poder obterse no futuro, e non s porque dela cantidade dependern as reservas remanentes en cada depsito, se non tamn porque o ritmo de n disminucin actual das reservas, po tual pode ser un incentivo para aumentar a exploracin e o desarrollo de actividades que poden levar a un aumento no nivel futuro de reservas. esarrollo futuro Ademis, para un nivel dado de reservas coe a coecidas na actualidade, a decisi de explotar os decisin depsitos con menores costes de extraccin, deixar s depsitos con costes m elevados enores mis de extraccin para o futuro. Do mesmo modo, a reduccin do contido dos grandes depsitos os de mineral, e a tendencia a concentrar a exploracin nos lugares mis accesibles, e onde , s mis probable encontrar xacem is xacementos mis ricos, conducir a un aumento dos custos de cos,
Pgina 20 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas exploracin no futuro. O noso problema reducese a averiguar, en cada momento do tempo, cnto se debe extraer e, en consecuencia, qu cantidade haber de reservarse para os periodos futuros. Estas decisins dependen en primeiro lugar da demanda existente na economa do recurso en cuestin. Os recursos non renovables son bsicamente insumos produtivos para a fabricacin de outros bens. As, o mineral de ferro demandase para producir aceiro, que logo e utilizado para a fabricacin de distintas mquinas e utensilios. O petrleo crudo e un input utilizado para refinar gasolina que, a sa vez, e demandada por outros para satisfacer as necesidades do transporte da sociedade.

A funcin de demanda permitenos explicar por qu razn, nun momento determinado e til extraer minerais do solo, pero non nos di nada sobre o valor das reservas que permanecen enterradas, nin sobre os motivos que levan os seus propietarios a conservarlas. A economa dos recursos naturais trata os recursos no solo como activos de capital para a sociedade. A sociedade no seu conxunto ten motivos para preservar gran parte dos recursos para satisfacer as demandas futuras. Non obstante, en unha sociedade de mercado, donde os xacimentos de minerais son na sa gran maiora de propiedade privada, estas decisions de conservacin corresponden os propietarios particulares de cada veta e cada xacimento. Si as reservas no solo non produxeran ningn rendimento, os propietarios das mismas preferiran extraelas no menor tempo posible para facerse con uns beneficios que se poidan invertir en unha actividade mis rentable. Sin embargo, as cousas non ocurren deste modo; para os empresarios, e para a sociedade no seu conxunto, esperar antes de agotar os recursos no menor plazo posible, e unha solucin deseable e rentable.

Pgina 21 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas

As razns e os incentivos que existen para esperar, son o argumento central do modelo bsico de xestin dos recursos non renovables. Vexamos estos motivos supoendo que, como habitual, o recurso en cuestin de propiedade privada. Para o seu dono, un pozo, unha veta ou un xacemento unha inversin, un activo, que lle proporciona beneficios, e, desde o seu punto de vista, comparable a outras inversins que proporcionan rendimentos financieiros na economa. Sen embargo, a diferencia dunha mquina, ou doutros activos, os recursos que permanecen enterrados non producen ningn ingreso mentras non se extraigan e se poan venta. Nunha economa de mercado, s hai un motivo razoable para que o propietario dun depsito de mineral decida conservalo, e que dito activo aumente de valor co paso do tempo.

4.4.7.

O modelo bsico:

Supoamos que as reservas do mineral se poidan extraer sen ningn coste e que non esperable o descubrimento de novas reservas, nin o cambio na demanda futura de minerais. Neste caso, o nico motivo para gardar reservas para o futuro, a expectativa de que o precio de venta do mineral aumente. A cantidade que os empresarios decidan extraer depender das expectativas que estos tean sobre o aumento dos prezos. Pero tales expectativas estn lonxe de ser algo inmutable e, en cada momento, deben ser revisadas e correxidas en funcin das decisins que vaian tomando os demais empresarios e, en suma, da evolucin do mercado de minerais. Supoamos que os empresarios esperan que, debido a o agotamento pasado dos xacimentos coecidos, no futuro os precios sern moi superiores aos actuais. Si e as, a decisin lxica para eles ser esperar, conservando os mineraies inexplotados para vendelos no futuro con un marxen maior de beneficios. Sen embargo, ao igual que no caso anterior, estas decisins non sern estables e o propio mercado encargarase de obrigar as empresas a revisalas. Se se deixan moitas reservas para o futuro non ser razonable esperar precios moi altos nos anos subseguintes; por outra parte, o mercado actual verase desabastecido e, en consecuencia, o prezo corrente dos minerais aumentar. O aumentar o prezo actual e reducirse a expectativa de precios moi elevados no futuro, crearanse novos incentivos para extraer unha maior cantidade de recursos no momento actual. Esta situacin ser a que ocorra cando os empresarios esperan, inicialmente, que o prezo dos minerales crezca a un ritmo maior que o tipo de inters da economa.

Entre os dous casos extremos, hay una situacin intermedia que se pode manter no tempo, extraer cada ano unha cantidade suficiente para que os prezos do mineral crezcan o mesmo ritmo que o tipo de inters da economa. Esta e a idea central da chamada Regra de Hotelling: segn esta regra, a pauta ptima de explotacin dun recurso natural caracterizase porque, a o largo do tempo, o beneficio marxinal que se pode obter ca extraccin e venta do recurso debe crecer o mismo ritmo que o tipo de interese. Este modelo simple, como os costes de extraccin son nulos, o beneficio igual o prezo de venta.

De acordo ca curva de demanda, o nico modo de conseguir que o prezo do mineral aumente e disminuindo a cantidade que se extrae ano tras ano. Por eso a regra de Hotelling, tamn significa que, cos nosos supostos restrictivos que logo matizaremos, a cantidade de mineral que se extrae cada ano e menor que a do ano anterior.

Pgina 22 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas

Relacionanse tres elementos fundamentais para entender a pauta da explotacin dun recurso non renovable nunha economa de mercado: en primeiro lugar a demanda do recurso, que se mostra no panel (a); en segundo lugar, a pauta de crecimiento dos prezos, de acordo coa regra de Hotelling, no panel (b) e, en terceio lugar, os dous elementos anteriores relacionanse no panel (c) onde se representa a pauta da extraccin decrecente largo do tempo. En resumen, na pauta ptima da extraccin de recursos, a medida que o prezo crece, a cantidade demandada dimine gradualmente e, con ela, dimine a cantidade de material que se extrae do solo.

Pgina 23 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas 5. O MONOPOLIO E A TASA DE EXTRACCIN A competencia perfecta resulta coherente coa maximizacin do benestar social (si os mercados son competitivos, os propietarios agotarno a un ritmo socialmente ptimo). Existen unha serie de argumentos para a intervencin nos mercados dos recursos: os As tasas sociais de desconto son distintos s tasas de desconto usadas polo s s propietario do recurso. Externalidades debidas ao uso do producto. Informacin imperfecta imperfecta. Mercados non competitivos.

Concepto de monopolio Normalmente asme mese que restrinxe o output e eleva os prezos, si se comparan c cos da competencia perfecta. P0 (prezo inicial) ser maior en condici s de monopolio que en competencia condicins perfecta. Dadas unhas existencias de recursos fixas, un mai prezo inicial, conlevar a que a has maior zo pendente dos prezos se os sexa menos inclinada ao largo do tempo. Na teora: O efecto ser aumentar a vida do recursos non renovables. dos Na prctica: O efecto depender dos valores concretos dos parmetros relevante (ex.: a dos relevantes elasticidade da curva d demanda). e da

Efectos dun crecimento da demanda

Pgina 24 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas

6. COSTE DO USUARIO E COSTE SOCIAL A extraccin e disfrute d dunha unidade de recurso no periodo actual supn un coste para as xeracins futuras. ecurso se O consumo actual dun recurso renovable realizase a costa dun consumo futuro, polo que o consumo no momento pre presente representa un coste para as xeracins vindeiras (coste racins do usuario). Nivel ptimo de extraccin sin x xeracins futuras

Nivel ptimo de extraccin con xer l xeracins futuras

Pgina 25 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas

7. O RECICLADO

Se un recurso, tras ser utilizado producto conserva certas caractersticas fsicas, q producto, rtas qumicas, etc., este material pode ser recuperado. de O reciclaxe: Aumenta a oferta total do recurso. Dimine a cantidade que se extrae. Extende a vida do recurso. Danos mis tempo para encontrar ben sustitutivos. is bens

O reciclaxe permite usar mis recursos para producir mis, extraendo menos recursos d mis, das reservas escasas.

Formas de aumentar a tasa de reutilizacin: Aumentar q1 (materiais reciclados) mant materiais mantendo constante q0 (total de material empleado). Reducir a demanda xeneral de materiais (q0) mantendo constante o empleo de materiais reciclados (q1) constante. s

As das alternativas a vez. as

Uso de materiais reciclados n produccin: na Curva de demanda: Mostra a demanda dun material concreto, reciclado ou virxen, erial ao longo dun ano. Cantidade de material que emplea a empresa: pequena en relacin c total e a pode obter a cantidad de materias primas que desee a un prezo fix Pv cantidade rias fixo O mesmo material pdese obter reciclado. smo

Pgina 26 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas Costes dos materiais reciclados: costes de recoleccin, separacin, transporte, reprocesamiento, etc. Estos costes aumentan co cantidade de material reciclado tc. coa e empregado (Curva de of ado oferta de material reciclado crecente).

Mercado no que os productores de bens e servicios adquiren materiais

Competencia extractora e reciclax reciclaxe:

Pgina 27 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas

As decisins dos consumidores:

Para incentivar ao consumidor a optar ao reciclaxe:

Impostos sobre a eliminacin. Programa de depsitos.

Caso entre dous productos: Producto A: Non reciclable. Producto B: Reciclable, ste ten maior valor para o consumidor.

Pgina 28 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas

Eliminacin do envase do producto: Vertedoiro. Reciclaxe. Alternativas do consumidor: Comprar o producto A e levar o seu envase o vertedoiro. Comprar o producto B e reciclar o seu envase. Comprar o producto B e enviar o seu envase o vertedoiro.

Beneficios netos

Opcin
Individuales Comunitarios 1. Comprar A 2. Comprar B y reciclar 3. Comprar B y vertedero 30 20 50 20 30 10

8. CONCLUSINS

Movmonos nun mundo onde as incertidumes xogan un papel importante. O panorama que se adiviaba nos anos 70, con proxeccins dun aumento constante da demanda de minerais xunto cunha escasez inminente dos mesmos, resultou excesivamente pesimista. A economa foi capaz de transformar a penuria en abundancia e actualmente as reservas econmicas da maiora dos recursos son maiores e os seus prezos, en trminos reais, mis baixos. Sen embargo, anda que en moitos casos relevantes posible prever as opcins tecnolxicas que utilizaremos no futuro, non podemos afirmar con certeza que a economa ser capaz de responder ante calquera forma de escasez futura. Outra fonte de incertidumbre est na case imposibilidad de prever importantes descubrimentos futuros de novos xacimentos. As tcnicas de exploracin desenvlvense ata o punto en que a maior parte dos depsitos de minerais de alta calidade foron localizados na maior parte do planeta. Algns observadores coecidos son pesimistas sobre a posibilidade de cambios nos depsitos coecidos de minerais, e cren que os principais cambios debern ser de carcter econmico e tecnolxico. Anda que a prudencia desaconsella facer previsins mis al dun par de dcadas no futuro, s existen algunhas cautelas importantes que deben terse en conta.

Pgina 29 de 30

A XESTIN DOS RECURSOS NATURAIS Recursos non renovveis Economa do Medio Ambiente e dos Recursos Naturais Samuel Gonzlez Brantuas Anda existen rexins no mundo con escaso ou nulo desenrolo de actividades extractivas. Isto certo especialmente nas rexins polares. Gradualmente, os avances tcnicos fixeron posible operar nas costas xeadas de Canad, Siberia e a Antrtida, onde existen importantes depsitos e non improbable que se concentren actividades de exploracin. Os fondos ocenicos tamn son obxeto dunha atencin cada vez maior. Unha grande parte do solo do Ocano Pacfico est cuberta por ndulos de manganeso e xidos de ferro as como de outros recursos escasos como o cobre, nquel, que xa foron descubertos desde a expedicin do Challenger, o primeiro buque de investigacin, en 1870. As exploracins desenvolvidas revelan que as reservas de tales recursos poden superar as que anda se encontran nas plataformas continentais.

Pgina 30 de 30

Listaxe bibliogrfica:

Azqueta, D. Introduccin a la Economa Ambiental. McGraw-Hill Profesional, 2002. Gmez, C. Modelo bsico de Gestin Econmica de recursos no Renovables. Higinio Maldonado, Jorge. Economa de recursos naturales: Aplicaciones de la economa computacional a la solucin de problemas dinmicos. Universidad de Los Andes. Centro de Estudios Sobre Desarrollo Econmico, CEDE. Kula, E. Economics of natural resources, the environmental and resource economic: a guide for studentes and decisin-markers. Martnez y Roca. Economa ecolgica y poltica ambiental. Fondo de cultura econmica. Pillet, Gonzague. Economa ecolgica: introduo economa do ambiente e dos recursos naturais. Romero, C. (1997). Economa de los recursos ambientales y naturales. Alianza Editorial.

Links:

http://arieltecnoinfo.wordpress.com/recursos-renovables-y-no-revables/ http://es.wikipedia.org/ http://economia.noticias24.com http://sustentator.org/ http://www.ecoage.com/ http://www.econlink.com.ar/ http://www.economiaderecursos.com/ http://www.energia.inf.cu http://www.env-econ.net http://www.eumed.net/cursecon/textos/Hotelling-Agotables.pdf http://www.fao.org/ http://www.infoagro.com/ http://www.natureduca.com/ http://www.revistafuturos.info/futuros13/economia_ambiental.htm http://www.scribd.com/doc/6202812/Economia-de-Los-Recursos-Naturales ; etc.