Kavramlar Tanimlar Ve Kayitdisi Ekonomi Modeli

BRNC BLM KAVRAMLAR, TANIMLAR VE KAYITDII EKONOM MODEL 1.
KAVRAMLAR VE TANIMLAR Otoritelerin bilgi ve denetiminden kalarak gerekletirilen kaytd ekonomik faaliyetlerin kapsamnn ok geni olmas, kaytd ekonominin kapsaml bir tanmnn yaplmasn gletirmektedir.Kaytd ekonomi incelendii blge veya lkelerdeki farkl ekonomik yaplardan, kltrden, ortaya k biiminden ve ierisinde ar basan faktrlerin niteliklerinden dolay ekonomistler tarafndan farkl adlandrlmtr.Bunlardan bazlar;

Black Economy(kara ekonomi) Second Economy(ikinci ekonomi) Irregular Economy(dzensiz ekonomi) Submerge Economy(gizli ekonomi) Hidden Economy(sakl ekonomi) Parallel Economy(paralel ekonomi) Underground Economy(yeralt ekonomi) Informal Economy(gayri resmi ekonomi) Invisible Economy(grnmez ekonomi) Unrecorded Economy(kaytd ekonomi) Unreported Economy(beyand ekonomi)
eklinde rneklendirilebilir.Yukarda yer alan ok saydaki kavrama bakmak bile tanm gl konusunda bir fikir vermektedir. Kaytd ekonominin tanmndan yola ktmzda gryoruz ki aslnda bu terimlerin bazlar kaytd ekonomiyi tanmlamktan ok, kaytd ekonominin trlerini ifade etmektedir.Bu kavramlar her zaman ayn anlam tamamakta, yaplan almann kapsamna ve aratrmacnn konuya bak asna gre deiebilmektedir.Yani eitli terimlerin olumasnn nedenleri; konuyu ele alanlarn ncelikleri ve bu konunun hangi bilim dallar tarafndan ele alndnda sakldr. statistikiler konuyu daha ok rakamsal byklk asndan ele alrken, para piyasalarnda alanlar parasal bykle, hukukular yasalarla arasndaki ilikiye, toplumbilimciler sosyal yap asndan etkisine ve kaytl sektrde faaliyet gsterenler ise rekabet ortamna verdii zarara nem verirler.Kavram konusundaki eitlilikten sonra kaytd ekonominin gerek yabanc aratrmaclar gerekse
lkemizdeki aratrmaclar tarafndan yaplm baz tanmlarn vermek, kaytd ekonominin anlalmas ve deiik ynlerinin ortaya karlmas asndan yararl olacaktr.Yabanc yaynlarda yaplan baz tanmlar yledir: ''Yeralt ekonomisi, yasal veya yasa d, eksik beyan edilen veya hi beyan edilmeyen gelir getirici faaliyetler demektir.'' 1 ''Dzensiz ekonomi, beyan edilmeyen veya ekonomik faaliyetleri gzlemekte kullanlan mevcut tekniklerle llemeyen ekonomik faaliyetlerdir.'' 2 ''Gizli ekonomi, bal bana bir obje deil, benzer faaliyetlerin bir yasal ve sosyal evrede dzenlenmesine ramen, toplumun kurumlar tarafndan dzenlenmemesi temel zellii ile karakterize edilen gelir yaratc bir sretir.'' ''Gayri resmi ekonomi, kavram olarak milli gelir hesaplar tanm iinde olmasna ramen, yeterli kontrol ve denetim imkan olmad iin kapsanamayan, piyasa koullarnda gerekleen ekonomik faaliyetlerden oluur.'' 3 lkemizde yaplan almalardaki baz tanmlamalar ise yle zetlenebilir: ''Kaytd ekonomi, gayri safi milli gelir hesaplarn elde etmede kullanlan bilinen istatistik yntemlerine gre tahmin edilemeyen ve gelir yaratc ekonomik faaliyetlerin tmdr.'' 4 ''Kaytd ekonomi, kamu otoritelerinin denetimi dnda meydana gelen her trl ekonomik ilem veya faaliyet olarak tanmlanabilir.'' 5 ''Kaytd ekonomi, mal ve hizmet retimine konu olmasna karlk ekonominin geleneksel lm yntemleriyle btnyle tespit edilemediinden milli muhasebe kaytlarnda yer almayan ve GSMH byklklerine yansmayan alanlar kapsamaktadr.'' 6 lkemizdeki kaytd ekonomi konusunda basn ve yayn organlarnda birok deerlendirmesi yer alan Prof.Altu ise kaytd ekonomiyi, ''ekonomiyi dzenleyen
Carson,C.S. (1984/a) ''The Underground Economy:An Introducton,'' Survey of Current Business,May.
Porter and Bayer (1984) s.177. Mc Crohan,K.F and Smith, J.D. (1986) ''Journel of Marketing'' ,s.49. Derdiyok,T. (1993) ''Trkiyenin Kaytd Ekonomisinin Tahmini,'' Trkiye ktisat,Mays, s.54 eker,S. (1995) ''Kaytd Ekonominin Kapsam, Nedenleri ve Etkileri,'' Yaklam, s.25.Ocak, s.76.
Temel,A.,imek,A.,Yazc,K. (1994) Kaytd Ekonomi: Tanm,Tespit Yntemleri ve Trk Ekonomisindeki Bykl,DPT,Ankara, s.1.
6
yasalara ve ynetmeliklere aykr olarak gerekletirilen, belgeye balanmam ve kanuni defterlere ilenmemi ekonomik ilemler'' olarak tanmlamaktadr. Grld gibi, tanmlamalarn bazlar daha dar bazlar daha geni kapsamldr.Bu adan, yaplacak almalarda mmkn olan en geni kapsaml tanm vererek, almann neleri kapsayp kapsamadn belirtmek gerekmektedir. ok geni anlamyla kaytd ekonomi, bilinen istatistiki yntemlerle llemeyen, belgeye dayanmayan, ekonomik hayat dzenleyen yasa ve ynetmeliklere aykr olarak gerekleen, kanuni defterlere ilenmeyen, gelir elde edilen ve bu zelliklerden dolay Gayri Safi Milli Hasla hesaplarn elde etmede kullanlamayan tm ekonomik faaliyetlerdir. Tanmdan anlalaca gibi kaytd ekonominin temelinde bir aykrlk, radikallik ve kuraldlk yatmaktadr. Bu bak asyla toplumsal hayatta bireye gelir salayan ve kurallara uymayan her ekonomik faaliyete kaytd ekonominin bir paras olarak bakabiliriz.Bu kuraldlk ileyi asndan, salksz kentleme, gecekondu sorunu, arzedilen mallarn standartlara uymamas, sala aykr gda maddelerinin sat veya adalet mekanizmasnda ortaya kan sorunlar gibidir.zerinde nemle durulmas gereken nokta ise bunlarn ortaya kndaki temel etkenin, az gelimi ve gelimekte olan lkelerde grlen, ancak gelimi lkelerde grlmeyen, devletin hantall, brokrayik yapsnn baz pratik zmlerin uygulanmasna izin vermeyecek kadar karmak olmas ve idari yapsnn istenilen dzeyde iletilemiyor olmasdr.
1.1.Kaytd Ekonomi Modeli Kaytd ekonominin daha net bir ekilde anlalabilmesi iin kaytd ekonomiyi oluturan faaliyetlerin nitelikleri asndan snflandrlarak kapsaml bir model yardmyla ortaya konulmas yaral olacaktr.Bu model kapsamnda yer alan ekonomik faaliyetler, GSMH ve toplam istihdam gibi gstergelerin eksik tespit edilmesine yani kaytdla yol aan faaliyetlerdir.Bu faaliyetlerden elde edilen gelirlerin byk bir ksm GSMH tanm iinde yer almaktadr.Ancak, GSMH tanm iinde olmayan rnein yasad faaliyetler ve gelirler gibi baz unsurlar da modelde kapsanmaktadr.Model, toplam ekonomik gelir tanmndaki faaliyetleri kapsayacak genilikte kurulmutur.
Kaytd ekonomi, ''piyasa ii-kaytd ekonomi'' ve ''piyasa d-kaytd ekonomi'' olmak zere iki ksma ayrlmaktadr.Piyasa ii-kaytd ekonomi, piyasann arz ve talep koullarnda ancak, kaytd olarak yaplan retim, datm,deiim ve tketim faaliyetlerini kapsamakta ve ''piyasa ii-parasal kaytd ekonomi'' ve ''piyasa ii-parasal olmayan kaytd ekonomi'' olarak ikiye ayrlmakatdr.Piyasa ii-kaytd ekonominin parasal ve parasal olmayan ksmlar da, retimlerin yasal olup olmamas asndan, yasal ve yasad olarak ikiye ayrlmaktadr. Piyasa d kaytd ekonomi kapsamnda yer alan faaliyetler ise, piyas koullarnda retim, deiim ve tketimi gereklemeyen faaliyetlerdir.Bunlar prensip olarak parasal deiime konu olmazlar.Parasal olmayan ve piyasa d bu faaliyetler de kendi iinde yasal ve yasal olmayan olarak iki ksma ayrlr.Bu gruptaki faaliyetler iin deme ya hi sz konusu deildir ya da karlkl yardmlama sz konusudur.Bu kapsamda retilen mal ve hizmetlerin bu ekilde retilmemeleri durumunda piyasadan bedel denerek temin edilmesi gerekmektedir.7 Bu aklamalardan sonra kaytd ekonomi (KDE), KDE=PPY+PPYD+PPOY+PPOYD+PDPOY+PDPOYD olarak ifade edilebilir.Burada, PPY PPYD PPOY PPOYD PDPOY : Piyasa ii-parasal-yasal : Piyasa ii-parasal-yasad, : Piayasa ii-parasal olmayan-yasal, : Piyasa ii-parasal olmayan-yasad, : Piyasa d-parasal olmayan-yasal,
PDPOYD : Piyasa d-parasal olmayan-yasad kaytd ekonomiyi temsil etmektedir.
1.2.Kaytd Faaliyetlerin Younlat Alanlar Kaytd faaliyetler ok eitlidir ve kaytl ekonominin sz konusu olduu btn sektrlerde
7
kaytdla
rastlamak
mmkndr.Kaytl
ekonomik
faaliyet
olarak
DPT, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, Kaytd Ekonomi, s. 12-13. 7
yrtlmesi yasaklanm olan faaliyetler doal olarak kaytddr.Kaytdln daha youn olduu sektrler imalat sektr dndaki sektrler, yani tarm ve hizmetler sektrleridir.Sz konusu bu sektrlerin retim, tketim ve istihdam ilikilerinin kaytdla uygun olmas ve bu sektrlerdeki faaliyetlerin ok eitli olmas, kaytdln bu sektrlerde younlamasna yol amaktadr.Kaytl ekonomi tarafndan retilen, rnein ev, ev eyalar ve otomobil gibi mallarn bakm ve onarmlar ile bahede, evde veya iyerinde gda maddeleri retimi veya sat, seyyar satclk, kullanlm ve eski eya sat, cret karl zel ders vermek ve ocuk bakmak gibi faaliyetler ileeksik olarak beyan edilen dier birok faaliyet, kaytd ekonomi kapsaamnda yer alan faaliyetlere rnek olarak gsterilebilir.8 1.3.Kaytd Faaliyetlerin Gerekletii Ortamlar Kaytd ekonomik faaliyetlerin gerekletirildii ortamlar da ok eitlidir.Bu faaliyetler cadde st bir tezgahta gerekletirilebildii gibi, evde, tarlada, ofiste, bir kamyonetin arkasnda, fabrikada, ticari piyasada veya bunlarn birkanda birden, yani ekonomik faaliyetin gerekletirilebilecei hemen her ortamda yrtlebilmektedir. 1.4.Kaytd Ekonomiye Katlanlar Kaytd ekonomiye kimlerin katldgna gelince, piyasa dd-parasal olmayan-yasal kaytd ekonomik faaliyetler de gz nnde tutulursa, hemen herkes demek mmkndr.Piyasa ii-parasal-yasal kaytd ekonomiye katlanlar reticiler ve tketiciler olarak geni bir kesimi iine almaktadr.Evde yaptrlan belgesiz bir tamirat ve faturas veya fii alnmadan yaplan bir alveri, kaytd ekonomiye ne kadaar geni bir kesimin itirak ettiini gsteren basit rneklerdir. retimde yer alan istihdam gruplar asndan bakldna, resmi kaytl alanlarn kaytd ek ileri sz konusu olabilecei gibi, resmi istatistiklerde kaytl isiz veya igc kapsamnda yer almayanlarn da kaytd ekonomik faaliyetlerde bulunmalar sz konusu olabilir.Ayrca, ocuk yata olanlar ile kurumsal olmayan sivil nfus kapsam dnda olanlarn da kaytd ekonomik faaliyetlere katlmalar mmkndr.Bu gruplarn katlma younluunu ise lkenin genel ekonomik vesosyal koullar belirlemektedir.Kaytl alanlarn kaytd ekkonomiye katlmalar, mevcut kaytl faaliyetlerine ilave olarak
88
DPT, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, Kaytd Ekonomi, s.16-18. 8
gelir getirici bir faaliyette bulunmalar eklinde olmaktadr.Kaytl kesimde alanlarn, altklar alandaki mal ve hizmetlerin retim ve datm ile i ilikilerinin nasl olduu konusundaki bilgi ve becerileri, onlarn bu alanda kaytd ekonomiye katlma anslarn vasfsz kiilere gre arttrmaktadr. Gelir gruplar asndan bakldnda, ikinci iinden veya srekli olarak urat kaytd iinden kaytd gelir elde eden cretliler, kaytd kira geliri elde eden mlk sahipleri, tefecilik veya kaytd olarak finansal ve reel yatrm yapan yatrmclar, evlerinde kendi ihtiyalarna ynelik veya piyasaya ynelik kaytd retim yapan hanehalk yelerininher biri kaytd ekonomiye katkda bulunmaktadrlar.Ksaca, kaytl ekonomide sz konnusu olan cret, kar, kira ve faiz gibi gelir unsurlarnn hepsi kaytd ekonomide de sz konusudur. Kaytd ekonomik faaliyetler dahaa ok irketlememi giriimler ve kk iletmeler tarafndan gerekletirilmektedir.Byk irketlerin ortaklar ile yneticileri ise denetimin etkinlii asndan kaytl faaliyette bulunmay tercih etmektedirler. Kadnlarn toplumda stlendikleri ev ilerini yapma, ocuk bakma, cretsiz aile iilii gibi rollerinin de bir sonucu olarak, hem sz konusu faaliyetler hem de evde i, para ba i, ev ileri gibi kaytd faaliyetler, daha ok kadnlar tarafndan gerekletirilmektedir.Erkekler ise daha ok piyasa koullarnda gerekletirilen kaytd faaliyetlere katlmaktadrlar.Etnik adan kaytdla katlm, etnik gruplarn toplumdaki yerleriyle yakn ilikilidir.9
1.5.Kaytd Gelir-Kaytd stihdam Kaytdlk, kullanld yere gre anlam kazanan bir kavramdr.Ancak, kaytd ekonomi denildiinde akla gelen iki nemli konu kaytd gelir ve kaytd istihdam olmaktadr. Kaytd Gelir : Kaytd gelir deiik kapsamlarda ele alnabilir.lkelerin resmi milli gelir (GSMH) rakamlarndaki kaytdlk, kaytd ekonomi aratrmalarnn balca konusunu oluturmaktadr.Bu bazda ele alndnda, toplam ekonomik gelirin milli muhasebe hesaplarnda kapsanmayan ksm kaytd milli geliri oluturur.Ancak, kaytd milli
9
geliri
GSMH
tanmnda
yer
alan
faaliyetlerle
snrlandrmak
da
mmkndr.Kaytdlnnemli sonularndan biri olan vergi kayplar asndan ele alndnda ise kaytd gelir, vergi kapsamnda olduu halde belgeye balanmayan ve beyan d braklan, dolaysyla vergi hesaplamalarnda dikkate alnmayan gelirlerden olumaktadr.Mali gelir olarak ele alnan sz konusu kaytd gelir, kaytd toplam ekonomik gelirden daha dar kapsamldr.Bu iki farkl bazdaki kaytdlk arasndaki iliki, birbirlerine bamllklar lsnde deimektedir.Eer resmi milli gelir hesaplar, mali gelirler ve vergi gelirleri temeline bal olarak oluturulmam ise mali adan kaytdl kapsayabilir.Bu adan bakldnda, izinsiz olarak gerekletirilen ve vergi otoritelerine beyan edilmi, dolaysyla vergiye konu olmam bir retim faaliyeti ve elde edilen gelir, mali adan kaytd olduu halde resmi milli gelir iinde kapsandnda kaytl mili gelir olmaktadr.Yukarda gelitirilen model erevesinde kaytd mali gelir, piyasa ii-parasalyasal veya piyasa ii-parasal olmayan-yasaal faaliyetlerden elde edilmektedir.Kaytd milli gelir ise modelin tamamn oluturan faaliyetlerden elde edilmektedir. Kaytd stihdam : Kaytd ekonominin ikinci nemli boyutu kaytd istihdamdr.stihdaam asndan kaytdl da farkl kapsamlarda ele almak mmkndr.lkenin alan nfusunun resmi toplam istihadam rakamlar iinde kapsanamamas kaytd istihdam oluturur.Sosyal gveenlik kurulularna beyan edilmeden ve gerekli ykmllkler yerine getirilmeden gerekletirilen istihdam, sosyal gvenlik asndan kaytdl kapsaya istihdam rakamlarnda bu kapsamda olanlar da kapsanabilmi ise istatistiki adan kaytl istihdam iinde yer alrlar. 10
1.6.Kaytl Ekonomi-Kaytd Ekonomi likisi Kaytd ekonominin kaytl ekonomiden kopuk ve soyut bir olgu olarak dnlmemesi gerekir.Kaytd ekonomi, bir btn olan ekonomik ve sosyal yapnn tamamlayc bir paas olarak kaytl ekonomi ile i iedir.Genel ekonomideki kaynaaklarn tahsissi ile retimi, datm ve arz talep dengeleri, kaytl veya kaytssz sosyo-ekonomik
10
artlarn btnnn meydana getirddii sisteem tarafndan belirlenir.Kaytd ekonominin kaytl ekonomi ile ilikisi genel hatlaryla u ekilde olmaktadr: Kaytd ekonomi kaytl ekonomiye talep yaratmaktadr.Kaytl ekonomi tarafndan retilen mallar, kaytd ekonomide yatrm mal, ara mal ve tketim mal olarak kullanlr.kaytl ekonomi rnlerine olan bu talep, hem piyasa d-kaytd ekonomi hem de piyasa ii-kaytd ekonomi iin sz konusudur.Evde hanehalknn kendi ihtiyalar iin yaplan turu, reel gibi rnler ve piyasaya ynelikrg ileri gibi rnler iin gerekli hammadde ve ara gerecin piyasadan temin edilmesi, kaytd ekonominin kaytl ekonomi rnlerine olan talebine birer rnektir.Ayn ekilde, piyasa koullarndakaytd olarak gerekletirilen retim faaliyetlerinde de kaytl ekonomi rnleri, hammadde, ara mal ve yatrm mal olarak kullanlmaktadr. Kaytl ekonomide gerekletirilen retimin datm, kaytd ekonomi tarafndan da yerine getirilir.Kaytl ekonommi rnleri, kaytl datm kanallar yoluyla tketicilere ulaabildii gibi, kaytd datm kanallar da bu datmda yer almaktadr. Kaytl ekonomi tarafndan retilen mallarn bakm ve onarm da yine kaytl ekonomi yannda, kaytd ekonommi tarafndan da yerine getirilmektedir.Kaytl ekonomiden temin edilen rnlerin kullanm safhasndaki bakm ve onarmlar, nemli oraanda kaytd ekonomi tarafndan yaplmaktadr. Kaytd ekonomi, kaytl ekonomi tarafndan da retilen mal ve hizmetleri reterek kaytl ekonomiye rekabet yaratr.Bu retim, bazen kaytl rnlerin taklit edilmesi ve yasad olarak ayn markann kullanlmas eklinde olmaktadr.
2.KAYITDII EKONOMNN ZELLKLER Kaytd ekonominin boyutlarnn ulat noktalar anlayabilmek iin yapmamz gereken; kaytd ekonomiyi, kaytl sektr dediimiz sektrden ayran nitelikleri anlamaktr.Bunun nedeni, bu sektrde kaytl sektre nazaran ciddi farkllklar yaanyor olmas ve bu sektre giri amalarnn genellikle biraz daha farkl olmasndan kaynaklanmasdr.Kaytl sektrn llebilirliini, faaliyetlerinin adndan da anlalaca gibi, bata devlet olmak zere, gerekli mercilerde kaytl olduunu, sz konnusu faaliyetlerin belli bir sistem ve dzen iinde yrdn, bu sektrde faaliyet gsterenlerin
11
vergi dediklerini ve sonu olaraak lke retimine yaaptklar her katknn Gayri Safi Milli Hasla rakamlarnaa yansdn dndmz zaman;, kaytd ekonominin zelliklerini de tm bunlara ters dmesi nedeniyle zetlemi oluyoruz. Kaytd ekonominin en belirgin zellikleri; nizamsz oluu, vergilendirilmemi oluu ve llemezliinde yatmaktadr.11 2.1.Kaytd Ekonominin Kurald Oluu Kaytd ekonominin nizamsz yani dzensiz ve kurallara uymaz oluunun en temel gstergesi faaliyetlerin devletten gizleniyor olmasdr.Bu gizlemenin sebepleri arasnda asgari cret snrlar altnda ii altrabilmek, i gvenlii, ii sal, ii altrmada ya snr, tketici haklar ve standartlara uygun, kaliteli retim gibi iverene mali anlamda ciddi klfetler getiren ilemlerden kurtulma arzusu yatmaktadr.Ayrca, bu tip kanmalarn, sektrn yaps ve gizlilii nedeniyle ok fazla takip edilemiyor olmas, kaytd faaliyetlerde arta yol aabilmektedir. 2.2.Kaytd Ekonominin Vergilendirilememi Olmas Kaytd sektrn en bilinen zellii, bu sektrdeki faaliyetlerin vergilendirilmemi olmasdr.Bu zellik kaytd sektrle o kadaar zdelemitir ki, kaytd ekonomiyi tanmlarken, vergilendirilmemi sektr olarak nitelendirmek baz akademisyenler yeterli olmutur.Aslnda, kaytd ekonomik faaliyetlerin en temel zelliinin vergilendirilmeme veya vergiden kastl kanma olduunu dnrsek, bu tanmlamann da ok yanltc olmadn anlayabiliriz. Vergilendirmeme en ok sosyal sigorta primlerinde ii ve iveren paylarnn dzenli veya tam olarak hesaplanmamas ve denmemesi, satlarn ve gelirlerin az gsterilerek dk vergi denmeye allmas bu alanda en ok karlalan metodlardr.zellikle i adamlarnn vergi karmak konusundaki icatlar ve bavurduklar yollar ok eitlidir.Vergiden kanmann zel sektrde, zaman zaman da medyann desteiyle, ''herkes yapyor'' eklinde normal bir davranm gibi vurgulanmas da bu anlamda kaakl arttran bir unsur olarak gsterilebilir. Vergiden kanma, iletmelerde sadece iiler veya retim zerinden
salanmamaktadr.zellikle, orta boy iletmelerde rastlanan, iadamlarnn gelirlerini doru kaydetmemeleri, evleri iin yaptklar dekorasyon deiikliini ve dzenlemesini
11
Altu, Osman, Kaytd Ekonomi, stanbul, Cem Ofset Matbaclk Tesisleri, 1994, ss.20-21. 12
firma giderlerine yanstmalar gibi rneklendirilebilecek kastl veya kastsz yaplan yanl kaytlarla vergiden kanma da son derece yaygn bir uygulamadr.Bu gibi faaliyetlerin engellenebilmesinin yolu ise, firma ii denetimlerin dzenli bir ekilde uygulanmasn salamak ve belli bir lekteki bykle sahip firmalar iin bamsz d denetimlerinin yaptrlmasn salamak olabilir.Ancak, bu nlemler tabii ki devletin vergi politikasndaki tutarll, vergi denetimlerindeki ciddiyeti ve vergi cezalarnn caydrclyla da yakndan ilgilidir.Dolaysyla bu tip nlemlerin baarl olabilmesi iin i denetim, bamsz denetim ve devletin bu alandaki politikalarnn paralel uygulanmas gerekmektedir. Vergiden kanma olay sadece iletmelerde deil, ayn zamanda hane halk sektrnde de grlmeektedir.Kaytd ekonominin talep yn, tketicinin ihtiyacn en az fiyata, kendisi iin en uygun zamanda elde etme arzusundan ortaya kmaktadr. 12 Kaytd ekonomiye dahil olanlarn bir dier amac da daha az harcayarak kendi gelirlerini arttrmaktr.Bunun iin mali ve yasal ykmllklerini azaltarak maksimum fayda salamak amacyla faaliyet gsterirler ve bunu yaparken de kaytd ekonominin arz yann olutururlar. Gnmzde devletin vergi toplayarak gelir saladn dnrsek, kaytd sektrdeki veya kaytl sektrdeki yaanan bu tip istismarlarnn vergi anlamnda lke ekonomisi zerine getirecei ykn byklnn ne olduunu grebiliriz. Kaytd ekonominin bir dier zellii olan llemezlik, nizamsz ve vergilendirilmemi olmasnn bir sonucu olarak karmza kmaktadr.Ekonomide yaplan ilemlerin kaytl olmamasndan dolay, devlet lkedeki toplam retim miktarn salkl olarak belirleyemez. 3.KAYITDII EKONOMNN UNSURLARI Kaytd ekonomi ile ilgili yaplan almalarn gaha iyi anlalabilmesi ve bu alanda snflandrmalar yaparken hata orann minimize edebilmek iin kaytd ekonominin unsurlarn dikkate almak gereklidir.Bu unsurlar;
12
Yeralt ekonomisinin unsurlar, Yar kaytl ekonominin unsurlar,
zsoy, Dilek, ''Sakl Ekonomi'', (Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1992), ss.16-19. 13
Kaytlara hi girmeyen ekonominin unsurlar,
olarak belitilmektedir.Aslnda sralanan bu unsur kaytd ekonominin ne ekilde snflandrlaca konusundaki temeli oluturmaktadr.Ekonomik hayat iinde fonksiyon, varolu ve faaliyet alan olarak nemli farkllklar olmasna ramen bu unsurun ortak noktalar da yok deildir.Hereyden nce, gelir elde edenler asndan olaya yaklalmas, gelir elde edenlerin, bu unsurlarn hangisinin kapsamna girerlerse girsinler, elde ettikleri geliri tam olarak beyan etmiyor olmalar ve bunun doal sonucu olarak da vergilerini asla kazanlaryla doru orantl olarak demiyor olmalar bu ortak zellikler olarak gsterilebilir.13 Yukarda ad geen bu unsurlarn kaytd ekonomi asndan neminin ne olduunun daha iyi anlalabilmesi ve snflandrma yapmada neden snslarn bu ekilde belirlendii kaytd ekonominin eitlerinin anlatlmasyla daha da belirginleecektir.
4.KAYITDII EKONOMNN ETLER Kaytd ekonominin ne olduuyla veya ne kadar olduuyla ilgilenirken insanlarn vergi kardn gelirleriyle dedikleri verginin orann karlatrarak rahatlkla grebiliriz.Bu ekilde bir yaklam mmkn olmuyorsa etrafmzda olan bitene bakarak da kaytd ekonominin varln grebiliriz.rnein; fi vermeyen bir kasiyer, pein deyen mteriye indirim yapan maazalar, kayt tutmayan kumarhaneler, dilenciler, evinde rg yapp darda satan ev hanmlar, uyuturucu satclar ve bo zamanlarnda ek ite alanlar da ayn ekilde kaytd ekonominin bir parasdr.14 Kaytd ekonomi eitleri denince ilk akla gelen, yaygnlklarndan olsa gerek, kasten vergi karmak ve kara para aklamak olmaktadr.Ancak daha nce de belirttiimiz gibi kaytd ekonominin bu iki kavramdan baka, belki daha yaygn daha fazla hayatmzn
13 14
zer, Hande, Kaytd Ekonominin Boyutlar ve Trkiye'deki Boyutlar, ss.9-10 Ralph, T. and Stone, Gerald W., Economics 5th Edition, New York, Harpers Collins College Publishers,
1993, s.162.
14
iinde olmakla birlikte eitleri vardr.Ek bir gelire duyulan ihtiya ve bu ek gelirin ancak, full-time alan bir ie ilave olarak allacak bir ite salanabilecek olmas, ilerin kaytsz yrtlmesine yol amaktadr. Kayda girmeyen, yani insanlarn hesaplara intikalini gizledii faaliyrtler temel olarak iki grupta toplanabilir.Bunlar: 1.Asli olarak yasalara aykr olmayan yani, gelirlerin yasal olarak kaytdnda kald sektrler, 2.Asli olarak kendileri yasad olan yani, gelirlerin yasalara aykr olarak kaytdnda kald sektrler. 4.1.Gelirlerin Yasal Olarak Kaytdnda Kald Sektrler Vergi yasalarna gre baz mkelleflerin ne gelir elde ederlerse etsinler bu gelirlerini doru olarak yasal mercilere bildirme zorunluluklar yoktur.deyecekleri vergi daha nceden ve elde edilecek gelirden bamsz olarak belirlenmektedir.Bu ekilde bu mkelleflerin, elde ettikleri kazanlar sonucunda demeleri gereken vergi yasal yolla kaytdnda tutulmu olmaktadr. Gelirlerin bu ekilde kaytdnda kalyor olmas demek gelir elde etmek zere yaplan faaliyetlerin aslnda kendi ilerinde yasal olmas demektir.Bu tanmdan yola karak bu sektre gayri resmi sektr adn verebiliriz. Gayri resmi sektrn ne olduunu incelemeden nce, gayri resmi sektrle ok fazla kartrlan ve bu sektrle ince bir izgiyle ayrlan hane halk sektr zerinde durmamz gerekmektedir.Hane halk sektr, mal ve hizmetleri hane iinde reten, datan ve tketen sektrdr.Hane halk sektrnn faaliyetlerine rnek olarak ev hanmlarnn yaptklar amar, bulak veya temizlik ileri rnek gsterilebilir.Bu sektr lke ekonomisi iinde en yaygn ve bilinen sektr olmasna ramen, faaliyetleri gayri safi milli hasla rakamlar iinde yer almamaktadr.Bunun nedenleri de hane halk sektrnn retiminin, fiyatlandrlmam olup piyasa ilemlerine dahil edilmemesi ve ticaretinin yaplamamasdr.Ancak, nemle zerinde durulmas gereken nokta da bu tip faaliyetlerin piyasa ilemlerine dahil edilmemi olmalarna ramen, hane halkna fayda salyor olmalardr. Hane halk sektrne bir baka rnek de, zellikle az gelimi ve gelimekte olan lkelerde, krsal kesimlerde yrtlen tarm faaliyetleridirBu kesimlerdeki kyller
15
hayatlarn kendileri dndaki dnyadan bamsz olarak, kendi kendilerine yeterlilik esas erevesinde yrtrler.Bu ekilde rettikleri mal ve hizmetleer iin hem retici hem de tketici konumundadrlar.Zaman zaman da tketeceklerinden fazlasn rettiklerinde bunun takas usulyle ihtiyalarn gidermede kullanrlar.Yine bu ekilde de bu rnlerin fiyatlandrlmas sz konusu olmadndan, milli gelir rakamlarna yansmazlar.Bunun sonucunda, salkl yaplamayan istatistikler kaytlara yansyan ve yansmayan ekonomi hakknda doru sonular vermemektedir.15 Hane halk hakknda bilmemiz ve dikkat etmemiz gereken bir nokta da bu sektrn ekonomideki gelimelerden etkileniyor olmasdr.Ekonomide gelime arttka hane halk sektrnn hacmi azalmaktadr.rnein, ev hanmlar sadece ev ileri yapmaktan ziyade gelien ekonominin bir paras olmay tercih ederler ve almaya balayarak kaytl sektrn iinde yerlerini alrlar.Bunu sadece kendi alma faaliyetleriyle deil, ayn zamanda dolayl olarak da yaparlar.Daha nce ocuuna bakarken, almaya baladktan sonra, ocuunu milli gelir hesaplarna dahil olan krelere vererek bu dolayl katlm gerekletirmi olur. Bu ekilde de ekonomide mal ve hizmetlerde meydaana gelen arttan daha fazla byme grlr. Gayri resmi sektrle hane halk sektr ite bu noktada birbirinden ayrlmaktadrlar.Gayri resmi sektrde hane halk sektrnden farkl olarak, retim ev iinde dahi yaplsa fiyatlandrlp ticareti yaplmakta ve piyasa ilemlerine dahil edilmektedir.Gayri resmi sektrn ve bu sektrde faaliyet gsterenlerin belirleyici ortak zellikleri; kullanlan youn emek ve basit teknolojiyle karakterize edilen kk lekli retimdir.Bu sektrn alanlar, genellikle, yiyecek retimi, tamaclk ve gndelikilik gibi, fazla tahsil gerektirmeyen ve sermayesiz yaplabilecek ilerde kendi kendilerini istihdam ederler.Bu gruba girenler, ekonomik hayatn iinde aktif olarak yeralmalarna ramen, hi bir mkellefiyet kayd olmayan, vergi dairesinin bilgisi ve kaytlar dnda alan kimselerdir.zellikle byk kentlerde grlen bu grubun rnekleri yledir:
15
Kk apl tamir bakm ileriyle uraanlar naat ve tarm iileri gibi kaytsz alanlaar Canl hayvan ticareti yapanlar Bo bulduklar yerleri otopark olarak iletenler Jeton ve bilet satclar
zer, Hande, Kaytd Ekonominin Boyutlar ve Trkiye'deki Boyutlar, ss.11-12 16
Bir iyeri amakszn evlerinde zel ders verenler Her trl imalat ve sat evlerinde yapanlar Kendi yetitirdii meyve sebzeyi semt pazarlarnda satanlar
Bu faaliyetler genellikle marjinal ve kk faaliyetler olarak anlsa da ekonominin geneli iinde ciddi bykle sahip olanlar da vardr.Belediye haline uramadan dorudan semt pazarlarnda yaplan sebze ve meyve ticaretinin boyutlar kesinlikle kmsenmeyecek boyuttadr.Dier yandan, inaat sektrndeki gelimeye paralel olarak gelien ve dolaysyla gayri resmi sektrn de gelimesine neden olduundan zerinde durulmas gereken nokta, vergi dairesinin bilgisi dnda inaatlarda alan ok sayda inaat iisinin varl ve bunlarn elde ettii yksek oranl kazanlardr.Ayn problem, tarm sektr iin de geerlidir.16 Gayri resmi sektrde, resmi ve modern sektrler tarafndan alnan; aylkl emeklilik gvencesi ve dier korunma tedbirleri eklinde rneklendirebileceimiz haklardan faydalanamazlar. Bu sektrn, zellikle gelimekte olan lkelerde, bu kadar fazla bymesinin temelinde yatan nedenler; az gelimilik, gelir dalm adaletsizlii, z-sermaye yetersizlii ve sosyo-ekonomik refah dzeyindeki dklk ksrdngs ile de yakndan ilgilidir.Bu sektre katlan iiler, genellikle, krsal kesimlerde aradklar koullar bulamayp ehirlere g eden insanlardr.Bunlar kar elde etmekten ok, ailelerinin ve kendilerinin hayatlarn devam ettirmeyi salayacak temel ihtiyalarnn karlanmas amacyla, ''ok emek-az cret'' ilkesi dorultusunda almaktadrlar.Dolaysyla kadn ve ocuklar da ieren ve bu amala faaliyet gsteren gayri resmi sektr iileri; iportaclk, hamallk, gndelikilik gibi gnlk ilerde, dk cret karl ok temel kamusal hizmetlerin ulatrlamad gecekondularda yaarlar. Gayri resmi sektrle kaytl sektr, aslnda, ok da yakn ilikisi iindedir.Kaytl sektr, gayri resmi sektrn ucuz iisine ve girdisine dayanrken, gayri resmi sektr daha fazla gelir ve mteri elde etmek iin kaytl sektrn bymesine dayanr.17 4.1.1.Gayri Resmi Sektrn Avantajlar ve Dezavantajlar
16
Aydemir, inasi, Trkiye'de Kaytd Ekonomi, Ankara, TRMOB Yaynlar, No:33, 1995, ss.18-19
Altu, F. Nuray, ''Gelimi ve Gelimekte Olan lkelerde Kaytd Ekonominin Kapsam'' stanbul Serbest Muhasebeci Mali Mavirler Odas Dergisi, stanbul, Mart-Nisan, 1994, ss.40-41.
17
17
Yukardaki paragrafta da belirttiimiz gibi kaytl sektr ile gayri resmi sektr arasnda varolan iliki, kaytl sektr asndan baz faydalar dourmaktadr.Bir yerde gayri resmi sektr devletin meru garantisi altnda olan kaytl sektrn gelimesine katkda bulunmaktadr. zellikle gelimekte olan lkelerde daha ok grlen isizlik sorunu, gayri resmi sektrde bir ekilde zm bulduundan, kaytl sektr tarafndan isizlie zm retilmemesi demek, bu sektrn ve zerindeki ykn daha da byyecei anlamna gelmektedir. Gayri resmi sektr, kaytl sektr gibi, kredi, dviz ve fon tipi kaynaklardan faydalanamad halde yaratt kapasite ile ehir ekonomisinin geliimine katkda bulunmaktadr.Kaytl sektrdekine oranla ok daha az maliyetle, belki kaytl sektrde istenmeyecek olan dk vasfl veya vasfsz ii altrmann mmkn olduu bu sektr emek oluumuna ve bu emein kaytl sektrde daha sonra kullanlmasyla sermaye oluumuna katkda bulunur. Gayri resmi sektrn bu gibi faydalarnn yannda, lke ekonomisi iin baz dezavantajlar da mevcuttur.Bu sektrde genileyen gelir ve istihdam frsatlar, gayri resmi ve kaytl sektrn kaldrabileceinden daha fazla emek cezbettiinden, isizlik problemi daha ciddi boyutlara da ulaabillir.Ayrca, ehir evresinde bu ekilde younlaan gatri resmi sektr, arpk kentleme, evre kirlilii ve lke genelindeki nfus dalmnda dzensizlik yaratabilir.18 4.2.Gelirlerin Yasalara Aykr Olarak Kaytdnda Kald Sektrler Baz sektrlerde uzun zamandr devam eden ekonomik ileyiin sonucunda geleneksellemi bir kaytdlk sz konusudur.Ekonomik ileyi yle bir hal almtr ki, bu sektrde alan herkes kaytdl doal bir sonu olarak grmektedir.Ayrca bu sektrde alanlar isteseler de kaytd faaliyetlerine son vermezler, nk bu ekilde faaliyetlerine son vermeleri demek, bir daha sz konusu alanda faaliyette bulunamayacaklar anlamna gelir. Gelirlerin yasalara aykr olarak kaytdnda kalmas denince, akla genellikle su sektr gelmektedir.Ancak, unutulmamas gereken bir dier nemli sektr daha vardr ki, o
18
Altu, F. Nuray, a.g.m., ss.40-41.
18
da, kurald sektrdr.Hacim olarak ekonomide ok ciddi bir yer tutankurald sektr, daha sonra da greceimiz gibi, su sektrnden ve gayri resmi sektrden ayran nanslar vardr.Ne var ki, bu iki sektr de kaytd ekonominin en ciddi boyutlarn oluturmaktadr.Gerek yasalara aykr olular gerekse tm dnya lkelerindeki yaygnlklarndan bunu kolayca anlayabiliyoruz.rnein, gayri resmi sektr, arlkl olarak az gelimi lkelerde gzlenirken, kurald sektr ve su sektr iin byle kesin bir ayrm yapmak daha zordur.Yani bu iki sektr hem az gelimi lkelerde hem de gelimi lkelerde ok ciddi boyutlara ulaabilmektedir.
4.2.1.Kurald Sektr Kurald sektr, faaliyetlerin vergiden kanmak amacyla bildirilmedii sektr olarak zetlenebilir.Bu sektrde faaliyetlerin neredeyse tamam kayt tutulmadan, takibinin zor, hatta imkansz olmas nedeniyle nakit para ile gerekletirilir.1981'de Michigan niversitesi'nde yaplan almada sadece kurald sektrden elde edilen kazancn 25 milyar dolar olduu vurgulanmtr.19 Kurald sektr; vergiden kanma, minimum cret, iyeri gvenlii yasalar gibi baz dzenlemelerin yokluu ve sosyal gvenlik hileleri gibi, yasad veya yasal olmayan aktiviteleri ierir.Bu sektrn temelinde yatan, bireylerin tamamyla vergiden kanmay amalyor olmalardr.Maalesef, artan vergi oranlar ve ekonomik dengesizliklerin giderek artyor olmas ve sosyal kntler sonucunda bireyler elde ettikleri gelirin mmkn olan en byk ksmn ellerinde tutmak istemektedirler.Bunu da artan oranl vergileri deyerek gerekletiremeyeceini bilen mkellefler kaytd faaliyetler ynelmektedirler. Kurald sektr olarak adlandrdmz bu sektrde, mal ve hizmetlerin kendileri ve retim ekli yasal iken bunlarn datmlarnda ve piyasaya dahil edilmelerinde yasal olmayan faktrler grlr.Bu yasal olmayan faktr, vergiden saknma olarak adlandrlabilir.Vergiden saknma; vergiden kamak iin yasal mal ve hizmetlerin retiminde gelirin bir ksmnn veya tamamnn bildirilmemesidir.20
19
Fusfeld, R.. Daniel, Economics: Principles of Political Economy, London, Scott, Foresman and Company, 1992, s.110.
20
19
Ayrca, iverenin iilerinin sigorta primlerini dememesi, asgari cret veii gvenlii gibi standartlar salamadan eleman altrmas da kurald sektrn zelliklerinden saylmaktadr.verenlerin kaytd eleman altrmalarndaki en nemli etkenlerin banda, sendikalar tarafndan belirlenen cretlerin yksek oluu yer almaktadr.Darda ayn ii daha ucuza yapabilecek ok sayda adam bulabileceini bilen iveren bu kaytl olmayan piyasaya ynelmektedir.Bu tip ynelmeler, bant retimi dediimiz, fabrika veya atlyede devam salanan ilerden ziyade, para ba alan sektrlerde daha ok gzlenmektedirler. Brokrasiden kanmak amacyla da baz kaytd faaliyetlere ynelindii grlr.rnein, baz lkelerde ilerin yaplabilmesi iin izin veya ruhsat temin edilmesinin brokratik olarak zorluu ve bunun getirdii maliyetler ilerin kurald olarak yaplmasna neden olmaktadr.zellikle, inaat sektrnde bu anlamda ok fazla brokratik zorunluluklar getirilmi olmas, kaak yaplamann artmasna neden olmaktadr. Kurald sektrn en nemli iki faaliyeti; ocuk iilerin altrlmas ve fikri ve snai mlkiyet haklarnn ihlalidir.Ucuz igcn elde etmeyi hedefleyen iverenler iin ocuk istihdam son derece uygun bir frsattr.Kaytl olarak altrlrken bile son derece hassas dengeleri olan ocuk ii altrmann, kaytd hale getirilmesi iverenler hakknda hukuki inceleme balamasna neden olmaktadr.Fikri ve snai mlkiyet haklar ise bireylerin, kendi becerileri ve/veya zekalar sayesinde rettikleri mal veya hizmet zerinde resmi hak sahibi olmalar anlamna gelmektedir.Daha detayl bir anlatmla; insan beyninin her trl rn, fikri mlkiyet kavramyla deerlendirilir ve telif halar olarak adlandrlr.Patent, marka, snai resim, model ve ticaret nvanlar ise snai mlkiyet haklar olarak nitelendirilir.Bu haklarn ihlali ise genellikle korsan retim olarak karmza kmaktadr.21 Bu korsan retimi gerekletiren kimseler, rettikleri rnlerin satndan veya sunumundan elde ettikleri gelirleri beyan etmediklerinden kaytd bir gelir elde ederler.Bylece, bir yandan lkedeki kaytd ekonominin hacminin bymesine katkda bulunurken, dier yandan da bunlarn resmi hak sahiplerinin gelirlerini kaybetmelerine neden olurlar. 4.2.2.Su Sektr
zsoylu, Ahmet Fazl, 2000'li Yllara Doru Trkiye'nin nde Gelen Sorunlarna Yaklamlar: Su Ekonomisi, stanbul, stanbul Ticaret Odas Yaynlar, 1998, ss.37-45.
21
20
Bir ok ekonomik faaliyet gelir salamasna, mal ve hizmet retimine katks bulunmasna ramen, yasad olduklarndan gayri safi milli hasla rakamlar iinde yer almazlar.Ekonomideki tm retim faktrleri iin, sz konsu sektr ne olursa olsun, toplam talebin bilinmesi, bu tip faaliyetleri birey olarak onaylasak da, onaylamasak da hesaba katlmasyla gerekleir.Dier bir deyile, faaliyetler genel ahlak ve toplum kurallarna uymuyor diye, ekonomik anlamda, yoklarm gibi davranamayz, nk bunlar da gelir salayan ve gnlk hayatn iinde varolan olgulardr.22 Su sektrnde mal ve hizmetler yasad olarak retilirler.Kaytd sektrler olan gayri resmi ve kurald sektrler ile su sektr arasnda kesin ve belirleyici snr, yasallk kavramndadr.Hem kurald sektr hem de su sektr yasadlk iermektedir, ancak fark; kurald sektrde, suun faaliyetlerin datm ve tketim aamalarnda olumasndadr.Faaliyetlerin kendileri yasaldr.Su sektrnde ise, faaliyetlerin kendileri yasaddr. Bu anlamda kurald sektr ile su sektr arasndaki fark aka grlmektedir, ancak uygulamada baz glkler vardr.Organize su, saldr, hrszlk veya tecavz aka su sektrne ait faaliyetler iken, bunlarn bazlarnn ekonomiye salad katklar da yok deildir.lke hukukundaki boluklara dayanan organize su; hrszlk, hara, rvet, uyuturucu ve tefecilik gibi bir ok suu da bnyesinde barndrr.Su sektr de kurald sektr gibi hemen hemen her lkede grlr.Ancak, ekonomi iindeki pay gelimi lkelerdekine oranla daha azdr.Bunun nedenleri her zamanki gibi lkelerin farkl ekonomik ve sosyal yaplarndan kaynaklanmaktadr.Baz lkelerde yasad olduundan, su sektr iinde deerlendirilirken, bir ok lkede ekonomik faaliyetlerin bir sonucu olarak milli gelir hesaplarnda yer alrlar.Yine baz lkelerde yasal olan bir mal veya hizmet, bir baka lkede yasal olmayabilir.Ancak, lkelerin birou da ulusal gelir hesaplarna hem yasal hem de yasal olmayan faaliyetleri dahil edebilir.23 Organize su faaliyetlerine dahil olanlar genellikle ortaokul lise alarnda, varolarda yaanan ve ekonomik anlamda skntlar eken ''a'' olarak tabir edebileceimiz insanlar arasndan seilirler.Kendi iinde zel bir hiyerarik yaps ve yaptrmlar olan organize su sektr, bireyler asndan balayc unsurlar da iermektedir.Bu sektre dahil olan ''seilmi'' bireyler, ilk baladklar gnle karlatrldnda, azalan bir oranla, ekonomik
22
Lipsey, R. ve dierleri, Economics, Harper Collins College Publishers, New York, 1993, s.496. Altu. F. Nuray, a.g.m., s. 46. 21
23
olarak tatmin edilerek gruba devamllklar salanmaktadr. Ayn amla, uyuturucuya altrlarak veya antajla bireylerin kalcl salanan bu sektrde, grutan ayrlmann bedeli genellikle lm cezas olmaktadr.Bu sayede, sz konusu organize su sektrnn bandakiler kendileri iin yasad olarak alan nfusun saysnn, dolaysyla i hacimlerinin, eitlerinin ve kazanlarnn artmasn salarlar.zetlenen bu ileyiin sonucunda da, byyen bu sektrn kaytd olarak ekonomide ald yer artmaktadr. Vergi demeyen bu sektrde, kural d sektrden farkl olarak, devlet, vergi toplamay ilke edinmez, nk sz konusu faaliyeti ortadan kaldrmaya alr.Devletin bu ekilde tavr almasnn ve sz konusu faaliyetleri milli gelir rakamlarna dahil etmemesinin nedenleri; bu sektrde retilen mal ve hizmetlerin kanunlar ile yasaklanm olmalar ve gayri safi milli hasla rakamlarna yansyp yansmamasndaki rasyonellik tartmasdr.''Ancak bir lke, bu mallardan tkettiinden fazlasn retiyorsa, retici lke, sektrden kaynaklana net ihracat geliri nedeniyle milli gelirini de toplumun bireylerini zedelemedem artrabilir.''24 Kaytd ekonominin su sektr dendii zaman ilk akla gelenler; organize su sektr ve bunun kapsamna giren kaaklk, uyuturucu ve kadn ticareti gibi faaliyetlerdir.Ancak, bu saydklarmzn dnda kalp, yine de lke ekonomisinde resmi rakamlara yasad olduu iin giremeyen ve bu faaliyetlerle uraanlara da kaytd gelir salayan bir takm faaliyetler de vardr.Bunlar, iyerlerinde iiler tarafndan yaplan hrszlklar ve zimmete para geirmek, rvet almak veya vermek, mal hrszl, para hrszl, ek ve kredi kart yolsuzluu olarak rneklendirilebilir.Uyuturucu asndan durum biraz daha deiiktir.Fiyat ne olursa olsun talep edenlerin veya fiyat olmasa bile talep etmeyenlerin varl; maln fiyatnn daima yksek olmasna ve tad riskin de fiyatlarna yansmasna neden olmaktadr.Dolaysyla da uyuturucu ticaretinden elde edilen gelir son derece yksek olmaktadr. Kaytd olarak bu ekilde elde edilen gelirler, elde edilme ekli su unsuru ierdiinden ve yasalara aykr olduundan milli gelir hesaplarna alnmamaktadr.zel sektrn gelirinde artla sonulanan bu faaliyetler, gelirin i sektrnden hane halk sektrne gemesiyle yaygnlamaktadr.Yani; kaytd sektrde retilmi olan para, kaytd olarak, kaytl i sektrnden hane halk sektrne transfer olur ve kaytd ekonomi rakamlarn arttrr.
24
Akar, Yldrm, Kara Parann Aklanmas, Ankara, Sermaye Piyasas Kurulu, 1997, s.9. 22
Buraya kadar incelediimiz; hane halk sektr, gayri resmi sektr, kurald sektr ve su sektrnn ileyiini ve kaytd ekonomi tanm iinde hangi zellikleriyle yer aldklarn daha iyi anlayabilmemiz iin tablo 1'i kullanmamz faydal olacaktr. TABLO 1 SEKTRN ADI Hane halk Gayri resmi Kural d Su TCARET Yok Var Var Var RETM Yasal Yasal Yasad Yasad DAITIM Yasal Yasad Yasad Yasad
5.KARA PARA Temelinde su olan her trl faaliyetten kazanlan paraya kara para denmektedirAncak, yine baz lkeler, kara paray, her trl yasad faaliyetten elde edilen gelir olarak tanmlamken, baz lkeler sadece belirli sulardan elde edilen gelirin, kara para olduu yolunda dzenlemeler yapmlardr.lkelerin kara paraya ilikin yasal dzenlemelerinde, uyuturucu, kaaklk, silah kaakl, hileli iflas, zimmete para geirme, hrszlk, antaj, ocuk karma, kumar ve kadn ticareti gibi faaliyetlerin nlenmesine dair giriimler nemli yer tutmaktr. lkelerin, kara para yaratan faaliyetleri nleyebilmek kadar ciddiye ald ve zerinde durduu bir dier konu da; elde edilen bu kara parann aklanmasna ynelik giriimlerin nlenmesidir.Paraya yasal bir kimlik kazandrmak olarak zetleyebileceimiz, kara para aklanmas plasman, ayrtrma ve btnletirme aamalarndan gerekleir.Plasman aamasnda nakit halindeki gelirin transfer edilebilecek hale getirilmesi ve bir finansal sisteme sokulmas gereklidir.Eer elde edilmi kara para nakit deilse bu aamaya da gerek yoktur.Ayrtrma aamasnda, ok sayda finansal ilemle gelir datlr.Burada ok fazla ilem yaplmasna, ilem hacimlerinin ve niteliklerinin, takip edilebilme riskini minimize edebilmek amacyla, ok fazla olmasna zen gsterilir.Btnletirme aamasnda ise sorunlar asgariye inmitir.lk iki aamann baaryla geilmesi sayesinde, parann elde edildii kaynaa dair sorulabilecek bir soruya, para yasal kimlik kazand iin verilecek yasal bir cevap artk vardr.Ancak, dikkat edilmesi gereken bir nokta da kara parann
23
aklanmasnda tek amacn paraya yasal bir kimlik kazandrmak olmaddr.Bir dier ama da parann gizlenmesidir.Gizleme sz konusu olduunda, bu parann kaynann yasal olup olmad konusundaki incelemenin balatlmas daha zordur. Kara parann aklanabilmesi yasad faaliyetlerin yaygnlamasna katkda bulunmaktadr.Bu nedenle tm dnyada kara para aklama merkezleri haline gelmi lkelere, bata IMF olmak zere, eitli uluslararas kurulular ve ekonomik anlamda lider konumdaki lkeler tarafndan bask yaplmaktadr.yle ki, IMF kredi notunu verirken veya mali yardm yapt lkelerde, kara para merkezi olup olmamalarna gre farkl yaklamlarda bulunmaktadr.25 5.1.Kara Para ve Kara Para Aklanmasn nlemeye Ynelik almalar Dnyann nde gelen lkeleri, kara parayla mcadele edebilmek amacyla bir ok giriimlerde bulunmular, ibirliinin yannda zaman zaman cezai uygulama yoluna da girmek istemilerdir.Kresellemeyle birlikte finansal piyasalarn btnlemesi, uluslararas alanda ibirlii ihtiyacn arttrmtr. Kara parayla mcadele iin uluslararas platformda yaplan almalarn en nemlisi ve etkin olan FATF,tavsiye kararlar ile de nemli bir yer tutmaktadr.Ancak, buna ek olarak uluslararas platformda, kara parayla mcadele anlamnda nemli dier giriimler; Avrupa Konseyi Bakaanlar Komitesi Tavsiye Kararlar, Viyana Konvansiyonu, Basle Komitesi lkeler Birlii, Strazburg Konvansiyonu, Avrupa Topluluu Direktifi, Karayipler Mali Eylem birlii Gc, Amerika Ktas Devletleri rgt, Interpol ve FATF'dr. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi; 1977-1980 yllar arasnda yaplan almalar sonucu ''Su Kaynakl Parann Saklanmas ve Transferlerine likin Tedbirler Hakkndaki Tavsiye Karar''n kabul etmitir. Bu kararlar zellikle bankaclk sistemi zerinde younlamtr. Konuya ilikin yaplan ilk uluslararas giriim olmas asndan nem tayan bu kararlar, tavsiye niteliinde olup balayclklar yoktur. Viyana Konvansiyonu; Uyuturucu ve Uyarc (Psikotrop) Maddeler Kaaklna Kar Birlemi Milletler Szlemesi, anlamna gelir. Viyana Konvansiyonu, 20 Aralk 1988 tarihinde Viyana'da kabul edilmitir. Szleme, lkelerin uyuturucu ticaretinden salanan gelirin aklanmasn su olarak kabul etmelerini ngrmtr. Sadece uyuturucu maddeler ile snrl olan szleme, imza atan lkeler asndan zorunluluk getirmektedir.
25
zer, Hande, Kaytd Ekonominin Boyutlar ve Trkiye'deki Boyutlar, ss24-25
24
Basle Komitesi lkeleri Bildirisi; Bankaclk sisteminin kara parann aklanmas amacyla yasad kullanmnn nlenmesi konusunda ilkeler bildirgesi olup, Aralk 1988'de kabul edilmitir.Bunun iin bir takm kurallar konmutur. Ancak, bu kurallar da lkeler iin balayc unsur iermemektedir. Basle ilkeleri, ayrca, sadece komiteye katlan lkelerle snrl kalmam, iinde Trkiye'nin de olduu eitli lkelere tavsiye niteliinde gnderilmi, bankalarn bu sistemleri uygulamalar nerilmitir. Strazburg Konvansiyonu; su kaynakl gelirlerin aklanmas, aratrlmas ve nlenmesine ilikin Avrupa Konseyi Szlemesi'dir. 8 Kasm 1990'da bankalarn sr tutma konusunda istisna getirmeleri ngrlm ve kara parann sadece uyuturucu ticaretinden kaynaklanmad, bu nedenle de su kapsamnn geniletilmesinin gerektii belirtilmitir. Bunlarn gerekletirilmesi iin de uluslararas ibirliine ihtiya olduu vurgulanmtr. Avrupa Topluluu Direktifi; Avrupa Birlii'nin kara para ile mcadelenin temelidir. 10 Haziran 1991'de kabul edilen ve balayc nitelik tayan Direktif'in ye lkeler tarafndan uygulanabilmesi iin, lkelerin kendi mevzuatlarnda deiiklik yapmalar gerekmektedir. Karayipler Mali lem birlii Gc (CFATF); Haziran 1990'da Karayip lkelerinin katlmyla yaplmtr. 21 yesi olan CFATF tavsiye kararlarna; Kanada, ngiltere, Fransa, Hollanda ve Amerika gibi lkeler de destek vermektedirler. Amerika Ktas Devletleri rgt; 19. Yzyl sonlarnda oluturulan ve Amerika ktasnda yer alan lkeler arasndaki ibirliinin geliimi ve karlkl karlarn salanmas amacyla kurulmutur. Bu rgt bnyesinde kurulan bir rgt de kara parann aklanmasyla mcadele etmek iin eitli almalar yapmtr. 1990 ylnda kararlar kabul edilen komisyon, 1995 ylnda lkeler iin raporlar hazrlanmasna karar vermitir. Interpol; lke polis tekilatlar arsnda ibirliini glendirmek ve uluslarars sularn ve sulularn izlenerek yakalanmas amalaryla kurulmutur. Interpol bnyesinde de kara parayla mcadele iin FOPAC (Funds Derived From Crime - Sutan Elde Edilen Fonlar)adnda bir birim kurulmutur. Bu birim eitli incelemeler, aratrmalar yapp konferanslar ve seminerler dzenlemekte ve bu sorunlarla ilgili olarak lkelere tavsiyeler vermektedir. FATF, daha nce belirttiimiz gibi bu giriimler arasnda en ciddi olandr ve tavsiye kararlar nemli bir yer tutmaktadr. 1989 ylnda G-7 lkeleri Paris'te toplanmlar ve kara parayla mcadele edilmesinin gerekliliinde birlemiler ve FATF'n kurulmasna karar vermilerdir. yeleri; OECD lkelerinin tm, AB yeleri, Krfez birlii Konseyi, Hong
25
Kong ve Singapur'dan olumaktadr. Yaplan faaliyetler ise, tavsiyelere uyumun lkeler nezdindeki kontrol, FATF yesi olamayan lkeleri tavsiye kararlarn benimseme ve uygulamaya tevik edici almalarn koordinasyonu ve gzetimi, kara para aklama tekniklerinin takibi ve gerektiinde kar tedbirlerin alnmas ve d ilikilerin canl tutulmasyla lkeler arasndaki bilgi al veriinin salanmas eklindedir. FATF'n 1991 ylnda hazrlanan tavsiyeleri, 1996 ylnda deiiklie uramtr. FATF'n raporundaki en nemli gelime olarak kabul edilen bu deiikliklerle, uyuturucu suu dndaki sular da kapsama alnm, pheli ilemler bildirimi zorunlu hale getirilmi, yeni deme sistemlerine ilikin nlemler alnm ve finans d sektrlere de nlemler yaylmtr. 40 maddeden oluan FATF'n tavsiyeleri, kara parann aklanmasyla mcadelede ulusal yasal sistemlerin rol, kara parann aklanmasnda finansal sistemin rolnn arttrlmas, uluslararas ibirliinin dzenlenmesi ve glendirilmesi balklarndan olumaktadr.26
KNC BLM KAYITDII EKONOMNN SEBEP VE SONULARI 1.Kaytd Ekonomiye Yol Aan Sebepler
26
Akar, Yldrm, a.g.e., ss.27-40. 26
Kaytd ekonominin ortaya kmasnda ve boyutlarnn genilemesinde rol oynayan faktrler,toplumun ekonomik,mali ve sosyal sisteminin zelliklerinin btn tarafndan belirlenmektedir. Kaytd ekonomiye yol aan sebeplerin bilinmesi,bir problem olan kaytdln nlenmesine ynelik etkin tedbirlerin alnabilmesi asndan nemlidir. Kaytd ekonomiye yol aan nedenleri yle sralayabiliriz: 1- Ekonomik Sebepler 2- Kamu Maliyesinden Kaynaklanan Sebepler 3- alma Hayatndan Kaynaklanan Sebepler 4- Sosyal Sebepler 5- Teknolojik Gelimelerden Kaynaklanan Sebepler 6- Psikolojik Sebepler 1.1.Ekonomik Sebepler Bir ekonominin gelimilik dzeyi,gerekli yatrmlarn yaplarak yeterli kalknma hznn gerekletirilmemesi ve kaytl istihdam imkanlarnn yaratlamamas,kamu kesiminin ekonomik faaliyetler ierisindeki arl,dzenlemelerin ve snrlamalarn younluu kaytdlkta rol oynayan faktrlerdir. Ekonomide sektrlerin arl da kaytdln boyutlarn etkilemektedir.Tarm ve hizmetler sektr,izleme ve denetlemenin zor olmas sebebiyle kaytdnn younlat sektrlerdir.Hizmetler sektrnn zellii daha ok kk iletmeler tarafndan yrtlen ekonomik faaliyetlerin bu sektrde younlamasdr.letmeler kldke kaytd ii altrma artmaktadr. Gelir dalm asndan bakldnda;gelir dalmndaki adaletsizlik,dk gelir grubunun genilii ve orta gelir grubu yelerinin nisbi olarak azl kaytdlk sebepleri arasndadr.Gelirin dkl ve fakirlik,bireyleri kaytd faaliyetlerde bulunmaya zorlayan bir faktrdr.st gelir gruplarndaki vergi ve dier mali ykmllklerin arl da bu grupta yer alan bireyleri,faaliyetlerini ve gelirlerini gizlemeye yneltmektedir.27 Enflasyonun yksek dzeylerde seyrettii lkelerde de kaytdln artmas beklenebilir.Byle durumlarda,sabit gelirli geni kitleler enflasyon dolaysyla anan gelirlerini telafi etmek,reticilerde maliyetlerini azaltabilmek gayesiyle kaytd ekonomiye yneleceklerdir.
27
..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.12. 27
ktisadi kriz ve durgunluk dnemleri de kaytdla uygun bir zemin oluturmaktadr.Byle dnemlerde isiz kitleler,kaytl ekonomide bulamadklar istihdam imkanlarn kaytd faaliyetlerde arayacaklardr. 1.2.Kamu Maliyesinden Kaynaklanan Sebepler Vergi sisteminin adil olmadna inanan mkellefler,bu adaletsizlii vergilerden kanarak veya vergi kararak gidermeye alacaklardr.Bu yzden,lke ynetimiyle ilgili kararlarda olduu kadar,vergi vb. mali konulardaki uygulamalarda da halkn eiliminin tespit edilerek katlmnn salanmas uygulanmann baars ve kaytdln asgari dzeyde tutulmas asndan nemlidir. Vergi sistemiyle ilgili sz konusu hususlar yannda,denetimlerin yeterli say ve nitelikte yaplmasyla yakalanma riskinin ve uygulanacak cezalarn dkl de kaytdl kolaylatran unsurlardr.Sk sk,karlan vergi aflarnn da,bireylerin kaytdl tercih etme sebebi olarak saymak gerekir. Kaytdla yol aan mali sebeplerin dier yz ise toplanan vergilerin nasl harcandyla ve mkelleflerin kamu faaliyetlerinden ne kadar istifade edebildiiyle ilgilidir.Eer vergi gelirleri etkin bir biimde ve bireylerin gerekli grd alanlarda kullanlmyor,rvet ve yolsuzluklar yaygn,kamu kaynaklar israf ve istismar ediliyor ise,bireyler kaytl faaliyette bulunmakta ve gelirlerini doru beyan ederek,vergilerini tam olarak demekte isteksiz olacaklardr.
1.3.alma Hayatndan Kaynaklanan Sebepler Kaytd ekonomiye katlanlar asndan kaytd faaliyette bulunmann balca gerekesi,kaytl faaliyette bulunma imkanlarnn snrl olmasdr.Bu temel sebep yannda,alma hayatnn koullar kaytdlkta nemli bir faktrdr.28 Eer etkin ve verimli bir sosyal sistemi yoksa,cezai yaptrmlar caydrc deil ise sosyal gvenlik primleri gibi istihdamla ilgili kesintiler yksek ise ksaca kaytd sektrde
28
..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.s.12,13. 28
faaliyette bulunmann kaytl sektrde faaliyette bulunmaya gre alternatif maliyeti dk ise bireyler kaytdnda kalmay tercih ederler. alma hayat ile ilgili yasal dzenlemelerin part-time,ksa sreli alma ve evde alma gibi zamanla ortaya kan gelimeleri kapsayamamas,iyeri koullar iin getirilen standartlar,retimlerin lisansl olma gerei,alanlar iin aranan asgari ya,eitim,diploma,asgari cret ve fazla mesai gibi dzenlemeler ile kadn alanlara daha dk cret verilmesi ve bu yzden kadnlarn ev ilerini tercih etmesi gibi hususlarn hepsi, kaytd retim ve istihdamda rol oynamaktadr. 1.4.Sosyal Sebepler Toplumun kltr yaps ve moral ve ahlaki deerleriyle,eitim dzeyi ve zellikle krdan kente g olgusu gibi sosyal faktrler kaytdln gelimesini ve boyutlarn etkileyen unsurlardr. Eitimli bireyler sendikal ve sigortal,ksaca kaytl olmann avantajlarn bilinli tketicilerde kaytl sektr mal ve hizmetlerine kar getirilen tketici haklarn daha iyi deerlendireceklerdir.Dolaysyla isteyerek kaytd ekonomiye katlm minumum dzeyde olacaktr. 1.5.Teknolojik Gelimelerden Kaynaklanan Sebepler Teknolojik gelimelerin kaytd faaliyetler zerindeki balca etkisi,gelien teknolojilerin emek gcn aa karmas ve insanlarnda geim kaygsyla kaytd faaliyetlere ynelmeleri eklinde olmaktadr.Ayrca,gelien teknolojiler sermaye mallarnn fiyatn da ucuzlatmakta ve ucuzlayan bu sermaye mallarnn fiyatn ucuzlatmakta ve ucuzlayan bu sermaye mallarnn (eitli makine,alet vs.gibi retim aralar) kullanm yoluyla piyasaya ynelik kaytd retim ve evde retim kolay hale gelmektedir. 1.6.Psikolojik Sebepler Kaytdlkta rol oynayan psikolojik faktrler denildiinde bireylerin kaytd faaliyetlerden aldklar duygusal tatmin anlalmaktadr.29 Bazen bireyler,ekonomik sebepler yannda duyduklar heyecan sebebiyle de yasad faaliyetlere katlrlar.Pek ok kii de zevk duyduu ve bo zamanlarn deerlendirme faaliyeti olarak grd iin kaytd ekonomi kapsamnda yer alan retim faaliyetlerinde bulunabilir.
29
Bireylerin kimlik araylar ve etkin olma isteklerini karlayacak kaytl faaliyet imkanlarnn snrl olmas onlar yasad da olabilecek kaytd faaliyetlere itebilir.Parttime ilerde almak evde retim ve bamsz veya kendi iinde almak,insanlara esnek hareket etme imkan vermekte ve hrriyet arzularn tatmin etmektedir.Bu tr faaliyetler ise kaytdln youn olduu alanlardr. 30 2.Trkiyede Kaytd Ekonomiyi Douran Nedenler Kaytd ekonomiyi douran nedenler lkeden lkeye farkllk gstermektedir.lkelerin hukuki yaps ile kaytd ekonomi arasnda ciddi bir balant vardr.Hukuk devletleri,istenmeyen bu kaytd ekonomik faaliyetleri nleyebilmek iin ciddi yasal dzenlemeler yaparlar ve ilerliinin salanmasna alrlar. Bunlarn baarl olabilmesi asndan tabii ki yaplmas gereken,kaytd ekonomiyi douran nedenlerin ne olduunu iyi anlamak ve uygulanacak yasalarn buna gre belirlenmesini salamaktr.Bu ekilde belirlenen yasalardan sonu alnmas beklenebilir. Trkiyede kaytd ekonomiyi douran nedenler ise u ekilde sralanmaktadr:
1-
Sosyo-Ekonomik Nedenler,
2- Gelir Dalmndaki Adaletsizlik, 3- Adalet Sisteminde Yaanan Problemler, 4- Brokrasiden Kaynaklanan Nedenler, 5- Uygulanan Ekonomik Politikalar, 6- Enflasyon ve Piyasa likileri, 7- Denetimlerin Yetersizlii, 8-Muhasebe ve Mavirlik Hizmetlerinin Yetersizlii, 9-Vergilendirme Karlalan Problemler31 2.1.Sosyo-Ekonomik Nedenler Trkiyede nfus,yllk ortalama %2 orannda bir art gstermektedir ve bu oran lkedeki kalknma abalarn olumsuz ynde etkileyebilecek bir orandr.Bu ekilde artan nfus karsnda,lkenin en nemli sorunu,artan nfus orannda istihdam olana yaratamamasdr.Kamu kesimi bu iileri istihdam edebilmek iin yapay istihdam
30
..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.14. zer, Hande, Kayt D Ekonominin Boyutlar ve Trkiyedeki Boyutlar, Yksek Lisans Tezi, s.95.
31
30
olanaklar yaratr,gereinden fazla kamu kurulularna eleman alm yaplr ve bu uzun vadede ekonomiye kamu aklar olarak geri dner.stne stlk bu ekilde istihdam edilenler dk cretler karlnda istihdam edilirler ve aldklar cretlerle asgari geim standartlarn yakalayamayan tketiciler kaytd istihdama ynelirler. Bir dier yn ise;artan isizlik oran nedeniyle emek sahiplerinin daha az cret,daha az sosyal gvenlik ve uygunsuz koullar altnda almaya raz olmalarna neden olmaktadr.verenlerin bu ekilde dk maliyetli ii altrmaya ynelmelerinin nedeni,kaytl ii altrmann maliyetinin ok yksek olmasdr.Birok iveren iin ciddi yk oluturan,tasarruf tevik fonu,konut fonu gibi ykler ve yksek sigorta primleri kaytd istihdama ynelmeye neden olmaktadr.32 Ayn ekilde,sosyo ekonomik etkenlerin bir dier nemli kolu saylan arpk kentleme de kaytd ekonominin olumas asndan son derece nemli bir faktrdr.Nfusun hzla artm ve dnyadaki kentleme eilimine paralel olarak,krsal kesimde yaayan ve faaliyet gsteren nfus zellikle 1950lerden itibaren,hzla kentlere g etmeye balad grlmtr.Ancak,Trkiyedeki byme hz,kentleme hzndan dk olduundan,Bat Anadolu ehirlerine g edenler kaytd ekonomiye dahil olmular ve ancak bu ekilde i bulabilmilerdir. arpk kentlemenin bir dier sonucu da;lke ekonomisi ve toplumsal gelime iin ciddi bir sorun olan gecekondulamann ortaya kmasdr.Gecekondularn genellikle su ekonomisi iin uygun zemin oluturduu gerei de kesinlikle gz ard edilmemesi gereken bir olgudur.Gecekondu yrelerinde yaayanlar,organize olmu su rgtyle yaknlamakta,i ie yaamakta ve sulular snfna transfer olma tehlikesi ile kar karya kalmaktadrlar.raklk sisteminde olduu gibi,bu ocuklar nceleri sadece toplumun huzurunu bozan faaliyetlerde bulunurlarken,daha sonralar,uyuturucu kaakl gibi rneklendirilebilecek,su unsuru tayan faaliyetlere ynelip,kaytd gelir elde etmeye balarlar.33 Trkiyede kaytd ekonominin bu kadar hzl gelimesinin ve toplumun hemen hemen her kesimine yaylm olmasnn temelindeki sosyo-ekonomik nedenlerden,nfus art ve arpk kentlemeye ilave olarak belirtmemiz gereken bir dier faktr de hzl toplumsal deiimdir.Yaanan bu hzl toplumsal deiim,Trkiyeye olumlu gelimelerden ziyade
Apak, Sudi, Trkiye ve Gelimekte Olan lkelerde Ekonomik stikrar Uygulamalar, Anahtar Kitaplar, 1993, s.s.27-32.
32 33
Apak, Sudi, a.g.e.s.33 ve Aydemir, inasi,a.g.e.s.s.47-49. 31
olumsuzluklar getirmitir.zellikle,1980lerden sonra Trkiye ciddi bir ahlak erozyonuna uram ve keyi dnmek her ne koulda olursa olsun ama haline gelmitir. 2.2.Gelir Dalmndaki Adaletsizlik Bir lkedeki gelir dalm,o lkenin gelimilik dzeyi,toplumun sosyal ve idari yaps hakknda fikir vermektedir. Trkiye de gelir dalmnn adil olmad bir lkedir.Gelir dalmn bozan ok nemli bir gelime,faiz politikalar ile ilgilidir.1980 sonrasnda uygulanan gelir politikalarnda,tasarruflara enflasyonun zerinde bir faiz getirisi salanmas hedef alnmtr.Burada temel ama;tasarruflar ykseltmek suretiyle kullanlabilir fonlar ykseltmek ve ekonomik bymeyi hzlandrmaktadr.Ancak, beklenen bu gelime salanamam ve tasarruf oranlarnda ykselme yaanmamtr. Gnmzde gelir dalmnda bu kadar ciddi sorunlar yaanrken,dier yandan para,nasl salanrsa salansn toplum iinde prestij salayan faktr olarak grlmeye balanmtr.Bu nedenle de insanlarn,gnmzn saygnlk anahtar olan paray elde etmek iin kaytd faaliyetlere yneldikleri grlmektedir.34 Toplumda gelir dalmnda adaletin salanmasyla ve bireylerin yeterli gelir elde etmeleri halinde,ihtiyalarn karlayabilmek amacyla bu tr kaytd faaliyetlere ynelmeyecekleri de bir gerektir. 2.3.Adalet Sisteminden Kaynaklanan Nedenler Trkiyede kuvvetler ayrl sisteminin benimsenmi olmasna ramen,lkedeki genel kan,yarg organnn bamsz olmad ve adalet sisteminin iyi ilemediidir. Mahkemeler sosyal ve ekonomik yapdaki hzl deiimlerden kaynaklanan birikimler nedeniyle davalar ge sonulandrmakta nedeniyle ve yarg sistemindeki yavalk personel geri yetersizlii,teknolojik kalmaktadr.35 2.4.Brokrasiden Kaynaklanan Nedenler Trkiyede brokrasi merkezi bir yer igal etmekle birlikte,an gereklerine gre alan bir yap deildir.Bu durum da kamu dzeninin salanmas asndan olumsuz
34
imkanszlklar
yaanan
nedeniyle
Kazgan, Glten ve dierleri, Trkiyede Gelir Blm, 1992, Ankara, s.s.19-20. Aydemir, inasi, a.g.e. s.57. 32
35
sonular dourmutur.Bu gelimelerin drt temel nedeni vardr.Bunlar;Trkiyede ynetimin ok hzl bymesi ve bu bymeyle birlikte etkinliini kaybediyor olmas,kararlarn ounun tek bir merkezde alnmas,kiisel ynetim geleneinin srdrlmesi ve ynetim,haberleme ve koordinasyon aamasnda etkinliin salanamamasdr. Brokrasinin bu ekilde srekli byyor olmas,devletin vatandalarn hrriyetlerini engelliyor olmas demokrasinin dahi geleceini tehdit etmektedir.zellikle,siyasetilerin bu ekilde idare zerindeki basks devam ettike,devletin tarafszln kaybedebilecei ve vatandalarn da tutumlarn bu beklenti ve ortam iinde ynlendirecekleri kanlmaz bir sondur.Bireyler.bu sayede su ekonomisi bata olmak zere,kendi karlarn elde edebilecekleri ve bunu yaparken brokrasi engeline taklmayacaklar kaytd faaliyetleri semektedirler.36 2.5.Uygulanan Ekonomik Politikalar Cumhuriyet dneminden itibaren Trkiyede uygulanan politikalar tamamyla byme hedefli politikalard.Ancak,lkede bunu gerekletirmeye ynelik sermaye birikimi yoktu.Bu nedenle,1924 Anayasasnda,zel mlkiyet ve giriimciliin desteklendii ve gvence altna alnd bir ekonomik sistem tercih edilmitir. Ancak,sermaye birikiminin salanmas ve zel giriimin oluturulmas iin geen bu srede,alnan birtakm nlemlerin ve verilen teviklerin kaytd ekonomiye zemin hazrlad grlmtr.Bu uurda zel giriimcilerin,gelirlerini kaytdna karmalarna gz yumulmu ve son on yllk dnemde bu daha da artmtr.1984 ylnda vergi idaresinin kaytl ekonominin kaytdna kmasn engelleyen en nemli arac olan servet beyan messesesi,sermaye piyasalarnn,zellikle de finansal piyasalarn gelimesini salamak amacyla kaldrlmtr.Yine sermaye piyasasnn gelimesi amacyla nakit ve servet hareketlerinin izlenmesini engelleyici baz dzenlemelerin yaplmas,servet beyannn kaldrlmas,bankalarda gizli hesap almasna gz yumulmas,hamiline senet karlmasna izin verilmesi nedeniyle kaytd ekonomik faaliyetlerde bir art gzlenmitir.37 2.6.Enflasyon ve Piyasa likileri Enflasyon,lkelerin vergi sistemlerini olumsuz olarak etkileyen faktrlerin banda gelmektedir.Enflasyon nedeniyle,gelir ve kurumlar vergisinde sabit varlklar,stoklar,faiz
zsoylu, A.Fazl, a.g.e. s.s.32-36. Karakoyunlu, Ylmaz, Trk Ekonomisinde adalama Sreci, stanbul, Diyalog yaymlar, 1997, s.s.144-149.
36 37
33
gelirleri ve giderleri dolaysyla vergi matrahlar etkilenir.Fiyatlar genel dzeyinin ykselmesi nedeniyle,vergi yknn dalm da deiir.letmelerin mali tablolar gerei yanstmamaya balar.Mkellefler,bu durumda mali tablolarda grlen ve aslnda gerei yanstmayan karn vergisini derler.Bu da iletmelerin ellerindeki z kaynaklarn erimesine yol aar.Enflasyon sadece iletmelerin deil,ayn zamanda kiilerin davranlarn etkilemektedir.zellikle,enflasyonist dnemlerde nakit sknts yaamaya balayan baz kii ve kurulular,bu skntlarn gidermek amacyla kaytd ilemlere bavururlar.Kiiler birbirleriyle olan ticari ilikilerinde birer kreditr durumuna gelirler,vade farklar ykselir,bireyler birbirlerinin kaytdlklarn da kendi karlar iin desteklerler.Daha uzun vadede ve artlarn aynen devam etmesi halinde tefeciler devreye girerler ve kaytl ekonomi bir kez daha kaybederken,kaytd ekonomi kazanr.38 Enflasyon sknts yaamayan lkeler bu ekilde faiz ve kredi problemleri yaamazken;Trkiye ve benzer lkeler,fiyatlar genel dzeyinin ykselmesi nedeniyle bu skntlar yaamaya ve bedelini kaytd ekonomik faaliyetlerin bir paras olmak eklinde demektedirler.Bu ekilde tefeciler finans piyasalarnda ykselirler ve karlarn,hatta yatrmlarn kaytdna kmasna neden olurlar.39 2.7.Denetimlerin Yetersizlii Cari dneme veya gemi dneme ilikin denetimlerin etkin bir ekilde yaplamamas,kaytd ekonomik faaliyetlerin artmasna ve mevcut kaytd faaliyetlerin de tespit edilememesine neden olmaktadr. Denetimden beklenen verimin alnabilmesi iin,denetilerin bu konunun uzmanlar olmalar,objektif davranabilecek bireylerden oluan ekiplerden olumas ve denetimlerin sk aralklarla yaplmas gerekmektedir.Aksi takdirde,bugn lkemizde olduu gibi,denetimler ciddiye alnmayacak,kaytd faaliyetler veya kaytlardaki yanllklar,yine rvet,naylon fatura ve benzeri kaytd ilemlerle rtlecek,gereklikten uzaklalacak ve bir sonraki yln kaytd ekonomi rakamlarna katkda bulunulacaktr.40
38
Umman, Nuri, Enflasyon Muhasebesi ve LAS 29 Semineri, 1998, stanbul.
Korkmaz, zcal ve dierleri, KOBler ve Kaytd Ekonomi, Trkiye Orta lekli letmeler Serbest Meslek Mensuplar ve Yneticiler Vakf, Ankara, 1994, s.s.26-27. 40 Aydemir, inasi, a.g.e. s.s.66-68.
39
34
2.8.Muhasebe ve Mavirlik Hizmetlerinin Yetersizlii Muhasebeciler ve mavirler,devletle yani vergi dairesiyle,mkellef arasnda kpr durumundadrlar.Bu kiilerin,grev ve sorumluluklarn ihmal etmeleri durumunda kar karya kalnan nokta yine kaytd ilemler olmaktadr.Gerek yetersiz eitimleri,gerekse mkelleflerle olan kiisel ilikileri nedeniyle bu bireylerin yasalara uygun almadklar,kimi zaman fazla msamaha gsterdikleri veya kimi zaman baz faaliyetleri hi grmedikleribilinmektedir.Bir ksm muhasebeci veya mavirler ise yasalara uymay amalarken,mkelleflerin genellikle yasalara aykr ilemler talep etmeleri nedeniyle i bulamamaktadrlar. Ancak,incelemeler gstermitir ki,kasten baz hususlara gz yuman muhasebeci veya mali mavirlerin yannda,bilgi eksikliinden ve mevzuata hakim olamamaktan dolay birok ilemi doru sonulandramayan meslek mensuplar,kaytd faaliyetlere farknda olmadan onay verilmi olurlar. 2.9.Vergilendirmede Karlalan Problemler Vergi kaakl,kaytd ekonomi iinde son derece nemli pay tutmaktadr.Trkiyede vergi asndan karlalan en byk problem vergi kaakl olmaktadr.Vergi karma,ekonomik faaliyetlerde bulunanlarn vergi dairelerine kaytl olmamalar veya kaytl olup da yasalara gre bireylerin ve tzel kiilerin demekle ykml olduklar vergi gelirlerini kaytlarna yanstmamak suretiyle oluturmamalar veya eksik oluturarak bu ekilde demeleri anlamna gelmektedir.Vergi kaakl gerekten lke ekonomisi asndan kaytd bir faaliyet olmas ve bte aklarna neden olmas asndan istenmeyen bir olgudur.Ancak,bu hkm verilirken dikkat edilmesi gereken nokta,vergi kaaklnn neden bu kadar yaygn olduudur.Vergi oranlarndaki adaletsizlik,vergilendirmede bilgi aknn ve devlet asndan kontrollerinin tam yaplamamas,gerek ve tzel kiilerin vergilendirmeden kamasna neden olmaktadr.41 Trkiyede son yllarda yaplan almalar gstermitir ki,vergi karmak zellikle son 10 ylda ok normal bir davran haline gelmi ve vergi karmayanlara anormal bir fiilde bulunmugibi yaklalmaya balanmtr.Bu konuda mkelleflerin ok fazla azimli olmalar ve ksa zamanda keyi dnme arzular gibi nedenlerle de vergi kaakl konusunda ok fazla yntem gelimitir.Bunlarn balcalar ise yledir:
41
Altu, Osman, a.g.e. s.s.343. 35
-Muhasebe kaytlarnn defterlere doru yanstlmamas nedeniyle,bilano,gelir tablosu,karzarar tablosu ve nakit akm gibi mali tablolarn yanl hazrlanmas ve gerei yanstmamas, -Fatura dzenlenmeden satlarn veya allarn yaplmamas veya dzenlenen faturalarn gerei yanstmamas, -Maddi duran varlklar ve/veya maddi olmayan duran varlklar iin ayrlan amortismann olmas gerekenden fazla olmas, -zel giderlerin irket giderleri gibi gsterilmesiyle irketin giderlerinin arttrlmas, -Stok saymlarnn dzenli yaplmamas ve bunlarn kasten veya kast olmadan hesaplara eksik yanstlmas, -Kanunlara aykr yntemlerle ii altrlmas, -Sigortal olarak daha baka ilerde alanlarn ek i olarak baka ilerde almas veya emekli olmu kiilerin baka ilerde alarak,SSK primleri,kesintileri veya dier fonlarn denmemesi eklinde devletin gelir kaybna uratlmas, -Menkul ve/veya gayrimenkul alm satmlarnda bedelin dk gsterilmesi, -Kiraclarla ev sahiplerinin karlkl anlaarak,vergi dememek amacyla,kira tutarnn dk gsterilmesi, -Hayali ihracatlarn yaplmas ve vergi istisnalarndan faydalanmay salayacak tutarlarn beyan edilmesi. Vergi karma konusundaki bu eitli yntemler ekonominin farkl snflar tarafndan paylalr diyebiliriz.Genellikle,iadamlar veya byk irketler vergiden kanma iin hukuksal yollardan faydalanrken,kk ve orta lekli iletmelerin dorudan vergi karmaya yneldikleri grlmektedir. Trkiyede 1984 ylnda vergi ynnden kaytd faaliyetler %120yken,1985 ylnda %98e dyor.1986 ylnda %129a trmanan bu oran,1987 ylnda hzl bir inile %26ya geriliyor.1990da ylnda,kaytd %63e alan kyor.1991 kiilerin ylnda %51 olarak gerekleiyor ortalama 1992 %30 vergilendirilmemi kazancn
vergilendirilmesi gerektii varsaylrsa,kaytd cretlerde vergi kayb 25 trilyon 585 milyar olarak hesaplanr.42
42
Derdiyok, Trkmen, a.g.e. s.343.
36
TABLO II: SEKTRLERE GRE VERG KAAI Sektrn Ad Vergi Kaa Oran( %) Tekstil (plik imalinden konfeksiyona) 79 Otel,lokanta ve turistik iletmeler 60 zel salk iletmeleri 48 zel eitim ve retim iletmeleri 37 Tama,depolama ve haberleme hizmetleri 27 naat sektr 25 Madencilik,kire ve mermercilik 25 Kltr ve elence hizmetleri 22 Gda ve yem sanayii 14 eitli metal ve elektrikli aletler sanayi 13 Serbest meslek faaliyetleri 11 Kaynak: Kaytd Ekonomi ve Brokraside Yeniden Yaplanma Gerei,Kemal Kldarolu,1997,s.12. 3.Kaytd Ekonominin Sonular Kaytdln sonular denildiinde genellikle olumsuz sonular akla gelse de,olumlu ynlerinin bulunduunu ileri sren grlere rastlamakta mmkn olmaktadr. statistiki anlamdaki kaytdln olumsuz etkileri,bu eksik ve yanl gstergeleri veri alarak oluturulacak politikalarn ve alnacak tedbirlerin uygulamada baarsz olmas ve istenmeyen sonulara yol amas eklinde dolayl olarak olmaktadr.Yaplan dzenlemelere uyulmamasndan kaynaklanan kaytdln etkileri ise daha ok dorudan olumsuz sonular dourmaktadr. Kaytdlk,planlama rgtleri ve aratrma kurumlar ile iktisatlarn ve dier akademisyenlerin,ekonominin mevcut ve gemi durumunu izah ve ileriyi tahmin,etme konusundaki analiz ve aratrmalarn da olumsuz etkileyecektir.43
43
..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.s.14,15.
37
3.1.Ekonomik Sonular Kaytdlk dolaysyla hangi gstergelerin ne ynde sapmal olacan u ekilde zetleyebiliriz: GSMH:Bir lkenin genel refah dzeyini gsteren balca gsterge,o lkenin kii bana den milli geliridir.te,kaytdlk demek lkede gerekletirilen retimlerin ve elde edilen gelirlerin,yaplan tketim ve yatrm miktarlarnn tamamen kapsanamamas ve kaynaklarn eitli kesimler ile sektrler arasnda nasl daldnn doru belirlenememesi demektir.Byle bir durumda,milli gelir rakamlar eksik ifade edilmi olacak ve lkenin refah dzeyi ile verimlilik gstergeleri olduundan dk grnecektir. STHDAM:lkede,gerekte gelir getirici bir faaliyette bulunduu halde,istihdamla ilgili gstergelerde isiz kapsamnda veya igc dndakiler kapsamnda gsterilen bir kesimin olmas,istihdam ve igcne katlm rakamlarnn mutlak ve oransal olarak dk,isizlik rakamlarnn da olduundan yksek grnmesine yol aacaktr. FYATLAR:lke ekonomisinin genel fiyatlar dzeyindeki gelimelerini gsteren enflasyon rakamlarnn,kaytdln sz konusu olduu durumlarda olduundan yksek grnme eilimi vardr.Sadece kaytl retimlerin maliyetleri ve sat fiyatlar dikkate alnarak hazrlanan fiyat gstergeleri,kaytd retimlerin kaytdlk dolaysyla kaytl kesime nazaran olduka yksek ek maliyetlere katlanmadan gerekletirilmeleri dolaysyla salanan dk maliyet ve sat fiyatlar kapsanamadan hazrlandnda,piyasa genel fiyatlar dzeyini olduundan yksek gsterir. BYME:Eer kaytd ekonominin byme hz kaytl ekonomiden daha yksek ise,resmi byme rakamlar da,kaytl ve kaytd ekonomi toplamndan oluan ekonominin btnnn byme hzndan dk olarak tespit edilir. GELR DAILIMI:Gelirlerin bir ksmnn veya tamamnn otoritelerden,gizlenmesi dolaysyla,kaytd ekonomiden en fazla kimlerin pay aldna bal olarak gelir dalm rakamlar,dk veya yksek gelirli kesim lehine sapmal olarak belirlenir.44 DI TCARET:D ticaret gstergeleri konusunda da,kaytd ithalat ve ihracat sebebiyle gerek d ticaret dengelerinin hatal tespit edilmesi,lkede kaytd altn ve dviz bulunmas sebebiyle de dviz ve altn mevcutlarnn eksik belirlenmesi sz konusudur.
44
te,temel gstergelerin kaytdlk sebebiyle doru olarak edilememesi sorunlarn yanl tehisine ve tehis yanl olunca da etkin ve doru politikalar ile tedbirlerin alnp uygulanamamasna,uygulamalarn baarszlna,kaynaklarn yanl ynlendirilmesine ve istenmeyen sonularn ortaya kmasna yol aar.rnein,isizlik orannn ve fiyatlar genel dzeyinin kaytdlk yznden olduundan yksek ve retimlerin dk tespit edildii bir durumda isizlii nlemeye ve ekonomiyi canlandrmaya ynelik bir politika,belki isizlik orannn bir miktar dmesine yarayabilir fakat fiyatlar genel dzeyinin daha fazla artmasna ve istikrarn daha da bozulmasna da yol aabilir. Belge ve kayt dzenine uymamaktan,vergi ve sosyal gvenlik primi gibi mali ykmllkleri yerine getirmemekten kaynaklanan kaytdln ekonomik etkilerini ise u ekilde zetleyebiliriz: Hkmetler tarafndan yaplan dzenlemeler,alnan vergiler ve yaplan dier kesintiler ve bunlarn nasl kullanlaca,uygulamada yanllklar olabilmesine ramen,toplumun genel kar ve bireysel olduu kadar sosyal faydalar da dnlerek,ekonominin btn iin etkin kaynak dalmn gerekletirmek zere belirlemektedir.Bu adan,kaytdlkta byme demek,kaynaklarn kaytl sektrden kaytd sektre aktarlmas demektir. Kaytdln en nemli sebeplerinden birisinin yksek vergi oranlar olduu dnlr ise,kaytl kesimin vergi yknn daha da arttrlmas,bu kesim aleyhine olan adaletsizlii daha da arttrr.Sonuta,kaytd ekonomiye ka hzlanr veya kaynaklar daha az vergilenen ama daha ok rant getiren verimsiz alanlara kayar. Aklarn kendisi enflasyonist beklentileri arttrmaktadr.Para basma ve/veya i ve d borlanma yntemleriyle aklarn kapatlmaya allmas da enflasyonist basklarn ortaya kmasna yol aar.Bu ekilde,kaytdlk enflasyona ve yksek enflasyondan kaynaklanan gelir dalmnda bozulmalara,istikrarszln yol aaca retim ve yatrmlarda de ve isizlie,durgunluk gibi krizlere ve dier sosyal maliyetlere yol aabilir.45 3.2.Kamu Maliyesi le lgili Sonular
45
39
Vergi kayplar ve bunlarn sebep olduu bte aklar,kaytdln en nemli mali sonucudur.Kamu ynetiminin yerine getirmek zorunda olduu savunma ve i gvenlik ile adalet,eitim,salk ve altyap gibi pek ok hizmet,kamu harcamalarnn aa ekilmesini gletirmektedir.Kamunun asli gelir kayna olan vergiler yeterince toplanamaynca da byyen aklar sorunu ortaya kmaktadr.Bunun sonucu da kamusal hizmetlerin zamannda ve etkin olarak gerekletirilmesi zorlamaktadr.Bu da yaam kalitesinde ve refah dzeyinde dme anlamna gelmektedir. 3.3.Sosyal Sonular Kaytd ekonominin ekonomik ve mali sistemde yol at olumsuzluklar yannda,sosyal hayatta da olumsuz etkileri sz konusudur. Kaytdln boyutlarnn,zellikle yasad-kaytd faaliyetlerin genilemesi toplumun moral ve ahlaki deerlerinin bozulmasna ve anti-sosyal davranlarn yaylmasna sebep olmaktadr.Yasad faaliyetler,toplumun zararl ve ahlakd olarak grd,kt olarak nitelendirdii fuhu ve kumar ile eitli kaaklk ve uyuturucu sat ve kullanm gibi faaliyetlerdir.Bu tr faaliyetler anlamndaki kaytdln toplumda yaygnlamas ve vergi karmann adeta kanksanmas toplumun yapsnn bozulmasna ve salksz nesillerin ortaya kmasna yol aar.Sonuta toplum,telafisi mmkn olmayan sosyal maliyetlere katlanmak zorunda kalr. Kaytd faaliyette bulunanlarn geni bir kesim oluturmas,idare edenler ile edilenler arasnda bir kopukluk yaratr ve gvensizlik ortam oluturur.Kaytl faaliyette bulunanlar,yaygn kaytdl grdke devlet otoritesine olan gvenlerini kaybederler.Kaytd faaliyetlerde bulunanlar da,kaytdln tabiat gerei ilikilerini yasal dzenlemeler ve genel ve ak kurallar dnda yrtrler.Sorunlarn da bazen yasad yollarla zme yoluna giderler.Rvet ve suiistimal yaygnlar ve mafyaolarak tabir edilen yasad rgtler oluabilir. Kaytd ekonomik faaliyetler ou zaman evre ile ilgili dzenlemelere uyulmadan gerekletirildiinden kaytd ekonomik faaliyetlerden dolay doal kaynaklarn tahribi ve srdrlebilir kalknma amacnn gerekletirilememesi sz konusu olmaktadr.Gecekondu ve kaak yaplama da arpk ehirleme sorununun ortaya kmasna yol amaktadr.46
46
40
Kaytd retimler,belgesiz ve kaytsz retilmeleri sebebiyle standart d ve garantisiz olduundan,sz konusu rnleri tketen tketici kesimin de kaytdlktan dolay madur olmas ve kaytl sektr tketicilerini korumaya ynelik yasalardan ve sat sonras hizmetlerden yararlanamamas sz konusudur.Gvenlikten de yoksun olan kaytd sektrn rnleri,bazen hayati tehlike bile yaratabilir.zellikle gda ve salk sektrlerindeki kaytdlk tketiciler asndan risklidir.Ruhsatsz ve standartlara uyulmadan retilen gda maddeleri ile ilalar,temizlik ve kozmetik rnleri ve ruhsatsz muayenehaneler ile buralarda diplomasz kiilerce verilen salk hizmetleri tketiciler asndan riskli kaytd faaliyetlere rnektir. 3.4.alma Hayat le lgili Sonular alma hayat ile ilgili olumsuz sonular byk lde kaytd istihdamdan kaynaklanmaktadr.Kaytd istihdam,her eyden nce sosyal gvenlik sisteminin etkinliini bozmaktadr.Kaytd istihdam demek,alanlarn gerekli vasflara sahip olmamas ve asgari ya haddi,asgari cret, fazla mesai ve iyeri standartlar gibi konulardaki dzenlemelere uyulmamas,gerekli sosyal gvenlik,vergi ve dier fonlarn eksik denmesi veya hi denmemesi demektir.Byle olunca,alan nfus sosyal gvenlik emsiyesi altnda kapsanamamakta,yeterli prim toplanamamakta,sosyal gvenlik kurulular da,bata finansman zorluklar olmak zere eitli zorluklarla karlamakta ve kendilerinden beklenen hizmetleri etkin olarak yerine getirememektedirler. Kaytd istihdamn bir dier yn de,kaytd alanlarn sendikal haklardan yoksun olmasdr.Kaytd alan kesimlerin arlnn artmas,sendikalarn zayflamasna ve alan geni kesimin haklarnn korunmasnda zafiyete yol aar.eitli gerekelerle kaytd alma durumunda olanlar,sendikasz olma ve sosyal gvenlik kapsam dnda olma,altklar iyerinin ruhsatsz olmas gibi nedenlerle,salksz ortamlarda,iyeri ve i gvenlii olmadan,pazarlk gcnden yoksun ve korumasz,istismara ak ve sigortasz olarak almak zorunda kalrlar.Bu da i hayatnda salksz bir ortamn olumasna ve alma ilikilerinin ve igc piyasasnn ileyiinin bozulmasna yol aar.Kaytd ekonomik faaliyetlerde kadn ve ocuk iilere de talep olduundan,bu kesimin de zor artlarda almas sz konusudur.47 3.5.Teknolojik Sonular
47
..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.19.
41
Kaytd ekonomik faaliyetlerin daha ok tarm ve hizmetler sektrlerinde younlamas ve genel olarak kk iletmeler ve irketlememi organizasyonlar tarafndan gerekletirilmesi sebebiyle,kk iletmeler gelien teknolojilere daha kolay uyum salar denebilirse de,teknoloji gelitirmesi ve etkin aratrma-gelitirme faaliyetinde bulunmalar beklenemez.Teknoloji retme ve uygulama kapasitesi sanayiin rekabet gcn belirleyen temel unsur haline gelmiken,kaytd ekonominin teknolojik gelimeler zerindeki etkilerinin de olumsuz olduu grlmektedir. 3.6.Kaytd Ekonominin Olumlu Olarak Deerlendirilen Sonular Kaytd ekonomiyi olumlu bulan grlerin banda,kaytd ekonominin lkenin karlat ekonomik krizleri amasnda,isiz kitlelere istihdam ve gelir imkan salayarak ve mal ve hizmet arzn arttrarak yardm olduu ve bir eit sosyal gvenlik sbabgrevi grd gr gelmektedir. Ayrca; -Vergi ve sosyal gvenlik primleri gibi kamusal ykmllklerin yerine getirilmemesi sonucu elde edilen maliyet dlerinin i ve d pazarlarda rekabet gc kazandrd, -Vergi gelirlerinin devlet tarafndan etkin kullanlmamas dolaysyla,zel kesim tarafndan devletten karlan kaynaklarn daha etkin kullanld, -Kaytd ekonominin gelir dalmn dengeleyerek yoksulluu hafifletici rol oynad, -Kaytd ekonominin kaytl ekonomiye talep yaratt, -Kaytd ekonomide yaratlan gelirlerin,borsa ve bankalar kanalyla kaytl sektre aktarlarak kaytl ekonomiye kaynak salad, -Kaytd ekonominin enflasyon vergisinin en byk mkellefi olduu gibi yaklamlarla da,kaytd ekonominin olumlu ynlerinin olduu ileri srlmektedir. Bireylerin,evde,bahede ve tarlada kendi ihtiyalarna ynelik olarak veya komular arasnda karlkl yardmlama eklinde,ekonomik boyutu olan ancak kaytd olma kast olmakszn yrttkleri faaliyetlerden doan ve olumsuz olarak nitelendirilemeyecek kaytdlk haricinde,ilk bakta doru gibi grnen btn grlere katlmak mmkn deildir.48 Sosyal yapda yol at bozulmaya ramen kaytd ekonominin sosyal gvenlik sbab olarak grlmesi devlet de dahil olmak zere nc kiilerin haklarnn gasp edilmesiyle
48
42
salanan maliyet dleri ve lke iinde hakszn hakl karsnda rekabet avantaj elde etmesi kabul edilebilir bir gr deildir. Uluslar aras ticaret,ancak rekabet,ileri teknoloji kullanm ve kaliteli mal ihra ile etkin pazarlama ve tantm faaliyetleriyle daha salkl temellere oturabilir.Kaytd ekonomik faaliyetlerde bulunan ve genellikle kk boyutlu olan firmalar bu zellikleri pek fazla tamadklarndan,bu adan da kaytd ekonominin olumlu etkisinden pek sz edilemez. Kaytd ekonomi bir kesime istihdam yaratmaktadr ancak,bu istihdam salksz bir istihdamdr.stihdam gelitirmenin alternatifi kaytd sektr gelitirmek deil,uygun dzenlemelerle kaytd sektr kayt altna alarak kaytl istihdam gelitirmektir. Kaytl ekonomiye yaratt talep ve ona salad kaynaklar asndan kaytd ekonominin olumlu bulunmas da, sanki bu kesimin kaytl faaliyette bulunmas hi mmkn deilmi gibi olaya bakldnda iin tatmin edici deildir.Sadece yasad nitelikli olan kaytd faaliyetler kaytd engellendiinde kaytl ekonomiye alnmak katlmayacaklardr.Yasal kaynakl faaliyetlerin,isabetli tedbirler
suretiyle,tamamyla olmasa bile byk lde kaytl ekonomiye kazandrlmas mmkndr.Bu gerekletirilebilir ise,bu faaliyetleri yrten kesim ekonomik sistemin ileyiine ok daha salkl koullarda katkda bulunabilir.ok kat kurallarn hakim olduu ekonomilerde,hr teebbs iin bir snak gibi grlen kaytd ekonomi konusunda yaplmas gereken,bu sektr gelitirmek deil,kat kurallar ve engelleri ortadan kaldrarak,optimum sonu verecek dzenlemeleri yapmak ve kaytl sektr gelitirmektir.Yoksa Gayri resmi (kaytd) ekonomik faaliyetlerin bymesi politik yaklam ne olursa olsun tm hkmet trlerine kar bir bakaldr niteliindedir.49 NC BLM KAYITDII EKONOM LM METODLARI 1.Gstergeler Yardmyla Kaytd Ekonominin lm 1.1.Direkt Metodlar Direkt metotlar, genel anlamda, sakl yani kayt d faaliyetlerde bulunanlarn incelenmesiyle ilgilidir. Direkt lmler, genelde, mikro yaklaml olup, belirli bir zaman iin gerekletirilmektedir. Direkt metotlar kayt d ekonomide aktif veya pasif
49
katlmlar, vergi gelirlerinin resmi kontrollerini, hane halklar, bireyler ve iyerlerinin kapsand aratrmalar iermektedir. 1.1.1.Anketler ve rnekleme Aratrmalar Anketleme ve rnekleme aratrmalar ile kayt d ekonomi rakamlar tahmin edilirken, kiilere kayt d mal ve igc hizmetlerinin alcs veya satcs olarak, belirli bir dnemde ekonomiye aktif olarak katlp katlmadklar sorulmutur. Burada seilen temsili grubun cevaplarnn tm ekonomiyi yorumlayacak ekilde kullanlabilmesi iin, sorularn ok ciddi hazrlanm olmas gerekmektedir. Bu ekilde kiilerin yanltc veya yanl cevap vermesi de nlenebilecektir. ngiltere'de anket ve rnekleme yntemiyle ilgili bir takm almalar yaplyor olsa da tm ekonomiyi kapsayacak genellikte ve byklkte bir alma olup olmad kesin deildir. Bilinen, en azndan belirli ev halk tiplerine, meslek gruplarna karlatrma yapmay mmkn klacak sorularn yneltilmi olduudur. 1980 ylnda O.Higgins, 1978 ngiltere'si in yapt almada, serbest meslek sahiplerinin aile reisi olduu hane halk, tketici anketlerine verdikleri yantlarda, 2.10 milyar Pound beyan etmediklerini grmtr. Bu ise, o dnemde, milli gelirin %2'sine karlk gelmektedir. Ayn ev halk grubu iin ngiltere'deki Central Statistical Office, hesaplarn ksmlara ayrarak, 2,15 milyar Poundluk bir farka ulamtr.50 1983 ylnda ise, Hanneman ve Frey Bruno "svire'deki glge ekonominin lm" adl almada, kayt d ekonomideki alclardan ok uzmanlarn grne bavurmulardr. Uzmanlara, kayt d ekonomi ile ilgili sektrel ve mesleki bilgiler, yan ve tam zamanl alma oranlan ve ek i faaliyetleri gibi nemli somlarn yer ald anketler gnderilmitir. Bu almann sonucunda, svire'de sakl ekonominin en ok tarm, inaat, tamir ve hane halk hizmetlerinde grld anlalmtr. Bunu daha sonra tekstil, giyim, mobilya, perakende ticaret, eitim ve salk sektrleri takip etmitir. Mesleki adan ise, sakl faaliyetler sras ile bahvanlk, duvarclk, boyaclk, garsonluk, temizlik ileri, gndelikilik, iftilik, marangozluk, teknisyenlik, avukatlk ve kuafrlk alanlarnda grlmtr. Bu alanda yaplm bir dier nemli alma da 1982 ylnda, James D. Smith'in Amerika'daki sakl faaliyetlerin boyutunu, kimlerin faaliyet gsterdiini, bu sektrde retilen mal ve hizmetlerin alclarn belirlemek ve neden kayt d ekonominin tercih
50
Altu, Osman, a.g.e., ss.94-95
44
edildiini belirlemek zere yapt almadr. Smith bu almasn yapmak iin 2100 hane halk ile grmtr ve kayt d ekonomiyi; kontrol eksikliinden dolay milli gelir hesaplarna yansmayan faaliyetler olarak belirlemitir. Bu almasnn sonucunda, 1981'de Amerika'daki sakl faaliyetlerin 42 milyar dolar civarnda olduunu bulmutur. Bu oran iinde yar alan balca sektrler, svire'de yaplan almann sonularna benzer olarak, tamir ve bakm, perakende ticaret, ocuk bakm, gndelikilik, zel ders verme, bahvanlk ve bahe hizmetleri olmutur. Bu alma sonucunda bulunan nemli bir nokta da, gelir dzeyi yksek ailelerin kayt d ekonomi rakamlar iinde daha ok yer alddr. Ayrca, kayt d ekonomideki muamele deerlerinin yaklak drtte biri, dzenli istihdama sahip kiiler tarafndan gerekletirilmitir. Bu ankete katlan bireylerin %57'si daha ucuz olduundan, %43' ise daha iyi kalitede olmasndan dolay kayt d ekonomiden mal veya hizmet kullanmay tercih ettiklerini belirtmilerdir. Yine ayn almann sonucunda, garanti belgesi olmadndan ve kalitesi hakknda pheleri olduundan kayt d ekonomiden mal veya hizmet talep etmenin dezavantaj getireceini dnenler olduu da grlmtr.51 Kayt d ekonomi tahminlerinde kullanlan bir metot olan anket ve rnekleme metodu grld zere, doru seilmi denekler zerinde yapldnda geree yakn sonular verebilmektedir. Bu metot sayesinde, genellikle, kayt d igcnn bileimi, istihdamn zellii ve i performansnn kalitesi hakknda ayrntl bilgilerin elde edilmesi mmkndr. Kayt d ekonomiden mal ve hizmet satn alanlarn ve satanlarn sorulara cevap verme konusunda istekli olmamalar gzlemlenmektedir. Ancak, bu yntem asndan dikkat edilmesi gereken bir nokta da aratrmay yapann kim olduuyla ilgilidir. Eer aratrmay yapan kamu otoritesi ise, gelir elde edenlerin doru yantlar vermesi pek beklenmemelidir, nk burada sorulara muhatap olan kimse daha sonra karlaabilecei yaptrmlardan ekinmektedir. Tersine, ayn aratrmay bir banka veya finansal kurum yapyor olsa tam tersi sonu elde edilecektir. Kii banka nezdinde kredibilitesini arttrmak amacyla gelirini olduundan daha yksek gstermeye alacak ve doru beyanatta bulunacaktr. Ancak burada bireyler beyan ettikleri gelirlerin gizli tutulmasn da isteyebilirler. "Nitekim, T.C. Merkez Bankas Krediler Genel Mdrlnn yapm olduu alma bu niteliktedir. Gerekten nemli bir eksiklii gideren ve son derece yararl olan bu alma "Sektr Bilanolar" baln tamakta ve kredi isteinde bulunmu
51
zsoy, Dilek, a.g.e., s.23.
45
7500'n zerinde iletmeyi kapsamaktadr. Aratrma kapsamnda kalan iletmelere ve sektrlere ilikin ok deerli istatistiki bilgiyi ve analizi ieren sz konusu alma, anket yntemiyle yaplan en kapsaml almalardan birisidir. Ancak bu almann sunu blmnn son paragrafnda "katlmclar tarafndan merkezimize gnderilen bilgi ve belgeler kesinlikle ticari bir sr olarak saklanmakla, herhangi kii ve kurulua verilmemektedir." aklamas yer almaktadr. Bu belge ve bilgilerin vergi dairesine verilip verilmemesi gerektii bir yana, merkeze gnderilen bilgilerin gerei yanstp yanstmad phelidir. nk kredi isteyen firmalar kendi gelirlerini daha yksek gstermek arzusunda olacaklardr.52 zel aratrma ve anket kurulularnn yapt almalarn da salksz olma riski vardr, nk bu anketlerin de ciddiye alnmama olasl vardr veya bu sorulara salkl cevaplar vermenin kendilerine bir kar salamayacan bilen bireyler sorulara salkl ve doru cevaplar vermeyebilirler. Bu aklamalar gsteriyor ki, sorular ne kadar salkl hazrlanrsa hazrlansn ve anketleri yapanlar ne kadar tarafsz veya katlmclarn karlar iin alyor olurlarsa olsunlar, anketlerin salkl sonu vermesi tamamyla sorulan cevaplayanlarn beyanlarnn ne kadar doru olduuyla ilgilidir. Bu da bize gsteriyor ki, kayt d ekonomi rakamlarnn lke ekonomisindeki paynn belirlenmesinde, anket ve rnekleme metodu objektif ve salkl bir metot deildir. 1.1.2.Vergi Denetimleri ve ncelemeleri Kayt d ekonominin byklnn belirlenmesi amacyla, vergi otoriteleri de bir takm incelemeler yaparlar. Yaplan bu incelemeler, vergi kontrollerine dayal olup, eksik ya da hi beyan edilmeyen gelirlerin aratrlp, gerek deerlerinin onaya karlmasn amalamaktadr. Vergi denetimini uygulama oran lkelerde uygulanan politikalar dorultusunda farkllk gstermektedir. rnein, Fransa'da vergi denetimi yoluyla kayt d ekonomini aratrlmas hakknda eitli programlar gelitirilmektedir. Geliri olduundan dk beyan etme oranna ve dalmna ilikin detayl bilgi edinmek iin yaplan programlar bunlara rnek olarak gsterilebilir.
52
Aydemir, inasi, a.g.e, ss.24-27 46
Vergi kontrollerinin esas alnd almalar, pek az lkede tm nfusu kapsamaktadr. Bilindii kadaryla sadece svire ve Amerika'da vergi denetiminin sonulan tm lke nfusunu kapsayacak ekilde yaplmaya allmaktadr. Vergi incelemelerinin ve vergi denetiminin eitli zel denetim ve mavirlik irketleri tarafndan yaplmas da bir anlamda irketler iin caydrc bir etkendir. Belirli mali dnemlerde lkedeki vergi yasalarna gre yaplan vergi denetimlerinin hukuki anlamda yaptrm, doal olarak, resmi vergi memurlarnnki kadar etkili deildir. Ancak, bu tr denetim irketlerinin de bal olduklar kanunlar onlara gerektiinde su duyurusu yapma hakk vermektedir. Burada zerinde durulmas gereken nokta da bu denetimin ne kadar objektif yaplddr. Vergi inceleme teknikleri uygulandnda, gelirlerini kayt dna karm mkelleflerin yardmc olmas beklenmemelidir. Esas yaplmas gereken, incelemeyi yapan memurlarn, mesleki bilgilerini ve deneyimlerini kullanarak doru sonulara ulamasdr. Vergi denetimleri asndan karlalan bir dier sorun da hi beyanda bulunmayanlarn her zaman bu incelemeler dnda kalyor olmalardr. 1979'da General Accounting Office, Amerika'da federal gelir vergisi beyannamesi doldurmayanlarn saysn bulmak zere yapt almada ykml hane halknn %6-8'inin hi beyanda bulunmadklarn grmtr. Bu beyan edilmemi gelirin de yasal gayri saf milli haslann %5-9 'una ulat grlmtr.53 Kayt d ekonominin lm metotlarndan birisi olarak vergi denetiminin verecei sonularn kesinlii asndan dezavantajlar vardr. Bunun en nemlisi; bu metodun byk oranlarda vergi kaaklnn veya hilesinin gerekletirildii sektr ve gelir gruplarnda kayt dna karlm tm rakamn elde edilmesine olanak tanmamasdr. Byle bir almada, cezai meyyidelerin uygulanaca bir incelemeden ziyade, anketleme metoduna benzer bir ekilde, ama daha ciddi, bir yntemle alnan '' gnll cevaplar daha salkl rakamlar elde edilmesini salayabilir. zetle, tek bana vergi denetimi yoluyla kayt d ekonominin hacminin belirlenmesi pek mmkn deildir. Belirli bir gelir grubu veya sektrn denetlenmesiyle lkedeki tm vergi kaybnn bulunmas mmkn olmayacaktr, nk btn kayt d faaliyetler vergi denetiminin konusu deildir. Yaplmas gereken, youn ve ciddi denetim teknikleriyle tm mkelleflerin denetlenmesi, beyan eksikliklerinin giderilmeye allmasdr. Ayrca,
5 53
Altu, Osman, a.g.e., ss.97-98 47
deiiklik gsteren vergi kanunlarnn ve kabul grm muhasebe standartlarnn uygulanp uygulanmadna da dikkat etmek gerekmektedir. 1.2.DOLAYLI METODLAR Dolayl yntemde, kayt d ekonominin llmesi iin gsterge olacak her trl veriden yararlanlmaktadr. Bunlar; retim gelir, harcama veya istihdama ilikin veriler olabilir. Kayt d ekonominin varl, farkl yntemlerle ulalan sonularn farkllamasna neden olabilmektedir. Gelir yntemiyle bulunacak byklkle, retim yaklamyla bulunan deer karlatrlabilecei gibi, harcamalar yoluyla; elde edilen gelirin harcamaya dnmesi de incelenebilir. Ancak dviz altn gibi tasarruf aralarna yatrmn yksek olduu dnemlerde bu yaklam salkl bir sonu vermeyebilir.54 1.2.1.Parasal statistik Metotlar Parasal statistik metotlarnn oluturulmasndaki ama; parasal ilemlerle zellikle de, ek ve nakit para hareketleri ve byklkleriyle kayt d ekonomi rakamlar arasndaki ilikinin ortaya karlmasdr. Parasalc yaklamn kabul etmi olduu en nemli varsaym, kayt d ekonomide takip edilmesinin zorluu nedeniyle nakit para kullanmnn tercih ediliyor olmasdr. Bu nedenle kayt d ekonomideki gelimeler ve hareketler kendini nakit para stokundaki deiikliklerle gsterebilmektedirler. a)Nakit Oran Metodu Nakit oran yaklamnda, kayt d ekonominin boyutlarn lmek iin para piyasalarndaki hareketler incelenmektedir. Bu yntemde, zet olarak, ekonomide kayt d sektrn olmad bir dnemin olduu kabul edilmekte ve dolamdaki parann mevduata orannn zaman iinde sabit kald varsaylmaktadr. Bu orann ykselmesi demek de zaman iinde kayt d ekonominin artmas anlamna gelmektedir. Nakit oran yaklam, kayt d ekonominin boyutlarnn llmesi amacyla kullanlan ilk parasal metottur. Bu metoda, kulland varsaymlar nedeniyle, sabit oran yaklam da denmektedir. Bu analizin temel ilkesi; kayt d ekonomik faaliyetlerin yksek vergi oranlan ve eitli hkmet snrlamalar ile ortaya ktdr.
54
Aydemir, inasi, a.g.e., s.27. ve zsoy, Dilek, a.g.e., ss.21. 48
Nakit oran yaklamnn temel varsaym vardr. 1.Nakit sakl ilemlerdeki tek deiim aracdr, 2.Kayt d sektrde ilem gren bir dolardan elde edilen kayt d gelir miktar ile, resmi sektrde ilem gren bir dolardan elde edilen resmi gelir miktar ayndr. 3.Kayt d gelirdeki artn etkisi ile ortaya kan deiiklik dnda, nakit oran sabit kalmaktadr. Cagan 1958'de, ABD'de kinci dnya sava boyunca sz konusu olan kayt d ekonominin geliimini bu metot ile gstermeye almtr. Analizine gre, kayt d ekonomideki ilemler nakit ile gerekletirilmekte ve nakit kullanmndaki art kayt d faaliyetlere atfedilmektedir. aan, sava yllar boyunca nakit talebindeki ar artn %60-70'inin yksek gelir vergisi oranlarna bal olduu sonucuna varmtr. aan, nakit oranm etkileyen faktrleri de incelemitir. Ancak vergi kaakl dndaki deikenlerin hi birinin, sava zaman ar nakit talebini artn tam olarak aklayamadn grmtr. aan tarafndan gelitirilen metodu, 1976 ylnda Guttman da kullanmtr. Guttman, kayt d ekonominin, sadece gayri meru faaliyetlerini nakit parayla yrtmek zorunda olanlarn sebebiyet verdii nakit para talebini nceleme eklinde bir dolayl yntemle llebileceini dnmtr. Ancak Guttman, parann toplam talep miktarna bakacana, nakit parann ek hesaplarndaki paraya oranna veya vadesiz mevduata orann incelemeyi tercih etmitir. Guttman'n analizinin de dayanm olduu bir takm varsaymlar vardr. Bunlar; 1.Kayt d ekonomide tek deiim arac olarak nakit para kullanlmaktadr. 2.Ekonomide, sakl ekonominin olmad bir baz yl vardr. Nakit miktarnn vadesiz mevduata oran, baz dnemde sabittir. 3.Kayt d ekonominin varl durumunda, bu oranda deime olacaktr. 4.Kayt d ekonomide parann gelir dolam hz, resmi sektrdekine eittir. Analizde bahsi geen baz yl kayt d ekonominin sz konusu olmad varsaylan yl olmaktadr. Guttman nakit oran metodunda, vergi oranlarnn dk olduu ve buna bal olarak vergi kaaklna ynelmenin minimum olduu 1938-1941 yllarn baz yl olarak kabul etmitir. Guttman yapt bu almalarn sonucunda, 1970'li yllarn ortasnda nakit para orannn ciddi bir ekilde ykseldiini belirterek, 1976'da deimi,banknotlardan
49
oluan ve toplamda gayri saf milli haslann %10'una ulaan bir kayt d ekonomi olduunu ortaya koymutur.55 Guttman'n analizi sadelii bakmndan ok nemlidir, ancak her analiz gibi bu da eletirilmitir. rnein, Guttman milli kaytlarda deeri zaten gsterilmekte olan, beyan edilmemi geliri hesaba katmamtr.56 Guttman'n tahmin metoduna yaplan bir dier eletiri de, baz yl olarak seilen ylda sakl faaliyetlerin olmad varsaymdr. rnein, Guttman tahmininde, baz yl olarak 1938-1941 yllar yerine, 1935-1939 yllarn seseydi, 1976 yl in sakl ekonomi bykl daha farkl olacaktr. Guttman'n analizi, bu ekilde saylan, bir takm eksiklikler ieriyor olmasna ramen, halkn dikkatini rapor edilmeyen gelir olgusuna toplad iin takdir edilmelidir. ktisatlarn bir ksm Guttman'n almalarm savunurken, br ksm da ciddi ekilde eletirmitir. rnein, "Laurant ve Garcia nakit ve mevduat oranndaki hareketliliin sadece nakit miktar ile ilikilendirilemeyecei sonucuna varmlardr."57 Ancak, bu kart fikirleri savunan iktisatlar arasnda, makro ekonomik speklasyonlara neden olan ve Guttman'n 1978'de kayt d ekonominin varlna ilikin savn rtmeye kalkan Edgar Feige'dir. Ancak, konunun derinliine indike ve Guttman'n analizinin zn anladka fikirleri deimitir. Feige, analizinde, ekonomideki tm ilemleri hesaplamay amalamtr. Yapt alma sonucunda da ABD'de yaplan almalar iinde kayt d ekonomiyi gayri saf milli haslann %27'si eklinde ortaya koymu ve o gne dek bulunan en yksek rakam elde etmitir. Ancak, Feige'nin metodu da Guttman'm ki kadar ciddi eletirilmitir. almalarna devam eden Feige ayn teknii bir ka yl sonra ngiltere iin uygulam ve gayri safi milli haslann %15'i gibi bir kayt d ekonomi rakamna ulamtr. Nakit para oran yaklam gibi, bu tip kantitatif analizlerde parann ne kadar sk el deitirdiinin hesaplanamamas ve el deitirme hznn kayt d ekonomi asndan ne kadar nemli olduunu dnrsek, bunu bir temel kusur olarak kabul edebiliriz.58
zsoy , Dilek, a.g.e., s.34. ve Temel Adil ve dierleri, Kayt d Ekonomi Tanm, Tespit Yntemleri ve Trk Ekonomisindeki Bykl, Ekonomik modeller ve Stratejik Aratrmalar Genel Mdrl, 1994, 5-7.
55 56
Altu, Osman, a.g.e., s.77 ve aydemir, inasi, a.g.e., s.32. zsoy, Dilek, a.g.e., s.35. ve Temel, Adil ve dierleri, a.g.e., s:8.
57
Kala, Adem, Kayt d Ekonomiyi Tahmin Etmeye Ynelik almalarn Analizi, ktisat Dergisi, Say: 378, ss.52-67 ve Osman Altu, a.g.e.s.78.
58
50
b)Ekonometrik Yaklam Kayt d ekonominin nemini ve bykln etkileyebilecek faktrlerin incelenmesi iktisatlar ve akademisyenler iin ciddi nem tamaktadr. Guttman'm nakit oran yaklamndan sonra yaplan almalar, bu analizin gelitirilmesi veya farkllatrlmas eklinde olmu ve ekonometrik yaklam domutur. Bunun cunda, kayt d ekonominin varlna balanan ar nakitin tahmini iin, nakit talebi zerindeki faktrlerin etkilerinin tanmlanmasna allmtr. Vergi yknn insanlar zerindeki etkisi gz nne alnm ve nakit para ile vergi yk arasndaki inin aklanmasna allmtr. lk ekonometrik almalar ABD'de Tanzi; Norve ve sve'de (1980) Klovland tarafndan yaplmtr. Guttman'n nakit oran analizini eletirerek yntemini gelitiren Tanzi, nakit ve mevduat orannn karasz kaldn, kayt d ekonomi tahminlerinin baz yl tarafndan i bir ekilde etkilenecei eletirisini getirmitir. Tanzi 1983 ylnda yapt ,mada, Amerika'da 19301980 yllar arasndaki 50 yllk dnemde; nakitin vadesiz mevduata orannn sabit olduu ve bu orann sadece, vergi oranlar ile snrlamalarn arttrd varsaymndan vazgemitir.59 Tanzi tarafndan kullanlan bu yntemde, nakit parann geni miktarda paraya imin bir takm farkl faktrlere bal olduu varsaylmaktadr. 60 Tanzi nakit talebinin, kii bana gelir, vadeli mevduat faiz oranlar, maa ve cretlerin milli gelir iindeki pay gibi, dier deikenlerle birlikte vergi oranlarnn bir fonksiyonu olduunu bulmutur. Tanzi'nin metodundaki temel varsaymlar yledir; . 1.Kayt d ekonomi yksek vergi oranlarnn bir sonucudur. 2.Kayt d ekonomi faaliyetleri nakit para ile gerekletirilir. 3.Kayt d ekonomideki parann dolam hz, kaytl ekonomideki parann dolam hzyla ayndr. Tanzi, modelinde, vergi deikeni iin nce, faiz gelirleri zerinde arlklandrlm ortalama vergi orann daha sonra, transferlerin karlmasndan sonraki gelir vergisini kullanmtr. Her ikisi iin ayr ayr model kurarak nce vergili sonra vergisiz (vergilerin 0 olduu varsaym altnda) tahminler yapmtr. Her iki yl iin elde edilen vergili ve vergisiz nakit farknn kayt d faaliyetlerde kullanlan kayt d nakiti verdii sonucuna ulamtr.
59 60
Tanzi, Vito, Underground Economy New York, 1982, ss.69-91 ve Dilek zsoy , a.g.e., s.35 Aydemir, inasi, a.g.e., s.32 51
Tanzi'nin yapt almaya da dierleri gibi eletiriler getirilmitir. Bu analizi en ciddi eletiren ise, Guttman' da eletiren Feige'dir. ncelikle Feige, Tanzi'nin metodundaki kayt d faaliyetlerin sadece nakit para ile gerekletirildii varsaymm eletirmitir. Feige'nin bu analizi eletirdii bir dier nokta da kayt d ekonomideki parann gelir dolam hzyla kaytl ekonomideki parann gelir dolam hznn ayn olduudur. Feige, kayt d ekonomideki parann gelir dolam hznn resmi sektrdekine eit, byk veya kk olma durumuna gre, ayr ekonomi tahmin etmitir. Bu alternatifler; 1. Kayt d ve kaytl ekonomideki parann gelir dolam hznn birbirine eit olduudur. 2. Kayt d ekonomideki parann gelir dolam hz kaytl sektrdekinden bykse; kayt d gelir hizmet sektrnden elde ediliyor demektir. 3. Kayt d ekonomideki parann gelir dolam hz, kaytl sektrdekinden kkse; kayt d gelir, hizmet d sektrlerden elde ediliyor demektir.61 c)Muamele Oran Yaklam I979'da Feige, Irwing Fisher'in miktar teorisi yaklamndan faydalanarak muamele oran yaklamn gelitirmitir. Burada, tm gayri saf milli haslann parayla ilem grd ve bunun sabit olduu varsaymndan yola klmtr. Feige, bahsedilen toplam faaliyetleri, hem kayt d hem de kaytl faaliyetler olarak ele almtr. M: Para stoku MV = PT P: Fiyatlar genel seviyesi V: Parann dolam hz T: lem hacmi
Bu denklemi baz alan Feige, Guttman'n nakitin mevduata oran yerine MV/PT orann kabul etmitir. Toplam para stokunun hacmi (M) kolay gzlemlenebilir olduu iin toplam gayri saf milli haslann hacmine ulamak mmkn olmaktadr. Resmi gayri saf milli hasla rakamlar, toplam gayri saf milli hasla rakamlarndan karlnca sonu kayt d ekonominin hacmini verecektir. Feige'nin tahmin metodundaki ilk adm, kayt d faaliyetlerin olmad varsaylan baz yl iin toplam ilemlerin hesaplanmasdr. Tahmin edilen toplam muamele deerinin baz
Fiege, Edgar, The Meaning and Measurement Of Underground Economy, Cambridge University Press, 1989, s.43.
61
52
yldaki gayri saf milli haslaya oran tahmin edilir. Baz yl orann takip eden dier yllar iin hesaplanm toplam muamele deerine blnmesiyle de resmi ve kayt d ekonomiyi kapsayan gayri saf milli hasla rakam elde edilir. Bu yaklamda Feige, ABD iin baz yl olarak 1939'u kabul etmitir. Bylelikle, 1976 yl itibariyle kayt d ekonomi gayri saf milli haslann %22'si ve 1979 ylnda ise %33' olarak hesaplanmtr. Bu iki yl iinde, kayt d ekonomideki ansn da %11 civarnda olduu tespit edilmitir. Nakit oran / sabit oran yaklamnda olduu gibi, bu analizde de baz yl seimi ok hassas bir konudur. Feige, 1939 ile 1968 yllar iin negatif sakl ekonomi sonulan elde ettiinden kendi yaklam iin bir takm dzeltmeler yapmak yoluna gitmitir. Dzeltilmi tahminler sonucunda da Feige, 1976 yl iin, gayri saf milli haslann %27'si orannda bir kayt d ekonomi rakamna ulamtr.62 Burada dikkat edilmesi gereken nokta, muamele yaklamnn daha gvenilir hale getirilebilmesi iin, bu oran etkileyebilecek faktrlerin tanmlanmas ve seilen lke iin baz yln ve ekonometrik tahminlerin salkl yaplmas ve belirlenmesinin gerektiidir. 1.2.2.stihdam Yaklam stihdam yaklam ynteminde, sivil igc arznn ve stihdamn zaman iinde geliimine baklarak kayt d ekonominin varl ve bykl konusunda tahminde bulunulmaya allmaktadr. gc arznn toplam nfusa oran ile istihdamn toplam nfus iindeki paynda zaman iinde benzer gelimelerin olmas beklenmektedir. Ancak bu zaman iinde gereklemiyorsa ve rnein, istihdamn toplam nfus iindeki oram igc arznn toplam nfusa orannn almda kalyorsa o zaman kayt d istihdamn, dolaysyla da kayt d ekonominin, varl sz konusudur. Belirli bir dnem baz alnarak yaplan bu alma basit olmasna karn, uygulamada baz sunanlarla karlalabilmektedir. rnein; krsal alandaki kadn nfusun toplam istihdam iinde yer almas, kente g halinde bunlarn organize sektr iinde almamas durumunda igcne dahil edilmemesi igcnn toplam nfusa orannn gerilemesine neden olmakta ve bu yntemle yaplacak tahminlerin gvenilirliini etkilemektedir.63
62
Kala, Adem, a.g.e., ss.52-67. Adil Temel ve dierleri, a.g.e., s.3.
63
53
1.2.3.Katlm Oran Analizi Bu analizde, kayt d ekonominin bykl, resmi olarak llen katlm oran ile farkl ekillerde elde edilen katlm oran arasndaki farka bal olarak tahmin edilir. Katlm oran analizinin baarl olabilmesi in, katlmn hangi faktrlerden olutuunun bilinmesi gerekmektedir. Bu orann elde edilmesinde, pek ok lm problemi ile kar karya kalnmaktadr. kinci ite veya iki iten daha fazla ite alanlarn katlmlarnn belirlenmesi eitlilik bakmndan fark yaratmaktadr. Katlm oran analizinin en ok kullanld lke talya'dr. talyan aratrmaclar gerek katlm oranm elde etmek iin bire bir grmeler yapmlardr. Bunun sonucunda 1975 yl iin %39.5'lik bir resmi katlm oran bulmulardr. Elde edilen bu veriler sonucunda da gayri saf milli haslann %10'unun kayt d ekonomiyle ilikili olduu bulunmutur. Bu analizin salkl sonular vermesi kayt d ekonomideki igc verimliliinin bilinmesine de baldr.64 1.2.4.Gelir ve Harcamalar Arasndaki Farkllk Metotlar Gelir ve harcama arasndaki farkllklara dayal tahmin metodu, kayt d ekonomiden elde edilen gelirin harcamalara yanstld varsaymna dayanmaktadr.Bilindii gibi, bireyler tarafndan elde edilen gelir ya beyan edilmez, ya olduundan az beyan edilir ya da gider olarak kaydedilir. Bu yntem hem makro hem de mikro seviyede uygulanabilir. -Milli Getir Dzeyinde Farkllk Metotlar lkelerin milli istatistik enstitlerinin veya brolarnn, milli geliri hem gelir hem de harcamalar yoluyla hesaplamalar halinde bu yntem uygulanabilir. Bu ekilde, iki hesaplama arasndaki fark kayt d ekonomiyi yanstmaktadr. Bu mantk eitli lkelerde uygulanmaya balamtr. ngiltere'de gelir ve harcama arsndaki fark yntemine gre yaplan tahminlerde, bu farkn gl bir art gsterdii grlmtr. O.Higgins 1980'de, 1970 ngiltere'si iin yapt almasnda " ...milli gelir ile vergi bildirimlerine dayandrlan gelir toplamna ilikin farklarda bu art grlmektedir. Buna gre, resmi gelir kaytlarndaki gelir, 1970-1978 yllar arasnda misli art gstermi ve aklanamayan fark da 9 kat artmtr. Bu da gayri saf milli haslann yaklak %2.5-3' arasnda bir orana
64
Kala, Adem, a.g.m, ss.52-67 ve Dilek zsoy, a.g.e., ss47-48.
54
karlk gelmektedir. sve'teki Statistika Centralbyran ayn yl iin resmi gayri saf milli haslann % 4.7' sine denk bakiye hatas kartmtr. Fransa iin 1965 ylnda yaplan almada ise aklanamayan farkn gayri saf milli haslann %23' dolaynda olduu grlmtr.''65 Milli gelir dzeyindeki farkllk metotlar ile yaplan lmler her zaman doru sonu vermemekte ve olduundan dk kmaktadr. Bunlarn aksine, milli gelirin retim ve harcamalar yoluyla tahmin edilip farklarn aratrlmasyla daha anlaml sonular elde edildii grlmektedir. Yine ngiltere'de, 1984 ylnda yapt almada Matthews, kayt d ekonomiyi tahmin ederken gayri saf milli haslann gelir ynyle deil de retim ynyle ele alnmasnn daha salkl olduunu savunmutur. Ancak, kayt d gelirin sonuta harcanaca da dnlm ve ihmal edilmemesi gerektii, kaydedilmesi gerektii belirtilmitir. stelik bu ekilde iki yntemle birden llmeye allan kayt d ekonomi hakknda daha salkl sonular elde edilebilecektir.66 -Hane Halk Dzeyinde Farkllk Metotlar Hane halk sektrne ilikin yaplan farkllk metodu almalarnda, bu sektrn de niteliklerinin bir sonucu olarak, farkl sonular elde edilmekte ve kayt d ekonominin farkl ynlen onaya kmaktadr. Bu almalar kayt d ekonominin tm lke apndaki bykl hakknda kesin ve salkl sonu vermekten ok, dier almalar iin tamamlayc bir nitelik tamaktadr. ngiltere'de hane halk dzeyinde, gelir ve harcama farklln onaya karmak iin, gnlk kaytlara dayal olarak, 1981 ylnda yaplan hane halk harcama anketleri almasnda, gayri saf milli haslann %3'nden fazla gelir ve harcama farkll onaya kmtr.67 Gerek hane halk dzeyinde gerekse milli gelir dzeyinde yaplan gelir harcama farkll metotlarnn, merkezi Avrupa lkelerinde daha yaygn ve daha kapsaml olarak uyguland grlmektedir. rnein; ngiltere mmkn olan en kapsaml gelir aratrmasn yapmay amalarken, Latin lkeleri daha ok vergilendirme zerinde durmaktadrlar.
65
Osman Altu, a.g.e., s.94.
Matthews. K. The GDP Residual Error and The Black Economy, Applied Economics No:16, 1984, s.447.
66 67
zsoy, Dilek, a.g.e, s.50. 55
2.Belirleyiciler Yardmyla Kaytd Ekonominin lm Belirleyiciler yardmyla kayt d ekonominin llmesi, kayt d ekonominin oluumunda etkili olan nedenlerin incelenmesi ile ilgilidir. Kayt d ekonomiye yol aan nedenler; 1. Resmi ekonominin getirdii ykler, 2. Vergi ahlak ve hkmet kontrolleri, 3. Emek piyasasndaki artlar, 4. Yapsal faktrler, olarak sralanmaktadr. Kayt d ekonominin boyutlarnn llmesine allrken dikkat etmemiz gereken nokta; bu ekonominin boyutlarnn lkenin sosyal, hukuksal ve siyasi yaps ile ok yakndan ilikili olduudur. Buna bal olarak, kayt d ekonominin belirleyicileri olarak, yukardaki faktrlerin arlklar da lkeden lkeye deiiklik gstermektedir. ada lkelerde kayt d ekonominin engellenmesi amalanr ve bunun iin o topluma uygun kurallar belirlenir. Ancak, kayt d faaliyetlerin sona erdirilmesi iin tabii ki bu kurallarn baz hukuki yaptrmlarla desteklenmesi gerekmektedir. Resmi ekonominin kapsamna giren yklerin banda vergi ve sosyal sigorta katlmlar gelmektedir. Bundan baka, resmi.ekonomiye itirak edenler iin getirilen bir takn kamusal dzenlemeler ve yaptrmlar da ayn konumdadr. Emek piyasasndaki artlar asndan durum incelendiinde zerinde zellikle durulmas gereken nokta, alma saatlerinin uzunluudur. Ayrca, resmi sektrde rabet edilmeyen vasfsz elemanlarn ciddi bir ekilde kayt d ekonomik faaliyetlere yneldii grlmtr. Emek piyasas adna dikkat edilmesi gereken bir dier nokta da bo zamandr. zellikle, ev hanmlarnn bo zamanlarn deerlendirmek amacyla kayt d faaliyetlere yneldikleri grlmektedir. lk nce ok dk kazan karl bo zaman deerlendirmek amacyla balayan bu faaliyetler, daha sonra, bu alanda elde edilebilecek kazancn fazla olmas nedeniyle giderek artan bir seyir gsterir. zellikle; ocuk bakcl, evlere amara gitmek, zel ders vermek, diki dikmek veya yemek piirmek gibi hane halk sektrnn retim faaliyetlerinden oluan bu iler, toplum arasnda, vergisiz net gelir salamas asndan giderek daha fazla tercih edilmektedir. Olaya kadnlar asndan yaklamaya devam edersek, grrz ki, bu ekilde kayt d gelir salayan bireyler genellikle, alan dier hane halk yelerine katkda bulunduu iin bu ileri tercih etmektedirler. Bu kii bylece resmi sektrde, kaytl olarak alan ivereninden kayt d
56
gelir salamaktadr.68 Resmi sektrde parann sahibini ilk el olarak kabul edersek, para ikinci elde milli gelir retim hesaplarnda kayt d elde edilmesinden dolay grnmeyecektir. 2.1.Gstergeler ve Belirleyicilerin Birletirilmesi Gstergeler ve kayt d ekonomiye neden olan faktrlerin birletirilmesiyle daha salkl sonular elde edilmeye allmtr. Bruno, S.Frey ve Weck yaptklar almada kayt d ekonomiyi kantitatif tahmin etmek yerine, nedensellik ilikisi zerinde durmular ve OECD lkelerinde kayt d ekonominin bir karlatrmasn yapmlardr. Bu analiz "duyarllk analizi" olarak adlandrlr. Kayt d ekonominin boyutlarn kantitatif olarak inceleyen iktisatlar kayt d ekonominin oluumundaki nedenleri incelememilerdir. Duyarllk analizi yntemi, kayt d ekonominin nedenlerinin nisbi sralamasn vererek, kayt d ekonominin byklnn nisbi tahminini oluturmutur. Analizde kayt d ekonominin oluumuna neden olan faktr ele alnmtr. Bunlar; - vergilendirme ve dzenleme yk - vergi ahlak ve toplumun vergi bilinci - igc piyasasndaki faktrler, olarak sralanabilirler.69 Toplam vergi yk ls, vergilerin gayri saf milli hasla iinde sahip olduklar pay eklinde tanmlanabilmektedir. Toplam vergi ykn iinde insanlar kayt d ekonomiye iten gelir vergilerinin yan sra, mal ve hizmet zerindeki dolayl vergiler ile sosyal gvenlik kurumlarna denen katlm paylan da yer almaktadr. Kamu dzenlemelerinin ls olarak da kamu idarecilerinin toplam alan igc iindeki paylan kullanlmaktadr. Burada dikkat edilmesi gereken nokta; vergilendirmenin ve kamu dzeninin salanmasnn birbirinden farkl olduu iin toplanamayacadr. Bu nedenle de vergi ve dzenleme ykne gre oluturulan iki farkl sralamada, hi bir lke iki yke gre ayn srada yer almamtr. Bu iki farkl sralamada alnan oranlar yledir;
Stitcher, Sharon, Women, Employment And The Family: Current Debates, London, Memillan, 1990, s.21.
68
Sayglolu, Nevzat, lkemizde Vergi Kayplarnn Boyutlar ve llebilirlii, Vergi Dnyas, Say: 107, 1990, Ankara, ss.23-48.
69
57
Birinci Arlklandrma Sistemi Vergilendirme yk : %50 Dzenleme yk : % 50 kinci Arlklandrma Sistemi: Vergilendirme yk : %60 Dzenleme yk : % 40 Vergilendirme ve kamu dzenleme ykne gre 17 OECD lkesinin sralamas tablo 3'de gsterilmitir. Vergilendirme ve dzenleme ykne gre elde edilen bu sonular inandrc grnmemektedir. Bunun balca nedeni, talya'da ok ciddi boyutta kayt d ekonomi olmasna karn, hesaplanan kayt d ekonominin dk olumasdr. Vergi ahlak ve toplumun vergi bilinci faktrleri, vergilendirme ve kamu dzenlemeleri analizinde kan eliik sonular nedeniyle, bu almaya dahil edilmitir "Nedensellik B faktr" olarak adlandrlan bu analizde ileri srlen neri, dk vergi ahlaknn ve vergilerdeki yksek oranl ansn daha byk bir kayt d ekonomiye neden olabilecei ynndeydi. Genellikle, lkelerin vergi ahlaklarnn karlatrmasn yapmak olduka zordur. Byle bir karlatrmann yaplabilmesi iin kiilerin vergi demedeki duyarllklarnn bilinmesi gerekmektedir. Bunu salamak iin de eitli lkelerde anketler yaplmtr ve anket sonucu deerlendirildiinde grlen odur ki, talya en yksek sve en dk oranda vergi kaaklnn yaand lkelerdir. Vergi ve dzenleme ykne gre elde edilen sralama, "Nedensellik B" faktrne gre, toplumun vergi bilinci ve vergi ahlak eklindeki arlk gz nne alnarak yeniden dzenlenmitir. Bu arlk sistemleri ise yledir; Birinci Arlk Sistemi Vergi ve dzenleme yk : %50 Vergi ahlak: %25 Toplumun Vergi Bilinci : %25
58
kinci Arlk Sistemi Vergi ve dzenleme yk : %50 Vergi ahlak: %40 Toplumun Vergi Bilinci : %10 nc Arlk Sistemi Vergi ve dzenleme yk : %60 Vergi ahlak : %25 Toplumun Vergi Bilinci : %1570 Ancak, tm bunlara ek olarak daha ilende de grlecei gibi, vergi yasalarnn tamamen benimsenebilmesi ve uygulanabilmesi iin bir takm ilkeler vardr. Bunlarn balcalar; vergilemede deme gc ilkesi gz nne alnarak adaletin salanmas, eitlik ilkesinin dikkate alnmas ve vergi yasalarnda belirliliin ve akln salanmas olarak zetlenebilir. Bu uygulamalarn yaplamamas halinde ve etkin denetimin salanamad durumda kayt d ekonomiye ynelme eilimi artacaktr. gc Piyasas Etkileri, asndan yaplan incelemelerde; dk katlm oranlar, yksek isizlik oranlan ve ksa alma saatlerinin byk oranda kayt d ekonomiye neden olduu anlalmtr. Kayt d ekonominin emek pazarnda brakt izler asndan yaklaldnda, hem parasal hem de takasla ilgili faaliyetler grlmektedir. Alclar ve satclar asndan bu durum incelendiinde farkl sonular ortaya kmaktadr. Kayt d ekonomide iilik hizmeti satn almak kayt d ekonomide i olana yaratmaktan daha az riskli ve muhtemel cezasnn daha dk olduundan; bu konuda, alclardan alnan bilgilerin daha az nyargl olduu sylenebilir.71 Nfusun byk bir blmnn ak ekonomide almas, isizliin dk olmas ve alma saatlerinin uzun olmas kayt d ekonomide alma orannn, katlm orannn,dk olduunu gsterir. Katlm oranlan karlatrmas, emein verimliliiyle ilgili bir takm varsaymlara dayandndan aslnda son derece kaba sonular alnan bir yntemdir.
70
Sayglolu, Nevzat, a.g.e., ss.23-48.
Osman Altu, a.g.e., ss.99-100 ve Ekin, Nusret, Kayt d Ekonomi enformel stihdam, TO, 1996, stanbul, ss.19-19.
71
59
gc piyasalaryla ilgili daha salkl sonular alnabilmesi iin, buna vergilendirme, dzenleme yk, vergi ahlak ve vergi bilinci faktrleri eklenmitir. Bu yeni arlk sistemlerine gre yaplan sralamada yeni sonular elde edilmitir ve OECD lkeleri iin "ok byk", "byk", "ok kk" ve "kk" eklinde kayt d ekonomi snflandrmalar yaplmtr. Ancak yaplan tm bu almalar gstermitir ki, genel olarak lkelerin kayt d ekonomilerinin sralamalarnn salkl bir ekilde yaplabilmesi iin, kayt d ekonominin oluumundaki yedi belirleyici faktrn ( vergi yk, dzenleme yk, vergi ahlak, vergi bilinci, katlm oran, isizlik oran ve alma zaman) e zamanl almas ve sonularnn e zamanl deerlendirilmesi gereklidir. Bu deerlendirme sonucunda da, Kanada'nn dzenleme ve isizlik oran belirleyicilerine gre, byk bir kayt d ekonomiye sahip olmas beklenirken, vergilendirme ykne gre kk kayt d ekonomiye sahip olduu grlr. Frey Weck tarafndan gerekletirilen bu alma, kayt d ekonomiyi gayri safi milli hasla oranlaryla aklamaktansa karlatrmal olarak sralamay tercih etmitir. Ancak bu alma da dier tm almalar gibi, hesaplamada kullanlan belirleyici faktrlerin seimi, bu faktrlerin sralan ve bu seimlerin herhangi bir teorik sebebe dayanyor olmamas asndan eletiriye aktr. "Duyarllk Analizi" olarak bilinen bu analiz adan dier yaklamlarla karlatrlabilir: 1. Teorik adan, 2. Politika yapclarnn yaklam asndan, 3. Amprik sonular asndan. Duyarllk Analizi, dier yaklamlarn daima gz ard ettii kayt d ekonominin varoluuna neden olan etkenleri gz nne almas asndan nemlidir. Dier almalarda ise olduka g varsaymlar zerinde durulmutur. Bunlar, kayt d ekonomik faaliyetlerde sadece nakit kullanld, ek ve takasn ihmal edildii ve resmi ve kayt d ekonomide parann gelir hznn ayn olduu eklindedir.72 3.Trkiyede Kaytd Ekonominin llmesi Daha nceki blmlerde kayt d ekonominin llmesi iin, eitli lkelerde dolayl veya direkt lm metotlar uygulandn belirtmitik. Bu metotlarn uygulanmas ile ekonomideki kayt d sektrn boyutunun ne olduu az ok onaya karlmt. Trkiye'de de ayn ekilde, kayt d ekonominin rakamsal deerinin anlalmas amacyla lmler yaplmaya alld grlmtr. Bu amala,
72
zsoy, Dilek, a.g.e., ss.68. 60
dier lkelerde olduu gibi, dolayl ve direkt lm metotlar kullanlmtr. Bunlar gelir ve harcamalarn karlatrlmas, vergi incelemeleri (dolayl) ve parasalc ve ekonometrik yaklam (direkt) olarak belirlenmitir. 3.1.Gelir ve Harcama Byklklerinin Karlatrlmas Trkiye'de kayt d ekonomi ve milli gelir hesaplar arasndaki ilikiyi kavrayabilmek iin, milli gelir tahminlerinin dayand verilerin ve yntemlerin incelenmesi gerekmektedir. Trkiye'de GSMH tahminleri, hem harcama hem de retim yoluyla hesaplanarak bulunmaktadr. Trkiye'de kayt d ekonominin bulunmas iin DE harcama ve retim yntemiyle hesaplamalar yapmtr. 1987 ve 1992 yllar arasnda yaplan bu almada, retim yntemiyle bulunan deerler harcama yntemine gre bulunan deerlerden daha yksek kmtr. TABLO III: Harcamalar Yntemine Gre Kayt d Ekonomi (Milyar TL) Fark/retim Harcamalar Ylla Yoluyla r H 1987 1988 1989 1990 1991 1992 Ortalama 74303 1282920 223124 385536 608975 1023313 75736 130910 230024 391218 618249 1061642 1432 2619 6900 5781 9274 38329 1,89 2,00 3,00 1,48 1,50 3,61 2,25 GSM retim Yoluyla GSMH Fark Yoluyla GSMH (%)
Ancak, 1987 ylnda, yine DE tarafndan yaplan hane halk gelir ve harcama oranlar anketinde, yurtii gelir toplamnn 45,1, trilyon TL., yurtii harcamalarn toplam ise 51,7 trilyon TL. olarak bulunmutur. Burada da harcamalarn gelirlerden yksek olduu
61
sonucuna ulalmtr. Piyasada yaklak %14.6 orannda kayt d bir harcama olduu anlalmtr.73 3.2.stihdam Yaklam 1970-1975 dneminde sivil igc arznn toplam nfusa oran %39 ve istihdamn nfusa oran %37 civarnda iken, bu oranlar 1987-1992 dneminde % 32'ye gerilemitir.74 Toplam nfus iinde gerek sivil igc arznn, gerekse istihdam paynn dmesi kayt d ekonominin arttnn gstergesi olmaktadr. Bununla ortaya kan, zellikle, kentlerde organize olmayan kesimlerde alan kadnlarn igc arz olduu halde, istihdam rakamlarnda yer almadklardr. Ayrca, 1970-1990 dneminde istihdamn toplam nfusa oran gerilerken, iktisadi adan faal nfusun toplam nfus iindeki paynda art gzlenmektedir. Bu da faal nfustaki ansn tamamnn, kaytl istihdam rakamlarna yansmad anlamna gelmekte ve bu fark da kayt d istihdamn bir paras olarak karmza kmaktadr. 3.3.Vergi ncelenmesi Yoluyla Kayt d Ekonominin Tespiti Trkiye'de kayt d ekonominin rakamsal ynnn incelenmesi srasnda vergi yoluyla yaplan almalarda bir takm varsaymlar yaplmtr. Bu varsaymlar yledir; 1. ncelenen matrahn tamamnn Kurumlar Vergisi, Gelir Vergisi ve KDV ile ilgili olduu kabul edilmitir. 2. Ortalama vergi oran olarak toplam vergiler / GSMH alnmtr. 3.Toplam gelir vergisinden stopaj yntemiyle vergilendirilen cretli kesimden alnan vergi karlmtr. Kayt d ekonominin GSMH'ya oran dzenli bir gelime gstermemitir. Bu alma gstermitir ki 1987 ve 1988 yllarnda kayt d ekonomi en dk seviyede seyretmitir. Vergi yntemiyle kayt d ekonomiye ulamada, hesaplamalar ok dk olan vergi inceleme sonularna dayandndan, yaplan genellemenin doruluu tartlabilir. Ancak lkemizde maliye Bakanl'nn kaytlarna girmemi bir kesimin varl, byle bir genellemenin sonucunu hakl karabilir.75
Temel, Adil ve dierleri, Kayt d Ekonomi Tanm, Tespit Yntemleri ve Trk Ekonomisindeki Bykl, ekonomik Modeller ve stratejik Aratrmalar Genel Mdrl, Ankara, 1994,ss.9-10.
73 74
Vergi potansiyelimiz, Kayplarmz ve grlerimiz, SOY, No:3, 1997, ss.6-9. Temel, Adil ve dierleri, a.g.e., ss.17-18
75
62
3.4.Parasalc Yaklam 3.4.1.Sabit Oran Yaklam Trkiye iin sabit oran yaklamyla kayt d ekonominin boyutlar tespit edilmeye allm ve bunun iin 1970-1992 yllan arasndaki dnem iin baz yl olarak 1988 seilmitir. Bunun nedeni, bu metodun gerei olarak baz yln kayt d ekonominin olmad bir yl olarak belirlenmesi artdr ve bu nedenle de 1988 yl bu amala kabul edilmitir. Kayt d ekonominin kaytl ekonomiye oran 1970 ylnda %23.2 iken, bu oran 1971 ve 1976 yllar arasnda %19.5 ile %17.7 arasnda kalm, 1977 ylndan sonra ise ykselie gemi ve 1978'de %23.6'ya kmtr. 1981 ylnda kayt d ekonominin kaytl ekonomiye oran %7.8'e dm ve bu yldan sonra da dme eilimine girmitir.76 3.4.2.Ekonometrik Yaklam Nakit para talebi, 1975-1992 dnemi iin analiz edilmitir. Buna gre, 1975 ylnda kayt d ekonominin GSMH'ya oran 1975 ylnda %18.9 dzeyinde gereklemi, 19791da % 21.3 olarak, sz konusu dnem iin en yksek deerine ulamtr. 1980'den sonra hzla gerileyen bu oran 1988'de %6.3'e inmi ve bu yldan sonra tekrar ykselmeye balamtr.77 1970'li yllarda Trkiye'de kayt d ekonominin bu ekilde ykselite olmasnn nedenleri vardr. O dnemdeki, toplam talep ansnn yavalatlamamas, kamu sektr finansmannda karlalan glkler, d bor faiz demelerinin yksek olmas ve dviz gelirlerindeki yetersizlikler gibi sorunlar, ekonomide kaytl sektre dahil olarak almay zorlatrm, hatta kimi sektrlerde imkansz hale getirmitir. Bu nedenle, bireylerin ihtiyalarm karlayabilmek amacyla kayt d faaliyetlere yneldikleri grlmektedir. Bte aklar ve siyasal istikrarszlklara ilaveten, uluslararas konjonktrn etkileri de ekonomi zerine olumsuz etkilerini gstermeye balam ve devlet bu sebeplerle de kayt d ekonomiyle ok fazla ilgilenemez ve engelleyemez duruma gelmitir. Yukarda kayt d ekonominin boyutlarn lmek amacyla uygulanan metotlarn ne kadar salkl sonular verdii de tartlmaktadr. Bu verilerin doruluu da aslnda, baz alman verilerin salaml veya tam olup olmamasyla ilgilidir. Bu nedenle, bu almalar
76
zsoy, Dilek, a.g.e., s.88. Temel, Adil ve dierleri, a.g.e., ss.20. 63
77
nce sektre! olarak yaplp daha sonra global deerlendirmelere gidilmelidir. kan sonular da karlatrlp farkllklarn nedenleri bulunmal ve yksek hata paylan braklarak nlemler bunlara gre alnmaldr.
DRDNC BLM LKELERLE KAYITDII EKONOMYE RNEKLER A-)GENEL BAKI Kayt d ekonomi dnyada bir gerektir ve gn getike arttn gsteren gl gstergeleri vardr. Kaytd ekonominin sonular her lkenin zelliklerine gre farkllk gosterir.
64
Gelime yolunda olan lkelerin iktisadi sorunlar ierisinde kayt d ekonominin dierlerine nazaran ayr bir yeri ve nemi vardr. Kayt d ekonominin nedenlerine ve sonularna bakldnda dier ekonomik sorunlardan etkilendiini ve bu sorunlar etkilediini son derece karmak; bazen baml bazen de bamsz deiken bir olgu olduunu grrz. Fakat daha da nemlisi ierisinde iktisadi faktrler dnda sosyal, psikolojik, siyasi ve ahlaksal boyutlarn tamamyla yakn iliki iinde olduu bilinen kayt d ekonomi, teorik apta bir ok zm nerileri sralanan fakat bir trl ortadan kaldrlamayan bir sorun olarak ortaya kmaktadr.78 Dnyada, zellikle belge dzeninin ve kontrol mekanizmasnn yetersiz olduu gelime yolundaki lkelerde kayt d ekonomi kavramnn son derecede yaygn kullanldn gryoruz.zellikle kayt d ekonominin G.S.M.H ierisinde nemli boyutlara ulamas bu lkelerde devlet gelirlerini iyice azaltm, ekonomik ve sosyal alardan byk tahribatlara sebep olmutur. Kayt d ekonomi asndan iki grup lkenin varl kabul edilir. Bir grup; Fransa, Almanya, Japonya, Norve, svire ve U.K.' iine alr ve kayt d ekonominin bykl ortalama GSMH' larnn %0-10'u arasnda grlr. Dier bir grup Belika, Kanada, talya ve U.S.' ierir ve kayt d ekonomilerinin byklnn ortalama GSMH' larnn %10'u%20'si arasnda olduuna inanlmas iin gstergeler mevcuttur. Hindistan'nsa GSMH' snn % 10-50'si arasnda bir gayriresmi ekonomisi mevcuttur. Kayt d ekonomi, gelimekte olan ekonomilerde dikkate deer boyutlara ulamtr. Hernando ve Soto'nun tahminlerine gre Peru'da, kayt d veya informal ekonomi hesaplarm GSMH'nn %40' byklnde ve istihdam ekonomik olarak aktif nfusun % 48'i dolaylarndadr. Peru'da bu kadar byk lde gayri resmi ekonomi olmasnn nedenini De Soto, lkedeki yasal kurumlarn yetersizliine ve birey ve firmalarn formal sektrlerde almasnn yksek maliyetine balamaktadr.79 Trkiye'de kaytd almalarda kaytd ekonominin bykl zerine Osman Altu' un yapt
ekonominin rant ve faiz gelirleri dnda cret ve kr- gelirleri zerinden 1993 yl iin GSMH' nn %35'leri dolaynda olduu ve de yasal kurumlarn yetersizlii, birey ve
Kldi,Yusuf;Kaytd Ekonominin Ulusal-Uluslararas Boyutu ve zm nerileri, Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt 2, Say:2, 2000 .
78
Sachs Jeffrey D. and Felipe LarrainB., Macroeconomics in the Global Economy, Harvester wheatsheaf, 1993, p.238,239.
79
65
firmalarn normal sektrde alma maliyetlerinin ykseklii ve siyasal nedenlerle kaytd ekonominin varolduu zerinden durulmaktadr.80 Kayitdisi ekonominin boyutlari politika yapicilari iin de sorunlara sebep olmaktadir. Iktisat politikasinin olusturulmasinda istatistiki verilerin gvenilir olmasi byk nem tasimaktadir. Trkiyede enflasyon muhasebesinin uygulanmas enflasyonist ortamda sirketlerin elde etmedikleri karlarndan vergi vermelerine neden olduundan bu durumunda kaytd ekonomiyi arttrmasndan sikayet edilir.Trkiyede kaytd ekonomi son 20 ylda nemli lde dikkati ceken bir konu olmustur. Trkiyede kaytd ekonominin, dolaysylada vergi kayp ve kaagnn giderek bydg grlmektedir.Ancak sebepleri ayn olmasada gelimelerde yalnz degildir. Kayitdisi ekonomi ile ilgili Schneider Friedrich, ve Dominik H. Enste tarafindan yapilan ve Journal of Economic Literature isimli saygin ekonomi dergisinin Mart 2000 tarihli sayisinda yayimlanan "Shadow, Causes, and Consequences", baslikli yeni bir arastirmada sadece Trkiye'de degil dnyada kayitdisi ekonominin ykselme egiliminde oldugu sonucuna ulasilmistir. Sonucta kaytd ekonominin ortaya ks nedeni,boyutu ve sonular lkeden lkeye farkl da olsa tm ulkeler iin ciddi bir sorun olarak gndeme gelmektedir.Ve buda lke yoneticilerinin kayglanmasn gerektirecek baslca sebepleri dourur. Bu sebepler;81 *Genisleyen bir kayitdisi ekonomi, bireylerin yksek vergi ve sosyal gvenlik yk altinda bulunduklarini ve bu soruna siyasal bir zm bulmak yerine kayitli ekonomiden ekilmeyi tercih ettiklerini vurgulamaktadir. Sayet kayitdisi ekonominin artisi yksek vergi ve sosyal gvenlik ykmllgnden kaynaklaniyorsa bu durum bte aiklarina yol aacak, sz konusu aik ise vergi ykmllgnn artisina ve dolayisiyla kayitdisi ekonominin tekrar artisi seklindeki kisir dngye dnsecektir. Trkiye bu konudaki
Altu Osman, Kaytd Ekonominin Bilanosu ASOMEDYA (Ankara Sanayi Odas Dergisi), Aralk 1993 s. 25-40. 81 Bankaclk ,Finans, nsan Kaynaklar ve Teknoloji Gazetesi,Kaytd ekonomi hacmi artyor mu?Say:3
80
66
*Kayitdisi ekonomi boyutunun byklg politika yapicilari iin de sorunlara sebep olacaktir. Iktisat politikasinin olusturulmasinda istatistiki verilerin gvenilir olmasi byk nem tasimaktadir. Tm lkelerde kaytd ekonominin yukselisinin ana nedeni vergi yk ve sosyal gvenlik yk olarak gsterilir. Ekonomideki net cret ile brt cret ve vergi ncesi net gelir arasinda fark bydke kayitdisi ekonomi bymektedir. Ulusal ve uluslar aras boyutta kaytd ekonominin artna neden olan faktorleri ksaca inceleyecek olursak; 1-)Sosyal Transfer: Sosyal gvenlik demelerinden faydalananlar asndan marjinal vergi orannn %100'e ulamas kaytd ekonomiyi tevik eden bir yap salamaktadr 2-)gc Piyasas: gc piyasasnda ar dzenlemenin ve igc maliyetinin ykseklii kaytd ekonominin gelimesini etkileyen en nemli faktrler olarak saylabilir.zellikle OECD lkelerinde isizlik orannn boyutu igc maliyetinin yksekliinden kaynaklanmaktadr. Bu durum ayn zamanda kaytd ekonominin ykselmesine sebep olmaktadr. 3-)Kamu Hizmeti: Kaytd ekonominin art vergi gelirlerinin azalmas, dolaysyla kamu hizmetlerinin kalite ve miktar olarak dne sebep olacaktr. Bu gelime ise kaytl ekonomideki vergi oranlarnn artna dolaysyla kaytd ekonominin bymesini tevik edecektir. Johnson, Kaufmann ve Zoido - Lobatn tarafndan yaplan aratrmada kaytd ekonominin kk ve yksek olduu lkerin zelliklerine yer verilmitir.Buna gre; Kaytd ekonominin kk olduu lkelerin temel zelliklerinin;vergi tabannn yksek, vergi orannn dk, dolaysyla vergi gelirlerinin yksek olduu, ayn zamanda yasal snrlama ve dzenlemeler ile rvetin dk olduu lkeler olduu sonucuna ulalmtr.82
Bankaclk ,Finans, nsan Kaynaklar ve Teknoloji Gazetesi,Kaytd ekonomi hacmi artyor mu?Say:3
82
67
Kaytd Ekonominin kk olduu lkelere rnek ;OECD lkeleri ile baz Dou Avrupa lkeleridir. Dk vergi ve Sosyal Gvenlik ykmllkleri ile yolsuzluklarla iyi mcadele ve ciddi bir kanun hakimiyeti sebebiyle kaytd ekonominin boyutu bu lkelerde daha kk denebilir. Yksek olduu lkelerin zellikleri ise; yksek oranl efektif vergiler, rvet ve yolsuzluklarn boyutunun byk ve yasal ve idari dzenlemelerin uygulamasnda ayrmcln olduu lkelerdir. Ve bu lkelere rnek; Latin Amerika lkeleri ile Orta Asya lkeleridir.Bu yzden bir ok lkede yksek vergi ve sosyal gvenlik yknn sebep olduu kayt d ekonomi vergi ve sosyal gvenlik demelerini azaltmakta, bu ise bte ana sebep olduundan vergi ve sosyal gvenlik ykmllklerinin artrlmasna sebep olmakta ve sonuta bu sre tekrar kaytd ekonominin artmasn salayan bir ksr dngye yol amaktadr. Belirtilen bu srecin sonucunda mevcut kurum ve kurallara kar gvensizlik olumakta, bireyler bu durumdan k yolunun demokratik kurallarla mcadele yerine kaytd ekonomiye kaymay tercih etmektedirler. Sonuta demokratik kurumlara olan inan zedelenmekte ve bireylerin bu tercihi refah devletine kar bir tehdit oluturmaktadr. Yukardada bahsettimiz gibi Johnson, Kaufmann, ve Zoido- Labatn tarafndan yaplan aratrma nemli bulgulara sahiptir.Bunlardan bir dieride rsvet,kaytd ekonomi ve yolsuzluk arasnda anlaml bir iliki olduudur Transparency International tarafndan her yl yaynlanan lkeler itibariyle GSMH ierisinde kaytd ekonominin payna baktmzda nemli bir iliki grmek mmkndr (tablo IV ) TABLO IV
Afrika lkeleri Nijerya Msr Tunus Fas Kaytd Ekonominin GSMH'ya Oran (%) 6876 6876 3945 3945 Kaytd Orta Avrupa Ekonominin lkeleri GSMH'ya Oran (%) Macaristan Bulgaristan Polonya Romanya 2028 2028 2028 916 916 916 rlanda Hollanda Almanya ngiltere Japonya A.B.D Kaytd Ekonominin GSMH'ya Oran (%) 1323 1323 1323 1323 810 810
Orta ve Gney Amerika Slovakya lkeleri Guetemala 4060 ek Cumhuriyeti
68
Meksika Peru Panama ili Kosta Rika Venezuala Brezilya Paraguay Kolombiya Asya lkeleri Tayland Filipinler Sri Lanka Malezya Gney Kore Hong Kong Singapur
4060 4060 4060 2535 2535 2535 2535 2535 2535 70 3850 3850 3850 3850 13 13
Eski Sovyetler lkeleri Grcistan Azerbeycan Ukrayna Belarus Rusya Litvanya Estonya OECD lkeleri Yunanistan talya spanya Portekiz Belika sve Norve Danimarka 2430 2430 2430 2430 2430 1323 1323 1323 2843 2843 2843 2843 2027 2027 2027
Birlii
Avusturya svire Trkiye Kaynak:
810 810 49.4
Schneider Friedrich, ve Dominik H. Enste, "Shadow Economies: Size, Causes, and Consequences", Journal of Economic Literature, Vol. xxxv (March 2000) Trkiye'ye ilikin veri; Yetim Sedat "Trkiye'de vergi kaakl ve kayt d ekonomi" TBB yaynlar stanbul, 1999
Aratrlan 17 OECD lkesinin 11inde kayt d ekonominin gayri safi milli hasla iindeki paynn %10dan fazla olduu kantlanmtr. Kayt d ekonomi zerinde uzlalan genel kan OECD lkelerinde getiimiz son on ylda kayt d ekonominin byd eklindedir. Bu durum zellikle Avusturyada ispatlanmtr ki bu lkede kayt d ekonomi; 1975de 12.02 milyar Avusturya Schillinginden (resmi GSMHnn %1.73) 1995 ylnda 89.56 milyar schillinge (resmi GSMHnn %7.20sine) kmtr
1-ABDDE KAYITDII EKONOM:
69
ABDnin vergi sistemi incelendigi taktirde ylarca uygulanan gnll vergi mkellefiyet sisteminin son derece baarl ekilde alt belirtilir.Amerikallarn vergilerini hesaplayp az bir gecikleyle vergilerini demeyi itenlikle kabul ediyorlarm gibi gsterilir.Halbuki gereklikten uzaktr nk vergiler cret eklerinden kesilmektedir.Bu durumda gelirin olduundan dk gsterilme sans yoktur.Ancak baz yontemlerle vergi ykn azaltma ans dogmaktadr. Bu uygulama yasaldr ve vergi karma yerine vergi kaama olarak adlandrlr.ABD International Revenu Service(IRS)ye bagl,vergi mukelleflerinin kanunlar ihlal etmemesi amacyla 85000 kiilik bir federal alt servis bulunmaktadr. IRSin tm abalarna ramen 70lerde kaytdnn cazibesine kaplanlar gelirlerini gizlemenin yolunu bulmulardr.Bu ekilde gelirlerin dk beyan edilmesi kaytdnn sadece kstl bir blmn oluturmaktadr.IRS kaytd ekonominin yaygnlasmasndan sonra daha sertlesmis ve daha fazla onlem alarak incelemelerinde detaylara daha fazla dikkat etmeye baslamtr. Ancak ,IRS almalar politik nedenlerden dolay,ok direnli kmam Ve kaytd ekonomiyi nleyici faktrnden ok kaytl ekonomiyle kaytd ekonomi arasnda tampon grevi grmtr. 1976 da ABDde yaplan bir aratrmada kaytd ekonominin GSMHnn %23ne ulat ve kayplarn 175 milyar olduu grlmtr.1980deki dier bir aratrmada ise ABDde bildirilmeyen gelirin 280-420 milyar dolar olduu ortaya konmutur.Yani 4 yllk dnemde GSMH rakamlarnda %1lik bir art grlmektedir ki buda olduka yksek bir orandr.En dikkat ekici noktalardan bir dieride bu bildirilmeyen gelirlerin %15inin yaad faliyetlerden olutuudur. Bu da gsteriyor ki;ABDde yasad faaliyetler,kaytd ekonomi iinde son derece ciddi bir yer tutmaktadr.83 Amerikada kayt d ekonomi, resmi gayri safi milli hasla ierisinde hesaplanmayan btn retimleri kapsar. ABD iin geleneksel rakam GSMH'snn %3-4' civarndayken radikal olarak GSMH' snn % 33' civarnda tahmin edilmektedir.
83
Tanzi,Vito,a.g.e.,ss.69-91 ve Altu,Osman,a.g.e.,ss 169-181
70
Boyutu, %3 ile %40 arasnda deiebilir; bu oranlarn arasndaki geniliin sebebi ise kayt d ekonomi ilgili deiik tanmlarn yaplmasdr. rnek vermek gerekirse, kayt d ekonomi ile ilgili yaplan almalarn bir ounda ev ileri analize dahil edilmemitir. Bir tahmine gre deme yaplmayan ev ilerinin ekonomik deeri Amerikada 1981 ylnn resmi rakamlaryla Gayri Safi Yurtii Haslann %31i kadardr. Nakit ilemlerinin artmasyla byyen yer alt ekonomisi hakknda Ergard L. Feigenin yapt tahminde, Amerikada kaytlara girmeyen gelirlerin miktarnn yllk bazda 800 milyar dolar civarnda olduunu tespit etmitir. Farkl yntemlere gre birbirinden olduka farkllk gsterebilen kayt d ekonominin lm olduka zor bir ilem grnmndedir. 84 ABD iin yaplan en geni tahminler elde tutulan para temeline dayanlarak yaplr. Tez, "black market" ilemlerinin nakit kullanlarak srdrlddr. Bankada mevduat olarak tutulan nakitlerin 1959'da %25'ten 1984'te %40'a ykselmesine kayt d ekonominin artan hissesi gereke gsterilmektedir. Bununla beraber, banka mevduatlar nakit rasyosunun 1984'ten beri dt izlenir. Alternatif tahminler ve GSMH hesaplamalarnn birbirinden bamszl temeline oturtulmutur. rnein, toplam harcamalar ve toplam gelirler arasndaki farklla, GSMH hesaplamalarn oluturan The Bureau of Economic Analysis, kayt d ekonominin GSMH' nn %3 veya daha az olduuna inanrken Internal Revenue Service'in oluturduu tahminler-hesaplamalar en az GSMH' nn %8'i dzeyinde olduudur.85 A.B.D iin yaplm baka bir almada ise kaytlara alnmam gelirin izlenmesinde A.B.Dde Federal Hkmet yeni metotlara gre yazlm raporlar kullanmtr ve kayt d ekonomi sebebiyle yllk 170 milyar$lk vergi kayb tespit etmitir. A.B.Dde vergi ynetiminden sorumlu en st dzeyde bir kurulu olan Internal Revenue Service, yer alt ekonomisini engellemede, denetilerine endstrilerin harcamalarn kontrol ettirmi ve bu yolla endstrilerin gelirlerini doru olarak tespite almtr. 1990lardaysa bu oranlarn %3-20 arasnda deitii grlmektedir. ABDde 90l ylarda kaytd ekonomik faaliyetlerin iinde eitli sektrler yer almaktayd.Bu sektrlerden elde dilen gelirleri arlklarna gre sralayacak olursak; (MLYAR$)
Kld,Yusuf;Kaytd Ekonominin Ulusal-Uluslararas Boyutu ve zm nerileri, Dokuz Eyll niversitesi ,Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt 2, Say:2, 2000.
84
Altu;Nuray,Gelimi ve Gelimekte olan lkelerde Kaytd Ekonominin Kapsam,SMMO Dergisi,stanbul,Mart-Nisan 1994,25, s.40-41.
85
71
UYUTURUCU HIRSIZLIK FUHU RVET/ANTAJ SAHTEKARLIK DER K.DII FAALYETLER PORNOGRAF KUMAR
93$ 37$ 30$ 28$ 21$ 19$ 10$ 8$
Kaytd ekonominin lke ekonomisine verdii zararlar ciddi boyutlara ulam,1986da yalnzca New Yorkta kaytd faaliyetlerden dolay kaybedilen gelir 1 milyar dolara ulamtr.Bu durumda Amerika kaytdyla mcadele etmek iin 90larda son derece ciddi tedbirler alma yoluna gitmi,yasal dzenlemelere hz verilmi ve uygulamalara geilmitir. 2.KANADADA KAYITDII EKONOM: Kanadada kaytd ekonomi oranlar 1976y takibeden 15 yllk dnem ierisinde nemli oranda art gstermitir.Bu artn sebepleri;vergi oranlar, isizlik,2.ite alma,nfus dalmndaki farkllk g ve mal-hizmet zerindeki vergiler olarak ifade edilir.Kaytd ekonomideki bu nemli art,kaytl sektrlerden elde edilen gelir zerine,kayplar nlemek amacyla daha yksek oranl vergi uygulamalar,kaytd sektrden elde edilen gelirin yine bu sektre dalyor olmasndan dolay anlamna gelmektedir.86 1993 ylnda yaplan almada vergi oranlarndaki art itibariyle GSMHnn %40 olduu,86-92 arasndaysa gelir zerindeki verginin enflasyonun %28 artna ramen,%42 orannda ykselei bu oranlarn ne kadar fazla olduunu gsterir. Sonucunda vergi oranlarndan zarar gren kiiler kaytd sektrde istihdama ynelirler.Tm bunlar gz nne alndnda birok kiiye grede Kanadada herzaman kaytd ekonomi olduu ve vergi oranlarn arttnda bu faliyetlerdeki art oranlarnn daha da yksee trmand gr bir gerektir.
Mirus,Rolf veRodger S.Smith,Canadas Underground EconomyCanadian Business Review,1994,Vol:21 ss.24-26
86
devletin
gelirlerindeki azalmann yldan yla artmas ve sonu olarak bte aklaryla karlamas
72
Kanadada 1991 ylnda Kanada Bamsz Federasyonunca yaplan bir aratrmaya gre,yaklak 3000 giriimcinin kaytd ekonomi nedeniyle zedelenen rekabetten dolay kayplarnn olduu anlalmtr.Bu ciddi bir rakamdr.problem bu kadar ciddi boyutlara ulamken hkmette ciddi nlemler alma gerei duymutur. Yaplmas gerekenlerin banda;vergi reformu ve vergi dalmnda adaletin salanmas,yasad faaliyetlerinin takiplerinin salanmas ve sonulandrlmas,cezalarn sertleerek yaptrmlarn arttrlmas ve uluslar aras yardmlarn yaplmas gelmektedir. 3-AVRUPADA KAYITDII EKONOM: Avrupada 1998 ylnda yaplan bir aratrmaya gre yasal fakat beyan edilmemi ilerin ve bu ilerden elde edilen gelirlerin elekonominin GSMHnn %15ine ulat belirtilmektedir. AB istihdam sorumlusu Padraig Flynn,talya,Yunanistan ve spanyann mevcut kayt ekonomileriyle AB btesini kemiren lkeler olduunu ve engellenmesi iin kesinlikle dzenleme yaplmas gerektiini vurgulamtr. lkeler asndan tek tek incelediimizde ise farkl problemler ortaya kar. Avrupada kaytdna gemenin biok nedeni vardr.Bunlardan biri istihdam nedeniyle katlanlan yklerdir.rnegin;Fransada bir irket gvenlik vergileri kaytl nedeniyl ii maliyet altrdndasigortas,primler,yardmlar,sosyal
ykselmekte;oysa kaytd istihdam saland taktirde maliyetler 3 kat daha az olacaktr. Ayrca mal ve hizmet alp satmak isteyenlerde ar vergi ykyle karlamakta ve bundan kurtulmak istemektedirler.Yaplan tm bu tartmalar sonucunda varlan noktada Avrupa hkmetlerinin klfet yaratan politikalar olmasa kaytd ekonominin bu kadar artmayaca ynndedir.87 TSK yaynnda, AB lkelerinde kaytd sektr ve kaytd alma ile mcadele amacyla vergi ve sosyal sigorta prim oranlar gibi cret d igc maliyetlerinde indirime gidilmesi, alma mevzuatnn esnekletirilmesi, standart d istihdam trlerinin yasal olarak tannmas, toplumu bilgilendirme ve bilinlendirme kampanyalar yrtlmesi, brokrasinin sadeletirilmesi, kamu kurulular arasnda koordinasyonun
87
The Economist, Avrupann Hatalar Kaytdn Patlatt, ,Nisan 1998,s 19.
73
gelitirilmesi ve ii-iveren kesimleriyle diyalog ve ibirlii iinde olunmas gibi daha ok ekonomik nitelikli tedbirler aldklar belirtildi88 3.1. ) NGLTEREDE KAYITDII EKONOM: ngilterede Amerikadaki IRS ozelliinde Inland Revenue(IR) bulunmaktadr.1980lerde yntemlerini modernize etmi ve kazandn kadar de uygulamas iin pilot program baslatmtr.Bu yeni uygulamayla beyan edilmeyen gelir zerinden yaklak 200 milyon dolarlk vergi tahsil edilmitir. IRnin alma eklini ifade eden Peter HOUNAMnIRn vergi mkelleflerini tuzaga dsrmek iin gizli tataktikler balkl yazsnda ngiltedeki denetim gerei gzlernne serilmitir.Buna gre IR mfettileri masum vatandalar bile vergi kaaks olduuna dair itirafta bulunmalarna ynelik saldrgan teknikler uyguland ifade edilmektedir. The Sunday Times aratrmas sonucu vergi mfettilerinin Revenueye kazandrdklar gelire gre tevik ikramiyesi aldklar ve terfi aldklar ortaya kt.Inland Revenue tarafnedan ngilterenin her yannda, vergi blgeleri esas alnarak zel kar-kaaklk birimleri oluturuldu.Son yllarda uygulanan birkac politika Deiiklii sonucu IR vergi toplama tekilatndan uzaklaarak tm gn incelemecibir tekilat olmak zerine yogunlatrmtr. 3.2.)TALYADA KAYITDI EKONOM: Btn lkeler arasnda talya kaytd ekonomide ilk sradaki yerini hibir lkeye brakmamaktadr. Bunda su sektrnn talyada domu olmas ve tm dnyayada yaylmasnn kayna olmasnn nemli bir yeri vardr Endstrinin merkezilikten arndrlmas,ev iiliinin ve ocuk iilerin yeniden douu ve modern ekonomik gelimenin doasna aykr bu gibi dier olgular talyada ortayakm ve gizli ekonominin varl 1970lerin bandan itibaren yaamn bir gerei halini almtr.
Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu,ABne Kaytd alma Konusunda zlenen Politikalar ve Trkiye Asndan Deerlendirme, 2001
88
74
talyanlar
kaytdyla
mcadele
iin
gerekli
verileri
toplamaya
ve
deerlendirmeye,kaytl igc-istihdam verilerinden yola kmlardr.Arastrmalar;kaytl olmayan ilerin ounun,hkmet aratrmalar karsnda kendilerini isizolarak tantan kadnlar tarafndan icra edildini gstermektedir. Buna ek olarak talyada grlen baka bir kaytd istihdam trde gece iiliiydi.Gndz kaytl sektrde alan kiiler,geceleri kendi hesaplarna alarak elde ettikleri gelirleribeyan etmeyerek tamamn kendileri kullanmaktayd. Bu sorunlar zmek iin talya; ABD ve ngiltere kadar gnll deildi.ABD ve ngilteredeki meslektalarnn aksine,kaytdna ynelik GSMH hesaplar yapma konusunda bile istekli deillerdi.Kaytd ekonomiyle mcadele talyada politik adan byk bir sorundu.Kaytd istihdam nlenemiyor;artlar ne olursa olsun art engellenemiyordu;bununla birlikte hkmetlerde seim ncesi alanlara bu ekilde saladklar kazanc yasal yollarla elde etmelerine ynelik herhangi bir hak salayamyordu.Bu noktada hkmetin kaytdyla mcadelesi zorlamaktadr. 90l yllarda talyada kaytd ekonomiyle ve kendini uyuturucu,silah kaaklyla gsteren,organize su sektryle mcadele etmek iin ok eitli almalar yaplmtr.talyanlar kaytdnn faturasn sadece su sektrne yklememi,vergi kaaklnda dikkat alarak geliri orannda bireylerin vergi demesini salayan dzenlemelere gidilmitir.Buna en iyi rnek;futbol kluplerini yakndan ilgilendiren temiz ayaklar operasyonudur. Temiz eller operasyonuna futbol klupleriyle beraber nl politikac ve iadamlarnnda ad karmtr.Bunlara rnek;yksek meblaglarda transfer olan futbolcularnn transfer cretlerini dogru beyan etmemeleri,iadamlarnn hileli iflas,vergi kaakl ve organize su sektryle ilikileri olduu ve bunlardan milyonlarca dolar gelir salamalardr.1993 ylnda hkmet yetkilileri 30 milyar dolara yakn vergi karld tespit edince;gelirlerini dk gsteren ve vergi karanlar tespit etmek iin vergi memurlar grevlendirdi.Ancak bu uygulamalarn ne kadar iyi sonu verecei daha uzun vadede anlalabilir.
3.3.) SPANYADA KAYITDII EKONOM:
75
Dier lkelerdede olduu gibi spanyada da kaytdnn ortaya kndaki nedenleri vergilerdeki art,isizlik ve kat yasal dzenlemelerdi.1970lerden itibaren kaytdyla yzyze gelen spanyann iinde bulunduu durum politika yapclarnn da dikkatini ekmekteydi. Yaplan aratrmalar sonucunda kaytd ekonominin %10 ile 15 arasnda deitii grlmtr.Kaytd istihdamda nfsn %18-20sini kapsamaktayd. Kaytd ekonomideki iiler,az eitim alm,vasfsz geniilerdi.Bu kiilerin alt i ortamlann koullar son derece kt olmasnsana ramen tercih ediliyordu.Ayrca cretler son derece dk ve sosyal gvenlik gibi bir kurum tannmamaktayd.89 spanyada en ok grlen sorun;seyyar satclardr.Bu sistem spanyann kyleri,kasabalar ve ehirlerinde youn olarak grlr.Son 15 ylda bu sistem lkenin ekonomik ve sosyal hayat asndan byk nem tamaktadr.Ek gelir salama zelliinin yannda uzun sren 1 ekonomik krizde uygun fiyatla mal salama imkan yaratr.Seyyar satclar ,kaytd olmalar asndan olumsuz olsalarda,kriz dneminde dk gelirli alanlarn ihiyalarnn salanmas asndan ve istihdam salamak asndan ok nemli bir yere sahiptir. spanyada kaytdnn yaratt isizlik problemini zmek iin reformlar yapmas balarl bir uygulamayd.Baarl olabilmesi ve isizlik orann drebilmesi iin bu reformlar uzun sreli tutmas ve srekli klnmasdr.90 4-HNDSTANDA KAYITDII EKONOM: Hindistandaki kaytd gelirin belli bir blm su sektr kapsamna giren cezai faaliyetleri kapsar.Byk blm ise,karaborsa ve yasal faaliyetlerden elde edilen gelirin dk beyanndan kaynaklanan kayplardan olumaktadr. Hindistanda karaborsa ok uzun yllar boyunca problem olmutur. Hkmetin ald tm nlemlere ramen vurguncular pazarlar tekellerine almlardr. Bu durumdada,temel rnlerin fiyatlar hzla artarak nfusun byk bir kesiminin ekonomik sorunlarn daha da arttrmtr. srekli olarak tarm ve sanayi mallarna ynelik
89
World Development ndicators,Country profiles:Spain,World Bank,February 1997,Section 1of 49
Jeffry F. Franks,Unemployment n Spain:Caueses and RemadiesFinance AndDevelopment,1995, vol:3;ss 13-15

90
76
Bununla beraber beyan edilmemi gelir yalnzca karaborsada i yapan yatrmclara mahsus deildir.Byk kk her sektrden firma gerek gelirlerini devletten saklamak konusunda aba harcarlar. Hkmetlerse bo durmamlar senelerce vergi karanlara kar verdii mcadelesinde birikmi yer alt parasn yasal dnyaya geri dndrmek iin ok eitli yntemlere bavurmulardr. 1951 ile 1975 yllar arasnda af programlar yrrle koymulardr.Bu programa gre,vergi karanlar gelirlerini dorudan beyan ettiklerinde ve bu beyanettikleri gelir zerinden vergi demeleri halinde kendileri hakknda yasal herhangi birilem balatlmayacakt.1981 ylnda da ayn amala,farkl bir yntem uyguland.Bu uygulamaya gre,vergi karanlara hkmet tarafndan datlan zel bir hamiline tahvil satn almalarna izin verilmitir.Vergi karanlarn saysnn bu kadar fazla olmasna ramen hkmetler tarafndan ho grlp,ciddi yaptrmlar uygulanmamas ve geici af politikalar uygulamasnn nedeni,belki de;Kolombiyadaki gibi politikaclarn da bu tip kaytd faaliyetlere karmalarndan ve vergi kaaklnn bir paras olmasndandr. 90lardaysa kylerden kentlere gn kaytd sektrde faaliyete baladklar grlmektedir.Burada,kaytd sektrde istihdam ,kaytl sektrde istihdam imkan buluncaya dek geen zaman finanse eden bir ara niteliiyle balamaktadr.Ancak grlmtr ki,kaytd cretli istihdam edilen gmenlerin says,kaytl sektrde alanlar katlamaktadr.91 5-DER NC DNYA LKELERNDE KAYITDII EKONOM: Kolombiya;Kolombiyann kaytd sektr kaakla dayanan bir yer alt ekonomisidir ve ithalatyla ihracat yasaklanm temel madde yasad ilalardr.Son 10 yl boyunca Kolombiya Amerika pazar ii nde gelen haha ve kokain tedarikisi durumuna gelmitir. Kolombiyal iktisatlar uyuturu ticaretinin ylda yaklak 3 milyar $ tutarnda olduunu hesaplamlardr.lkeye akan $ miktarnn ok olmas sebebiyle Kolombiya dnyada dolarn karaborsadaki deiim deerinin resmi deerlerden daha dk olduu yegane yerdir. Ortalama Kolombiyallar bu uyuturucu ticaretinden kabaca 3.dnya lkelerindeki iilerin uluslar aras alt szlemelerden etkileniine benzer ekilde etkilenmilerdir.
91
Ekin,Nusret,a.g.e.,ss.51-54 77
Peru:nformal sektr veya underground ekonomi gelimekte olan ekonomilerde ve zellikle Peru'da ok nemlidir. Genilii ok byk olan fakat gelimekte olan ekonomilerin byk ounluunda kesin veriler elde etmenin imkanszlndan dolay eilimi ve bykl llemediinden makro ekonomistler gelimekte olan ekonomiler iin makroekonomik model gelitirilmesinin vakit israf olduuna dikkati ekerler.Peruda Kaytd ekonomi;iportaclk zerine younlamtr.Peruda kaytdnn yksek dzeyde olmasnn nedenini De Soto; lkedeki yasal kurumlarn yetersizliine ve birey ve firmalarn kaytl sektrlerde almasnn yksek maliyetine balamaktadr.Yaplan aratrmalarda kaytd ekonominin,yllk ortalama,GSMHnn %40 kadar olduu anlalmtr.Kaytd istihdam ise aktif alan nfusun %48i kadar olduu sonucuna ulalmtr. Kaytd ekonomiyi engellemek iin yaplmas gereken;kalknma stratejilerinin ve ekonomi politikalarnn,bireylerin karlarnn da lke karlaryla paralel hale getirilerek hazrlanmas ve yasal dzenlemelerle arttrlmas olarak gsterilebilir. Brezilya;pazarda ciddi sorunlar yaanmaktadr.Hkmet zellikle Collor Hkmeti sorunlarn zmne are olarak lkenin ithalata almas iin alm ve reticiler arasndaki rekabeti kztrp,talep edenlere daha fazla mal ve hizmet seme imkan sunmaya almaktadr.lkedeki tm ekonomik faaliyetlerin %50sini oluturan bu kaytd faaliyetler ,lke ekonomisinde ortaya kan birok dengesizliin de nedenidir.Kaytd ekonominin hacmini kltmeden yaplan dzenlemeler bu nedenle asla beklendii gibi sonu vermeyecektir.92 Arjantinde ise;Carlos Saul Menem serbest piyasa reformlar zerinde durmaktadr.sizlik ve kaytd ekonomi zerine nemli almalar yaplmas planlanmakta,ancak salkl bir ekilde hayata geirilememektedir.Arjantinde kaytd ekonominin nedenleri;su sektr,kaytd istihdam ve gelirin yanl beyan edilmesidir.Ekonominin kayda alnmas saland taktirde lkede isizlik problemide sona erecek gr hakimdir. minimum aklk braklarak,yaptrmlarn
92
Monash,Peter E,Brezilian Retailing Discount Merchandiser,Vol:30,1990,ss36-41
78
Tayvan;kaytdyla mcadele eden lkelerin banda gelmektedir.Ekonomik Faaliyetlerinin %35-40 orannda kaytd ekonomiye sahiptir. Kaytdn douran etmenler;iportaclk ve seyyar satclk,marka hrszl sayesinde kazanlan yasad gelir ve uyuturucu kaakl eklinde gsterilmektedir Bunun dnda vergi kaakl,rvet gibi bir takm yolsuzluklar da olmasna ramen daha nce saydklarmz daha arlkl olarak grlmektedir.Tayvan Hkmeti bu olumsuzluklarla mcadele etmeyi birincil ama edinmitir. Gney Korede bir ok Asya lkesi gibi,sosyal ve siyasal sistemin doal bir sonucu olarak 90l yllarda kaytd ekonomiyle kar karya kalmtr.Yaplan ekonominin analizler varln sonucunda,kaytl ekonominin %20den fazla kaytd
vurgulamtr.Kara para aklamada Kore ekonomik kurulular tarafndan uyarlar almakta fakat ciddi bir dzenlemeye gitmemektedir.Kara para aklamann Korede bu kadar kolay olmasnn nedeni;finansal ilemlerin kimlik beyan etmeden yaplyor olmas ve yerel finansal sektrlerde zerklik olmamas ve ticari ilemlerde ok fazla komisyon alnmas olarak rneklenebilir.
BENC BLM TRKYEDE KAYITDII EKONOM Kaytd Ekonomi ad verilen olgu, Trkiyede yeni olmamakla birlikte son yllarda zerinde ok tartlan , eitli nedenlerle ok hzl byyen ve zerinde nemle durulan mali bir problem olarak grlmektedir. 1.Trkiyede Kaytd Ekonomiyi Douran Nedenler 1-)Ekonominin bymesi ve Trk giriimcisinin bu byyen ekonomiden topluma bir pay ayrma dorultusunda bir dnya grne sahip olacak olmamas geliyor. 2-)Siyasal iktidarn temelini oluturan politik kadrolarn bu giriimci kitle mensubu olmas, ksmen de giriimcilerden kiisel kar salayan kiilerden olumas ve bu yzden de ciddi bir vergilendirme ve vergi tahsil mekanizmalarnn oluturulmasna yardmc olmaya yanamamasdr. sosyo-kltrel alt yapsnn
79
3-)Trkiyede hemen hemen sadece vergi tahsilatn kolaylatrmak iin uzun yllar nce yrle konmu olan Amme Alacaklarnn tahsili usul Kanunu nun hibir zaman ciddi bir biimde iletilerek tahakkuk etmi vergi alacaklarnn takibi yoluna gidilmemesidir. 4-)Vergi idaresi elemanlarnn formasyon eksiklii ve vergi kayplarn nleme konusunda aba gstermelerini salayacak bir mesleki hrs ve hevese sahip olmamalardr.94 2.Trkiyede Kaytd Ekonominin Ulat Nokta 2.1.Kaytd stihdam lkemizde genelde kaytd sektrn hzla genilemesi ynnde ok sayda faktrn rol oynad gzlenmektedir.zellikle krsal kesimden kentlere %4ler orannn zerinde yaanan hzl g,nfus art oranlarnn ykseklii,Trk ekonomisinde 1980 sonras almalara ramen kentleen igcne retken i salamada yetersiz kalm,zellikle son yllarda ekonomik kriz ve kstlamalar kaytd istihdamn artmasna neden olmutur. Bu deiim sonucunda kentleen nfus,sanayi sektrnde istihdam olanaklar bulama srece ,kaytd sektrlere transfer olarak retken olmayan marjinal sektrde adeta alr gzkerek kendisinin ve ailesinin geimini salayacak istikrarsz, dk gelirli ilerde almak zorunda kalmtr.Bylece kentleen nfus ,ne sanayi sektrnde,ne de hizmet sektrnde retken ve srekli gelir getiren formel sektr i imkanlarna kavuamamtr.stelik tasarruflarn yatrm yerine speklatifgelir getiren alanlara kaydrlmas,retken olmayan istihdam biimlerini daha da yaygnlatrmtr. Bylece ok hzl ve salksz bir biimde byyen byk kentlerde denetim mekanizmalarnn da yetersizlii nedeniyle,bazen yasa d bir karakter tayan kaytd istihdam eitlenerek genilemitir.Yksek enflasyon karsnda gelirlerin reel gcn kaybetmesi,gelir dalmnn gittike bozulmas,hatta formal sektr iilerinin ek i olarak kaytd sektrde i olanaklar aramasna da neden olmutur.zellikle komu lkelerden gelen yasa d glerin de byk boyutlara varmas ile,su nitelii tayan kaytd sektr faaliyetleri hzlanm, bylece yeralt ekonomiside genilemitir. te yandan isizlik sigortas ile birletirilmemi snrl bir sosyal sigorta sistemi, stelik olduka yksek primleri ile, kaytd sektrn gelimesine nemli katklar yapmtr.Bu ok deiik katnaktan gelen faktre,yeterli bir vergi reformunun yaplamamasn,endstri ilikilerinden ka eilimi sonucunda iyerlerinin blnmesi klmesi,alt iverene
94
Altu,Osman, Kaytd Ekonomi , Trkmen Kitapevi , stanbul , 1999 , ss.363-364
80
verilmesi srelerini ilave edebiliriz.Nihayet kreselleme ve gmrk birlii ile artan rekabetin beraberinde getirdii haksz rekabet eiliminin kaytd sektre ynelme istikametinde ortaya koyduu gelimeleride bu arada sayabiliriz. Nfus artna bal emek piyasas zellikleri,sonuta kaytd daha da hzl bir biimde bymesine nedn olmaktadr.Formel sektrdeki snrl endstri ilikileri uygulamas ve belirli orandaki rgtlenme ve toplu pazarlk srelerinin,zellikle bunlara ilaveten ekonomik krizlerin,durgunluk hatta ekonomik klmenin beraberinde getirdii ilave istihdam sorunlardr.Enflasyona kar yeterince korunamam reel cret gelirleri yznden formel sektrdeki istihdama ilave i biiminde kaytd sektre uzanan istihdam talepleri saylabilir. Ortaya kan ok sayda karmak youn faktrlerin etkisi ile lkemizdeparalel faaliyetlerolarak isimlendirilen,esas itibariyle kaytd sektrde bulunan iktisadi faaliyetlerin ve istihdam biimlerinin genilemesi olay yaanmaktadr.Tm bunlarn sonucu olarak Trkiyede formel sektr istihdamnn nispi bir karallk gstermesine karlk,kaytd sektr istihdamn beklenen ve olmas gerekenden daha hzl bir biimde artmaktadr.95 Trkiyede Kaytd Ekonomi Sektr ekonomik ynden ok kuvvetli bir sektrdr.Mteebbisleri fakir (ya da fakir grnml) olsa da son derece etkilidir.Konuyla ilgili olarak yaplan bir aratrmada aada belirtilen kesimlerde ya alanlarn tmnn kaytd olduu veya gerek cretlerinin altnda beyan edildii, sigorta ve vergi primlerinin buna uygun olarak kesildii ifade edilmitir: a)kinci bir ite kaytsz alanlar(Devlet memuru kahvecilik yapyor,retmen zel ders veriyor,frlk ya da emlak, oto komisyoncusu yannda alyor,gece bekilii yapyor), b)naat,altn ve dviz sektr alanlar, c)Beslenme, barnma ve elence dnyas(restaurant,gazino,gece kulb,kahvehane ve %ile alanlar,ses ve saz sanatlar,mankenler,otel iileri,resepsiyoncular,zel koruma grevlileri,turist rehberleri vb.), d)zel ulatrma kurulular alanlar(fr,muavin,yazhane alanlar,okul ve servis alanlar), e)Otopark bekileri,hizmetiler,bakclar,zel hemireler,zel frler, f)Terzi,berber,kundurac,manav,rak ve kalfalar,
95
Ekin,Nusret , Kaytd Ekonomi Ve Enformel stihdam , TO , Yayn No:1995 s.17
81
g)Sebze,meyve,hububat,oto ve emlak komisyoncusu alanlar, h)Ticarethane alanlar,kuyumcu imalathaneleri,atlye alanlar,tezgahtarlar,pazarc yannda alanlar,oto ykayclar,tamirci rak ve kalfalar,dviz ayaklar,ieki alanlar,gazete datclar,hurdac alanlar,aktif pazarlamaclar(Eve teslim tr ansiklopediciler,tencereciler), )Evlerde imalat iiyapanlar (oraptcleri,rcler, naklar,oyaclar, ilengiciler, montajclar) iportaclar,gezici esnaf,gezici tamirciler,su datclar.96 Yukarda verilen rnekleri ok saydaki baka rneklerle daha da zenginletirmek mmkndr.Bu rneklerlede hem olayn ekonomik boyutunun hem de istihdam boyutunun kaytd bir nitelik tad gzlenmektedir.Bu faaliyetlerin nemli bir ksm, tamamen vergi sistemi dnda tutulmakta,istihdam biimleri ise, kaytd sektrn tm zelliklerini tamaktadr.zellikle iletmelerin kldke hem kaytdna hem de endstri ilikileri sisteminden tmyle uzaklatklar gzlenmektedir.97 Gnmzde gittike yaygnlaan fason alma,bir istihdam biimi olarak kaytd istihdam ekillerini yaygnlatrmaktadr.Bylece ii ve iveren vergi ve prim ykmllklerinden kurtularak net creti biraz daha arttrmann imkanlarn aramaktadr.htiyalarn okluu,gelirin dkl geni alan kesimlerin halihazrda biraz daha yksek creti, gelecee ynelik korumal daha dk cretten daha fazla tercih ettikllerini gstermektedir.97 2.2.Vergiden Kanma Trkiyede kaytd ekonominin ortaya k ve boyutlarnn genilemesine neden olan etmenlerin banda ,vergi idaresinin denetim konusunda etkin olamadndan kaynakland gr,bugn hemen herkes tarafndan kabul edilmektedir.Denetim orannn dkl lkemizin adeta birvergi cennetiolarak grlmesine neden olmaktadr.Vergi idaremizin ada vergi idarelerinin denetim esasna gre oluturulmam olmas,inceleme birimleri arasnda e gdm ve birim ii planlama noksanl,maliye tekilatnda denetim elemanlarnn saylarnn yetersizlii ve youn i ykleri,vergi sularnn takibinde uzman eleman yokluu ve vergi denetiminde yardmc olabilecek istihbarat arivlerinin eksiklii denetimin etkinliini dorudan etkilemektedir.Vergi denetimine etkinlik kazandrlarak ,
96 97 9
Altu,Osman, Kaytd Ekonomi , Trkmen Kitapevi , stanbul , 1999 ,ss. 454-455 . Ekin ,Nusret, Kaytd Ekonomi Ve Enformel stihdam , TO ,stanbul , Yayn No:1995 s.17
82
kaytd ekonominin kayda alnmas arasndaki iliki aktr.Denetim ne kadar etkin ise kaytdlk ve dolaysyla vergiden kanma eilimi o kadar azdr. Trkiye ekonomisinde son yllarda yaanan ekonomik krize bal olarak bozulan kamu kesimi finansman dengesinin yeniden kurulmas ve bu dorultuda vergi gelirlerinin arttrlmasnn gereklilii aktr.Bu noktada kaytd ekonomiolgusu nem kazanmaktadr.nk bte aklarnn kapatlmasnda devletin temel gelir kayna olan vergi gelirlerinden yaralanma yerine,borlanma yoluna gitmenin pek ok olumsuzluu beraberinde getirdii grlmektedir..Bu nedenle kaytd ekonomik faaliyetlerin belgeye balanabilmesinde,gelir idaresine grev dmektedir.Vergi denetimi gelir idaresinin elinde bu amala kullanabilecek en etkili aralardan biridir.te bu dorultuda vergi denetimine etkinlik kazndrlmasna ynelik tedbirlerin alnmas gereklidir. Trkiyede kaytd ekonomi sorununa lkenin iinde bulunduu iktisadi ve mali yap erevesine yaklalacak olursa;1990l yllardan sonra yaanan ekonomik ve krizlerin ekonomide istikrarszla neden olduu grlmektedir.Bte aklarnn art eilimi iinde olmas,kamu kesimi finansman dengesini bozmutur.Bu durum kamu kesimi borlanma gereinin yldan yla artmasna neden olmutur. Kamu kesimi finansman dengesinin kurulabilmesi iin,bir yandan kamu harcamalarna ilikin nlemler alnrken,dier yandan da ucuz finansman kayna olan vergi gelirlerinin arttrlmasna ynelik nlemlerin alnmas gereklidir.Zaman ierisinde vergi gelirlerinin arttrlabilmesi iin,gelir ve faaliyetlerini kaytlarda izleyen mkelleflere bavurularak baz ek vergiler ile geici bir rahatlama salanmsa da uzun vadeli tedbirler olamamtr.Bu nedenle vergi gelirlerinin arttrlmasnda,faaliyet ve gelirleri kaytl olan mkellefler yerine,kaytd kalan ve gerek gelirlerini beyan etmeyen kesimlere bavurulmas gereklidir.te bu noktada kaytd ekonomi olgusu arln hissettirmektedir.Kaytd faaliyetlerin yaygnl bir yandan vergilemenin genellik ilkesini ciddi bir biimde zedelerken,dier taraftan da vergi yknn adil dalmn ,vergi ahlakn ve vergi deme evkini de etkilemektedir.Gnmzde,kamu aklarnn kapatlabilmesi iin en ok zerinde durulan konu, yeni gelir kaynaklarnn bulunmas ve ekonomide vergilendirilemiyen alanlarn kayt altna alnmasdr.98 3.Kaytd Ekonomi ve Sektrler
Koban,Emine, Trkiyede Kaytd Ekonomi Sorunu Ve nlenmesinde Vergi Denetiminin Rol , Uluda niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi Cilt:16 Say:3 ,Ekim 1998.
98
83
3.1.naat Sektr:lkemizin 1980 ncesi siyasal ve ekonomik yaplanmas,ekonomik faaliyetin teebbs gcn bask altnda tutuyordu.Oysa teebbs gc,istihdamda,sermaye oluumunda ve bymede kilit rol oynayan ncelikli faktrd.1980 sonrasnda bu faktr olaanst tahrik ve tevik edilmitir(yasa d ya da imara aykr yaplar iin af karlmtr).naat malzemesi reten sektre ve vasfsz i gcne mteri olarak,kaytd ekonominin rettii mallarnda ya satcs ya da mterisi olarak ekonomiye canllk,politikaya renk katmlardr.naat sektrnde en byk kaytd ekonomi gecekondulamadr.Balangta iyi niyetle yoksulu koruma,ev sahibi olmas vb.bir yaklamla toplum tarafndan ho grlmtr.Sonralar ise gelien gecekondu aal ve gecekondu ticareti sonucu,evre koruma grnm iinde,gecekondulamaya kar artan bir tepkiye dnmtr.Kaytd inaat yaplmasnn nedenlerinden biri de Trkiyede yasalara uygun konut yapabilmeniz iin saysz brokratik ilem yapmanz gerekmektedir.Bu brokratik engeller,ihtiyacn dinamizmi nedeniyle ister istemez,yasa d yaplanma/kaytd istihdam/kaytd retim/kaytd ticaret ile sonulanmaktadr.Ayrca lkemizde alabildiine yasa enflasyonu vardr;en byk eksiklik ise bu yasalar herkese ve kati olarak uygulama yoktur.Kimi siyaseti zellikle seim zamanlarnda imar aff kartarak gecekondu yapmn tevik etmektedir. 3.2 Ulam Sektr:Deniz,hava,kara(yk ve ehirleraras yolcu)tamaclnda da youn miktarda kaytd ekonomik faaliyet bulunmaktadr.Bu sektrdeki kaytd ekonomiye rnek olarak,Trkiyede pein para ile plaka alnp vadeli olarak satlmas olaylarna(gizli tefecilik)sk sk rastlanmaktadr;ticari oto sahiplerinin,otolarn kendilerinin kullanmas, otolarn frlere kiraya vermesi ya da plakalarn kiraya vermeleri halinde deimeyen Ticari Taksi Plakalarnn Mlkiyetinin kendi zerlerinde kalmasdolaysyla plaka rantndan istifade etmeleridir. 3.3 MKB:Borsadaki ilem hacminin art bir lde vergilenmeme ya da dk vergileme politikasndan kaynaklanmaktadr.Hisse senedi ve tahvillerden salanan kar ve faizin ekonomik,mali ynden gzden geirilmesi ve stopajla yetinmeden vergilendirilmesi gereklidir.Halka alan hissedarlarn,vergisiz menkul kymet kazanlarnn kaytd ilemlerden kazanldnn karaparay aklamaya mesnet tekil etmeye meydan vermesi, kaytd ekonominin zendirilmesi anlamndadr.irketlere kar datmayarak datlmam karlarn sermayeye ilave etme imkan verilmesi gerekte sermayeye ilave edilen karn hissedarlara sermaye eklinde geri denmesidir.
84
3.4 Altn Sektr: Trkiye snrlar iine giren veya snrlardan kan altnlar u gruplara ayrlabilir: 1)Cumhuriyet Altnlar: (T.C.Darphanesinde baslan) 2)Osmanl Altnlar:Sultan Aziz,Sultan Hamid ve zellikle Reat Altnlar(ve bunlarn sahteleri) 3)Kuyumcu Emtias:Bilezikler,ss eyas,yzk,zincir,knyevb. 4)Hediyelik Altn Eya: Tabaklar,kalemler,kravat ineleri 5)Diilikte kullanlan altnlar 6)Kle halinde alnp satlan altnlar 7)Darphanede mevcut stok altnlar 8)Dierleri stanbul Altn Borsasnda alnp satlan kle altnlar Darphanede baslan Cumhuriyet altnlar,ziynet altnlar ile damgalanan bileziklerin miktarlarn tespit etmek mmkndr.Dierleri iin,ancak tahminde bulunulur.Trkiyede altn talebini karlamak iin altn arznn esas olarak yurt dndan saland dnlmektedir. Altn sektrnde en nemli sorun vergi olaydr.Vergilendirme srasnda altnn enflasyondan kaynaklanan deer artnn kuyumculardan ve sarraflardan vergi olarak alnmas.Mesela kuyumcu 1997 ylnn banda dkkan ayor;10 kg.altn sermaye olarak koyuyor.Altnn kilosu 1.251.000.000TL.Aradan bir sene geiyor.1997ylnn sonunda altnn kilosu 1.860.000.000TL. oldu. yerinin 1997 ylnn sonunda kapatldn varsayarsak i yeri kapatlmas srasnda 10kg altn iin 6.090.000.000TL.kr grnyor. Kuyumcu bu kardan %50 zerinden vergi verse 3.045.000.000TL. vergi vermes igerekir.18.600.000.000TL. deerindeki altn (18.600.000.000 - 3.045.000.000 = ) 15.555.000.000 TL.na der.Vergi sonras kuyumcunun elinde kalacak olan altn miktar yaklak (15.500.000 : 1.860.000.000 = ) 8.360kg.a decektir. Bylelikle kuyumcunun gerek kazancndan deil enflasyondan kaynaklanan deer art, varlk vergisi olarak devlete gider. Bu yzden baz kuyumcular sermaye olarak koyduklar altn miktarn dk gsterirler ve fatura vermek istemezler bu da kaytd ekonomiye neden olmaktadr.99 4.Trkiyede Kara Para 4.1.Trkiyede Kara Para Aklama Metodlar
99
Altu,Osman, Kaytd Ekonomi , Trkmen Kitapevi , stanbul , 1999 85
Kaytd ekonomik faaliyetler iki ana blmde ele alnabilir: 1)Kaytd ekonomi, 2)Yeralt ekonomisi.Yeralt ekonomisi Karapara Ekonomisi olarakta anlmaktadr. Trkiyenin ilk defa sistematik olarak uyuturucu kaakl ve karapara ile tanmas 1960l yllarn ortalarna rastlar. O yllarda Avrupaya ynelik gurbeti akn iinde yeralan insanlardan kk bir aznlk yasal olmayan ilere ynelerek kolay gelir elde etmenin yollarna bavurur. Uyuturucu yolu olma zellii nedeniyle,Trkiyede karaparann en byk kaynan uyuturucu madde kaakl oluturmaktadr.Bir hesaba gre,1997 yl ierisinde yakalanan uyuturucu maddelerin(esrar,eroin,baz morfin ve kokain)piyasa fiyat 500milyon Alman Mark dolayndadr.Sahte fatura kullanm,silah ve patlayc madde kaakl,tarihi eser kaakl da dier nemli karapara kaynaklar arasndadr. 4208 sayl yasann meclisteki grmeleri srasnda aadaki dnceler dile getirilmitir: Karaparayla mcadelenin lkemiz asndan ok byk nemi vardr.zellikle 1980 sonrasnda,karapara kazanma olanaklarnn olduka artm olmas,bu alandaki faaliyetlerin niteliini olduka geniletmi ve yasad faaliyetlerin ar gelimesi sonucunu yaratmtr.Ayrca, sermaye hareketleri serbestlii kararlar yannda,scak parann Trkiyede aklanmas konusunda getirilen tevikler,baka lkelerde elde edilen karaparann Trkiyede aklanmas iin olduka byk bir olanak yaratm,zemin hazrlamtr. Trkiyede karapara aklama konusunda bir tehlike vardr.Susurluk komisyonu raporuna ve Amerikan DEA kuruluuna gre karaparann Trkiye boyutu50milyar dolardr.Bunun daha altnda 30ve 40milyar dolar rakkamlar da telaffuz edilmektedir.Karaparann akland balca sektrler arasnda yeralan turizm,inaat ve bankaclk alannda lkemizdeki karar ve gelimeler,karaparann ulat boyuta k tutacak niteliktedir. 1984te servet beyannn kaldrlmasnn ardndan 1985-1990 dneminde hazine kanalyla tevik verilen alanlarn banda inaat ve turizm geliyor.Bu dnemde turizm sektrndeki yatrmlarn miktar 500milyon dolardan 20milyar dolara,inaat alanndaki yatrmlarn miktar da 1milyar dolardan 30milyar dolara ykselmitir.1990 ylnda konvertibilite kararyla dviz giri knn serbest braklmas, scak para kanalyla lkeye giren dvizlerin serbest dolamna imkan tanmtr.1990-1998 dneminde bankalardaki dviz hesaplar toplam 2milyar dolardan 20milyar dolara ykselmitir.Ksa vadeli d bor 1994-1997 dneminde 6milyar dolardan 24milyar dolara ykselmitir.1990 ylnda 20olan banka says 1997ylnda 59 a ykselmitir.KKTCdeki off-shore banka says 26ya kmtr.Yabanc basnda yer alan haberlerde,uyuturucu ticareti dahil Trkiyedeki
86
kaytd ekonomik faaliyetlerin 1996 ylnda Trkiyeye 50milyar dolar pompalad ve uyuturucu parasnn stanbulu Ortadou nun karapara aklama merkezlerinden birisi yapt,zellikle uyuturucu gelirlerinin,gazinolar ve dviz bfeleri araclyla akland iddia edilmektedir.Down Jones New Service gre ise, Trkiyenin dviz reservlerindeki artn 531i,yani yaklak 4milyar dolar aklanm karaparadan salanmtr.ABD Devletbakanlna bal Uluslararas Uyuturucu Mcadele Brosunun her yl yaynlad Uluslararas Narkotik Kontrol Stratejisi Raporunda verilen karapara haritasnda 19881996 yllar arasnda hi yer almayan Trkiye 1996,1997,1998 yllarnda yksek derecede karapara aklanan lkeler arasnda gsterilmektedir.Trkiyede en youn karapara akmnn hayali ihracat yoluyla olduu belirtilmektedir.80li yllardan itibaren dardaki ve zellikle sviredeki paralarn Trk ekonomisine kazandrlmas bir politika olarak benimsendi ve bu hedefe uygun mevzuat dzenlemeleri yapld.hra bedeli olarak yurda giren dvizlerin menei ynnden herhangi bir aratrma yaplmamtr.Son yllardaki gzde yntemler olarak,kuryeler araclyla snrdan para geirme,bankalar araclyla yurt iinden yurt dna ve yurt dndan yurt iine fon transferi,pahal gayrimenkul,lks araba,altn ve kymetli talara yatrm yaplmas gze arpmaktadr.Karapara aklamada kullanlan yntemlerde ilk sray %39 ile para transferi alrken kurye ve arata zulann paylar %25er, sahte fatura %7 ve banka teminat mektubu %4olmutur.Trkiyede kaytd tefecilik de nemli bir karapara aklama i koludur. FATFn 1999 yl iindeki Trkiye incelemesinin ardndan hazrlad raporda,Trkiyede rgtl su gruplar ile karapara aklama konusunda dorudan iliki bulunduu,en yaygn karapara aklama yolununkuryelerle getirilen karaparann, bankalara yatrlmas,lks aralar, kymetli eyalarn alnmas olduu belirtilmitir.Trkiyenin karapara ile mcadele konusunda etkin bir gayret sarfettii belirtilen raporda,Mali Sular Aratrma Kurulu Bakanlnn kurulmas ve baz gerekli yasal dzenlemelerin gerekletirilmesi olumlu gelimeler olarak belirtilmitir. Karapara aklama hukukumuzda 13.11.1996 tarihinde kabul edilen ve 19.11.1996 gn ve 22822 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren Karaparann Aklanmasnn nlenmesine,2313 sayl Uyuturucu Maddelerin Murakabesi Hakknda Kanunda,657 sayl Devlet Memurlar Kanununda ve 178 sayl Maliye Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Karanamede deiiklik yaplmasna dair 4208 sayl Kanunla su haline gelmitir.Ancak uygulamada 4208 sayl yasa iki engelle kar karyadr.Birinci engel, fonlarn kaynann kantlanmas zorluu, dieri ise bu mali
87
mhendis aklaycnn aklad karaparann ncl sulardan elde edildiini bildiinin kantlanmas zorunluluudur.Grld zere karapara aklama ile mcadelenin gnmzdeki temel problemi aklama olaylarn saptamann gl deil,ama adaletin nne suun delillerini getirmek ve failleri tespit etmek ve mahkum attirmek hususlarnda odaklanmaktr.100
4.2.Trkiyede Karapara Aklanmasna Kar Alnan nlemler 1)Karapara aklamann ncelikli uygulama alan rgtl sua kar ve zellikle yasad faaliyetlerinin gelirlerini uluslararas planda aklayan rgtl ebekelerle mcadeledir.Bu alana uygun,en tehlikeli ve en rgtl fiilleri hedeflemi bir su politikasnn belirlenmesi gerekmektedir. 2)Karapara aklama suunun tanmnn geniletilmesi,ispat yknn yer deitirilmesi ya da hafifletilmesi,mali ve ekonomik sular alannda uzman savclk ve mahkemeler oluturulmas ,artk tm ada lkelere ortak karapara aklama ile mcadele stratejisinin balca halkalarn oluturmaktadr. 3)lkemizde,karapara aklamaya kar mcadelenin baarl olabilmesi iin siyasi iradenin arkasnda olmas kouluyla medya,bankac,polis ve hakim,savcnn elele vermesi gerekmektedir. 4)Karapara aklama kart mevzuatn etkinlii,bir taraftan MASAK ile mali sektr,dier taraftan ilgili adli makamlar,polisin deiik birimleri,mali kurulularn denetim ve dzenleme organlar arasnda ve ibirlii yapabilecei yabanc makamlarla iyi bir ibirliinden gemektedir. 5)Karapara aklama ile mcadele,ayn zamanda yolsuzluk ve rgtl sularla mcadelenin en nemli tamamlaycs olup,T.C.K ve zel kanunlardaki yolsuzlukla mcadele amal sularn, ayrca 4208 sayl yasann mevcut halinde kapsam d olan TCKndaki tefecilik ve emniyeti suistimal suu ile bankalar kanunu ve sermaye piyasas kanunundaki sularn karapara aklama suunun ncl sular arasna alnmas gerekmektedir. 6)Yasal metinleri uygulayacak olan yarg sisteminin genelde uluslararas nitelik tayan karmak sular etkili bir ekilde cezalandrabilmesi iin ilk etapta byk illerde bnyesinde mali uzmanlarn yer ald,insan,yer,ara gere,teknolojik imkanlar ynnden eksiklii bulunmayan ve gerekirse birden fazla yarg evresinde yetkili mali su savclklar
100
Ergin, Ergl , Trkiyede Kara Para Aklama , Ocak 2002 88
oluturulmas gerekmektedir.Bunu,ileri de mali ve ekonomik sular alannda uzmanlk mahkemeleri izlemelidir.Bu yaplamyorsa acil olarak,teekkl halinde uyuturucu temini ve kar amal rgt sularndan elde edilen karaparann aklanmas da DGMnin grev alanna alnmaldr.Bu hem usul ekonomisinin hem de bu sularda uzmanlama ihtiyacnn gereidir. 7)Ayrca.her DGMdeyeteri kadar savcnn grev yapaca kar amal rgtl sular brosu ve Ankara DGM nezdinde koordineyi salayacak bir rgtl sular koordinatr basavcl oluturulabilir. 8)Yargtay bnyesindeki ceza dairelerinden birisinin ise,mnhasran mal ve ekonomik sululuk ,rgtl sular ve karapara aklama sularna bakmas salanmaldr. 9)Bu tr sularla mcadele eden polislerin mkemmel bir teknolojik donanma sahip olmas arttr. 10)Gerekirse,ABDde olduu gibi,4208 ve 4422 sayl kanunlarn msadere ve mlkiyetin devlete intikaline ilikin hkmlerine konu deerlerin bir ksmnn bu amala kullanlmasna ilikin yasal deiiklik yaplmaldr.100 5.Trkiyede Kaytd Ekonominin Etkileri Kaytd ekonominin toplumsal ve ekonomik hayata etkileri konusunda iktisatlar hemfikir deillerdir.Baz iktisatlar kaytd faaliyetleri,ekonomik ve toplumsal sistemin sigortas olarak grrken,bir ksm iktisatlar da bu tip faaliyetlerle youn olarak mcadele edilmesi gerektiini savunmaktadr.Kaytd ekonominin iki trl etkisi vardr:101 5.1.Olumsuz Etkileri: a)Bte Ana Yol Amaktadr: En bata,devletin temel gelir kayna olan verginin eksik denmesi ya da hi denmemesi durumunda devlet btesi olumsuz etkilenir.Devlet gelir kaybna urar bu da bte aklarna neden olur. b)Haksz Rekabete Yol Amaktadr:Kaytd ekonominin nemli bir sonucu,iletmeler arasnda haksz rekabete yol amasdr.Haksz rekabet ,daha ok iletmenin kaytdna kma abas iersinde olmasna neden olmaktadr.Zira yasal ykmllklerini yerine getirdikleri iin yatrma ynelemeyen byk iletmeler karsnda,gelirlerini kayt dnda tutarak yasal ykmllklerden kurtulan ekonomik birimlerin karllklarn arttrmas ve
100
Ergin Ergl , Trkiyede Kara Para Aklama ,Ocak 2002. zsoylu,Ahmet Fazl, Kaytd Ekonominin Etkileri , Ekonomik Forum Dergisi , TOBB 2/1994 , s.14. 89
101
vergi ylouyla ucuz finansman kayna salamas,haksz rekabet yaratmaktadr.Bylelikle kaytl kesimin faaliyet alan daralmaktadr. c)Kaynaklarn Verimsiz Alanlara Kaymasna Neden Olmaktadr:Sermayenin,vergisel avantajlarnn byk,vergi yknn greli olarak daha dk olduu,ekonomik byme ynnden ise etkin olmayan alanlara kaymas sonucunu dourur. d)Vergi Adaletsizlii Yaratr:Kaytd vergi ykmllerinin vergi ykn,drst ykmller aleyhine evirerek vergi eitsizlii yaratr.Devletin kaytd ilemler sonucu oluan kazanlardan alamad vergiyi dolayl vergilerle ya da borlanarakalmak zorunda kalmas, gelir galmnda ve vergilemede adalaetsizlie neden olmaktadr.Bu durum halkn devlete ve rejime duyduu gvenide sarsmaktadr. e)Ekonomik Anari Yaratmaktadr:Kaytd ekonomi devlete kar bir bakaldr(ekonomik anari) yaratr,moral deerleri bozar.Btn bunlarn sonucu,enflasyon artar,yatrmlar azalr, isizlik artar,retim der,sosyal bar bozulur,su ve sulu says artar,sorunlarn zlmesi ve borlarn denmesi istikbale braklr. f)Gelir Dalmnda Adaletsizlii Yaratr: Kiisel refah zerindeki etkisi olumlu olurken , toplumsal refah zerindeki etkisi tartmaldr.lkemizde kaytd ekonominin ar bymesi sonucunda,kaytd ekonomi kaytl ekonomiye kaynak salama,istihdam yaratma ve ekonominin bymesine belirli lde katkda bulunma gibi olumlu saylabilecek etkilerde bulunurken,devlet btesine direkt katk salamad iin gelir dalm bozulmakta,vergiye bu kar yasal faaliyet ykmllklerini gsterenler haksz yerine getirenler fakirlemekte,ancak kesimde zenginlemelere
gitmektedirler.nk,vergisini gerekten deyen insanlardan elde edilen kaynaklarla sunulan kamusal mal ve hizmetlerden,bu kiilerin karlksz ya da dk bir bedelle yaralanmalar sz konusu olmaktadr. g)Manevi Deerler zerindeki Etkisi: Yasal olmayan ekilde,haksz ve kolay yoldan para kazanma dncesinin kabul grmesine neden olmaktadr.Kaytd faaliyetlerin , kaytl faaliyetler arasnda salad avantajlar nedeniyle gelirlerini kaytdnda brakmak isteyenler, ikametgahlarn gizlemekte,birtakm bilgileri gerekli yerlere vermekten kanmakta ve kaytdnda kalmaya almaktadrlar.Bu durum kamu gvenlii, semen ktklerinin oluturulmas,yargnn etkin ilemesi,nfus saym ve ekonomik anlam tamayan dier istatistiksel bilgilerin elde edilmesi alarndanda sakncalar dourmaktadr.
90
h)Ekonomik Gstergelere Gvensizlik Yaratr: Kaytd ekonomi,geleneksel istatistik yntemleri ile milli gelir hesaplamalarna katlamayan faaliyetler olarak da ifade edildiinden kaytl ekonominin belirledii, ekonomik gstergeler(enflasyon,isizlik ve byme oranlar) gerei yanstmaz.Bu durum ekonomik politikalarn baarsn engellemektedir.Byk oranlara ulaan kaytd ekonomi,devletin btn plan ve programlarn alt st ederek,bir ok ynetsel hatalara dlmesine neden olmaktadr.Verilerin salksz omas bazen var olan sorunu yokmu ya da farkl bir sorunmu gibi gsterebilmektedir.Dolaysyla,ada iktisatlarn,uzmanlarn salam ve gvenilir bir bilgi kayna olmas gereken almalar, aratrmalar,llemeyen ekonominin varl nedeniyle gvenirliini byk lde kaybedebilmektedir. )ilerin Pazarlk Gcn Krar:Kaytd ekonomide i kesitlere ayrlr,iletmeler klr. yerlerinin klmesi,ii saylarnn azalmas ya da iilerin patronlatrlmas ile sonulanr, bylelikle sendikalamaya(toplu pazarlk gc) ihtiya kalmaz.Pazarlk gc olmayan isiz emek i bulmatesellisi ile istismar edilir.102 i)Moral Deerleri Yozlatrlr:Vergi kayp ve kaann hogryle karlanmas,toplumdaki su anlayn deitirir.Devlete ya da topluma kar ilenen sularda hogr balar.evreye ve kiiye kar ilenen crmler grmezlikten gelinir. j)Ekonominin Dolarize Olmasna Neden Olur:Ar vergi yknden kurtulmak amacyla gelien kaytd ekonomi, yksek oranl ve devaml artan bir enflasyon vergisine muhatap olduunda satn alma gcn korumak amacyla efektif yabanc paraya ynelir,efektif yabanc para talebi artar.Kaytd ekonomik ileme katlanlar zellikle alt gelir gruplar dolarize olur.Serbest piyasa/resmi piyasa dviz fiyatlar rekabeti balar,kur makas sorunu byr. k)Ulusal Kaynaklarn Yurt Dna Kamasna Neden Olur:Uluslararas ve sermaye evrelerine hitap eden Business Oriented adl derginin yazdna gre 1980-1988 arasnda Trkiyeden karlan,Avrupa veAmerika menkul deerler piyasasna yatrlan paralarn yekn 16 milyar dolar civarndadr.Bu da ylda 2 milyar dolar veya yaklak 600trilyon TL.lk bir transfer demektir. l)Rejim Araylarna Gereke Oluturur:Btn bunlarn sonucu,enflasyon artar,yatrmlar azalr,isizlik artar,retim der,sosyal bar bozulur,su ve sulu says artar,sorunlarn
102
Altu,Osman, Kaytd Ekonomi , Trkmen Kitapevi , stanbul , 1999 ss.480-482
91
zlmesi
ve
borlarn
denmesi
istikbale
braklr.Hali
kurtarmak
amacyla
teselliekonomisine ynelik uygulama balar.
5.2.Olumlu Etkileri: a)Rekabet Gc Kazandrlmas:letmelerdeki rekabet gc,teknolojik yatrm seviyesine dayanr.Emek youn retimdeki yksek maliyetlerin,teknoloji youn retimde daha dk maliyetlerle rekabet ans yoktur.Kaytd ekonomide,kaytl ekonomideki(kazn zerinden alnan vergiler,iilik zerinden denen sigorta,vergiler ve benzeri yksek oranl kamusal ykmllkler)bulunmadndan kaytd ekonomide ki retim maliyetlerinin dolaysyla sat fiyatlarnn dk gereklemesi,kaytd ekonomiye yurtii ve yurtd pazarlarda rekabet gc kazandrr. b)stihdam Yaratmas:Kaytl ekonominin yksek maliyetler sonucu istihdam edmedii kitlelere i imkan salanr.Kaytd ekonomi Trkiyede kaytd alan (5-6)milyon kiiye istihdam salayarak,hzl nfus art ve yatrm dklnden kaynaklanan isizlie byk lde engel olmaktadr. c)oaltan Etkisi:Devletin bast para(emisyon)ve ald i ve d borlar kaytl ekonomiden byme kaytd hzn ekonomiye transfer edilerek burada oaltan etkisi yaratarak,tasarruflarn yatrma kayma sratini ve orann ekonomiye canllk getirerek arttrr.rnein;imar aff,lkemizdeki inaat yatrmlarn arttrr,ekonomimizdeki lokomotif sektr-konut a ve vasfszs igc okluu nedeniyle inaat sektr ekonomiyi canlandrr. d)Kaynak verilmesi srafnn nlenmesi:Devlete ilem sonucu verilen devlete vergiler yerli yerinde vergiler kullanlmamakta(yolsuzluklar,yersiz harcamalar,gereksiz tketim,almayan kiilere maa vb.),kaytd verilmeyen ise,retime,istihdama,yatrma kaynak tekil etmekte,vergi karan kardnn kymetini daha iyi bilmekte yerinde/zamannda harcamaktadr.Karlan vergi yurtdna karlmayp lke iinde kalp,yatrmlara dntke ekonomik yarar salanmaktadr.Brokratik ve dzenleyici masraflar olmadndan kaynaklar dorudan mal ve hizmetlerin retimine kanalize olur,retim artar.103
1 103
zsoylu,Ahmet Fazl, Kaytd Ekonominin Etkileri , Ekonomik Forum Dergisi , TOBB 2/1994 , s.16
92
e)Gelir
Dalmnda
Denge/Kaytd
Ekonomiye
Talep
Yaratmas:Kaytd
ekonomi,istihdam yaratc ve yoksulluu hafifletici unsurlar tadndan gelir dalmna nemli katklar salar.Kaytd ekonomi,lkemizde yz binlerce aileye esas i ve ek gelir salayarak, geimlerine katkda bulunmakta ve ok eitli mal ve hizmetlere talep yaratmaktadr. f)Kaytl Ekonomiye Kaynak Salanmas:Kaytd ekonomik ilem sonucu elde edilen fonlar, menkul kymetler borsas ve banka sistemi kanalyla ekonomiye finansal kaynak salar.Kaytd ekonmik faaliyette bulunanlar,dedikleri dolayl vergiler ve aldklar KT rnlerine (enerji,demir-elik vb.)dedikleri yksek bedeller sonucu kamu ekonomisine katk salar.Kaytd ekonomi,kaytl ekonominin mterisidir. g)Ekonomiye Dinamizm Getirmesi: Brokratik ilemler ve gereksiz giderler olmadndan kaynaklar,dorudan mal ve hizmet retimine sratle kanalize olur,maliyetler der,iletme sermayesi ihtiyac azalr,retim artar,ihtiyalar daha abuk karlanr.Maliyetler dk olduu iin fiyatlarda resmi sektre gre daha dktr. h)Enflasyon Vergisinin En Byk Mkellefi Oluu: Kaytd ekonomi sektr,sadece somut vergilerden (gelir vergisi,kurumlar vergisi,katma deer vergisi,har vb.)al/sat ilemleri ya tmyle ya da ksmen devletten gizli yrtld iin kaabilmektedir.Devlete denen vergiler,deyenlerin alm gcn azaltc etki yapar,alm gcn azaltan teki olgu enflasyondur.Enflasyondan en ok cebinde nakit(TL)bulunan etkilenir.Kaytd ekonomide ilemler ou kez nakit olarak gerekletiinden devlet kaytd ekonomik faaliyetlerden somut olarak alamad vergileri enflasyon eklinde alr.Bu nedenle kaytd ekonomi sektr,enflasyon vergisinin en mmtaz ve en byk mkellefidir. )Sosyo-Ekonomik Sistemin Gvencesidir:Devletin kaytl ekonomideki(israf,yolsuzluk, yanl politika vb.)baarszlklarna kar,kaytd ekonomiye ynelen toplum bu yolla varln korur ve daha verimli kullanr.Bu nedenle kaytd ekonomik faaliyetler ,kaytl ekonominin(ekonomik,sosyal ve siyasal sistemin)gvencesidir.Kaytl ekonominin bulunmad yerde ,kaytd ekonomidende sz edilmez.
93
DPNOTLAR
1
Carson,C.S. (1984/a) ''The Underground Economy:An Introducton,'' Survey of Current Business,May.

2
Porter and Bayer (1984) s.177. Mc Crohan,K.F and Smith, J.D. (1986) ''Journel of Marketing'' ,s.49.
Derdiyok,T. (1993) ''Trkiyenin Kaytd Ekonomisinin Tahmini,'' Trkiye ktisat,Mays, s.54

5
eker,S. (1995) ''Kaytd Ekonominin Kapsam, Nedenleri ve Etkileri,'' Yaklam, s.25.Ocak, s.76.
6
Temel,A.,imek,A.,Yazc,K. (1994) Kaytd Ekonomi: Tanm,Tespit Yntemleri ve Trk Ekonomisindeki Bykl,DPT,Ankara, s.1.
7
DPT, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, Kaytd Ekonomi, s. 12-13. DPT, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, Kaytd Ekonomi, s.16-18. DPT, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, Kaytd Ekonomi, s.20-21. DPT, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, Kaytd Ekonomi, s.20-21.
10
11
Altu, Osman, Kaytd Ekonomi, stanbul, Cem Ofset Matbaclk Tesisleri, 1994, ss.2021.
12
zsoy, Dilek, ''Sakl Ekonomi'', (Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1992), ss.16-19.
13
zer, Hande, Kaytd Ekonominin Boyutlar ve Trkiye'deki Boyutlar, ss.9-10
14
Ralph, T. and Stone, Gerald W., Economics 5th Edition, New York, Harpers Collins College Publishers, 1993, s.162.
15
zer, Hande, Kaytd Ekonominin Boyutlar ve Trkiye'deki Boyutlar, ss.11-12
16
Aydemir, inasi, Trkiye'de Kaytd Ekonomi, Ankara, TRMOB Yaynlar, No:33, 1995, ss.18-19
17
Altu, F. Nuray, ''Gelimi ve Gelimekte Olan lkelerde Kaytd Ekonominin Kapsam'' stanbul Serbest Muhasebeci Mali Mavirler Odas Dergisi, stanbul, MartNisan, 1994, ss.40-41.
18
94
19
Fusfeld, R.. Daniel, Economics: Principles of Political Foresman and Company, 1992, s.110.
20
Economy, London, Scott,
21
zsoylu, Ahmet Fazl, 2000'li Yllara Doru Trkiye'nin nde Gelen Sorunlarna Yaklamlar: Su Ekonomisi, stanbul, stanbul Ticaret Odas Yaynlar, 1998, ss.37-45.
22
Lipsey, R. ve dierleri, Economics, Harper Collins College Publishers, New York, 1993, s.496.
23
Altu. F. Nuray, a.g.m., s. 46. Akar, Yldrm, Kara Parann Aklanmas, Ankara, Sermaye Piyasas Kurulu, 1997, s.9. zer, Hande, Kaytd Ekonominin Boyutlar ve Trkiye'deki Boyutlar, ss24-25 Akar, Yldrm, a.g.e., ss.27-40. ..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.12. ..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.s.12,13. ..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.s.13,14. ..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.14.
24
25
26
27
28
29
30
31
zer, Hande, Kayt D Ekonominin Boyutlar ve Trkiyedeki Boyutlar, Yksek Lisans Tezi, s.95.
32
Apak, Sudi, Trkiye ve Gelimekte Olan lkelerde Ekonomik stikrar Uygulamalar, Anahtar Kitaplar, 1993, s.s.27-32.
33
Apak, Sudi, a.g.e.s.33 ve Aydemir, inasi,a.g.e.s.s.47-49. Kazgan, Glten ve dierleri, Trkiyede Gelir Blm, 1992, Ankara, s.s.19-20. Aydemir, inasi, a.g.e. s.57. zsoylu, A.Fazl, a.g.e. s.s.32-36.
34
35
36
37
Karakoyunlu, Ylmaz, Trk Ekonomisinde adalama Sreci, stanbul, Diyalog yaymlar, 1997, s.s.144-149.
38
Umman, Nuri, Enflasyon Muhasebesi ve LAS 29 Semineri, 1998, stanbul.
39
Korkmaz, zcal ve dierleri, KOBler ve Kaytd Ekonomi, Trkiye Orta lekli letmeler Serbest Meslek Mensuplar ve Yneticiler Vakf, Ankara, 1994, s.s.26-27.
95
40
Aydemir, inasi, a.g.e. s.s.66-68. Altu, Osman, a.g.e. s.s.343. Derdiyok, Trkmen, a.g.e. s.343. ..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.s.14,15. ..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.s.15,16. ..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.s.16,17. ..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.s.17,18. ..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.19. ..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.s.19,20. ..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.s.20,21. Altu, Osman, a.g.e., ss.94-95 zsoy, Dilek, a.g.e., s.23. Aydemir, inasi, a.g.e, ss.24-27 Altu, Osman, a.g.e., ss.97-98 Aydemir, inasi, a.g.e., s.27. ve zsoy, Dilek, a.g.e., ss.21.
41
42 43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
zsoy , Dilek, a.g.e., s.34. ve Temel Adil ve dierleri, Kayt d Ekonomi Tanm, Tespit Yntemleri ve Trk Ekonomisindeki Bykl, Ekonomik modeller ve Stratejik Aratrmalar Genel Mdrl, 1994, 5-7.
56
Altu, Osman, a.g.e., s.77 ve aydemir, inasi, a.g.e., s.32. zsoy, Dilek, a.g.e., s.35. ve Temel, Adil ve dierleri, a.g.e., s:8.
57
58
Kala, Adem, Kayt d Ekonomiyi Tahmin Etmeye Ynelik almalarn Analizi, ktisat Dergisi, Say: 378, ss.52-67 ve Osman Altu, a.g.e.s.78.
59
Tanzi, Vito, Underground Economy New York, 1982, ss.69-91 ve Dilek zsoy , a.g.e., s.35
60
Aydemir, inasi, a.g.e., s.32
61
Fiege, Edgar, The Meaning and Measurement Of Underground Economy, Cambridge University Press, 1989, s.43.
62
Kala, Adem, a.g.e., ss.52-67.

96
63
Adil Temel ve dierleri, a.g.e., s.3. Kala, Adem, a.g.m, ss.52-67 ve Dilek zsoy, a.g.e., ss47-48. Osman Altu, a.g.e., s.94.
64
65
66
Matthews. K. The GDP Residual Error and The Black Economy, Applied Economics No:16, 1984, s.447.
67
zsoy, Dilek, a.g.e, s.50.
68
Stitcher, Sharon, Women, Employment And The Family: Current Debates, London, Memillan, 1990, s.21.
69
Sayglolu, Nevzat, lkemizde Vergi Kayplarnn Boyutlar ve llebilirlii, Vergi Dnyas, Say: 107, 1990, Ankara, ss.23-48.
70
Sayglolu, Nevzat, a.g.e., ss.23-48.
71
Osman Altu, a.g.e., ss.99-100 ve Ekin, Nusret, Kayt d Ekonomi enformel stihdam, TO, 1996, stanbul, ss.19-19.
72
zsoy, Dilek, a.g.e., ss.68.
73
Temel, Adil ve dierleri, Kayt d Ekonomi Tanm, Tespit Yntemleri ve Trk Ekonomisindeki Bykl, ekonomik Modeller ve stratejik Aratrmalar Genel Mdrl, Ankara, 1994,ss.9-10.
74
Vergi potansiyelimiz, Kayplarmz ve grlerimiz, SOY, No:3, 1997, ss.6-9. Temel, Adil ve dierleri, a.g.e., ss.17-18 zsoy, Dilek, a.g.e., s.88. Temel, Adil ve dierleri, a.g.e., ss.20.
75
76
77
78
Kldi,Yusuf;Kaytd Ekonominin Ulusal-Uluslararas Boyutu ve zm nerileri, Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt 2, Say:2, 2000 .
79
Sachs Jeffrey D. and Felipe LarrainB., Macroeconomics in the Global Economy, Harvester wheatsheaf, 1993, p.238,239.
80
Altu Osman, Kaytd Ekonominin Bilanosu ASOMEDYA (Ankara Sanayi Odas Dergisi), Aralk 1993 s. 25-40.
81
97
82
83
Tanzi,Vito,a.g.e.,ss.69-91 ve Altu,Osman,a.g.e.,ss 169-181
84
Kld,Yusuf;Kaytd Ekonominin Ulusal-Uluslararas Boyutu ve zm nerileri, Dokuz Eyll niversitesi ,Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt 2, Say:2, 2000.
85
Altu;Nuray,Gelimi ve Gelimekte olan lkelerde Kapsam,SMMO Dergisi,stanbul,Mart-Nisan 1994,25, s.40-41.

86
Kaytd
Ekonominin
Mirus,Rolf veRodger S.Smith,Canadas Underground EconomyCanadian Business Review,1994,Vol:21 ss.24-26

87
The Economist, Avrupann Hatalar Kaytdn Patlatt, ,Nisan 1998,s 19.
88
Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu,ABne Kaytd alma Konusunda zlenen Politikalar ve Trkiye Asndan Deerlendirme, 2001
89
World Development ndicators,Country profiles:Spain,World Bank,February 1997,Section 1of 49

90
Jeffry F. Franks,Unemployment n Spain:Caueses and RemadiesFinance AndDevelopment,1995, vol:3;ss 13-15

91
Ekin,Nusret,a.g.e.,ss.51-54 Monash,Peter E,Brezilian Retailing Discount Merchandiser,Vol:30,1990,ss36-41 Laundering:Underground EconomyBusiness in
92
93
Clifford,Mark,Money Korea,1992,Vol:10,s.30
94
Altu,Osman, Kaytd Ekonomi , Trkmen Kitapevi , stanbul , 1999 , ss.363-364 Ekin,Nusret , Kaytd Ekonomi Ve Enformel stihdam , TO , Yayn No:1995 s.17 Altu,Osman, Kaytd Ekonomi , Trkmen Kitapevi , stanbul , 1999 ,ss. 454-455 Yayn
95
96
97
. Ekin ,Nusret, Kaytd Ekonomi Ve Enformel stihdam , TO ,stanbul , No:1995 s.17

98
Koban,Emine, Trkiyede Kaytd Ekonomi Sorunu Ve nlenmesinde Vergi Denetiminin Rol , Uluda niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi Cilt:16 Say:3 ,Ekim 1998.
99
Altu,Osman, Kaytd Ekonomi , Trkmen Kitapevi , stanbul , 1999 Ergin, Ergl , Trkiyede Kara Para Aklama , Ocak 2002
100
98
101
zsoylu,Ahmet Fazl, Kaytd Ekonominin Etkileri , Ekonomik Forum Dergisi , TOBB 2/1994 , s.14.
102
Altu,Osman, Kaytd Ekonomi , Trkmen Kitapevi , stanbul , 1999 ss.480-482
103
zsoylu,Ahmet Fazl, Kaytd Ekonominin Etkileri , Ekonomik Forum Dergisi , TOBB 2/1994 , s.16
104
Altu,Osman, Kaytd Ekonomi , Trkmen Kitapevi , stanbul , 1999,ss. 489-491
SONU,YORUMLAR VE GENEL DEERLENDRME Kaytd ekonmi,bir eit bakaldrdr.Dou blou lkelerinde kla dzeni iersindeki retim-blm dzeni kaytd faaliyetleri,kaytd kazanlar arttrm ve bir anlamda dou bloundaki dzen deiiminin stratejik silah olarak ilemitir denilebilir. Ferdiyeti-liberal ya da karma ekonomi dzeninde de vergiye kar bakaldr olarak ortaya kan ekonomik faaliyetler vergilendirilmemi kazanlar arttrr.Vergilendirilmemi kazan bu tr ekonomilerde,ekonominin kendi kendine rettiikanser mikrobuna benzer. Kaytd ekonomi dou bloundaki rejimleri ferdiliyetilie yneltirken,ferdiyeti liberal rejimlerin de(komnizm,faizm, anarizm,teokrasizm) dnmesine neden
99
olabilir.Ekonomik koullarn srekli olarak deimesi,ekonomi politikalarnn deimesini gerektirir.
da
Gnmzde vergisini tam olarak almayan ya da alamayan bir devlet dnlemez.Sermaye birikimini tevik,ekonomiyi canlandrma,istihdam arttrma, amacyla da olsa vergi kaana gz yumulmas ulusal birliin de, ulusal dirliinde aleyhinedir.Trkiyede kaytd ekonminin boyutlarnn artmas,devlete veya zel kesime bor veren,yerli ve yabanc kurulular da etkilemektedir. Sanayici ve i adamlarnn,birinci orta kendileri,ikinci orta devlettir.Kr ederler, krlarnn bir ksm kendi uhdelerinde kalr,kalan ksmnn en gl orta olan devlete vergi olarak alnmas gerekir.En gl ortak olan devlet, payn ekonomik realiteye ve hakkaniyete uygun olarak tespit edemedike,payn tam olarak alamaz, devletin payn kapma meru saylmaya balanr,kaytd ekonominin boyutlar ykselir.Kendi ortan prensip olarak aldatmayan/aldatamayan gerek iadamnn,ikinci orta olan devleti aldatarak ya da atlatarak devlete payn vermemesi ekonomik rejimi tehlikeye drr, rejim araylarnn balamas ise mevcut rejim de erozyon anlamna gelir.Kaytd ekonominin boyutlarnn bymesi srasyla;vergisizlik,bor,faiz,enflasyon,paradaki sfrlarn artmas,toplumun dolarize olmas,(lkede yabanc para tedavl),gven bunalm, anari,rejim aray,blnme; ve sonun balangc olabilmektedir.Yugoslavyada ve Rusyada zgrleme ve demokratikleme grnm altnda kaytd ekonominin rejimlerin sonunu getirdii unutulmamaldr.105 lkemizde kaytd ekonominin ok yksek boyutlara ulat bilinmektedir.Kaytd ekonominin belirli gstergeler erevesinde incelendiinde;kaynak kullanmnda etkinliin salanmasnda,istikrara olumlu katklarda bulunduu,sosyal patlamalar nlemede emniyet sigortas grevi grd iddia edilebilir.Ancak kaytd ekonomi ile ciddi vergi kayplarnn da olduu bilinmektedir.Kaytd ekonomi vergi kaaklna zemin hazrlamakta, vergi kaakl ise artan vergi ykleri ve drstvatandan artan vergi ykleri ile cezalandrlmas demektir. Trkiyede kaytd ekonominin boyutunun klmesi sorununun ancak kaytdl ortaya karan ya da genileten etmenlerin ortadan kaldrlmas ile zmlenebilecei unutulmamaldr.Zira yllarn birikimi olan ve ekonomik yaant iine adeta yerleen baz alkanlklarn biranda ortadan kaldrlmas mmkn deildir.Bunun iin hemen her alanda bir dizi reforma gitmek gerektiinden,alnacak tedbirler uzun vadeli olmaldr.Kaytd
105
Altu,Osman, Kaytd Ekonomi , Trkmen Kitapevi , stanbul , 1999,ss. 489-491 100
ekonomi konusunda alnacak nlemler ile sadece Trk Vergi Sisteminin iyiletirilmesi deil,ada bir devlet olmann da gerei yerine getirilmi olacaktr.zekllikle Avrupa Birliine mali adan uyum salama almalar dorultusunda kaytd ekonomiyi minimuma indirme ve kaytii ekonomide gerek beyanlara ulama gibi iki nemli sorunun en rasyonel bir biimde zme ulatrlmas gereklidir.Bu ise ihtiyalara gerekten cevap verebilecek vergi kanunlarna sahip olma ve kapsaml ve etkili bir vergi denetiminin yaplabilmesi ile mmkn olabilecektir.Denetimler nemlidir,nk denetimlerin yetersiz olduu bir ortamda gerekletirilebilecek vergisel dzenlemelerin fazla bir anlam olmayacaktr.Mkellefler,denetimden geme ihtimallerinin azaldn anladklarnda vergi kanunlarnda ne kadar ar meyyideler olursa olsun bunlara itibar gstermeyeceklerdir. Dier nlemler ise unlar olmaldr:deme sistemimizde ciddi bir revizyona ihtiya vardr. Para ile deme yerine kredi kart vb. uygulamalarla belirli hadlerin zerindeki alveriler bankalar ve dier finans kurumlar vastasyla kaytierisine ekilmeye allmaldr.Servet beyan messesesi tekrar uygulamaya geirilmelidir.Mkelleflerden toplanan vergilerin onlara geri dnecei inandrlmaldr.Bu ekilde mkelleflerin vergi ahlak artacak ve vergi kaakl eilimi azalacaktr.Vergi ceza sisteminde hapis cezalar artrlmal ve kesilecek cezalar mmkn olduunca paraya cevrilmemelidir.zel gider indirimi(vergi iadesi) kapsam geniletilmeli,bu sistemden faydalanacak kii says ve zel gider indirimine giren mal ve hizmetlerin kapsam geniletilmelidir.Bu ekilde vatandalar fatura-fi pazarlna girmeyerek devletin hem gelir vergisi hem de katma deer vergisi haslasn arttracaktr.Dz oranl vergi sistemine geilmelidir.Tek bir vergi oran tatbik edilerek artan oranl vergilerin yol at ok kazanan cezalandrma sisteminden vazgeilmelidir.Tarm kesiminin kendine zg alma ilikilerini dikkate alacak ekilde, alma ilikilerini dzenleyecek olan tarm i kanununun karlmas gereklidir. gc maliyetini arttran ve kaytd istihdam tevik eden istihdam ile ilgili yksek kesintilerin aa ekilmesi salanmaldr.Salam bir vergi sistemi kurulduktan sonra ok fazla deiiklie gidilmemelidir. Alnacak her trl tedbire ramen kaytdln tamamen nlenebileceini dnmek ar iyimserlik olacaktr.Hkmetler varolduu srece,toplumsal yaamn gerei olarak dk dzeyde de olsa vergileme, dzenleme ve kstlamalar sz konusu olaca iin ,faaliyetlerini kaytd olarak yrtmek isteyecek birileri ve kaytdlk her zaman sz konusu olacaktr.Bu adan ama onu tamamen yok etmek deil , boyutlarn sorun oluturmayacak bir seviyeye ekmek olmaldr.
101
lkemiz asndan ciddi bir tehlike olan kaytd ekonominin azaltlmasnda parlementodan balamak zere vatandalar ve mkelleflere nemli grevler dmektedir.Sorunlar sadece kendini dnmekle deil fakat ayn zamanda toplumu ve geleceimizi dnmekle alabilecektir.
BBLYOGRAFYA
ALTU,Nuray,Gelimi ve Gelimekte Olan lkelerde Kaytd Ekonominin Kapsam,stanbul Serbest Muhasebeci Mali Mavirler Odas Dergisi,stanbul Mart-Nisan 1994. ALTU,Osman,Kaytd Ekonomi,Trkmen yaynevi,No:140,stanbul,1999. AKAR, Yldrm, Kara Parann Aklanmas, Ankara, Sermaye Piyasas Kurulu, 1997. AYDEMR, inasi, Trkiye'de Kaytd Ekonomi, Ankara, TRMOB Yaynlar, No:33, 1995. APAK, Sudi, Trkiye ve Gelimekte Olan lkelerde Ekonomik stikrar Uygulamalar, Anahtar Kitaplar, 1993. Bankaclk ,Finans, nsan Kaynaklar ve Teknoloji Gazetesi,Kaytd ekonomi hacmi artyor mu?Say:3,2001. CLFFORD,Mark,Money Laundering:Underground EconomyBusiness in Korea,1992,Vol:10. Carson,C.S. 'The Underground Economy:An Introducton,'' Survey of Current
102
Business,May, 1984/a. ..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Adana, Mays, 2001. DERDYOK,T. (1993) ''Trkiyenin Kaytd Ekonomisinin Tahmini,'' Trkiye ktisat,Mays. DPT, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, Kaytd Ekonomi. EKN,Nusret,Kaytd Ekonomi Enforml stihdam,stanbul Ticaret Odas Yayn No:1995. ERGN, Ergl,Kara Para,Ocak 2002. FEGE, Edgar, The Meaning and Measurement Of Underground Economy, Cambridge University Press, 1989. FUSFELD, R.. Daniel, Economics: Principles of Political Economy, London, Scott, Foresman and Company, 1992. STANBUL TCARET ODASI, Kaytd Ekonomi ve Enformel stihdam , Yayn No:1995. JEFFRY. Franks,Unemployment n Spain:Caueses and RemadiesFinance And Development,1995, vol:3. KALA, Adem, Kayt d Ekonomiyi Tahmin Etmeye Ynelik almalarn Analizi, ktisat Dergisi, Say: 378.. KARAKOYUNLU, Ylmaz, Trk Ekonomisinde adalama Sreci, stanbul, Diyalog yaymlar, 1997. KAZGAN, Glten ve dierleri, Trkiyede Gelir Blm, Ankara.,1992. KILD,Yusuf;Kaytd Ekonominin Ulusal-Uluslararas Boyutu ve zm nerileri, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt 2, Say:2, 2000. LPSEY, R. ve dierleri, Economics, Harper Collins College Publishers, New York, 1993. MATTHEWS. K. The GDP Residual Error and The Black Economy, Applied Economics No:16, 1984. MC CROHAN,K.F and Smith, J.D. (1986) ''Journel of Marketing'' MRUS,Rolf veRodger S.Smith,Canadas Underground EconomyCanadian Business Review,1994,Vol:21 .
103
MONASH,Peter E,Brezilian Retailing Discount Merchandiser,Vol:30,1990. ZER,Hande,kaytd Ekonomi ve Trkiyedeki Boyut,M.. Sosyal Bilimler Enstits,Yksek Lisans Tezi,1998. ZSOY, Dilek, ''Sakl Ekonomi'', (Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1992). ZSOYLU, Ahmet Fazl, 2000'li Yllara Doru Trkiye'nin nde Gelen Sorunlarna Yaklamlar: Su Ekonomisi, stanbul, stanbul Ticaret Odas Yaynlar, 1998. Porter and Bayer (1984). RALPH, T. and Stone, Gerald W., Economics 5th Edition, New York, Harpers Collins College Publishers, 1993. SAYGILIOLU, Nevzat, lkemizde Vergi Kayplarnn Boyutlar ve llebilirlii, Vergi Dnyas, Say: 107, Ankara ,1990. STTCHER, Sharon, Women, Employment And The Family: Current Debates, London, Memillan, 1990. EKER,S. (1995) ''Kaytd Ekonominin Kapsam, Nedenleri ve Etkileri,'' Yaklam, say.25,Ocak. TANZ,Vito, Underground Economy New York, 1982. TEMEL,A.,imek,A.,Yazc,K. (1994) Kaytd Ekonomi: Tanm,Tespit Yntemleri ve Trk Ekonomisindeki Bykl,DPT,Ankara. TSK,ABne Kaytd alma Konusunda zlenen Politikalar ve Trkiye Asndan Deerlendirme, 2001. TRKYE ODALAR VE BORSALAR BRL,Ekonomik Form Dergisi,/1994. The Economist, Avrupann Hatalar kaytdn Patlatt Nisan 1998. World Development ndicators,Country profiles:Spain,World Bank,February 1997,Section 1of 49.
104

Kavramlar Tanimlar Ve Kayitdisi Ekonomi Modeli

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kavramlar Tanimlar Ve Kayitdisi Ekonomi Modeli

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BRNC BLM KAVRAMLAR, TANIMLAR VE KAYITDII EKONOM MODEL 1.

Carson,C.S. (1984/a) ''The Underground Economy:An Introducton,'' Survey of Current Business,May.

PDPOYD : Piyasa d-parasal olmayan-yasad kaytd ekonomiyi temsil etmektedir.

DPT, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, Kaytd Ekonomi, s. 12-13. 7

DPT, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, Kaytd Ekonomi, s.16-18. 8

DPT, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, Kaytd Ekonomi, s.20-21. 9

DPT, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, Kaytd Ekonomi, s.20-21. 10

Yeralt ekonomisinin unsurlar, Yar kaytl ekonominin unsurlar,

Kaytlara hi girmeyen ekonominin unsurlar,

zer, Hande, Kaytd Ekonominin Boyutlar ve Trkiye'deki Boyutlar, ss.11-12 16

Altu, F. Nuray, a.g.m., ss.40-41.

Altu, F. Nuray, a.g.m., ss.42-43.

zer, Hande, Kaytd Ekonominin Boyutlar ve Trkiye'deki Boyutlar, ss24-25

Akar, Yldrm, a.g.e., ss.27-40. 26

..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.12. 27

..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.s.12,13. 28

..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.s.13,14. 29

Apak, Sudi, a.g.e.s.33 ve Aydemir, inasi,a.g.e.s.s.47-49. 31

Umman, Nuri, Enflasyon Muhasebesi ve LAS 29 Semineri, 1998, stanbul.

Altu, Osman, a.g.e. s.s.343. 35

Derdiyok, Trkmen, a.g.e. s.343.

..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.s.14,15.

..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.s.15,16. 38

..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.s.16,17.

..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.s.17,18.

..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.19.

..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.s.19,20.

..ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Mays, 2001, Adana, s.s.20,21. 43

Altu, Osman, a.g.e., ss.94-95

zsoy, Dilek, a.g.e., s.23.

Aydemir, inasi, a.g.e, ss.24-27 46

Altu, Osman, a.g.e., ss.97-98 47

Aydemir, inasi, a.g.e., s.27. ve zsoy, Dilek, a.g.e., ss.21. 48

Kala, Adem, a.g.e., ss.52-67. Adil Temel ve dierleri, a.g.e., s.3.

Kala, Adem, a.g.m, ss.52-67 ve Dilek zsoy, a.g.e., ss47-48.

Osman Altu, a.g.e., s.94.

zsoy, Dilek, a.g.e, s.50. 55

Sayglolu, Nevzat, a.g.e., ss.23-48.

zsoy, Dilek, a.g.e., ss.68. 60

zsoy, Dilek, a.g.e., s.88. Temel, Adil ve dierleri, a.g.e., ss.20. 63

Orta ve Gney Amerika Slovakya lkeleri Guetemala 4060 ek Cumhuriyeti

Avusturya svire Trkiye Kaynak:

810 810 49.4

1-ABDDE KAYITDII EKONOM:

Tanzi,Vito,a.g.e.,ss.69-91 ve Altu,Osman,a.g.e.,ss 169-181

93$ 37$ 30$ 28$ 21$ 19$ 10$ 8$

The Economist, Avrupann Hatalar Kaytdn Patlatt, ,Nisan 1998,s 19.

3.3.) SPANYADA KAYITDII EKONOM:

World Development ndicators,Country profiles:Spain,World Bank,February 1997,Section 1of 49

Jeffry F. Franks,Unemployment n Spain:Caueses and RemadiesFinance AndDevelopment,1995, vol:3;ss 13-15

Monash,Peter E,Brezilian Retailing Discount Merchandiser,Vol:30,1990,ss36-41

Altu,Osman, Kaytd Ekonomi , Trkmen Kitapevi , stanbul , 1999 , ss.363-364

Ekin,Nusret , Kaytd Ekonomi Ve Enformel stihdam , TO , Yayn No:1995 s.17

Altu,Osman, Kaytd Ekonomi , Trkmen Kitapevi , stanbul , 1999 85

Ergin, Ergl , Trkiyede Kara Para Aklama , Ocak 2002 88

Altu,Osman, Kaytd Ekonomi , Trkmen Kitapevi , stanbul , 1999 ss.480-482

teselliekonomisine ynelik uygulama balar.

Carson,C.S. (1984/a) ''The Underground Economy:An Introducton,'' Survey of Current Business,May.

Derdiyok,T. (1993) ''Trkiyenin Kaytd Ekonomisinin Tahmini,'' Trkiye ktisat,Mays, s.54

zer, Hande, Kaytd Ekonominin Boyutlar ve Trkiye'deki Boyutlar, ss.9-10

zer, Hande, Kaytd Ekonominin Boyutlar ve Trkiye'deki Boyutlar, ss.11-12

Altu, F. Nuray, a.g.m., ss.40-41.

Economy, London, Scott,

Altu, F. Nuray, a.g.m., ss.42-43.