Gazi niv. Mh. Mim. Fak. Der.

Cilt 24, No 1, 63-72, 2009

J. Fac. Eng. Arch. Gazi Univ. Vol 24, No 1, 63-72, 2009

SNTERLENM TTANYUM ALAIMLARININ AINMA PERFORMANSI VE BAZI MEKANK ZELLKLERNN BELRLENMES

Bekir YALIN ve Remzi VAROL*
Mekatronik Eitimi Blm, Teknik Eitim Fakltesi, Sleyman Demirel niversitesi, 32260, Isparta, bekir@tef.sdu.edu.tr * Makine Mhendislii Blm, Mhendislik-Mimarlk Fakltesi, Sleyman Demirel niversitesi, Isparta (Geli/Received: 10.03.2008 ; Kabul/Accepted: 20.01.2009) ZET Endstriyel uygulamalarda titanyum (Ti), retilmesi zor ve pahal malzeme olarak nitelendirilir. Fakat, Ti alamlar zgl zelliklerinden dolay uak konstrksiyonlar ve implant retiminde yaygn olarak kullanlmaktadr. Ti alamlarnn dkm yntemleri ile imal edilmesi durumunda, talal ileme zorluklar ortaya kmaktadr. Maliyetin drlmesi ve talal ilemeyi en aza indirmek iin, toz metalrjisi yntemi tercih edilmektedir. Bu almada, uzay ve biyomedikal uygulamalarda sklkla kullanlan Ti-6Al-4V, Ti-5Al-2,5Fe ve Ti-6Al-7Nb alamlar toz metalrjisi yntemiyle, tek etkili kalp ierinde ortalama 530 MPa basnla preslendikten sonra, 1250C scaklkta koruyucu argon gaz atmosferi ve 10-4 torr vakum ortamnda sinterleme ilemi yaplmtr. Sinterleme sonras Ti alam numunelerde oluan sinter balar, gzenek tipi, Widmanstatten yapnn elde edilip edilemedii deneysel olarak aratrlmtr. Gzenek yapsnn anma ve eme dayanmna etkisini belirlemek iin anma ve eme deneyleri yaplmtr. Sonu olarak, dier alamlara gre Ti-6Al-7Nb alamnda oluan byk gzenekli ve dk sinter ba oluumuna sahip yap, anma ve eme dayanmn drmtr. Anahtar Kelimeler: Sinterleme, anma, widmanstatten yap, Ti alamlar, toz metalrjisi.

DETERMINATION OF THE WEAR PERFORMANCE AND SOME MECHANICAL PROPERTIES OF SINTERED TITANIUM ALLOYS
ABSTRACT Titanium in industrial applications has been described as costly material and difficult to manufacture. But, Ti alloys have been commonly used in aerospace constructions and implant production because of its specific properties. Machining difficulties are taken place incase of the manufacturing of Ti alloys by casting method. Powder metallurgy method for part production from Ti alloys is preferred for minimizing of production costs and machining difficulties. For this aim, Ti-6Al-4V, Ti-5Al-2,5Fe and Ti-6Al-7Nb alloys using in biomaterials and aerospace industries were produced from elemental powders by pressing at 530 MPa and sintering at 1250C temperature at protective argon gas atmosphere under 10-4 torr vacuumed. Pores structure, sinter neck formation, and widmanstatten structures were investigated experimentally. In order to determine of effect of the pores structure on wear and bending strength, wear and bending tests were performed. As a result, bigger porous and lower sinter neck formation of Ti-6Al-7Nb alloy than other Ti alloys decreased the wear strength and bending strength. Keywords: Sintering, wear, widmanstatten structure, Ti alloys, powder metallurgy. 1. GR (INTRODUCTION) paralara dntrlmesini amalayan bir imalat srecidir. zellikle Titanyum (Ti), Tantalyum (Ta), Niyobyum (Nb) ve Zirkonyum (Zr) gibi pahal malzemelerden ingot metalrjisi ile alam imal etmek, baz ayrm problemlerine neden olmakla birlikte alamlarn retilebilmesi durumunda ise

Toz Metalrjisi (TM) eitli metal ve seramik tozlarn imal edilmesi, karakterizasyonu ile bu tozlarn deiik sl ve mekanik deformasyon prensiplerinin uygulanarak birletirilmesiyle kullanl mhendislik

B. Yaln ve R. Varol

Sinterlenmi Titanyum Alamlarnn Anma Performans ve Baz Mekanik zelliklerinin Belirlenmesi

talal ileme, dvme gibi ikincil imalat srelerinin uygulama zorluklar ortaya kmaktadr. Bu imalat problemlerinin zm iin, toz metalrjisi nerilmektedir [1, 2]. Titanyum alamlarnn endstride hzla yaygnlamasnn temel nedeni, korozyon dayanm ve metale gre % 56 daha dk younlukta olmasna ramen yksek mukavemetli (spesifik mukavemet) yapya sahip olmasdr. Genel olarak endstriyel uygulamalarda titanyum alamnn seimi, mikro yap dnmne gre yaplmaktadr (izelge 1) [3]. Titanyum, scaklk ve alam elemanlarna gre iki allotropik kristal yapya sahiptir. 882.5C scakla kadar hegzegonal sk paket (HSP) yapya sahip faz ve bu scaklktan sonra hacim merkezli kbik (HMK) yapya sahip fazndan oluur. Ti alamlar, oda scaklndaki mikroyaplarna bal olarak faz, fazna yakn, / yarkararl faz veya yarkararl faz eklinde snflandrlmaktadr. alamlar, saf Ti alam ve Al, Sn gibi kararlatrc elementlerin ilavesiyle oluturulan alamlardr [4, 5]. / Ti alamlar, faznda yeterli faz kararlatrc elementlerin (Ta, V, Mo vs) ilave edilmesi ile imal edilmektedirler. kararlatrc elementi orannn artmasyla da yarkararl alam oluur. faz dnm, faz karalatrc elementlerin ilavesi ile salanabildii gibi, malzemenin faz dnm scaklna stlp bu scaklktan soutulmas ile de elde edilebilmektedir [6]. ekil 1de grlen widmanstatten yap dnm, soutma hzna bal olarak faz dnm scaklndan yava souma ile martenzit (widmanstatten) ve dnm faz (inemsi ), artan souma hzyla da kaba lamel faz olumaktadr [6]. eliklerde bilinen martenzitten farkl olarak, Ti alamlarnda kristal kafes siteminin arplmas ile dengelenmi bir pekleme karakteristiinin elde edilebilmesi iin Widmanstatten yap dnmnn gerekli olduu rapor edilmektedir [2]. Sinterlenmi Ti alamlarnda widmanstatten yap oluumu, sinterleme sl ileminin yava soutma ve
Alam Alamsz Ti ( alam) Ti-5Al2.5 Sn ( alam) Ti-6Al-2Sn-4Cr-2Mo (ya yakn) Ti-5.8Al-4Sn-3.5Zr0.7Nb0.5Mo-0.3 Si (ya yakn) Ti-6Al-4V (/) Ti-6Al-7Nb (/) Ti-5Al-2.5 Fe (/) Ti-6Al-2.5Sn-4Zr-6Mo(/) Ti-35Nb-5Ta-7Zr (Meta stabil ) Ti-13Nb-13Zr (/) Ti-13V-11Cr-3Al ()

ekil 1. Yava souma sonras olumu tipik Widmanstatten yap (martenzit dnm faz veya inemsi faz) [2]. (Widmanstatten structure after slow
cooling)

stma hznda yaplmasyla salanabilmektedir. zellikle Ti alamlarnda sinterleme ileminin, widmanstatten yapnn olumas ile birlikte sinter boyun mekanizmasnn geliimi iin daha kontroll yaplmas literatrde yaplan almalarda vurgulanmtr. Gden vd. (2005), biyomedikal uygulamalar iin Ti-6Al-4V toz metal kompaktlarn basma testleri almasnda, deformasyon hznn artmasyla basma mukavemeti ve ak gerilmelerinin her ikisinin de arttn bildirmilerdir [7]. Taneler aras blgelerde boluk birleimi ile mikro atlaklklar ve snek blgelerde krlmalar meydana geldiini ortaya koymulardr. Lin vd. (2005), Ti 7,5Mo dkm alam, CP Titanyum, Ti6Al4V ve Ti13Nb13Zr alamlarnnn yorulma davranlarn karlatrmal olarak aratrmlardr [8]. Cp Titanyum ve Ti-6Al-4V alamlarnn yorulma dayanmnn, Ti7,5Mo ve Ti13Nb-13Zr alamlarndan daha yksek olduunu, yorulma performans zerine gzenek morfolojisinin ve sinter boyun oluumunun etkili olduu sonucuna varmlardr. Archbold (1999), gzenekli kaplanm Ti6Al-4V ELI alamnn mekanik zelliklerine sinterleme scaklnn etkisi konulu yksek lisans tezinde, 150250 m partikl byklndeki tozlar kullanarak 1250C, 1275C, 1300C ve 1315C scaklklarnda 10-5 torr vakum ortamnda sinterleme yapmtr. Drt fakl
nemli Uygulama Alanlar Is deitirgeleri, kimyasal-ileme endstrisi. Jet motor ve trbin motor uygulamalarnda. Gaz trbin motorlarnda dvme ve haddeleme rnlerinde, uak d kaplama paralarnda. Maksimum 590oC scaklklardaki endstriyel uygulamalarda Ortopedik implant, gaz trbin diskleri, kimyasal ilem niteleri. mplant uygulamalarnda. mplant uygulamalarnda. Kompresr fan kanatklar ve gaz trbin motor uygulamalarnda. mplant uygulamalarnda. mplant uygulamalarnda. Yksek mukavemetli uak konstrksiyonda, misilleme uygulamalarnda.

izelge 1. Baz titanyum alamlarnn endstriyel uygulama alanlar (Some industrial applications of titanium alloys)
Karakteristik ekillendirilebilirlii ve kaynaklanabilirlii olduka yksek yi kaynaklanabilirlik ve kararllk, 480o scakla kadar kararl mukavemet Mkemmel srnme dayanm, yksek tokluk ve mukavemet Kaynaklanabilirlik, yksek scaklkta gelitirilmi yorulma dayanmlar Mkemmel yorulma dayanm, biyouyumluluk, 300C scakla kadar sl kararllk. Mkemmel biyouyumluluk, yksek mukavemet. Yksek mukavemet, biyouyumluluk. Yksek scaklkta uzun sreli yk tayc. Dk elastisite modl, biyouyumluluk. Dk elastisite modl, biyouyumluluk. yi kaynaklanabilen yksek mukavemetli.

64

Gazi niv. Mh. Mim. Fak. Der. Cilt 24, No 1, 2009

Sinterlenmi Titanyum Alamlarnn Anma Performans ve Baz Mekanik zelliklerinin Belirlenmesi

B. Yaln ve R. Varol

sinterleme scaklnda oluan sinter boyun temas ap ve alt malzeme ile kaplama arasndaki ara yzey geometrisini elektron tarama mikroskobu ile belirlemitir. Metalografik almas sonras, yorulma ve kayma mukavemetini nemli oranda etkileyen sinter boyun temas apnn, sinterleme scakl ile arttn tespit etmitir. 13001315C sinterleme scaklnda, sinter boyun temas apnn ok daha fazla arttn ileri srmektedir [9]. Ayrca, sinter boyun temas apnn artmasyla, yorulma ve kayma dayanmnda nemli bir artn salandn bildirmitir [9]. Bu almada, TM yntemiyle elementel tozlardan hazrlanan Ti-6Al-4V, Ti-6Al-7Nb ve Ti-5Al-2.5Fe alamlarndan numuneler imal edilmitir. Sinterleme sonras % younluk ve boyut deiimi ile birlikte sinter boyun oluumu, gzenek yaps metalografik olarak incelenmitir. Elde edilen numuneler ile eme, sertlik ve kuru kayma koullarnda anma testleri yaplmtr. Gzenek bykl-tipinin ve sinter ba oluumlarnn anma sonras arlk kaybna etkisi deneysel olarak tespit edilmitir. Bu sayede, ayn artlarda imal edilen farkl titanyum alamnn, gzenek yapsyla anma ve eme mukavemeti arasndaki iliki belirlenmitir. 2. MATERYAL METOD (MATERYAL AND METHOD)

ekil 2ada grlen sktrma kalb, deneylerde kullanlan tozlarn grnr younluk deerlerine ve imal edilecek numune geometrisine gre (ekil 2b) tasarlanmtr. farkl alamn temel elementi titanyum tozunun ham durumda kalp doldurma ykseklii, alt zmbann matris kalba giri mesafesi ve st zmbann ise ilk eksenleme giri mesafesi hesaplanmtr. Yksek mukavemetli Ti alam imal etmek iin yaklak % 90 teorik younluk deeri referans alnm ve ekil 3de grlen sktrma kalb ile literatr aratrmas sonras belirlenen [10] 530 MPa sktrma kuvveti uygulanarak presleme gerekletirilmitir. 2.2. Ham Toz Kompaktlarn Sinterlenmesi
(Sintering of Green Compacts)

2.1. Elementel Tozlarn Preslenmesi (Elementel

Powder Pressing)

Sinterleme ilemi, ilk olarak 5C/dak. stma hznda 400C scakla kadar yaplm ve bu scaklkta 20 dak. bekletilerek yalayc giderilmitir. Daha sonra, ayn stma hznda 1250C sinterleme scaklna stlp bu scaklkta iki saat sre bekletilerek sinterleme gerekletirilmitir. Sinterleme, argon (koruyucu gaz) ortamnda ve tp frn ierisinde 10-4 torr vakum ortamnda yaplmtr. Sinterleme srasnda altlk malzeme ile reaksiyonu nlemek iin, numuneler grafit plakalar zerinde sinterlenmitir. Numuneler, 5C/dak. soutma hz ile frn ortamnda oda scaklna kadar bekletildikten sonra d ortama alnmtr. 2.3. Younluk, Gzenek Morfolojisi ve Anm Yzeylerinin Karakterizasyonun Belirlenmesi
(Determination of Worn Surface Characterization, Porous Morphology, Density)

izelge 2, 3 ve 4te kimyasal bileimleri verilen, Ti6Al-4V alam ASTM Snf 5 standardna, Ti-6Al7Nb alam ASTM F 1295 standardna, Ti-5Al-2.5 Fe alam ise ISO Part 10 standardna gre hazrlanmtr. Her bir alam iin hazrlanan toz karmlar, konik kartrcda homojen bir ekilde 22 dev./dak. hzda 20 dak. sre ile kartrlarak hazrlanmtr.

mal edilen TM Ti alam numunelerin sinterleme ncesi ve sonras younluk lmleri Arimed metoduyla belirlenmitir. Sinterleme sonras ortalama % boyut ve younluk deiimi her bir alam iin be adet

izelge 2. Ti-6Al-4V alamn oluturan tozlarn kimyasal biliimi (Chemical composition of Ti-6Al-4V alloy)
Alam Eleman Arlk (%) Ergime Scakl (oC) Ortalama Toz Boyutu (m) Toz Morfolojisi Ti 90 1668 44 %70 Keli+ %30 kresel Al 6 660 63 Keli V 4 1910 44 Kresel Zn-S 0,6 120-124 40 Keli

izelge 3. Ti-6Al-7Nb alamn oluturan tozlarn kimyasal bileimi (Chemical composition of Ti-6Al-7Nb alloy)
Alam Eleman % Arlk (%) Ergime Scakl (oC) Ortalama Toz Boyutu (m) Toz Morfolojisi Ti 87 1668 44 %70 Keli+ %30 kresel Al 6 660 63 Keli Nb 7 2477 44 Kresel Zn-S 0,6 120-124 40 Keli

izelge 4. Ti-5Al-2.5Fe alamn oluturan tozlarn kimyasal bileimi (Chemical composition of Ti-5Al-2.5Fe alloy)
Alam Eleman Arlk (%) Ergime Scakl (oC) Ortalama Toz Boyutu (m) Toz Morfolojisi Ti 92.5 1668 44 %70 Keli+ %30 kresel Al 5 660 63 Keli Fe 2.5 1538 44 Keli Zn-S 0,6 120-124 40 Keli

Gazi niv. Mh. Mim. Fak. Der. Cilt 24, No 1, 2009

65

B. Yaln ve R. Varol

Sinterlenmi Titanyum Alamlarnn Anma Performans ve Baz Mekanik zelliklerinin Belirlenmesi

(a)

(b) ekil 2. Sktrma kalb konstrksiyonu (a) ve numune geometrisi (b). (Pressing die construction and specimens geometry) numune zerinden lmler alnarak tespit edilmitir. Boyutsal lmler, 0,01 mm hassasiyetinde mikrometre ve 0,02 mm hassasiyetinde kumpaslar ile belirlenmitir. Mikroyap incelemeleri iin, her bir alamn numune n hazrlk aamasnda, 400, 600, 800, 1250 ve 2000 numara zmpara ile zmparalanm ve elmas macun ile parlatma ilemi yaplmtr. Dalama svs olarak % 10 HF, % 5 HNO3 ve % 85 H2O kullanlmtr. TM ile imal edilen farkl Ti alamnn mikroyaplarnn incelenmesi iin Olympus Bx51 model polarize optik mikroskop ve ZEISS marka Supra 50 VP model Taramal Elektron Mikroskobu (SEM) kullanlmtr. Mikroskobik incelemelerde, ilk olarak her bir Ti alamn oluturan elementlerin yapda homojen olup olmad, gzenek morfolojisi ve daha sonra da anan yzeylerin karakteristikleri belirlenmitir. 2.4. Eme Deneyi ve Sertlik Testleri (Bending Strength
and Microhardness Tests)

oluumunu engellemek iin mesnetlerin temas blgelerinde radys oluturularak nlem alnmtr. Numunelerde krlma olana kadar F yk sabit bir hzla arttrlmtr.

2.5. Anma Deneyleri (Wear Tests)

TM Ti numunelerin anma performanslar ekil 4de sistematii verilen pin-on-disk srtnme ve anma test nitesinde tespit edilmitir. Andrc disk olarak kullanlan DIN 1.2379 sertletirilmi souk i takm eliine kar kuru srtnme durumunda 75 N ykleme ve 0,25 m/s disk dnme hzyla, toplam 2400 m. srtnme mesafesi uygulanarak ve her 400 m.de arlk kayb (g) llerek belirlenmitir. 2400 m toplam srtnme mesafesinde, sinterlenmi TM titanyum alamlarnn ktle kayb llerek karlatrlm ve daha az anan alam tespit edilmitir.

farkl TM Ti alam iin beer numune zerinden mikrosertlik lmleri yaplmtr. Mikrosertlik lme ilemleri Metkon MH3 marka mikrosertlik cihaznda vickers ucu kullanlarak, 200 g yk 20 s. uygulanarak yaplmtr. Eme deneyleri Controls (Milano) marka, 3000 kgf. maksimum yk kapasitesine sahip eme cihaznda yaplmtr. Her bir Ti alamnn apraz krlma mukavemeti karakterizasyonu be numune ile belirlenmitir. MPIF 35-41 standardna gre [11], ekil 3de verilen ve iki noktadan mesnetlenerek tek noktadan eme yknn uygulanabilmesi iin aparat imal edilmitir. Mesnetlerde kesme gerilmesi

ekil 3. Eme deney dzenei ve numunesi

strength test setup and test specimen)

(Bending

66

Gazi niv. Mh. Mim. Fak. Der. Cilt 24, No 1, 2009

Sinterlenmi Titanyum Alamlarnn Anma Performans ve Baz Mekanik zelliklerinin Belirlenmesi

B. Yaln ve R. Varol

ekil 4. Pin-on-disk srtnme ve anma test dzenei (Pin-on-Disc friction and wear test setup) 3. DENEY SONULARI (EXPERIMENTAL RESULTS) 3.1. Sinterleme Sonras Younluk-% Boyut Deiimi (Density and % Dimension Alterations after
sintering)

3.2. Eme Mukavemeti ve Mikrosertlik Deerleri

(Bending Strength and Micro Hardness Values)

Be numune ile belirlenen sinterleme sonras ortalama % boyut deiimi ve younluk deerleri ekil 5de verilmitir. Sinterleme sonras be numune ile tespit edilen younluk-% boyut deiimine gre, Ti-6Al-7Nb alamnda ortalama %-0,5 boyutta ekme gzlenirken, dier iki alamda ise bu deer ortalama %-2 mertebesinde olduu grlmtr. Makroskobik olarak daha fazla boyutsal ekme meydana gelen Ti6Al-4V ve Ti-5Al-2,5Fe alamlarnda, Ti-6Al-7Nb alamna gre sinter mekanizmasnn daha iyi gelitii hakknda ilk bilgi elde edilmitir.

Eme deneyi ile krlan numunelerin eme dayanmlar ekil 6-a.da verilmitir. Toz metal paralarda imal edilen paralarn sertlik ve eme dayanm gibi mekanik zellikleri, her preslemede farkllk gsterebilmektedir. Bundan dolay, her bir alamn ortalama sertlik ve eme mukavemet deerleri beer numune ile tespit edilmitir. Her bir alam iin eme mukavemeti aadaki forml ile hesaplanmtr:
e
3 F L 2 b h 2
(1)

ekil 5. Sinterleme sonras younluk deeri ve % boyut deiimi arasndaki iliki. (Relation between density
and % dimension change)

e, eme mukavemeti (MPa), F krlmay oluturan eme yk (N), L numunenin boyu (mm), b numunenin eni (mm) ve h ise numunenin ykseklii (mm)dir. ekil 6a incelendiinde, Ti-6Al-4V alam ayn sinterleme koullarnda daha eme mukavemetine sahip olduu grlr. Sinterleme sonras dk younluk deerine sahip Ti-6Al-7Nb alam, Nb ilavesi ile beklenen yksek eme mukavemetini salamamtr. Mukavemet deerinin dk olmas, % boyut deiimin dk olmasyla dk younluk deerine sahip olmasndan kaynakland dnlmektedir. Ti-5Al-2.5Fe alamnda ise beklenilen mukavemet deerine ulalmtr. Ti-6Al-4V alam ortalama 380 HV sertlik deerine sahip iken, Ti-5Al-2,5Fe alamnda ise ortalama 280 HV sertlik deeri elde edilmitir. Ti-6Al7Nb alamnda ise, ortalama 330 HV sertlik deeri olduu ekil 6bde grlmektedir.

Gazi niv. Mh. Mim. Fak. Der. Cilt 24, No 1, 2009

67

B. Yaln ve R. Varol

Sinterlenmi Titanyum Alamlarnn Anma Performans ve Baz Mekanik zelliklerinin Belirlenmesi

alamnda, anma dayanm dier alamlara gre dk olduu tespit edilmitir. Ti-5Al-2,5Fe alamnn mikrosertlii Ti-6Al-7Nb alamna gre yaklak % 12 dk olmasna ramen, daha yksek younluk deeri ile daha iyi anma performans gstermitir. 3.4. Mikroyap ve Krk Yzey Analizleri
(Microstructure and Fracture Surface Analyses)

Anma performanslarnn ve mukavemet deerlerinin daha iyi yorumlanabilmesi iin, gzenek morfolojisi, eme deneyi sonras krlan numunelerin krk yzeyleri incelenmitir. Alamlarn mikroyaplar, oluan gzenek morfolojisi ekil 8de ve yaplarn EDS analizleri ekil 9da verilmitir. ekil 8ada grld gibi, anma dayanm ve % boyut deiimi (shrinkage) dk olan Ti-6Al-7Nb alamnda, yaklak 60 m gzenek bykl, karmak gzenek ekli ve dalm ve daha az sinter ba oluumu gzlemlenmitir. Gzenek byklnn artmasyla anma dayanmnn dt mikroskobik analizlerde grlmtr. Dier iki alamda ise uygun sinter mekanizmas gzlemlenmi olup, yaklak 40 m gzenek bykl ve kresele yakn gzenek yaplar ile benzer anma karakteristii ve % boyut deiimi tespit edilmitir. Sinterleme sonras dk % boyut deiimi ile gzenek byklnn artmas ve buna paralel olarak Ti-6Al-7Nb alamndan beklenen daha yksek anma performans ve eme mukavemeti salanamamtr. Gzeneklerin kresele yakn ve sinter balarn youn olmas ile anma dayanmnn iyiletii gzlemlenmitir. Eme deneyi ile krlan numunelerin krk yzeylerinden alnan EDS analizlerine gre, her bir alamn mikro yaplarnn homojen olduu ekil 9da grlmektedir. EDS analizleri, sinterleme ortamnn safln ve homojen alamn salanabildiini ortaya koymaktadr. Ayrca, krlmann heterojen yapdan kaynaklanmad da EDS analizleri ile ortaya konulmutur. Balangta, elementel olarak hazrlanan alamlar, sinterleme sonras herhangi bir elementle reaksiyona girmemi ve homojen Ti alamlar retilebilmitir. Eme ile krlan numune yzeyinde, herhangi bir imprite veya heterojenite olumad, alamlarn EDS analizleri ile tespit edilmitir. Ayrca, belirlenen sinterleme artlarnda, allan Ti alamlarnda literatre [2] benzer widmanstatten yapnn elde edilebildii ekil 8de grlmektedir. Emeye tabi tutulan Ti-6Al-4V alamnda youn sinter ba oluumu ve gzeneklerin kresel forma dnt ekil 10cde grlmektedir. Krlma ounlukla taneler aras sinter balarda meydana gelmitir. Ti-6Al-7Nb alamnda ise, karmak ekil ve daha byk gzeneklerden dolay tanelerde ayrma meydana gelmitir (ekil 10a). Ayrca, sinter ba oluumunun zayf olmasyla birlikte byk
Gazi niv. Mh. Mim. Fak. Der. Cilt 24, No 1, 2009

ekil 6. Sinterlenmi Titanyum Numunelerin Eme Mukavemeti (a), Mikrosertlik Deerleri (b) (Bending
strength and microharness value measured these sintered Ti Alloys)

3.3. Kuru Kayma artlarnda Anma Performans

(Wear Performance Under Dry Sliding Conditions)

Kuru kayma artlarnda yaplan pin-on-disk anma deneylerinde, Ti-6Al-7Nb alam dk anma performans gsterirken, yksek mukavemetli Ti-6Al4V alam en az arlk kayb ile yksek anma performansna sahip alam olarak nitelendirilmitir. Ti-5Al-2.5Fe alam ise Ti-6Al-7Nb alamndan daha yksek anma performansna sahip olduu ekil 7de grlmektedir. Ti-6Al-4V alam, 2400 m. kayma mesafesi sonras 0,032 g. arlk kayb ile yksek anma performansna sahipken, Ti-6Al-7Nb alamnda ise 0,084 g. arlk kayb gzlemlenmitir. Ti-5Al-2,5Fe alamnda ise, 2400 m. srtnme sonras toplam 0,048 g. arlk kayb meydana gelmitir. Anma deerlerinin younluk artna bal olarak gelitii grlmtr. Dk ekme payna sahip Ti-6Al-7Nb

ekil 7. TM Ti alamlarnn srtnme mesafesi ve arlk kayb (Sliding distance and weight lose for PM Ti alloys)
68

Sinterlenmi Titanyum Alamlarnn Anma Performans ve Baz Mekanik zelliklerinin Belirlenmesi

B. Yaln ve R. Varol

ekil 8. Alamlarn mikro yaps ve gzenek morfolojisi, Ti-6Al-7Nb (a), Ti-6Al-4V (b), Ti-5Al-2,5Fe (c)
(Microstructure and pores morphology of Ti alloys)

gzenek oluumu ekil 10bde grlmektedir. Bu durum, taneler aras ba mukavemetini drerek, eme durumunda daha dk eme mukavemetine neden olmutur. Sinter difzyon mekanizmas youn bir ekilde gelien Ti-5Al-2.5Fe alamnda ise kresel formda ve daha kk gzenek ve sklkla sinter balarnda krlma meydana gelmitir ve youn sinter ba oluumu ekil 11ada gzlemlenmektedir. SEM analizleri, Ti-6Al-7Nb alamnda oluan sinter mekanizmasnn dier alamlara gre elverisiz olduunu ortaya koymutur (ekil 10b). Anma performansn ve eme mukavemetini arttrmas beklenen Nb ilavesi, sinter difzyonunun elverisiz bir ekilde olmasndan dolay dier alamlara gre dk mukavemet ve anma performansna neden olmutur. 3.5. Anm Yzeylerinin Analizi (Worn Surface Analyses) Pin-on disk anma deneyine tabi tutulan sinterlenmi titanyum alamlarnn anm yzey karakteristii anma izik younluu ve tipine bal olarak belirlenmitir ve bu durum ekil 11de grlmektedir.

ekil 9. Alamlarn eme deneyi sonras krk yzeylerinden alnan EDS analizleri, Ti-5Al-2.5Fe(a), Ti-6A-7Nb(b), Ti-6Al-4V (c). (EDX analyses from fracture
surface after bending test for sintered Ti alloys)

Gazi niv. Mh. Mim. Fak. Der. Cilt 24, No 1, 2009

69

B. Yaln ve R. Varol

Sinterlenmi Titanyum Alamlarnn Anma Performans ve Baz Mekanik zelliklerinin Belirlenmesi

ekil 10. Eme deneyi sonras elde edilen krk yzey analizlerinin SEM mikroskobunda analizleri a) Ti-5Al2.5Fe, b) Ti-6Al-7Nb, c)Ti-6Al-4V (c) (Fracture surface analyses for Ti-5Al-2.5Fe, Ti-6Al-7Nb and Ti-6Al-4V alloys)

ekil 11. Anm yzeylerin optik mikroskopta grnts, Ti-6Al-4V (a), Ti-6Al7Nb (b), Ti-5Al-2.5Fe (c)
(Image of the worn surface at optical microscope)

70

Gazi niv. Mh. Mim. Fak. Der. Cilt 24, No 1, 2009

Sinterlenmi Titanyum Alamlarnn Anma Performans ve Baz Mekanik zelliklerinin Belirlenmesi

B. Yaln ve R. Varol

Btn alamlarda abraziv anma mekanizmas gzlemlenmitir. Toplam 2400 m. srtnme mesafesi sonras Ti-6Al-4V alam, dier alamlara gre daha az anma meydana gelmitir. Bu alamda, numunede oluan izikler daha yzeysel ve ince formda gelimitir. Ti-6Al-7Nb alamnda ise, anm yzeydeki izikler daha derin ve kaln bir ekilde olutuu ekil 11bde grlmektedir. Ti-6Al-7Nb alamnda oluan karmak ekilli ve byk gzenekli yap, yzeylerde anmay younlatrmtr. Sinter balarnn zayf olmas ile ilikili olarak da oluan abraziv anma mekanizmasnn younlat gzlemlenmitir. Ti-5Al-2.5Fe alamnda, Ti-6Al-4V alamndan yksek, Ti-6Al-7Nb alamndan ise dk ktle kayb meydana gelmitir. Bu alamda anm yzeylerdeki izlerin oluumu da, ktle kayb ile uyumlu olduu ekil 11bde grlmektedir. Ti5Al-2.5Fe alamnda, mikrosertlik deerinin dk olmasndan dolay ksmen adheziv anma mekanizmas olumakla birlikte abraziv anma da meydana gelmitir. Bu alamda, abraziv izikler Ti6Al-7Nb alamna gre daha ince, Ti-6Al-4V alamna gre daha kaba bir formda olumutur (ekil 11c). 4. SONULARIN YORUMLANMASI (DICUSSION
OF RESULTS)

leri mhendislik malzemesi olarak bilinen titanyum alamlarnn toz metalurjisi yntemiyle imal edilebilmesi iin yaplan bu deneysel almada, gzenek yapsnn anma ve baz mekanik zelliklere etkisi aratrlmtr. Bu amala, Ti-6Al-4V, Ti-6Al7Nb ve Ti-6Al-2.5Fe alamlar ile TM yntemi kullanlarak numuneler imal edilmi ve mikrosertlik, eme ve kuru kayma artlarnda anma deneyleri gerekletirilmitir. ekil 8 ve ekil 10da grlecei zere, TM malzemelerde eme dayanm gzenek ekli ve bykl ile dorudan ilikilidir. Ti-6Al-7Nb alam daha byk ve karmak ekilli gzenekler dolay, eme durumunda mukavemet deerinde belirgin d gzlenmitir. Dier iki alamda ise birbirine yakn eme mukavemeti tespit edilmitir. Ti6Al-7Nb alamnda tespit edilen daha byk ve karmak ekilli gzenek oluumu ile dier alamlara gre daha youn abraziv anmaya maruz kald ekil 11bde ak bir ekilde grlmektedir. Makroskobik anlamda, Ti-6Al-7Nb alam iin % boyutsal ekme ile ngrlen dk sinter ba oluumunun elverisizlii, SEM analizleri ile tespit edilen byk gzenekli yap ve bir dorultu boyunca gelimemi sinter balar ile de ak bir ekilde grlmtr (ekil 8a). Bu yap, Ti-6Al-7Nb alamnn hem mukavemetini hem de anmaya dayanmn drmtr. mal edilen Ti alamlarnda literatrle [12, 13, 14] uyumlu sertlik deerleri elde edilmi ve Ti-5Al-2.5Fe
Gazi niv. Mh. Mim. Fak. Der. Cilt 24, No 1, 2009

alamnn sertlii Ti-6Al-7Nb alamna gre daha dk fakat kresel ekle yakn ve gzeneklerin daha kk olmasyla anma dayanmnn daha yksek olduu ekil 8de verilen kayma mesafesi-ktle kayb grafiinde grlmektedir. Sertlii Ti-5Al-2.5Fe alamna gre daha yksek olan Ti-6Al-7Nb alamnda, daha byk gzenek oluumu ile yksek sertlie ramen dk anma performans grlmtr. Bunun temel nedeni, zayf sinter ba oluumundan dolay yapdan sert partikllerin kolayca ayrmas ve disk ile numune arasnda abraziv etkiyi arttrd dnlmektedir. Ti-6Al-7Nb alam anm yzey morfolojisi incelendiinde (ekil 11b), Ti-6Al-4V alamna gre (ekil 11a) daha derin ve geni abraziv iziklerin meydana geldii grlr. Derin ve geni abraziv iziklerin, Ti-6Al-4V alamna gre daha fazla ktle kayb meydana geldiini ortaya koymaktadr. Dolaysyla, TM Ti alamlarnda anma dayanm gzenek byklnn artmasyla azalmtr. Anma deneyinde, mikrosertlik deerinin dmesiyle adheziv anma mekanizmas (ekil 11c), sertliin artmasyla da abraziv anma mekanizmas (ekil 11b) etkili olmutur. Ti-6Al-7Nb ve Ti-6Al-4V alamnda yksek mikrosertlikten dolay abraziv anma mekanizmasnn, Ti-5Al-2.5Fe alamnda ise dk mikrosertlikten dolay abraziv anma ile birlikte adheziv anma mekanizmann da olutuu ekil 11cde grlmektedir. ekil 11a ve ekil 11bde grlecei zere, abraziv anma, numune sertliinin artmasyla disk ile numune arasna giren sert partikllerin oluturduu abraziv iziklerden olumaktadr. Ancak, Ti-5Al-2.5Fe alamnda dier alamlara gre sertliin dk olmas, abraziv iziklerle birlikte lokal ktle kaybnn olutuu blgelerde de adheziv anma mekanizmasnn etkili olduu ekil 11cde grlmektedir. Aslnda, bu alamda abraziv ve adheziv anmann birlikte olutuu karmak (catastrophic) anma ile ktle kayb meydana geldii de sylenebilir. SEM analizleri ile tespit edilen byk ve karmak ekilli gzenekli yapya sahip Ti-6Al-7Nb alamnda, sinter mekanizmansn iyi gelimedii anlalmaktadr. Henriques vd. (2001) yaptklar almada, Ti-6Al7Nb alamnda 1300C scaklkta sinterleme ile Widmanstatten yapnn gelimeye baladn ve Nb elementinin 1500C scaklkta sinterleme ile difzyon mekanizmasnn elverili olduunu rapor etmilerdir [15]. Liu vd. (2006), sinterlenmi titanyum esasl alamlarda 1250 o C scaklkta sinterleme sonras % 1,5 ve %-2,5 aralnda lineer bir boyutsal klme olabileceini ifade etmilerdir [8]. Bu almada da, Ti-6Al-4V ve Ti-5Al-2.5Fe alamlarnda sinterleme sonras ortalama %-2 boyut deiimi gzlenirken, Ti6Al-7Nb alamnda % -0,5 boyutta ekme olduu ekil 6da grlmektedir. Sinterleme sonras daha dk % boyutta azalma ile daha az sinter ba oluumuna ve byk gzenekli yapya sahip Ti-6Al-

71

B. Yaln ve R. Varol

Sinterlenmi Titanyum Alamlarnn Anma Performans ve Baz Mekanik zelliklerinin Belirlenmesi

7Nb alamnda, dk eme mukavemeti ve anma performans tayin edilmitir. 5. SONU (CONCLUSION) Ayn presleme ve sinterleme koullarnda imal edilen farkl titanyum alamnda anma dayanm, sertlik ve eme mukavemet deerleri elde edilmitir. Yaplan deneysel alma ile aadaki sonular kartlmtr: Sinterleme sonras gzenekli paralarda anma dayanmn gzenek bykl ve ekli etkilemektedir. Kresel ekle yakn ve kk gzenekli yapnn anmaya dayanmnn yksek olduu sylenebilir. Makroskobik anlamda sinterleme sonras % boyut deiimi, sinterlemenin elverili olup olmad konusunda ilk bilgiyi vermektedir. Ti-6Al-4V ve Ti-5Al-2.5Fe alamlarnda olduu gibi, daha yksek boyutsal klme ile daha youn sinter ba oluumunun gerekletii ekil 11de grlmektedir. Ti-6Al-7Nb alamnda olduu gibi, sinterleme sonras byk gzeneklere sahip yaplarda gzenek bykl, taneler aras balarn mukavemetini drmesiyle dk eme mukavemeti ve srtnme durumunda ise kolay ayrmadan dolay abraziv etkiyi arttrd sonucuna varlmtr. Alamlarda sertliin artmasyla abraziv anmas, azalmasyla da adheziv anma (yapma eilimi) younlamaktadr. Titanyum alamlarnda sinterlemenin vakum ve koruyucu gaz atmosfer ortamnda yaplmasyla kimyasal olarak homojen yaplar elde edilebilir. Bu alamlarda, 5C/dak. stma-soutma hznda yaplan sinterleme ileminin, gerekli Widmanstatten yap dnmn salad sylenebilir. Metalografik almalar sonras, Ti6Al-7Nb alamnda gzlemlenen zayf sinter ba oluumu ve byk gzenekli yap, literatrle [15, 16] uyumlu olarak bu alamda 1250C scaklkta sinterlemenin elverili olmadn ortaya koymutur. TEEKKR (ACKNOWLEDGE) almay destekleyen TBTAK ve SD BAP birimine teekkr ederiz. KAYNAKLAR (REFERANCES) 1. 2. ASM Metals Handbook, Powder Metallurgy and Applications, Vol. 7, ASM International, USA, 1998. Donachie, M.J., Titanium a Technical Guide, The Material Information Society, Second Edition, USA, 2000.

3.

5.

6. 7.

8.

9.

10. 11. 12.

13. 14.

15.

16.

Titanium Industries, 2006. nternet Sitesi.http://www.titanium.com/titanium/applics. cfm. Eriim Tarihi: 12.07.2006. 4. Leyen, C., Peters, M., Titanium and Alloys, Fundamentals and Applications, Wiley-Vch, Kln, Gemany, 2003. ASM Metals Handbook, Properties and Selections: Nonferrous Alloys and SpecialPurpose Materials, Vol. 2, ASM International, USA, 1991. Erdoan, M, Mhendislik Alamlarn Yap ve zellikleri, 2. Baskdan eviri, Cilt 2, Ankara, 2001. Gden, M., elik, E., Akar, E., etiner, S., Compression Testing of a Sintered Ti6Al4V Powder Compact for Biomaterials Applications, Materials Characterization, 54, 399-408, 2005. Lin, W.C., Ju, P.C., Chern Lin, J.H., A Comparison of the Fatigue Behavior of the Cast Ti 7.5Mo with Cp Titanium, Ti-6Al-4V and Ti13Nb-13Zr Alloys, Biomaterials, 26, 18992907, 2005. Archbold, J., Sintering Temperature Effects on the Mechanical Properties of Porous-Coated Ti6Al-4V ELI Alloy, Master Degree of Applied Science, Graduate Department of Metallurgy and Material Science, University of Toronto, Canada. 90-106, 1999. Froes, F.H., Eylon, D. and Bombergers Eds., Titanium Technology: Presents Status and Future Trends, TDA, Dayton, OH, 1985. MPIF Standard 35, Materials Standards for P/M Structural Parts. MPIF,USA, 2000. Aoki, T., Okafor, I.C.I., Watanabe, I., Hattori, M., Oda, Y. And Okabe, T., Mechanical Properties of Cast Ti-6Al-4V-XCu Alloys, Journal of Oral Rehabilitation, 31, 1109-1114, 2004. Niinomi, B., Mechanical Properties of Biyomedical Alloys, Materials Science and Engineering A 243, 231-236, 1998. Vinicius, A.R., Henriques, Bellinati, E.C., Silva, C.R.M., Production of Ti-6Al-7Nb Alloy by Powder Metallurgy, Journal of Materials Processing Technology, 118, 212-215, 2001. Henriques, V.A.R., Campos, P.P., Cairo, C.A.A., Bressiani, C.J., Production of Titanium Alloys for Advanced Aerospace Systems by Powder Metallurgy, Material Research, 8 (4), 443-446, 2005. Yaln, B., Toz Metalurjisi Yntemiyle mal Edilen Ti Alam mplantlarn Temel zelliklerinin Aratrlmas, SD., Fen Bil. Enst., Makine Mhendislii A.D., Isparta, 2007.

72

Gazi niv. Mh. Mim. Fak. Der. Cilt 24, No 1, 2009