2 LENO Kla’ak Semanal 28 Outubru 2008

ka husi partido seluk. Agora ida be’e halo sala

Mario Viegas Carascalao, ne’e individu nia tenki sofre konsikuensias. Se
ita hakarak konstrui ita nia rai.

HAU SEI LLA

A SAI VISE PM AATU
TU KOA FIT
KOA A
FITA
Entaun tuir ita boot nia hakarak
atu tur iha estrutura governu ne’e
atu halo mudansa ba iha governu para
hadia sala sira ne’ebe oras ne’e
Prezidenti Partido Sosia Demokrta (PSD) atual Deputadu Parlamentu Nasional Ir. Mario akontese iha governu laran?
Viegas Carrascalao hateten nia sei lasai Vice Primieru Ministru para ba kua fita deit se Sim, hau bele hadia. Tanba ne’e mak
wainhira la kria kondisaun hodi nia halao servisu atu hadia mekanismu ne’ebe nakslak iha hau hateten se hakarak hau atu ajuda tenki
governu AMP nia laran. fo kondisoens balu ne’ebe ke hau bele,
ne’ebe tuir hau nia hatene para ajuda atu
governu ida ne’e ka ba governu seluk.

J
ornalista Jornal Semanal kla’ak ida ba governador Portugal para hasai tiha ema husi partidu liur, hau Hanoin la iha pro- hakarak bolu hau atu ajuda hau prontu
Danu Freitas foin dau-dauk halao nia. Governador ne’e fo komentario ida blema. Importante mak governu ne’e iha tamba ajuda ne’e laos atu ajuda ema
intervista espesial ho deputadu Ir. hanesan ne’e, se hau konkorda tiha ho ita dignidade no lao ba oin. Importante ema maibe ajuda oinsa hadia ita nia rain, agora
Mario Carrascalao atual ne’e deputadu bo’ot hasai tiha nia o mak fo han nia familia be tur iha estrutura governu ne’e tenki atu sai ulun taka naran deit kuandu iha
Parlamentu Nasional konaba nia hanoin ba ka. Pois hau dehan diak liu hasai tiha nia h a l a o governu nia p r o g r a m a . korupsau hau hateten la iha se nune’e diak
planu Primeiru Ministru Xanana Gusmao tanba hau lakohi hare ema koruptu ida liu lalika konta ho hau, lalika tamba ba
ne’ebe atu halo remodelasaun ba estrutura servisu ho hau. Hau hasai duni. Iha informasaun balu ke hateten iha hau buat sira ne’e sagradu.
governu AMP. Atu hatene klean, tuir mai Xanana mos hanesan ne’e, to’o agora remodelasaun estrutura governu ne’e ita bo’ot
ami hatun intervista kompletu. ita la hare funsionariu ida mak hetan mosseihetanfatinihagovernukarikidane’elos? Tuir ita boot nia hakarak ne’e wainhira
Foin daudaun Primieru Ministru Koalia demisaun, koruptu sira ne’e barak hela iha Hau hakarak hateten hau nunka sei simu atu tur iha estrutura para atu hadia
ona atu halo remodelasaun ba estrutura governu nia laran. Ita lalika ba buat bo-bot kargu ida hanesan II vice Primeiru Ministru. mekanismune’ebeohinlorornsentiladunlos?
governu AMP, partidu PSD mos involve sira ixemplu ita ba deit oficina sira. Wainhira Tanba Konstituisaun la kolia ba primieru ka Sim, hau nia hakarak ne’e oinsa hadia
an iha governu AMP. Oinsa ita nia hare hau ba husu, ofisina sira hateten membru segundu vice Primieru Ministru. Konstitusaun administrativu, kria hanesan estruturas luta
ba planu remodelasaun ne’e? g o v e r n u hateten kontra korupsaun para ema labele naok
Remodelasaun ne’e depende ba avaliasaun s i r a deit iha osan estado nia, ne’e sa hau kontenti,
ne’ebe PM mak hare. Agora ema barak koalia k u a n d u v i c e tamba wainhira kampanha ba eleisaun hau
kona ba kestaun korupsaun. Prontu ita koalia mai hadia Primieru hateten ona katak hau mak sai PM karik
tuir saida mak indikasoens iha. Mas indikasoens k a r e t a Minsistru atu halo ponte husi Farol to’o Bekora para
ne’e la to’o, kuandu iha indikasoens la iha ruma iha rua. La ema ba Bekora ne’e lao lalais liu, ne’eduni
evidensia forte. Ita tenki halo avaliasaun se buat ne’e ami hateten hau hanoin se hau bele hadia ida ne’e hau
ne’e los. Se deit ka parte ida ne’ebe deit tenki d e h a n i d a bele tamba wainhira hau sai governador
ses hodi fo fatin ba ema seluk ne’e mak tuir f o l i n primieru iha ne’e Timor nudar provincial ida ne’ebe
remodelasaun.Mas ita la halo avaliasaun h a n e s a n k a korupsaun ki’ik liu husi Indonesia
indikasoens ne’ebe ke iha ona ne’e. Ema kontinua n e ’ e segundu tomak.Ita atu halakon korupsaun ne’e
aproveita i depois ida be lao ne’e mak kultura i x e p m l u n e ’ e primeiru tenkii rona uluk povu, tamba povu
de impunidade. Komesa hanoin katak halao buat $.1000.00 duni ke ne’e mak hetan prevelisu (kerugian) bo’ot
saida deit la hetan kastigu ne’e nunka hetan sira hatan hateten liu mak povu, laos ita atu husu povu ne’e
konsekuensias. Ne’e mak ita tenki evita. lae diak liu hau atu para fo evidensia ne’e lae, tamba wainhira
ita bo’ot t a m a povu koalia ona katak iha ne’e korupsaun
Entaun tuir ita boot nia hanoin presiza tau dois i h a iha neba korupsaun ne’e karik iha ona buat
iha remodelasaun ba governu AMP ka lae? mil dolar segundu ruma, ahi suar iha tamba iha duni ahi, se
Normalmente iha rai ne’ebe deit kuandu deit e vice PM ita investiga didiak bele kazu ida rua tolu
governu ida to’o ona tinan ida tenki hare duni m o s l a l i k a ita bele hetan I importante mos ita la bele
governu ne’e produtivu ka lae. Sasan sira lao ka hanesan ba hola komputador ida iha loja koalia ho hau ba. Hau la buka atu sai vice ba rona ita nia maluk deit, tenki rona mos
lae. Programa sira implementa ka lae. Orsamentu folin 700.00 dolares hanesan ne’e sira Primieru Ministru ida ka rua. PM mos hau la ema barak foin ita tais katak situasaun
implementa ho diak ka lae. Ministru sira ne’e nia hateten tau deit 16 mil dolar. ne’e foin mak buka. Husik ba hau servisu iha fatin ne’e. Ba hanesan ne’e, se ita hakarak rona deit ita
integridade sei iha ka lae. Ita mos labele premite buat ki’ik oan deit. Seidauk ida ba bobot ne’e. hau la iha problema. Ba hau ne’e sasan hotu- nia bawahan sira iha kraik ne’e tuir Inonesia
katak osan povu nia ema ida uja ba nia an rasik. Ida be’e halo korupsaun ne’e laos sira hotu tenki iha nia fatin. nia lin karik asal Bapak senang, sira lakohi
Ne’e duni mak to’o avaliasaun bazeandu kriteria be ki’ik oan deit maibe sira bo’ot mos halo. Hau mos rona buat sira ne’e husi maluk koalia buat ruma ke halo ita senti la diak
sira ne’e. Kriteriu balu mak ema sira ne’e balu agora atu ba hatene ne’e mak ita tenki sira bainhira halo reuniaun ida iha Dare. ne’e duni diak liu-diak liu ita rona povu ,
moris ho moral diak ka lae. Tanba kualker modo investiga diak tanba ne’e sei afeta distinu Kuandu hau seidauk koalia, sira mak koalia tamba kontrolu ne’e tenki husi karaik to’o
se mak tama ba governu tenki fo exemplu diak ema nia moris, afeta laos ba nia an rasik uluk temi hau nia naran iha neba. Hau mos ba leten I husi leten mos ba karaik, tenki
ba povu. Ne’e duni se moral ladiak mos tenki maibe ba mos nia familia no oan sira ke lee husi jornal i halo ona komentariu barak simu rua ne’e laos ita rona akujasaun xefi
hases tiha ou diak liu sai tiha husi governu. Tanba kulpa la iha tenki simu hotu nia konsikuensia katak iha kondisoens entaun hau ba para nia ita la rona estaf, wanhira estaf halo sala
iha ema barak hela, ema hotu-hotu bele hetan tamba ne’e mak tenki invetsiga didiak. se halo hau nia servisu diak. Agora ba para xefi duni sai tiha e xefi halo sala tur nafatin,
subtituisaun ne’e duni mak Ministru ka Sekretario deit investiga didiak hetan tiha rezultadu se atu ko’a fita. Ba para hein deit kuandu PM tamba ne’e ita tenki rona mos rua-rua ne’e
Estadu balu la diak tenki tau fali seluk. iha limite ne’ebe ita fo toleransia, se lae la hetan impedimentu para hau ba subtitui. i kontrolu funsional katak ema sala
iha dalan seluk tenki hasai pelumenus tenki Ne’e hau sei la ba i hau lakohi. administrativu fo ba PM fo ordem ba nia
Ita fiar kata Primeiru Ministru sei hasai hadian an ka lae, se ita la koalia hanesan Ministru sira para hadia depois fulan ida rua
ema balun husi Ministru ka Sekretariu ne’e, ema sira ne’e hetok halo bei-beik, sira be Sa i d a m a k i t a h a k a r a k ? ba fali hare hadia ona ga seidauk, se
do Estadu iha remodelasaun neé? malandru ne’e sei malandru bei-beik. Hau hakarak ne’e tenki ativu para ajuda indikasaun ne’e criminal fo ba prokurador
Hau ladun fiar katak PM Xanana sei hasai governu ne’e no indiretamete atu ajuda ita para hare hodi investiga tamba sira mak
ema. Ema barak koalia nia ditador mas hau Hanonin sira iha publiku hateten nia nasun ne’e para hadia ita nia rain. Agora bele hetan evidensia se la iha evidensia
la fiar ke katuas Xanana hanesan ema ida katak PM sei la barani demite membru ba fatin neba para sae kareta didiak hetan prontu ita hateten fali katak ne’e hanesan
ke ditador. Uluk kuandu nia komandu iha governu balu ne’ebe komete iha seguransa maibe la halo buat ida, ne’e la indikasaun deit, mas buat ne’ebe hau hare
ai laran ne’e karik nia bele obriga. Maibe korupsaun, tamba governu ne’e nudar hetan. Hau lakohi lakon hau nia liberdade. buat sira ne’e lalao I to’o ohin loron hau la
agora hau hare nia hanesan PM ida ke fuan koligasaun, se PM foti desijaun bele Hau iha liur hau bele koalia bele kritika. I ita hare ema ida hetan kastigu ba korupsaun.
mak servisu barak. Tanba ne’e hau la fiar afeta mos ba koligasaun iha governu mos tenki hare servisu. Se buat ne’e sala Porixemplu kazu obiven TVTL nia to’o
nia sei demite ema sira be ladiak iha governu nia laran. nia laran, tuir ita nia hanoin oinsa? para atu hadia se la iha kondisoens atu hadia oras ne’e la iha buat ida, ema dehan la iha
Hau hanoin ida ne’e ladun los karik, diak liu lalika bolu hau i hau sei la hirus. korupsaun buat ne’e los hotu ona maibe
Ohin ita bo’ot dehan la fiar PM demite tamba iha AMP ne’e ema barak, balu ke Hau laos ba buka ida be titlu bo-bo’ot ne’e sasan ne’e oras ne’e la uja, tamba sira taka-
membru governu balu ne’ebe halo sala. ladiak duni mas barak ke ema diak balu lae, se hau hakarak titlu bo’ot uluk hau sai ona taka deit ne’e labele akontese saida deit tenki
Karik ne’e tanba saida? sei iha liur hela, hau hanoin kestaun de ema indoneisu hodi sa Ministru iha neba, hau investiga e kuandu investiga hetan ona
Hau sei lembra wainhira tempu Portugues subtitui deit, se ida be subtitui ne’e wa- lakohi ida ne’e. sira fiar katak hau laos ema ida evidenisa tenki ba kastigu.Hau hanoin servisu
nia sai xefi servisu Agrikultura iha hau nia inhira tama la diak hasai fila fali, kuandu ke tipu buka kadeira. Ida mos mak ne’e hau hanesan ne’e hau bele halo, hau la tauk ba
funsionariu ke halo korupsaun depois hau la iha ona ema aliansa nia, bele konvida lakohi hatene nia ne’e ema husi hau nia partido se nia amesa tamba ita iha mundo ne’e mate
halo tiha investigasaun hodi halo proposta

Hakarak Fo Kontribuisaun Hakarak haruka lia menon, bele tatoli liu

Hau hakfodak tebes bainhira le (sa-
ni,red) edisaun kla’ak online, furak
no kapas tebes. Hau hanoin oin-sa
atu kontribui intelektualmente ba
hariku publikasaun ida ne’e.
husi nomeru telefone 7363738 (No.foun)
ka ho SMS ba numeru ne’e ho dalan
Abele
apresiasaun mai kla’ak. Ita bele
University of Western Australia
(dengan cara) hakerek hanesan ne’e:
[Lia Menon]_Mensajen..............
+61430279XXX kontribui kla’ak ho opiniaun ka
informasaun nebe kla’’ak bele Bele mos liu husi E-mail:
Redasaun: Obrigado ba ita nia publika.
klaak_investigativu@yahoo.com ka
klaak.redasaun@gmal.com
Kla’ak Semanal 28 Outubru 2008
dala ida deit sira mos sei mate ne’eduni ida
ne’e laos buat ida para halo hau tauk. Se
ita la halo sala diak liu lalika tauk.
Tuir ita bo’ot nia hare remodelasaun
ne’e halao sa tempu mak diak liu?
Hau hanoin remodelasaun ne’e tenki
halao antes tama ba implementasaun
orsmentu foun, tamba orsamentu ida agora
atu hotu iha Dezembru ne’e nudar sasukat
ida atu sukat Ministru sira nia servisu durante
tinan ida nia laran, kuandu Ministru ida halo
relatoriu iha laran dehan ezekuta ona osan
70%, se 70% nia fisiku iha ne’ebe, keta
numeru deit ka iha mos nia resultadu.
Governu tenki halo avaliasaun ho konkretu
teb-tebs labele mai iha ne’e mak ita diskuti
70% mas la hapar ho ejekusaun ne’e. hau
uluk sei governador kuandu realtoriu mai
dehan sira ejekuta ona 90% hau tun ba
hare porixemplu Estrada hau tenki ke’e tuir
Estrada para hare kualidade ka lae, se lae
ita mai bosok malu deit ne’e hau lagosta.
Orsamen ba tinan fiscal 2008 aumenta tan
ratifikativu osan ne’e bo’ot, agora osan bo’ot ona
ne’e ita hare osan ne’e gasta ho diak ka lae ou keta
gasta nar-naran deit, ah bajeandu ba ida ne’e tenki
hateten ba Minsitru katak o nia tempu to’o ona para
ba deskansa. Tamba ne’e tuir lolos remodelasaun
ne’e tenki halo iha fin de Desembru ne’e.
Karik ita bo’ot fo ona ideia ou sujestaun
ruma ba iha Primeiru Ministru ba Ministru ka
Sekretario Estadu ne’ebe presiza atu reform
tiha tanba konsidera servisu ladun efetivu?
To’o agora hau seidauk fo nein sugestaun
ruma tamba hau hakarak hateten deit
hanesan ne’e konserteja ke hau agora iha
liur ladun hatene saida lolos mak akontese
iha laran, mas se karik ba tama poisaun ida
hanesan ne’e (kontrolu korupsaun) tempu
fulan ida hanesan ne’e hau halo
observasaun buka dadus depois hau fo
hatene ba Primieru Ministru, resultadu hau
nia observasaun , se hau hare la iha asaun,
ne’e hau hateten kedas obrigado bo’ot mas
hau tenki fila fali ba hau nia fatin.
LaFiarMinistra LuciaLobatohaloKorupsaun
Tuir informasaun fo sai iha jornal balu
konaba Ministra Justisa Lucia Lobato ne’ebe
fo prozetu ba amigo dei,t hanesan lider PSD
ita nia hare ba informasaun ne’e oinsa?
Antes notisia ne’e sai hau rona tiha ona
mak hau bolu Minisra da Justica hanesan
Vice Prezidenti PSD nia, nia hateten buat
sira ne’e la los no la iha base, i kuandu
iha tempu neba hau rona informsaun husi
LABEH ninia hau hateten ba nia, nia dehan
mai hau katak hau mos dehan ona ba
LABEH atu aprezenta evidensia, ministra
rasik mak hateten hanesan ne’e mai hau
ne’eduni mak enkuatu hatudu duni nia sala
, tamba ema barak akuja ministra Justica
lori ba tribunal ka prokurador Jeral da
Repulika para halo investigasaun, se los
tenki responsabiliza atu nia PSD ka nia
partido ne’ebe deit. se nia la halo sala fo
liberdade ba nia mak ne’edeit, ida ne’e mak hau
kaer mos ba ema seluk, mak nia atu PSD ka lae , se
nia la sala ita tenki hadia nia naran se nia sala pasiensia.
Se mak haruka o tama ba rsiku hanesan ne’e.
Numeru 33/20 Outubro 2008
Mas bau hau rasik, hau ladun fiar tamba hau
servisu ona ho Lucia iha Partido tinan nen
ona I nunka iha indikasaun mos iha partido
nia laran, pelo kontrariu nia halo buat barak
hodi kobra osan ba partido liu husi nia grafika.
Mas prontu iha nia moris privadu ne’e ita
labele hatene, hau so hatene mak hanesan
relasoens partidaria nia ne’e hau bele koalia,
se halo karik hau la hatene, mas hau nia
prinsiu hau la fiar katak Lucia bele halo
nune’e. tamba iha mos indikasoens katak buat
ruma sala duni, buat ruma la los duni katak
ho nomeru telephone ke tau iha jornal ne’e
laos nomeru telephone ninia, depois nia
relasoens ho Jorge Serrano bele hanesan
impresario karik tamba Serrano uluk sai tiha
husi partido tamba hare malu ladiak ba kazu
Leandro Izak nia ne’e, ne’eduni buat barak
hau sei deskonfia karik, mas se iha evidesia
hau fiar duni i partido mos tenki toma medidas.
Karik ita boot konsidera informasaun
ne’e hanesan defamsaun?
Hau hare defamasaun ne’e buat ida
impunidade. Hau mak jornalista ema fo
informasaun ba hau, hau talves esperiensia
oituan ona hau sei hare buat ne’e los ka
lae. Ema balu bele simu deit ne’e mak bolu
injunidade ne’e (nara-naran deit) ou bele
la iha maldade e hau la fiar halo ho maldade
(hanoin at) i hau hanoin ema be fo
informasaun ne’e bele bajeia mos ba interese
politiku mos bele. Tanba Lucia ne’e vocal
karik ne’e bele akontese, agora mos bele
akontese se nia rasik mak halo hanesan ne’e,
so nia nain rasik mak hatene liu.
Ita mos labele deskonfia ema hotu-hotu.
Se buat ne’e laos mak ita halo asaun ne’e
bolu defamasaun. Se ita halao buat ruma
ke ita simu tanba ita naiv ( halo nar-naran)
hau hanoin ke defamasaun.
Defamasaun ne’e tenki hetan buat ida ke
kriminalizasaun so ke problema defamasaun
ne’e balu bele halo aproveitamentu.
Prinsipalmente bo’ot sira. Bo’ot sira kuandu
hakarak tur metin ona buat ruma ke ema fo
akujasaun ba sira, sira dehan defamasaun
hodi lori ba tribunal. Ne’e mak ita tenki
kuidadu ho kestaun defamasaun nian ne’e.
Tenki kriminaliza los kuandu ema halo finzi
nia halo para atu hatun ema seluk nia
dignidade ne’e tenki kriminaliza duni.
Entaun informasaun kona ba Ministra
Lucia Lobato ba Projetu ne’ebe fo sai
iha jorna ne’e tuir ita bo’ot disengaja ?
MC:Hau hanoin la sengaja karik, hau la
fiar ita iha Timor ne’e hetan ona sustifikadu
ona hanesan ne’ebe atu kria situasaun
atu hatun ema, mas bele hela iha
aproveitamentu, hanesan ohin hau hateten
husi parte terseiru (pihak ketiga) bele iha
hanesan fo informasaun tamba hau hare
porixemplu surat ida ke Ministra Justisa
asina autoriza noventa e seti mil dollars
atu selu konta ida ke dezaseti mil dolarrs
hanesan ne’e mas la hateten selu ba se,
ne’e mak hau dehan hau la fiar Ministra
ida bele halo hanesan ne’e, se haesan ne’e
nia estaf ruma mak halo manobra ruma
karik ne’e bele akontese tamba la hateten
ba pajina 5
“...Sofrementu
ne’ebe akontese iha
mundu, labele
kompriende didiak,
kuandu sira be terus
ne’e maka labarik
inosente sira”
- Albert Camus
LENO 3
HALIRI
Remodelasaun ka
Remodela Korrupsaun?
Remodelasaun, ida ne’e maka trunfu ida iha José Alexandre Gusmão nia liman-
laran atu taka ninia an ho ninia governu hosi moe-boot korrupsaun nian. Ita rona lia
midar bara-barak atu hatudu katak AMP mós serius ba kombate korrupsaun.
Remodelasaun sei fó anin-foun ba AMP, oportunidade foun atu hatudu nia an katak
nia lahanesan ho governu anteriór, ne’ebé durante eleisaun AMP duun katak halo
korrupsaun. Trunfu remodelasaun ne’e enfeita ho Sr. Mario Viegas Carrascalão nia
naran, deputadu PSD, ne’ebé, maske halo parte iha koligasaun AMP maibé ataka
bebeik aliansa ne’e dehan KKN barak liu.
Tansá maka remodelasaun ne’e presiza enfeita ho Sr. Mario Carrascalão nia naran?
Fasil. Ida ne’e la’ós remodelasaun arbiru ida. Ida ne’e atu remodela korrupsaun,
oinsá maka re-estrutura fali governu ne’e hodi halo korrupsaun sistemátika no mós
efisiente liután sein ema ida kritika. Maibé Sr. Mario Carrascalão karik la’ós beik.
Tansá maka ikus ne’e hanoin fali remodelasaun se tuir governu AMP rasik, ekipa
lidera hosi José Alexandre ne’e halo milagre boboot ba Timor-Leste dezde sira hadau
podér iha Setembru 2007? Sira gava an dehan governu matenek, sira konsege prevé
krize finanseira ne’ebé atu mosu mai hodi buka intervén uluk iha merkadu. Sira raut
osan hosi Fundo Petrolífero hodi kria Fundo de Estabilização Económica (FEE). Afinál
intervensaun ne’e kria liu fali problema ba Timor-oan sira. Foos folin sa’e nafatin.
Gazolina sa’e nafatin. Sasán folin ein jerál sa’e nafatin.
Depois ministru agrikultura AMP nian ajuda hasa’e produsaun ai-han hodi fahe
tratór ba agrikultór sira. Maibé hosi kotuk fa’an fali rai ba ema hosi nasaun seluk atu
kuda tohu. Karik ministru atu fó-han dadeer-meudia-kalan ho tohu de’it karik?
Atu ajuda fiskaliza lala’ok governu nian, deputadu AMP sira fasilita sira nia an ho
karreta luxu hanesan Toyota Landcruiser Prado. Maibé, depois de manobra barbarak,
ikus mai la mosu fali Prado, maibé dehan fali Mitsubishi Pajero.
Atu fasilita dezenvolvimentu rápidu ba nasaun ne’e, kontratu hotu-hotu halo
aseleradu de’it. Laiha ona tempu atu lakon ho prosesu tender. Dehan prosesu single
source maka la’o lalais liu atu fó garantia ba dezenvolvimentu. Entaun ministra sira
nia maluk faka single source hotu. Primeiru ministru nia belun di’ak mós single source
hotu.
Agora, AMP nia iis atu kotu daudaun ona, “Kuartu Governu Konstitusionál” ne’e
hakarak hatama tan oin-foun iha sira nia ekipa. Emvésde hasai ministru ho ministra
korruptu sira hodi troka sira ho ema seluk, AMP sei habokur tan sira nia governu ho
kadeira barbarak. Ida ne’e maka ita hanaran remodela fali korrupsaun.
“Korruptu sira ne’e barak hela iha governu laran,” Sr. Mario aviza. Ida ne’e sai ona
karakterístika governu AMP nian. Instituisaun internasionál sira seluk nota katak
korrupsaun iha ita nia rai doben ida ne’e sa’e tan ba bebeik. Maske membru governu
sira simu osan uitoan liu maibé sira moris di’ak liu fali ema ne’ebé manán osan boot
servisu iha setór privadu. Tansá maka la bele? Se ministru nia kaben rasik mós
manán tender ho single source. Se ministru sira mós iha kompañia ne’ebé kaer
projetu governu nian. Membru governu sira single source ba malu de’it.
Ita sira iha liur ne’e, ita hetan saida? Ita hetan tratór ida enkuantu ministru ida
hetan karreta luxu ida. Ita han foos mós la hetan enkuantu ministru sira han iha
restaurante luxu iha Dili laran.
Vendedór ki’ik sira labele fa’an iha Dili laran enkuantu ministru sira nia negósiu
buras ba bebeik ho single source. Ministru sira na’ok momoos de’it iha ita nia oin
hodi ajuda ninia maluk sira hetan kontratu maibé vendedór sira labele fa’an sasán
iha ita nia oin. Bainhira maka Task Force bá duni sira sai hosi Palácio do Governo
hanesan sira duni vendedór ki’ik sira?
Buat sira ne’e ema hotu-hotu komesa haree momoos ona. Hosi povu ai-lebo iha
estrada laran to’o amu-lulik sira iha uma-kreda. Até juventude AMP mós ejije governu
ne’e hasai hotu ministru na’ok-teen sira – katak iha duni na’ok-teen entre ministru ho
ministra ho sekretáriu sira ne’e.
Entaun, remodela. Remodela korrupsaun atu konsolida arte ida ne’e iha sistema
laran. Sé maka ko’alia maka’as kona-ba korrupsaun, buka taka nia ibun maske tenke
fó kadeira ida ba nia.
Agora, lia ikus iha Sr. Mario Carrascalão nia liman. Ita haree katak nia fó ona sinál
nia sei la tama iha remodelasaun a la José Alexandre atu “ko’a fita” de’it. Nia lakohi
sai Segundo Vice Primeiro Ministro atu reforsa fali KKN. Noa lakohi ajuda AMP taka
ema seluk nia matan ba korrupsaun iha governu laran. Se Sr. Mario Carrascalão kaer
duni ninia liafuan, entaun trunfu ne’ebé José Alexandre hakarak soe ba meza leten
sei la vale buat ida. Entau maka ita sei haree, se remodelasaun ne’e bele salva duni
AMP.
José Alexandre maka tenke hili entre remodelasaun ho korrupsaun tanba Sr. Mario
Carrascalão sei la remodela korrupsaun.
klaak-semanal.blogspot.com 5. Duru foto: ze’sopol
6. Tatoli Lia: guteriano NEVEZ (Hawai, USA)
REDASAUN KLA’AK 7. Banati & Illas Nain: Zeloy.
Responsavel Jornál Semanal kla’ak : 8. Makaer Fukun: arlindo SANCHES
Kolektiva 9. Lian Maus : anita Marquez, nico Zecoro SANTOS
1. Responsavel Jeral: almerio ALVAREZ 10.Karikatura : bayu, zecoro,
2. Xefe Redasaun: zevonia VIEIRA 11 Habelar : noolok CARMO, basilio
3. Manu Ain : maria BIBEL, anita MARQUEZ, agostinha
XIMENES, efrem dos ANJOS, almerio ALVAREZ,
12.Fafahek : noolok CARMO
deomentino da CRUZ, isolino VASGA, waidinik, nico Pintor logo : Alit Ambara
zecoro SANTOS, noolok CARMO, olegario de JESUS, Resposavel online: atero
danu FREITAS, gerson abel GEMCY, memia FERNANDES
Knar Fatin: Farol Rua. De Monzambique 1/IA Palapaso,
4. Hakerek Nain: nuno RODRIGUEZ, zevonia VIEIRA,
celina HANJAN, gill GUTERRES, almerio ALVAREZ,
Dili Timor-Leste
Email: klaak.redasaun@gmail.com
efrem dos ANJOS, zeloy aquino VIEIRA, naldo REI,
ze’sopol CAMINHA, vital da CRÚZ
Númeru kontaktu: +670 735 1360, +670 727 8247
referensi: Mak Sait (Kolektiva Media Kla’ak), Knar Fatin (Alamat), Hakerek Nain (Penulis), Manu Ain
(Wartawan), Tatoli Lia (Koresponden), Duru basa (Penerjemah), Duru Foto (Foto Grafer), Banati &
Ilas Nain (Layout & Grafik Design), Makaer Fukun (Pengacara), Lian Maus (Iklan), Habelar
(Pemasaran) Fafahek (Distribusi), Banku (Bank)
4 LENO
Prado Nakfilak ba Mitsubishi
Hatudu Inkapasidade Meza PN
danu FREITAS
Tuir akordu ne’ebe Meja Paralmentu Nasional asina liu husi Vice I Vicente Guterres ho kompania Midori iha fulan Abril atu sosa
Kareta Prado ba Parlamentu Nasional maibe to’o oras ne’e seidauk mosu, derepenti rona fali is katak atu mosu mai laos ona
Prado maibe nakfilak sai fali Pajero Mitsubishi ho ne’e halo deputadu sira laos deit husi opozisaun maibe husi bloku AMP ne’ebe
uluk apoia makas ba desijaun ne’e komesa ulun moras hodi foti lia(dejafia) hasoru sira nia patraun (Prezidenti PN) no konsidera
katak desijaun meja Parlamentu Nasional hanesan mal administrasaun, mal manajementu no falta kapasidade .
Tuir prosesu normal single source nia (hatudu
deit, la liu prosesu konkursu) kareta tenki to’o
ona iha fulan tolu nia laran, hahu husi asina
kontratu, maibe realidade kareta ne’e nunka
mosu mai hodi halo membru Par-almentu
Nasional hein-hein to’o sai mal vontade.
Hare ba kestaun ne’e Bakada opozisaun
Fretilin ne’ebe maioria iha PN husu atu halo
inkeritu parlamentar tamba konsidera desijaun
meja PN atu hola fali kareta Pajero Mitsubishi
nakonu ho polemika no kontroversial.
“Ida ne’e povu tenki hatene tamba sa
kareta mai laos Prado maibe ba fali Mitsubishi,
tenki esplika karun ne’e oinsa. Ida ne’e saida
mak ne’e ? laos korupsaun. transparensia iha
ne’ebe, labele koalia kombate atu korrupsaun
maibe husi sorin seluk halo fali korrupsaun,”
dehan deputada bankada Fretilin Ana Pessoa.
Deputadu bankada KOTA, Manuel Tilman
ba Jornal Kla’ak konsidera katak kestaun
kareta Pardo nakfilak ba fali Pajero Mitsubishi
tamba Prezidenti Parlamentu Nasional la
hatene halo planeamentu, no husu tenki
esplika ba deputadu sira razaun tamba sa
hola kareta la tuir kontratu ne’ebe asina ona.
“karik iha
komplikasaun, osan ba hola Prado un miliaun
kuatru centus mil, se atu torka kareta ne’ebe
folin minimu, signifika katak redus ninia folin
entaun Prezidenti PN tenki hateten ba
deputadu sira hira mak PN popa, tamba
ne’e mak signifika katak ero iha ne’e, falta
palneamentu aloka osan, laos kritika
Prezidenti PN maibe nia la iha planeamentu
duni, se iha palneamentu karik tenki aloka
osan lolos ho folin lolos labele tau ketak
osan ida bo’ot hanesan ne’e ne’ebe ke la
iha funan (kustu de dis-ponibilidade
financeira). labele rona kois deit dehan
juta atus rua ba tau kedas juta atus rua
ne’e labele,” dehan eis deputadu Portugal
reprezentante Asores ne’e.
Nia hatutan kestaun lahatene halo
planeamentu laos deit husi Parlamentu
Nasional maibe governu AMP mos, ne’ebe
tau osan ba buat ruma nein estuda no sukat,
maibe gasta deit tuir sira nia hakarak.
“Laos PN mak halo hanesan ne’e governu
ida AMP ne’e tomak, ita boot sira hare buat
ida naran fundu estabilizasaun de ek-
onomika hanoin deit komu osan barak ona
tau juta atus rua hat nolu to’o agora gasta
deit tolu nulu, katak sira nia matan ne’e
boot liu fali kabun, hanoin ne’e boot maibe
gasta ne’e oituan deit ne’e duni laos krtika
maibe povu tenki hatene katak PN no go-
vernu osan mina rai nia ne’e gasta la iha
planu financeiru,” observa Tilman.
Nia hatutan atetude Prezidenti PN ne’e
konsidera hanesan in kapasidade ba mal
orsamentasaun katak la-hatene halo planu
ba or-samentu no la iha planu ba orsamentu
ne’ebe lolos, labele halo tiha planu atu sosa
kareta prado ikus mai sosa fali Mit-subishi
ne’e la los ne’e duni tenki krtika duni.
Tilman realsa se Parlamentu Nasional la
konsege gasta osan ba sosa Kareta ne’ebe oras
ne’e sai komplikadu tebes to’o iha fulan desembru,
signifika osan ne’e sei tama fali ba kofre estadu.
Nune’e nos tuir Fernanda Borges xefi
bankada Partido Unidade Nasioal (PUN)
realsa nia
bankada sei lori
kazu ne’e ba
aprezenta iha
PDHJ hodi bele
halo kan-
selamentu ba
prosesu sosa
kareta ne’ebe la
tuir ona
prosidementu
l e g a l .
Fernanda
esplika sira nia
bankada la kes-
tiona PN atu sosa
kareta Prado ka
Mitsubishi, maibe
kestiona kona ba
oinsa halo
kontratu tenki tuir
lei, katak ema
ne’ebe hola
desijaun tenki halo
tuir lei, prosesu
tenki lao ho tra-nsparensia hodi nune’e
labele benefisia ba grupo ka maluk ida deit.
“Problema fun-damental mak ne’e,
Prezidenti PN la honestu no falta de
transparensia iha kontratu. Ami husu bei-
beik ona atu fo sai kopia kontratu maibe
sira nunka fo, dok-umentus hola kareta
ne’e ami hetan fali husi Fretilin tamba ne’e
Ami nia bankada hare buat ruma lao los
iha sosa kareta ne’e, hodi ne’e mak ami
nia bankada sei lori kontratu ne’e ba PDHJ
atu hare tuir prosesu ne’e porke tuir ami
ida ne’e lao sala ona,” dehan Fernanda.
Fernada mos deskonfia prosesu sosa
kareta 65 ba kada deputadu tuir lolos aprova
deit ba kareta 27,maibe iha kontratu nee
sosa kedas 65 ho ne’e nia husu ba Prezidenti
PN Fernado de Araujo atu labele asina
kontratu se la iha orsamentu ba ida ne’e.
“Ami sei lori duni kazu ne’e ba PDHJ atu
investiga, kontratu ne’e nia hun no dikin iha
ne’ebe, se mak asina, tamba saida mak
asina, PDHJ nudar orgaun investigasaun ba
korupsaun mak sei determina ,” esplika eis
Ministra Financas governu UNTAET ne’e.
Nia mos hateten, kestaun laos osan gasta
ona ga seidauk,
kestaun mak
antes atu
aloka
osan, prosesu lao kleuk ona, tamba ne’e husu ba
Prezidenti PN atu kansela tiha sosa kareta ne’e.
Nune’e mos husi bloku AMP deputadu Adriano
do Nascimento xefi bankada PSD mos afirma katak
Meja Parlamentu Nasional tenki esplika ba
deputadu sira tamba sa prosesu sosa kareta la
tuir kontratu, ida ne’e bele hatudu katak mal
admiistrasaun no mal manajementu.
Adriano la konkorda ba desijaun
Prezidenti PN atu sosa fali Mitsubishi.
“Hau seidauk simu dokumentus, maibe hau
hare iha jornal balu fo sai katak atu mai fali
Mitsubishi, se ida ne’e mak akontese hau sei
koalia barak tamba ita labele halimar ho buat
ne’e enkuantu iha kontratu sosa prado tenki
prado laos mai fali buat seluk,” lamenta Adriano.
Xefi bankada PD ne’e mos sublinha la
iha razaun ba kompania ou se deit atu troka
Prado ba fali kareta seluk, no husu kompania
tenki halo tuir kontratu ne’ebe asina ona.
Deputadu Mario Carrascalo atual
Prezidenti Partido Sosia Democrata (PSD)
iha hanoin seluk husi nia maluk deputadu
sira iha bloku AMP. wainhira dada lia ho Jornal
Kla’ak iha seman kotuk nia hateten injustisa
boot se nia simu kareta Pardao ne’ebe
Parlamentu Sosa ba deputadu ida-idak
enkuantu povu oras ne’e sei susar kompara
ho kareta folin ne’ebe as i nia mos laran
triste tan deit deputadu sira atu hetan kareta
Pardo ida-idak estudantes universitario sira
tenki ba toba iha sela laran(Kaptura).
“Hau nia pozisaun mak ne’e kareta ne’ebe
atu mai fo hau, hau sei la simu husik ba hela ba
estadu. hau lakohi para hetan naran foer ba
buat sira ne’e tamba ne’e mak hau lakohi.
hau hanoin in moral se hau simu kareta ne’e,
se mak simu ne’e kualker modu ida-idak ha-
noin tuir nia an ba,” dehan eis Governador
Timor-Timur periodu 1983-1991.
Deputadu Mario mesmu hateten ona
sei la simu kartea ne’ebe PN atu sosa mai
Kla’ak Semanal 28 Outubru 2008
maibe, nia parte mos la konkorda ho
desijaun Prezidenti PN Fernado de Araujo
atu hola fali kareta Pajero Mitsubishi, hahalok
hanesan ne’e konsidera keta buat ruma lao
la los iha prosesu sosa kareta ta-mba ne’e
mak Prezidenti PN hakarak subar buat ruma
ba pubiku. Atual Prezidenti PSD ne’e mos
antes ne’e kedas kontra desijaun Parlamentu
Nasional hodi halo single source no mos de-
skonfia PN Halo uluk ona asina kontratu molok
tama ba diskusaun orsmanetu tranjitoriu.
“kompania ne’ebe sosa kareta ne’e
mos ami la hatene dehan asina
kontratu mas ami nein hatene, dehan
katak asina antes tama orsamentu
e to‘o ohin loron kontratu nia kopia
ami husu nunka fo, la hatene bajeia
ba lei saida mak sira lakohi fo, ne’e
hatudu katak meja Parlamentu
Nasional ladun transparante, agora
la transparabte ona depois uja
sistema singel source, tan ne’e
hau mos la konkorda ho ida ne’e
tamba sa ita lahalo tender ba ida
ne’e, lolos ne’e tenki halo tender
para ema hotu bele hatene,”
dehan Ir. Mario
Maske Nune’e Mario realsa la fiar mosu
ona korupsaun, maibe nia deskonfia deit katak
prosesu single source ne’e bele hetan buat
ruma tamba durante tinan 10 nia governa rai
ne’e hetan ona experiensia sira hanesan ne’e.
“La signifika korupsau iha tiha ona. hau sai
governador iha tmpu Indonesia tinan 10
hatene katak kuandu iha buat ruma hanesan
ne’e tenki hetan komisi(porsentu) ne’ebe karik
sira hetan komisi ruma ,karik husi emprezarius
. tamba hau experiensia sira ne’e liu hotu ona.
Hau hatene katak iha duni emprejarius sira
mak tawar komisi ruma satan single source
ne’e sa lalika mehi tan. Timor ne’e rai ki’ik simu
salariu hira ita hatene hotu, gaji maximu liu
oituan ona mak Ministru sira $.700.00 ita
bayangkan nia simu gaji 700.00 iha kareta
tolu, uma diak(luxu) konserteja ne’e mai husi
fatin ruma, hau la fiar nia uja nia gaji murni
ne’e, entaun se governu hakarak hamos
korupsaun tenki hamos uluk buat sira ne’e,
agora hola Pardo ne’e bele la akontese
mesmu sira la husu maibe kompania refere
bele fo buat ruma agora simu ka la simu ema
sira ne’e mak hatene rasik,” esplika Mario.
Nia mos analiza katak tamba sistema sira
durante ne’e lalao no ladun hetan kontrolu
fiskalizasaun preventiva mak premite buat
sira ne’e mosu iha dalan klaran. Ho ne’e nia
husu atu buat sira ne’e labele akontese fali,
sistema tenki funsiona no fiskaliasaun
preventiva tenki iha atu nune’e bele prevene
se naksalak ruma mosu iha dalan klaran.
Prosesu sosa kareta ba deputadu-ida-
idak iha parlamentu Nasional ne’ebe to’o
oras ne’e sei kontroversial hetan protesta
husi universitariu sira ho rajaun katak
seidauk nesesariu atu sosa kareta luxu ba
deputadu sira tamba povu oras ne’e sei
susar, maibe ejijenjsia estudantes nia
ne’e hetan resposta husi aksaun brutal
PNTL hodi kaer universitarius 50 resin ba
hatama iha kadeia.
Kla’ak Semanal 28 Outubru 2008 LENO 5
Dr. Mari Alkatiri sorumutu ho komunidade Timor oan iha Liverpool Sydney

AMP Foin Ukun Tinan 1, Korupsaun 40 Tama Ona PGR

zevonia VIEIRA

I
ha loron 25/10, Mari Alkatiri
mos hasoru malu ho
komunidade Timor-oan sira
ne’ebe mos refujia iha tinan 1975.
Sorumutu ne’e hala’o iha Liverpool Sydney.
Bandeira Timor-Leste no Fretilin tara
metin iha fatin serimónia ne’ebe prepara
husi komunidade Timor-oan sira. Husi
ne’e hatudu katak maske hela dok husi
rai Timor durante iha tempu naruk nia
laran. Maibe Timor oan sira ne’e sei
hadomi no hatudu nia nasionalizmu ba
Timor-Leste no partidu Fretilin.
Timor-oan hamutuk atus ida resin
maka partisipa iha sorumutu ne’e.
Membru Parlamentu Nasional, husi
bankada Fretilin, Jose Texeira mos
partisipa iha sorumutu ne’e. Texeira
esplika ba Timor-oan sira katak Mari
Alkatiri ema ne’ebe servisu maka’as ba
fundu Petrolíferu. Ho nune’e ohin loron
Timor bele uza osan hodi dezenvolve
Timor. Maibe situasaun maka diferente.
“Iha tempu governu AMP agora dadauk
uza fali osan ne’e hanesan sira nia kusta.
La uza osan tuir planu dezenvolvimentu
ne’ebe diak. Mari ema ne’ebe mundu
internasional koñese katak ema ne’ebe
matenek ba parte finanseiru nian. Ema
ne’ebe nakonu ho transparénsia,” esplika
Texeira.
Tuir observasaun jornalista kla’ak katak
komunidade interesante boot tebes hodi
tuir sorumutu ne’e. Komunidade hato’o
perguntas barak ba Sekretáriu Jerál,
partidu Fretilin kona ba situasaun atual
ne’ebe akontese iha Timor-Leste.
Ba Timor-oan sira, Alkatiri hateten
agora dadauk mosu korupsaun bar-barak
iha instituisaun governu AMP. Orsamentu
rektifikativu boot liu orsamentu Estadu Jeral
2008 (OJE), governu AMP halo ida ne’e sala
boot. Orsamentu Rektifikativu (OR) signifika
katak review ka atu kurizi fila fali OJE 2008.
Maibé realidade oin seluk. Ministra no
Ministru balun halo fali bisnis.
Dr. Mari Alkatiri diskursu iha sorumutuk ho
Leo Rosa, 1996 Ausilio ba London, tempu okupasaun Indonesia.
komunidade Australia foin lalais
Alkatiri hatutan tan katak ohin loron
mosu diferensa. “Ami sai opozisaun laos atu
hamonu governu AMP. Maibe kritika atu fo
korazen hodi halo buat los. Foin mak ukun
tinan ida, maibe kazu korupsaun hamutuk
40 maka tama ona ba Prokuradoria Jeral
Repúblika (PGR). Agora mundu internasionál
mos hatene hotu katak korupsaun iha Timor
maka’as tebes. Biar nune’e, wainhira hau
halo enkontru ema husi nasaun seluk, hau
sempre fo mensajen diak ne’ebe iha interese
ba povu no nasaun,” esplika Mari Alkatiri ba
komunidade sira iha Liverpool, Sidney.
Leo Rosa, Timor-oan ne’ebe husu ajilio
politiku sai husi Jakarta ba London, iha tinan
1996 wainhira dada lia ho jornalista kla’ak
kona ba korupsaun iha Timor-Leste, nia
hateten katak husi nia parte, nia rasik tristi
rona informasaun ne’e. “Hau sente triste
ho korupsaun ne’ebe mosu iha Timor-
Leste. Buat ne’e hahalok at. Hau husu ba
Foto Zevonia
partidu Fretilin nudár partidu boot iha
Timor-Leste, hodi bele forma Komisaun
independente ida hodi investiga didiak kazu
ne’ebe mosu,” tenik Leo Rosa iha sorumutu
ne’e.
Leo ne’ebe moris iha Asalainu, Lospalos husu ba
governu AMP tenki hare membru governu AMP
ne’ebe halo korupsaun, hodi fo sai ba públiku no tenki
iha sansaun ba koruptor sira. “Labele lori hahalok at
ne’ebe governu Indonezia halo iha tempu rejime
Soeharto,” afirma Leo.
Lising Lai (54), ne’ebe refujia ba
Australia iha tinan 1975 hakarak rona buat
barak husi Secretario Jeral partido Fretilin.
“Ami hein kleur ona no hakarak halo
sorumutu ho lideransa hanesan DR. Mari
Alkatiri atu informa buat los ba ami ne’ebe
hela iha Australia. Durante ne’e ami rona
rumoris oin-oin deit. Hau kontente sorumutu
ida ne’e bele hetan informasaun diak no
los,” esplika Lising Lai.
Korupsaun ne’ebe mosu iha tempu
agora, maske Lising Lai la hela iha Timor
maibé nudár Maubere oan, nia laran la
kontente tanba ulun boot balun uza osan
povu nian ba sira nia kabun. “Hau husu ba
Nain Ulun sira atu labele hamosu violénsia
tanba povu Maubere terus barak liu ona husi
1975 to’o agora. Ida ne’e maka prinsipal,”
hatutan Lising Lai.
Alito Martins João, moris iha Vemase
neébe refujia ba Australia wainhira
Indonézia invade Timor-Leste. Ba jornalista
kla’ak nia hatoó ninia sentimentu katak
korupsaun ne’e sempre mosu iha mundu
tomak. “Maibé ita hatene katak buat ne’e
la diak. Ita hatene katak povu sei presiza
hetan tulun,” dehan nia.
Alito ne’ebe mos uluk luta maka’as ba
ukun rasik an, iha Australia ba jornalista
kla’ak hateten katak iha tinan 1975 militar
Indonézia oho ita nia maun alin sira. “Hau
husu lalika oho malu tan iha tempu ukun
rasik an. Krize sempre mosu iha nasaun
barak maibé laos atu hamosu violénsia,
hapara ona violénsia hakribi netik violénsia
ne’e. Maske ami iha rai liur maibé ami mós
hanoin saida maka akontese iha Timor-
Leste,” tenik Alito.
Hola parte iha sorumutu ne’e Konsuladu
Timor Leste iha Sydney, Abel no
Administrador Distritu Dili, Ruben Braz.

Hau la sai vice pm,

pm,...
selu ba empresa ida ne’e ka ida neba i
depois mos jornalista hakerek balu
hanesan ne’e, tamba ami mos hare iha
SMS katak hau rasik mak manda SMS ida
ba Ministra fo damo tentino hau hare ida
ne’e hau dehan SMS ne’e deit sala ona
tentino ne’e hau nunka utilija i depois hau
nunka husu audencia ida ho Ministra hau
so husu dala ida deit ba Prezidenti da
Republika iha tempu neba atual PM Xanana
Gusmao e hau husu tamba momentu neba
krize bo’ot e hau hanesan membru konselhu
estadu hau hakarak hasai hau nia opiniaun
direta ba nia, e depois nia sai PM hau nunka
husu audensia nein ba Ministru ruma ne’ebe
hau hateten keta sala karik, se mak fo, hau la
hatene bolu hanesan jornalista kuandu
informasaun hanesan ne’e bele aproveita karik.
Ohin ita boot mesiona ne’e bele
defamasaun karik PSD sei lori kazu ne’e
ba Tribunal tamba Lucia Lobato alende
Ministra nia mos nudar Vice Prezidenti
PSD i ho defamasaun ne’e bele hamonu
mos presteiju PSD iha publiku?
MC. PSD la iha direitu mesmu nia vice
Prezidenti so nia nai rasik mak bele lori ba
tribunal, mas kuandu PSD iha dadus prova katak
nia la halo duni buat ne’ebe mensiona iha Jornal, PSD
bele ajuda duni politikamente bele halo
husi pajina 2
esklaresementu ba ema seluk, agora atu ba to’o iha
neba ne’e kestaun pesoal ninia tamba ema akuza nia
laoshanesanvicePrezidentiPSDmaibehanesanMinistra,
se nia halo duni nune’e entaun nia Ministra mak halo laos
vice Prezidenti PSD tamba PSD la iha projetu.
Mas publiku bele lakon konfiansa ba
PSD realsiona ho kazu ne’e?
MC: Sim ne’e lakon duni, nia impaktu
negativu ba partidu iha duni, mas hau mos
hateten kedas Timor oan ohin loron laos
beik ona hanesan iha 74 ka 75 nia ne’ebe
ita hateten buat ruma ba sira sira hateten
fali dehan imi halo ba mak ami tuir deit,
agora laos hanesan ne’e ona agora ita nia
ema sira matenek ona iha vida politika nia.
Karik iha Tribunal mak hatudu buat
ne’ebe fo sai iha jornal los duni oinsa
ita bo’ot nia pozisaun?
MC:Hau sei la iha evidensia ke klaru hau
bele ba fo hau nia depointmentu ba kazu
sira hanesan ne’e, hau bele hateten deit
katak se akontese duni buat sira hanesan
ne’e nia nain rasik mak tenki responsabiliza
perante lei nia oin, maibe mos se karik la
nune’e mak tenki hamos ema nia naran atu
nune’e bele hateten ba publiku katak buat
sira be’e fo sai ne’e lalos atu ema nia naran
ne’ebe ita halo foer on abele morin fila fali.
6 LENO
Governu Kria FEE, Kria Mos Korupasaun
agustinha XIMENES, bendita RIBEIRO
P
olitika governu AMP hodi kria
Fundu Estabilizasaun Ekonomia
to’o agora seidauk fo benefisiu ba
povu kiik. Deputadu sira iha Parlamentu
Nasional konsidera governu AMP kria
konspirasaun atu hakrekas povu kiik-
kiak sira. Entaun FEE ne’e monu deit
ba se nia liman?
Xefi bankada Partidu Demokrata
(PD), Adriano do Nacimentu konsidera
Fundu Estabilizasun Ekonomia (FEE),
la’o la tuir nia dalan no tempu. “Tanba
iha kolusaun no konspirasaun prosesu
merkadoria iha Timor-Leste,” lia hirak
ne’e hato’o husi Xefi bankada PD iha
plenaria 28/10 semana foin lalais ne’e
iha uma fukun Parlamentu Nasional.
Adriano hatutan liu tan katak
ezekusaun politika FEE, la’o ladiak i la tuir
tempu. “Iita hotu hatene katak mina
matak ka (crude oil) nia folin tu’un dadaun
ona no to’o iha dolar Amerikanu 72,2 por
barrel. Ne’e signifika katak folin gazolina,
gazoel no mina rai tenki tuir ona kondisaun
merkadoria nian. Maibe infelizmente estadu
Timor-Leste interven la muda buat ida. Nein
lori buat diak ida,” hatutan Adriano liu husi
deklarasaun politika.
FEE mos la’o ladiak tanba tuir Adriano
katak foz husi governu sei fa’an ho nia folin
tu’un $ 16-20. “Gazolina nia folin sei
nafatin. Sementi nia folin nafatin dolar lima
to’o neen. Nunue’e mos sasan baziku sira
seluk nia folin sei as ba nafatin maske lei
tributaria implementa ona,” tenik nia.
Tuir Xefi bankada PD ne’e ninia observasaun
konaba ezekusaun politika ba justisa rasik mos
seidauk la’o tuir nia dalan no tempu. “Povu la
dun apresia ba produtu lei nebe lia nain sira
hasai. Tanba implementador sira intrepreta lei
tuir nia interese no necesidade,” sublina
Adriano.
FRETILIN Husu Governu AMP
Investiga Distribuidor Pamfletu
agustinha XIMENES
Ema halo manobra oi-oin hodi fahe
pamfletu iha Dili laran hodi akuza
Fretilin. Karik tanba marsa da paz?
Membru Parlamemntu Nasional, husi
bankada FRETILIN, Ana Pessoa husu ba IV
governu Primeiro Ministru Jose Alexandre
Gusmão, liliu Sekretariadu Defeza no
Seguransa atu haka’as an halo
investigasaun porfunda ba distribuidor
pamfleitu no espallador SMS (Short
Mesages Services) nebe hafoer imagen
partidu historiku FRETILIN nia naran iha
publiku.
Deklarasaun politika ne’e hato’o husi
deputada, Ana Pessoa iha Uma Fukun
Tersa-Feira (28-10) semana kotuk foin
lalais ne’e durante sesaun plenaria.
Deputada husi bankada FRETILIN ne’e mos
husu ba governu atu responsavel ba lia anin
liu husi pamfletu nebe refere. “Ema sira
nebe distribui annonoimu, la tau
identifikasaun ka asinatura, maibe uza fali
FRETILIN nia naran hodi hafoer hikas
FREILIN nia naran,” tenik nia.
Tanba ne’e mak bankada FRETILIN eziji
governu liu husi Sekretariu Defeza atu halo
investagsaun klean konaba ema se ma
Problema tuir Adriano laos deit konaba
ezekusaun politika ba boa governasaun nebe
seidauk la’o tuir nia dalan no nia tempu. “Maibe
Pratika korupsaun nebe halo ema hotu tilun
Governu aprezenta
FEE ne’e atu hatun
presu, maibe sira failla
tiha ona iha objetivu ida
ne’e. Objetivu la
konsege hatun presu I
presu sasan kontinua
sa’e
manas mos lao buras iha rai laran,” realsa
Adriano.
Maske nune’e husi bankada PD mos
rekonese katak iha duni tendensia pratika
korupsaun iha rai ida ne’e. Iha duni mal
planeamentu, mal administrasaun jestaun
hodi fo fatin no tempu ba pratika korupsaun
no kolusaun iha nasaun ne’e. “Mal
planeamentu, mal administrasaun, no
jestaun sei fo fatin no tempu barak liu ba
komersiante internasional sira hodi hetan
osan barak liu liu husi orsamentu estadu
no fundu hirak nebe estadu kria,”deklara
Adriano hafoin taka deklarasaun politika.
Deklarasaun PD ne’e hetan reazen pozitivu
husi membru Parlamentu Nasional. Ana Pessoa
husi Bankada Fretilin hateten katak kestaun
nebe mak PD deklara konaba korupsaun, mal
administarsaun, no mal jestaun nebe akontese
iha governu AMP nia laran ne’e iha duni. “Ita
espalla pamfletu. “Ami bankada Fretilin
hakarak eziji tenki iha investigasaun didiak
no hetan duni ema sira nebe ke halo
Doc. Alex
manipulasaun ida ne’e. Hau hanoin liliu sira
nebe uza SMS la difisil atu hetan. Karik iha
vontade politika dala ruma ema sira ne’e
mos responsavel ba krizi 2006. Tanba iha
buat ruma, Fretilin mak sai Alvu,” afirma
haree mal administrasaun, mal jestaun no
korupsaun nakonu ona iha ita nia rai. Sa
tan FEE nebe governu kria la iha assoens
konkreta,” hato’o Ana Pessoa iha Uma
Fukun Parlamentu Nasional.
Membru deputadu husi
bankada Conselho Nasional
Rezistensia Timorense
(CNRT), Aderito Hugo da
Costa iha ninia intervensaun
halo negasaun maka’as ba
deklarasaun ne’ebe Xefi
bankada hasai konaba FEE.
“Kuandu FEE la’o ladiak,
bosok fali an rasik ona,”
esplika Aderito.
Tanba tuir deputadu CNRT
ne’e katak faktus hatudu ona
ba ema hotu, bainhira krizi
finansas akontese iha Estadus
Unidus Amerika, estadu sel-
seluk hanesan Australia no
Singapura halo intervensaun ba merkadu
no halo subsidiu. “Maibe Timor-Leste,
tanba nia matenek duni mak nia halo ona
FEE, antes krizi finanasas akontese iha
mundu tomak,” deklara Aderito.
Iha fatin hanesan Prezidente Partidu
Unidade Nasional (PUN), Fernanda Borges
mos deklara liu tan katak partidu PD iha
razaun no sentidu ba FEE nebe la konsege
hodi ajuda hatun presu sasan iha merkadu.
“Maibe ho intensaun governu nian tuir ami
rona katak wainhira governu aprezenta
FEE ne’e atu hatun presu, maibe sira failla
tiha ona iha objetivu ida ne’e. Objetivu la
konsege hatun presu I presu sasan
kontinua sa’e,” tenik Fernanda.
Xefi bankada PUN ne’e mos hateten
katak alegasaun korupasaun barak teb-
tebes iha governu AMP nia laran. “Maibe
to’o agora ami seidauk rona husi governu
eiz Ministra Estatal ba Primeiru Governu
Konstituisional ne’e iha Uma Fukun
Parlamentu Nasional.
Portantu
FRETILIN sei
kontinua reorganiza
nia estrutura sira
tomak; komesa iha
baze to’o leten ho
fiar metin katak sei
laiha tan ema ida
atu sama rai lulik
ida ne’e.
Konaba pamfletu nebe espalla iha rai
laran, bankada Fretilin hato’o sira nia
preukupasaun tebes ho pamfletu sira seluk
nebe koalia konaba Lorosae-Loromonu.
“Investiga kestaun ida ne’e no tenki hatene
se mak iha kotuk,” tenik Ana Pessoa. Ana
Kla’ak Semanal 28 Outubru 2008
katak sira atu halo saida ba ministeriu ida-
idak nebe mak hetan alegasaun halo
korupsaun ne’e,” kestiona Fernanda
Borges.
Fernanda Borges mos haklean liu tan
katak iha rai seluk governu rasik halo
investigasaun ba alegasaun korupsaun iha
ninian ministerio rasik, ou nia ema rasik.
“Iha governu laran mak la investiga,
hanesan taka hela deit no nega deit dehan
korupsaun ne’e laiha, ita nunka hetan
solusaun ba problema nebe mak akontese
iha rai laran. Maibe ita hare alegasaun ne’e
boot ba dadaun mak ita foin hakfodak. Ida
ne’e mak problema bo’ot,” tenik Fernanda
Borges.Tanba ne’e mak tuir Fernanda
Borges katak enkuantu korupsaun boot iha
rai laran, ninia implikasaun mak ba presu
necesidade baziku iha merkadu.
Durante ne’e governu AMP fo projeitu
ba ninia amigo ka amiga sira deit. “Halo
fali single source. Fo osan ba ema nebe
mak Ministru ne’e fo kontratru. Ne’e mak
hau husu para atu hapara buat sira ne’e.
Se lae presu sasan sae nafatin. Povu mak
lori todan fali. Korupsaun balun deit mak
hetan no balun nebe moris iha susar laran
la hetan. Entaun FEE ne’e la Funsiona,”
tenik Borges.
Tuir Fernanda Borges katak presu
sasasn sae tanba governu ne’e fo osan
barak liu ba iha ekonomia. “Ida mak FEE
rasik. Entaun governu rasik mak kria
inflasaun ba fundu ne’e. Segundu, governu
mos fo osan barak ba IDPs sira. Maibe sira
barak mak la hadia sira nia uma. Barak
mak sosa kareta no sosa motor.
Sasan baziku ne’e atu tun latun,” hakotu
Fernanda Borges iha ninia deklarasaun
ne’ebe mak hato’o iha Uma Fukun
Parlamentu Nasional.
Pessoa hatutan liu tan katak husi parte
FRETILIN rasik la haluha diskursu
Prezidente Xanana Gusmao iha 23 Marsu
2006. “Ami la halua diskursu Prezidenti
Xanana Gusmão konaba Lorosa’e versus
Loromonu. Tanba ne’e mak ami la halua
no lakohi katak ema ho laran at tama fali
ita nia leet atu fahe ita,” sublina Ana
Pessoa. Portantu FRETILIN sei kontinua
reorganiza nia estrutura sira tomak;
komesa iha baze to’o leten ho fiar metin
katak sei laiha tan ema ida atu sama rai
lulik ida ne’e.
Kestaun nebe bankada FRETILIN
levanta iha Uma Fukun Parlamentu
Nasional, Xefi bankada demokratiku (PD),
Adriano do Nacimento fo apoiu mos ba
FRETILIN atu halo investigasaun klean
konaba ema diskonesidu sira nebe mak
espalla pamfletu iha rai laran. “Dalan nebe
efikas maski lori b Tribunal, hafoin hetan
investigasaun ruma husi parte nebe
kompetente. FRETILIN lalika soe tempu no
ulun fatuk moras ho SMS ou pamfletu nebe
espalla ona ba publiku. Maibe tenki iha
identifikasaun,” afirma Xefi bankada PD.
Kla’ak Semanal 28 Outubru 2008
Opozisaun Malaysia Hamrik Hasoru
Rasismu no Intimidasaun
nuno RODRIGUES
P
artidu balun iha Front
Nasional, partidu nebe
governa koko atu
intimida partidu op-ozisaun no
ativista sosial, Sekretariu Jeral S.
Arutchelvan husi Partidu Sosialista
Malaysia (PSM) hateten sai liutiha
Membru Parlamentu PSM Dr D
Jeyakumar, bainhira nia kareta grupu
preman soke iha loron 17 Outubru.
Loron hirak molok, ativista di-
reitu humanus nebe servisu tiha
ona durante tinan 26, Cheng
Whee governu kaer liu husi In-
ternal Security Act (ISA), liutiha
nia halo relatoriu hodi akuza polisia
halo abuzu poder hodi duni sai ema kiak
sira iha estadu Johor. Nia ema akuza
hodi “despalla informasaun falsu”.
Cheng hatoo nia preokupasuan
ba eviksaun violentu ba ema 27
no sira nia apoiante nebe koko atu
Jornalista Masakre Santa Cruz
Manan Nobel Alternativa
nuno RODRIGUES
P
ublikasaun Masakre Santa
Cruz ba mundu, ema dala
barak koalia deit mak Max
Stahl, maibe Amy Goodman mos
iha papel importante. Tamba
Goodman nia servisu inklui
reportazen Timor-Leste nebe nia
vizita molok independensia no
liutiha independensia halo
Goodman manan Nobel Alternativa.
Amy Goodman nudar jornalista
ba programa Democracy Now
nebe koñesidu tebes iha mundu,
sai jornalista ba dala uluk nebe
manan the Right Livelihood
nuno RODRIGUES
A
sembleia Jeral ONU iha
loron 29 Outobru
aprova rezolusaun hodi
husu Estadus Unidus hakotu
blokade hasoru Kuba.
Husi 192 nasaun nebe sai
membru ba ONU, iha nasaun
hamutuk 185 nebe vota afavor ba
rezolusaun ne’e, iha deit nasaun
haparademolisaunihasukuMalayKampung
Baru Plentong Tengah iha 16 Outobru.
Choo Shinn Chei, ativista PSM,
nia laptop polisia foti tiha.Ne’e tuir
ho kaer no tahan ativista seluk no
ema nebe halo internet-tuir ISA. Ida
ne’e provoka ema rihun ba rihun
halo demonstrasaun iha fulan hirak
ne’e atu hasai kaer ema la tuir lei.
Ida ne’e mai halao tamba iha su-
sesu barak husi parte opozisaun iha
tinan ne’e. Anwar Ibrahim, lider ali-
ansa opozisaun Frente Povu (PR),
nia ameasa hasai kadeira governu
BN liu husi membru parlamentu
governu nian liu husi eleisaun.
Maski hasoru governu foun nebe
inspira ho kazu “sodomi”, ameasa nafatin
atu dada kadeira husi governu BN.
UMNO, partidu dominante iha BN,
iha istoria politika rasial naruk atu ma-
ntein pozisaun populasaun Melayu
hahu kedas husi partidu kaer poder
liutiha kolonialista Britanika dada an.
Award, Premiu nebe
mundialmente hatene hanesan
Nobel Alternativa. Parlamentu
Swedia sei fo premiu nebe iha
loron 8 Dezembru, 2008.
The Right Livelihood Award
estabele iha tinan 1980 nudar
forma atu rekoñese ema hirak
nebe iha korajen pesoal no luta
ba transforsmasaun sosial nebe
premiu nobel rasik esklui tiha
ona. Nobel Alternativa ne’e atu
fo honra no suporta ba ema hirak
nebe of-erese pratika no sai mata
dalan ba dezafiu boot nebe ita
hasoru ohin loron. Goodman hili
ONU Vota Hasoru Estadus Unidus
tolu (Estadus Unidus, Israel no
Palau nebe vota kontra
rezolusaun ne’e. Nasaun
hanesan Marshall Islands no
Micronesia nebe mos dala ruma
vota kontra, hili atu sai abstain.
Kuba manan tan votu ida
kompara iha tinan 2007 nebe
nasaun 184 deit mak vota afavor.
Maski nune’e, partidu opozisaun
iha tinan hirak ne’e hahu manan apoiu
substansial husi ema Melayu sira.
UMNO hakarak hapara partidu
opozisaun husi komunidade
Melayu, Arutchelvan esplika.
“Hanesan eze-mplu, iha Outobru
22, iha manifestasaun iha mem-
bru estadu asembleia Nasir Hashim
iha Selangor nebe ema 50-80 mak
tuir. Man-ifestasaun ne’e nakonu
ho rasismu no sektarian.”
“Sira fo hanoin Nasir katak
hanesan nia nudar ema
Musulamu nia sei la ba kontra fali
ema Muslumanu, tamba Nasir husu
pergunta atu asemblei estadu uza osan
zakat atu fo ba ema kiak laos Melayu.”
Iha insidenti Johor, autoridade
nebe partikularmente la kontente
tamba ativista Xina komesa ba
suporta komunidade iha kampung
Melayu nebe kiak nebe hasoru
eviksaun, Arutchelvan hateten.
tamba nia “de-zenvolve model
inovativu ba jornalismu politika
nebe in-dependente tebtebes
nebe in-forma povu miloens
konaba lian al-ternativa nebe dala
barak media mainstream esklui.
Goodman hateten,”Hau hetan
honra boot katak grassroots,
jornalismu independenti no
servisu makas hau nia kolega sira
iha Democracy Now! Ema
rekoñese iha tempu kritiku ne’e.
Hau sei fiar katak media bele sai
forsa ba paz. Ida ne’e
responsabilidade jornalista sira
atu fo nia lian ba ema hirak nebe
Rezolusaun atu husu atu
hakotu blokade hahu iha tinan
1992 ho votus 59 afavor no ohin
loron sai tiha ona 185.
Molok votasaun, Ministru
Negosiu Estranjeiru Felipe
Perez Roque koalia molok
Asembleia Jeral no nota
situasaun esepesial iha nebe
Iha parte seluk, baku kareta
membru PSM nudar kontinuasaun
husi kontradisaun entre parseiru
PSM no UMNO, Malaysian Indian
Congress, ba suporta kom-
unidade Indian nebe kiak iha
Sungai Siput iha estadu Perak.
Arutchelvan hateten katak iha
atakes barak ba membru PSM.
Maski nune’e, liutiha baku kareta,
polisia akuza tiha ona ema balun ho
intimidasaun kriminal ba dala uluk.
Maibe, Arutchelvan aumenta,
partidu BN balun, hanesan
Malaysian People’s Movement Pa-
rty (Gerakan) no People’s
Progressive Party (PPP) koko atu la
involve iha tatika politika
intimidasaun no rasismu husi UMNO.
PSM kontinua atu promove
politika klase hasoru partidu elite
Malaysia tuir tradisaun komunal no
politika reliziaun. Liutiha manan
membru parlamentu federal ba
haluha tiha ona, ema iha poder sira
diskrimina no baku. Ida ne’e mak
razaun nebe hau hatene atu lori hau
lapizeira, kamera no mikrofon sai ba
mundu. Media tenki sai hanesan
santuariu,. Ida ne mak ami nia servisu
atu ba iha fatin nebe iha silensiu.”
Amy Goodman rasik mos partisipa
iha 12 Novembru 1991 iha nebe akontese
Masakre Santa Cruz hamutuk ho Alan
Nairn. Nia reportazen konaba Timor
Leste no Nigeria halo nia manan George
Polk Award, the Robert F. Kennedy Prize
ba reportazen internasional no the
Alfred I. Dupont-Columbia Award.
rezolusaun ne’e hatoo,
krize ekonomia nebe
internasionalmente
akontese no importante
liu eleisaun iha Estadus
Unidus, nia observa, sei
produz presidenti foun
nebe “tenki deside
katak blokeia nebe
TASIBALUN 7
dala uluk no membru asembleia
estadu iha eleisaun jeral iha Marsu,
baze atu suporta PSM kontinua buras.
Too manan direitu atu aplika ba
rejistrasaun eleitorial iha Setembru
tinan ne’e, liutiha luta legal popular
nebe naruk durante tinan 10.
Liu ema 1500 nebe selebra vitoria
ne’e iha han kalan hodi buka fundus
iha Setembru 13 no iha ema 800
nebe atende rally atu selebra vitoria
iha Kuala Lumpur iha Outobru 19.
Ema hirak nebe koalia iha rally
mak husi partidu opozisaun seluk
inklui Democratic Action Party (DAP),
the Justice Party (PKR), no Party Islam
(PAS). Membru Parlamentu husi DAP
Teresa Kok, nebe nia uma ema sunu
liutiha nia simu ameasa rasista.
Iha Outobru 23, polisia kaer ema
12 (inklui labarik tinan 6) nebe koko
atu fo karta ba PM atu husik prizioneriu
ISA. Arutchelvan hateten katak
governu nebe lidera husi UMNO
hasoru krize ISA hanesan mos krizi
finanseiru global nebe prepara atu uza
forsa no opresaun atu mantein poder.
[Atu hetan informasaun liu tan,
vizita http://www.parti-sosialis.org.]
Amy Goodman sai nudar pioneru
ba kolobarasaun media publiku iha
nasaun, Democracy Now! Media
grassroots, nebe publika iha radio
no estasaun publiku 750.
Goodman mos hakerek livru
barak ona no sai nudar New York
Times Best Seller: Standing Up to
the Madness: Ordinary Heroes in
Extraordinary Times; Static;
Government Liars, Media
Cheerleaders, and the People
Who Fight Back; no The Exeption
to the Rulers; Exposing Oily
Politicians, War Profiteers, and
the Media That Love Them.
Goodman manan Nobel
Alternativa hamutuk ho
Krishnammal no Sankaralingam
Jagannathan husi India ho sira
nia organizasaun Land for the
Tillers’ Freedom, Asha Hagi husi
Somalia no Monika Hauser husi
Alemaña.
n u d a r p o l i t i k a n e b e salan.
“O mesak, izoladu,” dehan
ministru negosiu estranjeru
hatoo ba George W. Bush.
Diskursu Perez nebe hetan aplaus
husi Asembleia Jeral.
Traduz Husi Granma International
8 KNUA
Hadia Sidade Dili Difikulta Povu Nia Moris
danu FREITAS
M
embru Parlamentu
Nasional ne’ebe tuir
lolos uza sira nia
direitu konstitúsional hodi defende
povu kiik no kiak iha uma fukun
husi atuasaun brutal autoridades
seguransa nian. laos alis ba povu
kiak ne’ebe governu obriga dasa
iha dalan sein fo alternativa, maibe
deputadu PN balu fo fali apoiu ba
autoridades sira atu kontinua uza
forsa hodi dudu ses negosiantes
kiak sira ne’ebe oras ne’e balu sei
fa’an nafatin iha dalan ninin.
Deputada Virigina husi bankada
CNRT, foin lalais iha sesaun
plenaria iha PN husu ba au-
toridades seguransa atu dudu ses
tiha negosiantes kiak sira ne’ebe
komesa fila fali ona fa’an sasan iha
dalan ninin, hafoin iha semana
hirak ba kotuk muda obrigatoriu.
“Hau husu ba PNTL sira tenki
hasai tiha sira (negosiantes kiik iha
dalan ninin) husi estrda ibun atu ita
nia estrada bele mos tanba hau foin
tesik mai hare iha Lita Sotre nia oin
no licedere ida rua ko-mesa fa’an
fali ona iha neba. Tenki hasai tiha.
Se lae bele dada malu mai fila fali
fa’an iha ne’eba,” dehan Virgina.
Tuir deputada ne’e Dili oras
ne’e sai foer tanba deit
negosiantes roda tolu nia hahalok.
Wainhira jornal Kla’ak dada lia
ho vendedor Celina da Silva, tanba
sa nia kontinua fa’an iha dalan
danu FREITAS
Governu AMP TTenta
H
afoin fulan hirak nia
laran hela iha Prizaun.
Vicente da Conceicao
alias Railos hetan moras hodi
halao tratamentu iha Indonesia,
wainhra fila husi trata,entu Railos
hetan ona anin liberdade ho ne’e
halo bankada opzisaun senti triste
hodi hateten katak Governu AMP
tenta intervein kazu Railos hodi
hapara tiha prosesu ba Railo atu
nune’e bele hamos ain Fatin AMP
sira nia durante tempu krize.
Bankada opozisaun maioritariu Fretilin
liu husi konferensia imprensa iha semana
kotuk akuja governu AMP bloku Alianca
Maioria Parlamentar (AMP) tenta intervein
kazu Railos hodi hapara nia prosesu justisa
atu nune’e bele hamos ain fatin.
Deputadu Arsenio Bano atual
vice Prezidenti Fretilin ba jornal
Ka’ak faktus barak kona ba Railos
hanesan halo asaltu ba Quartel
Jeral F-FDTL iha Tasi Tolu hodi
hamate ofisiais FDTL nia balu, no
Xanana Gusmao atual Primieru
Ministru iha tempu krize hamutuk
Planu governu AMP liu husi administrasaun Distrito Dili atu hadia kapital hodi bele sai hanesan kapital nasaun sira seluk
inves ajuda povu kiak no mukit nia vida maibe difikulta fali sira nia moris. Ho forsa, autoridade sira obriga muda vendedor
kiik sira ne’ebe fa’an sasan iha dalan ninin. Maske nune’e tanba kabun, negosiantes kiik balu kontinua fa’an sub-subar iha
dalan ninin atu bele sustenta vida iha uma laran.
ninin, nia hatan katak razaun mai
fali fa’an iha estrada ibun tanba
wainhira administrasaun Dili muda
obrigatoriu sira ba iha Merkado
Taibessi, la iha tan fatin atu fa’an.
Celina vendadore iha dalan ninin neébe estadu duni
Wainhira to’o iha neba hetan
problema ho negosiantes sira
ne’ebe fa’an nanis ona iha ne’eba.
Ho razaun ne’e nia deside fila fali
mai fa’an iha estrada ibun iha Akait.
“Ami ba fa’an iha Merkado sasan
la folin liu, tanba ne’e ami mai fali
fa’an iha ne’e. Governu tenki
hatudu fatin ida ne’ebe diak molok
dudu ami ba ne’eba. Labele mai
enta Inter ven Kazu Railos
Interven
ho komandante PNTL atual depu-
tadu Paulo Martins fo gia de
marsa atu Rai Los laos livre hodi
halo intmidasaun no asaltu.
“Hau la kompriende tamba sa
mak to’o agora seidauk iha pro-
sesu ba Railos,” lamenta Arsenio.
Nune’e mos tuir deputadu
Domingos Sarmento katak iha
krize 2006 laos Fretilin mak uja
Railos maibe ema seluk mak uja
hodi halo intimidasaun ba ema
Fretilin durante eleisaun le-
gislative no prezidensial.
Eis Ministru justisa ne’e des-
konfia lider politiku balu e’ebe iha
poder interfere ona iha justisa
hodi hapara prosesu ba Railos.
“ne’e hau hanoin lider politiku
balu ne’ebe iha poder mak ha-
tama ona kanuru tohar iha jutisa
tamba ne’e mak prosesu ba
Railos ne’ebe tuir lolos tenki res-
ponsabiliza ba kazu atake Quartel
F-FDTL Tasi Tolu livre tiha, jus-
tisa e’e ita atu tau ba ne’ebe ema
ne’ebe politiku la hanesan ho sira
dudu obriga deit ba tau hamutuk
iha fatin ida hanesan soe foer. Ami
ba ne’eba, sira be iha nanis ona
Merkado hateten ba ami katak
fatin la iha atu simu ami entaun
ami tenki mai fali,” dehan Celina.
Nia husu ba administrasaun Dili
molok atu aloka ema ba fatin ida
tenki kria kondisaun atu nune’e sira
labele hetan problema. Labele husik
deit negosiantes ba tau sae malu hodi
kria fali problema entre negosiantes
sira no govrnu fase liman tiha.
“Ami hatene governu hakarak
halo Dili ne’e sai mos, maibe
hatama ba kadeia agora tamba
Railos ne’e uluk sira uja entaun taka
tiha nia prosesu justisa,” dehan
Domingo Sarmentu ho laran triste.
Husi sorin seluk deputadu Mario
Carrascalao husi bankada PSD ha-
teten nia mos ladun kompriende ho
prosoesu ba Railos no husu atu
esplika ba publiku tamba sa Railos
hetan ona liberdade.
“Justisa tenki lao no tenki es-
plika ba publiku tamba sa mak fo
liberdade ba Railos, hau horseik
(semana kotuk) ba Hospital hau
hare Nia iha neba livre hela hodi
ba hare nia familia iha Hospital,”
katak eis Governador iha tempu
okupasaun Indonesia ne’e.
Atual Prezidenti PSD ne’e mos
lamenta tamba prosesu fahe kilat ba
Civil to’o oras ne’e ladun klaru hodi
sublinha katak se laos ema be Railos
Akuza mak fahe kilat ba nia se los
mak fahe kilat ba Railos, nune’e nia
husu Railos tenki ba hatan iha tribunal
esplika lolos se mak fahe kilat.
governu mos labele subar
realidade katak povu ohin loron
ne’e sei kiak. Ami fa’an hanesan
ne’e laos ami nia hakarak maibe
ami nia kabun mak obriga ami
tenki fa’an
hanesan
Foto:Gerson ne’e. Imi
governu
diak tanba
fulan-fulan
simu osan
hodi han
hemu, be
ami kuitadu
ho buat sira
hanesan
ne’e mak
ami hodi han
tanba ne’e
ami husu fa-
vor hare mos
ba ami. Ami
laos animal,
ami mos ema
cuma ita nia
status sosial
mak la hanesan imi ema bo’ot no
matenek. Ami ema beik no kiak,”
dehan Celina ho hirus.
Ho desenraska negosiantes
sira ba deve osan iha Banco hodi
halo negosiu iha dalan ninin tanba
la iha tan dalan seluk. Sira
obrigado tenki fa’an sasan iha
dalan ninin ne’ebe rame ho
movimentu atu ema bele sosa
“Agora Rogerio mos hetan tiha
ona indultu nia mak fahe ka se ita
la hatene, prosesu justisa iha
Timor Leste hamosu konfuzaun
boot tamba kazu barak mak seriu
maibe Ministeriu Publiku fo li-
berdade tiha, balu fo indultu no balu
arkiva tiha,” lamenta deputadu Mario.
Mario ne’ebe oras ne’e naran
temi- temi hela iha publiku atu tur
iha pozisaun II vice PM ne’e lamenta
tebes tamba kazu barak ne’ebe im-
portante mak tenki arkiva tiha hodi
hamosu konfusaun iha publiku nia let.
Entertantu hatan ba ida ne’e vice
PM Jose Luis Guterres ba jornalista
sira iha Palacio Governu hatan katak
governu seidauk interfere ba iha area
justisa liu-liu ba prosesu justisa Railos.
Tuir koordenador Fretilin mu-
dansa ne’e katak iha rai demokrasia
sira nia parte respeita tebes de-
klarsaun politika husi opozisaun.
“Hau hateten deit katak me-
moria Timor nia ita seidauk ha-–
luha no hau seilembra katak
Kla’ak Semanal 28 Outubru 2008
netik sira nia sasan para osan
funan hodi bele sustenta sira nia
moris, balu taka divida iha banko.
Hein katak governu AMP labele
taka matan deit hodi hamos
negosiantes husi eatrada ninin ho
razaun atu hadia sidade Dili sai
kaber no furak. Ikus mai laos tulun
povu hodi hadia sira nia moris
maibe halo terus nia povu rasik,
hatodan tan sira nia difikudades
moris, tanba deit atu hadia sidade
ida. Maske sira beik no kiak, sira
mos nudar sidadaun Timor-Leste
ne’ebe governu persiza fo
atensaun, kria kondisaun ba sira
molok atu hamos sira husi estrada
ninin. Labele iha parte ida dehan
atu hadia povu nia moris iha parte
seluk taka dalan ba povu atu moris.
Nune’e mos hanesan deputadu
ne’ebe reprezenta povu iha uma
fukun labele mai iha povu nia Uma
Fukun hodi foti deit liman yes man
hodi nunka defende interese povu
ba desizaun governu nian, ne’ebe
difikulta povu nia moris.
Hein katak deputadu no
deputada sei la sai deit yes man ba
desjisaun governu ne’ebe difikulta
povu nia moris, maibe bele mos
sai no man se desizaun ruma husi
governu la ajuda povu nia moris,
maibe hakarak atu difikulta fali
povu kiik.
Railos ne’e uluk delegadu Fretilin
ba iha kongresu 2006 no iha krize
Ministru Interior Rgerio Tiago Lo-
bato mak fo kilat ba sira inklui fo
instrusaun atu hao saida I hau ra-
sik ho hau nia kolega sira sei moris
hela no ami hatene momos saida
mak akontese,” dehan Jose Luis
Guterres hodi defende Railos.
Hatan ba ida ne’e Domingo
Sarmentu hateten ih amomentu
ne’eba laos Fretilin mak uja Railos
maibe ema sira ne’ebe ohin loron tur
iha governu AMP mak uja hodi ba sira
nia interstu politiku no Fretilin sai vitima.
Jose Luis Guteres mos gaba
RaiLos hodi hateten katak Railos
hanesan ema ida ne’ebe par-tisipa
ba luta libertasaun patria se nia
lakohi kumpri ordem iha momentu
neba hodi intrega kilat no ho hanoin
at nia bele estraga estabilidade.
“hanesan governu amo res-
peita tebes desijau tribunal nia
tamba ami fira ne’e knar tribunal
nia no ami hanesan governu hein
deit desijaun ne’ebe tribunal hatun.
Jose luis sublinha nia hatene
lolos se mak hamosu krise iha 2006.
“Hau husu ba povu tomak liu-liu
partido poitiku sira favor ida hanoin oituan
ba tamba povu Timor Leste lakohi ona
in-stabilidade politika iha rai laran se ita
nune’e susar atu kria progresu iha ita nia
rain,” dehan eis lider Fretilin ne’ebe hari
Fretilin mudansa ne’e.
Kla’ak Semanal 28 Outubru 2008
Timor-oan iha Melbourne Hasoru Malu ho Mari Alkatiri
Akontesementu 2006: Golpe, La’os Krizi
Zevonia VIEIRA
T
inan 1975 wainhira
Indonézia invade Timor-
Leste, komunidade
barak maka refujia ba iha nasaun
seluk hanesan Portugal no
Australia. Razaun tanba iha tempu
ne’eba situasaun la permite ba
timor-oan sira atu buka paz iha
sira nia rai rasik. Militar Indonézia
oho Timor oan rihun ba
r i h u n .
Iha loron 22/10,
Foto:
komunidade Timor oan
iha Melbourne hasoru
malu ho Secretario Jerál
Partidu Fretilin, DR. Mari
Alkatiri. Iha sorumutu
ne’e komunidade sira
hakarak hatene
direitamente kona ba
krizi 2006. No razaun
saida mak Mari Alkatiri
tenki husik ninia karreira
nudár Primeiru Ministru
iha Primeiru governu
Konstituisional Timor-Leste.
Konaba perguntas hirak ne’e,
Alkatiri esplika katak krizi 2006
akontese tanba osan mina rai
komesa tama. “Wainhira hau mai
halo negosiasaun iha Australia
hodi hetan fundu petrolíferu, ema
barak maka la gosta. Balun la fiar
tanba imposivel. Hau dehan ba
governu Australia katak hau sei la
kontente wainhira seidauk dada
pipeline ba Timor Leste. Ho ida
ne’e ema balun gosta hau. Iha 1999
Indonezia la gosta hau tanba justisa,
buat sira ne’e komplikadu. Krizi 2006
ENERJIA ALTERNA
ALTERNATIV
TERNATIV
TIVAA NO HANOIN ALTERNA
ALTERNATIVO
TERNATIVO
rui PINTO
T
inan ba tinan malae
ne’ebé uluk ukun ita
sempre hatete katak ita,
hanoin la hetan. Ita ne’ebé moris
iha kolónia tenke mate iha kolónia.
Ita ne’ebé moris provínsia tenke
moris iha provínsia. Maibé tempu
hatudu buat seluk, buibere no
maubere oan hotu ho isin no laran
hatete ba mundu tomak: biar ita
bele moris iha rai ne’ebé sira
dehan kolónia, ne’ebé sira hatete
katak provínsia, ita prontu hodi
mate ba ita nia oan hodi moris iha
rai ketak ida, nasaun ida ne’ebé
ohin ita bolu Timor-Leste.
Se maubere no buibere hatudu
sira nia barani, sira nia matenek,
sira nia kbiit hodi hasa’e husi
opresaun husi nakukun, ida ne’e
hatudu katak ita Timor oan,
hanoin iha, no katak ita nia hanoin
no matenek, buat ne’ebé ita
hatudu tiha ona, halo mundu
tomak hakfodak. Nasaun ki’ik,
hamriik, ho hanoin, no hatete: Ami
hanoin.
Dala ruma, ami jerasaun
ne’ebé foin sa’e, sei moe atu husu
“tan sá?”, “se?”, “wainhira?”. Moe
hodi hatudu katak biar ita la
hatene ita prontu atu aprende no
lota. Moe tamba, ema barak, uza
matenek hanesan buat kro’at,
ne’ebé atún ita nia dignidade
wainhira ita la hatene no sira mak
hatene.
ne’e mosu tanba nasaun balun iha
interese ba Timor nia riku soin
hanesan mina,” esplika Mari
A l k a t i r i .
Eiz Primeiru Ministru ne’e
hatutan tan katak akontesimentu
2006 ne’e golpe laos krizi.
“Xanana iha golpe ne’e nia
kotuk,” afirma Sekretariu Jeral
Zevonia
Diskursu Sekjen Fretilin iha
Australia
partidu Fretilin ne’e. Iha parte
seluk komunidade sira mos husu
planu konaba marca da paz
ne’ebe Fretilin atu hala’o.
Tanba tuir informasaun
ne’ebe komunidade Timor-oan
sira hetan iha Australia katak
wainhira Fretilin hala’o marsa da
paz sei mosu violensia. “Fretilin
hakribi violensia. Se Fretilin
hakarak halo violensia, wainhira
Semana kotuk liu ba,
jornalista Kla’ak ba dada lian
uitoan ho “katuas” ida ne’ebé
hatete ba jornalista, imi joven
mós bele. “Katuas” ne’e, naran
Aires Almeida, Timor oan, nia
hatudu ba ita katak iha Timor oan
mós bele sa’e inovadór no hatudu
ba mundu tomak, dala ida tan,
Timor oan hanoin iha, Timor oan
matenek mós iha.
Sr. Almeida, uluk iha Australia
nia hetan formasaun kona enerjia
alternativa, halai liu ba enerjia
solar (enerjia husi loron).
Wainhira nia fila fali ba Timor,
nia susar barak atu hetan fatin
ida hodi, hanorin, fahe
esperiénsia no matenek ho Timor
oan seluk kona ba enerjia
alternativu, liu-liu enerjia solar.
Biar ne’e nia nunka lakon
esperansa no ho espíritu badinas
nia hetan servisu, uit oan, uit oan.
Ida ne’e buat ida katak ita
Timor oan hotu, jerasaun “ponte
kais” no jerasaun “foin sa’e”,
hanesan…Ita hotu nunka foti-
ulun wainhira ita haré katak
Timor oan seluk matenek liu fali
ita no nia badinas liu fali ita no
halo servisu ida ne’ebé di’ak.
Hahalok ilójiku ne’e dala ruma
leitór sira bele esplika didi’ak ba
jornál ne’e: “Tan sá?”
Wainhira UNDP simu nia lian-
husu husi Sr. Almeida hodi haruka
nia atu ba aprende kona ba
Governu AMP lidera nasaun ne’e,
violensia mosu ona,” tenik nia.
Maibe Mari Alkatiri konfirma
katak Fretilin lakohi violensia.
“Tanba Fretilin sai ona vítima iha
2006. Entaun Fretilin lakohi iha
violensia. Ema balun dehan
governu AMP konstituisional
maibe Fretilin kontinua hateten
inkonstituisional no ilegál.
Governu AMP la hatene
lidera nasaun ne’e los,”
esplika Mari Alkatiri. AMP
la lidera nasaun Timor-
Leste ho lolo’os tanba tuir
Fretilini
nia haree
k a t a k
Korupsaun
m o s u
barak iha
instituisaun
laran.
Planu
Fretilin
h o d i
hala’o marsa da
paz ne’e mai husi
Holarua, Same iha
tinan 2007. Hahú
husi enkontru ne’e,
Fretilin komesa
h a l o
reajustamentu iha
baze hodi halo estrutura foun.
“Uluk wainhira iha tinan 2007 ami
hateten ona ba públiku katak
Fretilin sei halo marsa da paz.
Maibe ema hotu nonok deit. Liu
ona tinan ida maka ema balun
Biogás, biar Sr. Almeida fuuk
mutin ona, nia kulit oin namkurut
uit-oan (uit-oan deit), nia la tauk
atu ba. UNDP haruka nia atu ba
rai Xina hodi aprende uit-oan kona
ba biogás. Nia hela ne’ebá fulan
ida, maibé tamba nia professor
hare katak nia sa’e alunu di’ak no
badinas, kompañia ne’ebé
professor sira ne’e servisu, selu
Sr. Almeida atu hela ne’ebá
semana ida tan.
Ne’ebá nia hetan difikuldade
barabarak, hanesan joven sira
ne’ebé buka servisu maibé susar
atu hetan tamba la ko’alia inglés
ka portugés, “Katuas” mós susar,
tamba iha Xina ne’ebá ema la
hatene ko’alia Inglés. Haré to’o
nia ba ne’ebá atu aprende maibé
halo nusa mak nia bele aprende
se sira la bele ko’alia ho nian? Biar
ne’e, nia kontaktu ho nia
supervizor, kada semana ida dala
rua deit, hodi husu, no buka
hatene, sá ida loloos mak sira
hakarak hanorin ne’ebá. Nia dere
arame no ko’alia horas rua. Husu
tuir, husu tuir to nia hatene.
Tempu seluk nia buka
informasaun rasik iha internet, atu
le barak no hatene di’ak liu tan
kona ba biogas.
Iha Xina ne’ebá nia viajen ba
provínsia ida hodi aprende atu halo
dijestór (fatin ida ne’ebé matéria
organika fila ba biogás).
Infelizmente nia kursu la hotu,
hakarak koalia sai katak marsa da
paz ne’e sei la hamosu violensia, ida
ne’e sala boot,” sublina Mari Alkatiri. no edukasaun ne’e importante ba
Ho planu marsa da paz ne’e
komesa halo governu AMP tauk.
“Tanba sira atu husik sira nia
kargu. Entaun sira komesa halo
rumoris fahe pamfelto iha Dili no
to’o iha baze,” esplika nia.
Tuir observasaun jornalista kla’ak
katak wainhira DR. Mari Alkatiri koalia interese. Ami Timor oan ne’ebe
kona ba korupsaun ne’ebe maka’as
tebes iha Timor-Leste, komunidade sira hahalok ulun boot sira balun,”
neébe partisipa iha sorumutu ne’e senti kestiona
Foto: Zevonia
Sorumutuk sekjen Fretilin
Mari Alkatiri ho komunidade Australia
triste. Tanba governu AMP uza osan
povu nia ba sira nia interese privadu.
Timor oan ida ne’ebe refujia
ba Australia depois Indonezia
sira hanorin atu halo dijestór
maibé la hanorin atu liga fali
kanalizasaun hodi hasa’e gás husi
dijestór ba dapur. Tamba Sr.
Almeida baibain hadi’a nia uma
rasik, wainhira nia fila fali mai
Timor nia aplika buat ne’ebé nia
hatene halo ona iha uma laran,
hanesan jardín, hadi’a dapur no
harís fatin, hodi kompleta ninia
esperiénsia no halo eskema
biogás kompletu ida ba uma rua.
Wainhira nia hahú ida ne’e nia
haré katak buat ne’ebé sira
esplika iha fatin barbarak dala
ruma la hanesan buat ne’ebé nia
haré iha Timor. Nia hasa’e nia
osan rasik (17$ USD) hodi hola
livru ida ne’ebé hanorin sá ida
loloos mak ita bele hatama ba
dijestór no hira-hirak mak bele
hatama ba dijestór. Livru ne’e
ne’ebé ema Indianu ida mak
hakerek, liutiha prosesu hameno,
nia folin sa’e truz, to’o 70 $ USD,
maibé tamba nia hakarak aprende
duni, nia halo esforsu, “taka
matan no loke karteira” no hola
livru ne’e.
Nia hakarak aprende liu tan
duni maibé, nia sempre hanoin
fali buat ne’ebé ema balun hatete
ba nia, balun hatete ba nia katak
Timor oan ne’ebé hetan
oportunidade atu estuda iha liur,
nunka fahe sira nia esperiénsia ba
timor oan seluk. Tamba nia katuas
ona, nia hatete ba ha’u katak nia
KADI 9
invade Timor-Leste, Gil Santos ba
jornál kla’ak hateten katak saúde
Timor-Leste. “Iha tempu agora,
komunidade iha baze presiza
edukasaun no saúde ne’ebe diak
atu nune’e bele dezenvolve an ho
diak ba oin. Tanba sa osan sira
ne’e la uza ba povu nia interese.
Maibe tenki uza ba ema balun nia
hela liur mos sente triste ho
Gil Santos.
Lemos, Timór-oan ida ne’ebe
fu’uk mutin ona husu ba
Eiz Primeiru Ministru atu
evita korupsaun iha
Timor-Leste. “Korupsaun
sei akontese nafatin iha
Timor-Leste, oinsa povu
ki’ik nia moris bele hadia.
Kontribuisaun ho esforsu
saida maka Partidu Fretilin
halo atu nune’e bele evita
korupsaun,” husu Lemos
ba Secretario Jeral
Fretilin, Mari Alkatiri.
Hatan ba perguntas
ne’e, Mari Alkatiri hateten
katak dala uluk tenki evita
korupsaun no kombate.
Importante liu maka
sistema iha governu laran.
Jestaun tenki lao los.
Se jestaun ne’e la los, korupsaun
sei la mosu barak. Maibe kuandu
korupsaun mosu. Programa no planu
la lao. Ida ne’e bele halo governu nia
naran foer,” afirma Mari Alkatiri.
la koi halo tuir buat ne’ebé ema
balun halo uluk, nia lo kohe, nia
tauk atu moe.
Sr. Almeida halo nia dijestór
ba dala uluk iha Kairui. Ema balun
deskonfia katak dijestór ne’e la
funsiona karik (dala ruma tamba
nia timor oan, ita iha sempre jeitu
atu fiar metin ema seluk no
deskonfia ita nia ema rasik).
Maibé nia konfiante katak ninia
dijestór bele halo biogás duni, no
Sr. Almeida la sala, dijestór ne’e
halo biogás duni.
Iha nia esperiénsia iha Kairui
Sr. Almeida mós koko atu halo
sistema ida hodi sunu biogás,
ne’ebé efisiente liu, no ne’ebé ahi
la kona fatin seluk hanesan iha rai
sira seluk. Ho sasán balun ne’ebé
nia hetan husi Xina, nia rasik, halo
pesa ida iha ninia ofisina, ne’ebé
foin primeiru vez iha mundu ema
haré. Nune’e mós Sr. Almeida
kontaktu kedan ba ninia Professor
hodi ko’alia kona ba buat ne’ebé
nia halo, nia professor hakfodak,
no haksolok.
Istória ne’e hatudu ba ita hotu
katak, biar ita bele hanoin katak
ita la hatene, se ita hakarak duni
hatene, ita tenke barani atu husu,
tenke badinas, tenke fiar a’an.
Ami hein katak Katuas Almeida,
nia istória bele sai ahi Kla’ak ba
joven sira hotu, ita hotu mós bele
halo ita nia rai sente orgullu.
 LISAN

Kafka…Ha’u nia belun hasoru ema ruma1. Iha 1920’s nia hetan moras tuberkuloze no,
kasian Kafka mate iha tinan 1924. Molok Kafka mate nia hatete ba

D
urante semana rua nia laran, Jornál Kla’ak buka dalan hodi fó
hatene ba públiku sira uitoan deit kona ba hakerek na’in ida tan.
Ohin imi bele hetan versaun tetun ba testu ki’ik oan ida Franz
Kafka hakerek. Baibain testu Kafka nian nakonu ho matenek no halo ita
hanoin barak. Dala barak autór ne’e halimar ho lia-fuan, tamba, hanesan
ita hotu hatene, lia-fuan ida bele iha terik ida deit ka mós bele nakonu
ho terik. Franz Kafka moris iha tinan 1883 iha sidade ida naran Praga.
Bainhira nia tinan 23 nia hotu foti kursu Direitu no serbisu iha kompañia
seguru. Biar ema barak hatete katak Kafka triste loroloron (tuir testu
nia belun Max Brod katak bainhira nia mate nia belun tenke sunu
makerek hotu ne’ebé nia seidauk haklaken ba mundu. Max Brod
la halo tuir buat ne’ebé Kafka hakerek no haklaken ba ema hotu
makerek Kafka nian hanesan “Prosesu” (1925), “Kastelu” (1926)
no “Amerika” (1931). Tuir loloos ema barak koñese liu livru dahuluk
ne’ebé Kafka hakerek ho naran “Metamorphose”, maibé tuir loloos
livru hotu.
1
http://www.ciutatoci.com/literatura/biblio/biblioteca_digital_kafka.htm

Tadak
balun ne’ebé nia hakerek), tuir loloos nia sempre haksolok wainhira nia

1
HAU HAKARAK TADA
rui PINTO
Ba sani na’in hotu katak testu
ne’ebé ha’u foin tradús dala ruma
sei difisil uitoan atu komprende.
Testu orijinál husi F. Kafka Nune’e mós Kla’ak husu ba ha’u
atu esplika di’ak liu tan sá ida loloos
Lian Maklokek husi Jornál: Kmanek boot ba kla’ak atu hato’o ba públiku testu “Tadak” edisaun dahuluk. mak testu husi Kafka naran “Tadak”
Testu ne’e ami barani atu tradús tamba ami fiar katak lia-tetun bele no mós ami foti-ulun ba dalen ne’e, hakarak haklaken ba ita. Ha’u husu
ne’ebé ami hadomi. Kla’ak iha fatin ne’e mós hakarak soi fali lia-hatami ida ba leitór sira hotu-hotu. Ita ba sani na’in atu hakmehik
tenke barani atu tuir Dekretu loron 14 Abríl 2004 nian kona ba lia-tetun ofisiál. Se ita la barani atu hametin (imajina)…kopu ida iha mesa
ita nian lian entaun ita hahú ona prosesu sobu nasaun ne’e. kla’ak nia tradutór hakarak fó neon ba kolega leten, ho bee sorin. Ema na’in rua
sira iha Projetu Kafka liu-liu ba Helena Coult Ø ne’ebé tradús testu ne’e ba Portugés. Nia mós hakarak tuur no haree kopu ne’e, ida ne’ebé
hamrook hatete: “Kopu ne’e, sorin
hato’o nia agradesimentu ba RR, ZV, NZ ne’ebé le no fahe sira nia hanoin kona-ba manuskritu ne’e.
hili atu hatete hirak mak mamuk
(tanba la hamrook) no ida seluk
atu hatete hirak mak nakonu
(tanba hamrook). Klasifikasaun
rua ne’e, «be hirak iha kopu
laran», no «kopu mamuk hirak
mak resin» lós maibé tanba
esénsia klasifikasaun la hanesan,
ida la simu buat ne’ebé ida hatete
no ida seluk hanoin nia mak kaer
lia-lós. Ida ne’e hanesan diskusaun
ida ne’ebé ita rona beibeik iha
arena polítika, balun hatete katak

E
ma barak halerik2 katak
ma-tenek na’in nia lian
hanesan ma-kerek ida
ne’ebé ita la biban hodi
kaer, hatene no la’o tuir
durante ita nia moris, moris ne’e
deit, mak ita iha.
Wainhira matenek na’in ida
dehan: “Liu ba”, nia la kohe terik:
“Liu. Ba fatin seluk”. Ita bele liu ba
fatin seluk, karik ita hanoin katak
fatin seluk mak fatin lós, no fatin
seluk mak fatin ne’ebé matenek
na’in terik ba ita atu ba. Wainhira
matenek na’in ida hakarak ko’alia
ba ita kona-ba buat mehik3 mís-
tiku 4 ida ne’ebé ita seidauk haree
no hatene no mós katak nia rasik
la biban atu hanaran no temi, ida
ne’e terik ba ita katak buat ne’ebé
matenek na’in hakarak dehan ba
ita la iha folin no, katak ko’alia ne’e
la kona ita nia moris, moris ita
nian iha mun du raiklaran ne’e.
Tadak hotu ne’ebé matenek
na’in uza, hatudu ba ida buat ida
ne’ebé ita hotu tada 5 ona: ema
labele hetan buat ne’ebé ema la
bele hasoru. Ita nia neon-todan
loroloron nian, hahú tuir dalan
oioin. Nune’e mós, ema balun
husu: Tan sá mak ita halerik? Se
ema ida, karik, moris tuir buat
ne’ebé matenek na’in nia ilas 6 ha-
tudu ba nia, nia rasik mós bele
fila-a’an no sai ilas ida. No karik,
hanesan ne’e, nia bele halakon
todan ne’ebé nia neon kaer uluk
loro-loron.
Ema seluk dehan - “Ha’u bele
taru ho o katak buat ne’ebé o foin
ko’alia mós hanesan ilas ida”.
Ema seluk tan bele dehan -
“Lós, o manán”.
nakonu bee” ema seluk, ne’ebé la “lejitimidade la iha” balun hatete
hamrook hatete “la’e, tuir loloos katak “ami mak kaer maioria
Ema ne’ebé manán dehan tan Parlamentu nian”, iha ne’e ita haree
LENSA
-
kopu ne’e sorin balun bee la iha”.
ezemplu ida kapás tebetebes. Iha
Iha konversa ne’e se mak kaer lia
“Ha’u manán duni, maibé ha’u ezemplu ne’e se mak iha razaun?
lós? Tuir loloos, sira na’in rua. Ida
manán buat tadak deit”.
Ema ne’ebé lakon dehan -
“La’e, tuir loloos, o tada katak o
lakon iha realidade.
Tradutor Rui Pinto
1
Buat ruma ne’ebé fó hatene bu-at ida ba
Ø
ema; símbolu.
Testu ne’e imi bele hetan iha http://
www.kafka.org/index.php?portuguese
2
Wainhira ita la simu, no fó sa’e katak buat
ida la kona ita; kesar
3
Imajináriu
4
Buat ida espirituál, ne’ebé soi klmar deit
la soi isin; namka’it fali ho ema nia hanoin
no laran;
5
Iha lian tetun terik tada terik bu-at ida
ne’ebé ita haree ona iha ita nia neon,
nune’e ita lalika lota
6
Imajen

Ko’alia dalen barak: sani mundu tuir dadalek barak.

rui PINTO, nico Zecoro

i
ha nasaun seluk hanesan
Australia, bainhira ema
hatene ko’alia lia Inglés no lia
seluk, hanesan españól, fransés ka
mandarin, sira foti-ulun no oin no
la’o hanesan lia na’in tanba tuir sira
nia sosiedade, ema ne’ebé hatene
ko’alia lia rua matenek duni, tamba
nia iha oportunidade atu sani no
hatene mundu tuir matan rua. Nia
bele haree no fó naran ba buat
ne’ebé ema hotu husi nia so-
siedade hatene, no nia mós bele
fó naran no hatene halo nusa mak
ema, husi sosiedade seluk naran
sasán balun. Biar, iha Timor-Leste
ema barak ko’alia liu lia rua por-
ezemplu Makasae, tetun, no Malaiu
ka Fataluku, Tetun, no lian Malaiu,
Timor oan la foti-ulun tan ne’e.
Definisaun 2 ki’ik oan ida ba
dalen-toluk Na’in iha Timor-Leste
bele sai: “ema ne’ebé ko’alia mós
no hatene dadalek husi lian tolu”3
ha’u sente katak sani na’in bele
simu definisaun ida ne’e, maibé tuir
matenek na’in ida naran Diebold4,
arti ne’e, dala ruma ladún kapás
tanba nia tau matan deit ba
rezultadu lota lia, la tau matan ba
prosesu lota lia. Tuir Diebold, ita
tenke mós tau matan ba buat
ne’ebé nia bolo “hahún5 dalen ida
tan”6 no “lota pasivu”. Nia hatete
katak lia na’in ida tenke hatene sá
ida mak lia-fuan balun husi lia seluk
terik hodi nia bele hatene temi no
ko’alia lia-fuan ne’e. Ida ne’e
hatete ba ita katak ema ida bele
hahú sai Dalen-toluk Na’in, tuir
prosesu aprendizajen ne’ebé hahú
lota léksiku husi lia-toluk, molok ema
lota atu la’o tuir regra gramátika
(sintakse, fonolojia no seluk tan)
ne’ebé nia kuran hodi hatene ko’alia
lós lia toluk.
Se ita haree didi’ak, hanoin
ne’e ita bele haree kedas katak
Timor oan hotu tuir ona prosesu
“hahún dalen portugés” tamba ita
hotu hatene temi lia-fuan barak
husi portugés. Biar timór oan la
biban atu ko’alia portugés ita
barak rona no komprende
portugés. Ida ne’e ezemplu klásiku
ida husi ema ida ne’ebé sei iha
prosesu “hahún dalen” iha kazu
ne’e “hahún dalen portugés”.
Timor oan bele hatene, no
komprende bainhira rona
portugés, maibé nia seidauk bele
filak nia kapasidade atu
komprende ba kapasidade atu
ko’alia 7. Tuir loloos bainhira ita
hatene ko’alia tetun-prasa no
toman atu hanoin iha tetun, lailais
liu atu lota ka aprende portugés.
Konkluzaun: Timor oan bele
ko’alia, no hatene lia barak, no sai
mundu tuir dadalek barak.
Daudaun Timor oan labele uza
dalen portugés atu sani mundu.
Matan atu sani iha ona, buat
ne’ebé ita sei kuran mak doutór
matan (profesór) ida ne’ebé di’ak.
Doutór ne’ebé hatene ona
diagonostiku (katak Timor “hahún
dalen portugés”) no fó reseita
di’ak (métodu hanorin ne’ebé
espesífiku ba ema ne’ebé iha
prosesu hahún dalen portugés).
1
Linguajen
2
Katak, terik, arti
3
Ideia ba hakerek ne’e mai husi
makerek husi Bloomfield, L.
(1933). Language. New York:
Holt, Rinehart & Winston
4
Diebold, A. R. (1964).
Incipient bilingualism. 495-506,
iha Hymes, D., Ed. 1964.
Language in Culture and
Society: A Reader in
Linguistics and Anthropology.
New York: Harper and Row
5
Fundasaun; hahalok atu hahú
harii ka tau baze
6
Iha lian Inglés nia hakerek
“insipient” (buat ne’ebé foin
hahú)
7
Wald, B. (1974). Bilingualism.
Annu.Rev.Anthropol. 3.301-
321

Ramos-Horta :
Governu tenke fó meiu liu ba INL
rui PINTO, nico Zecoro
I
ha loron 31, fulan
Outubru Prezidente
da Repúblika hala’o
vizita ba sedé “Instituto Nacional
de Linguistica” (INL) iha UNTL.
Iha ne’ebá, Na’in Ulun dada
lian uitoan ho jornalista kona ba
papél instituisaun ne’e. No
mós hatete katak, biar
instituisaun ne’e importante
duni atu hametin Timor-Leste
nia identidade nasionál INL sei
kuran tulun liu tan husi Governu.
Vizita ne’e importante duni
ba lider ne’e tamba, nia foin
haree ho nia matan rasik ba
dala uluk sá ida mak INL
halo to’o daudaun no sá
difikuldade mak sira hasoru
lorloron. Na’in ulun rasik
mós konfesa katak “(…) ha’u
moe uitoan, que primeira
vez mak mai institutu ida
ne’e, que simu mandatu
husi lei, atu kaer buat ida
que hanesan baze e klamar
nasionalidade Timorense,
kultura timorense língua
tetun, lia tetun (…) ”.
Isin ruin família Alves
entre torturador no jardín eroi
Pedro Rosa Mendes
G
uy Campos, eis-
torturador, Timor
oan ida ne’ebé
ema balun du’un1 katak nia
fó orden atu kaer, tortura,
hamate no halakon Timor
oan barak, hatama ba
Australia nudar peregrinu no
la’o tuir nia hakarak iha rai
ne’ebá ho kondisaun
faforuk2.
Sr. Jacinto Alves hatete
ba jornalista ajénsia Lusa
katak nia, no Timor oan
hakarak no hein justisa.
Hanoin ne’e, buras tamba
informasaun polémiku balun
kona ba Guy Campos foin sai
iha jornál no televizaun oioin
semana hirak liu ba. Sr.
Jacinto, eis-elementu
rezisténsia, no membru
komisaun rua ne’ebé
investiga krime no hahalok
a’at durante okupasaun
Timor-Leste mós hatete
katak, di’ak liu tan karik, Guy
Korupsaun ba bei-beik,..
Hau mak hili tema ne’e,
atu koalia konaba vizaun ba
futuru, laos atu koalia iha liur
atu ataka deit ba governu lae.
Ita koalia katak Timor-Leste
iha kondisaun atu sai ponte
ba asia no pasifiku. Iha
kondisaun tamba situasaun
jeografika no estrategia
maibe depende ba povu
Timor rasik atu sai ponte
Timor Leste tenki iha
kapasidade rasik. Tamba se
mak ukun tenki investi barak
Tuir dekretu governu nian
1/20041, INL iha kna’ar hodi,
satan, hametin, no haklaken
dalen Timor-Leste nian. Tuir
dekretu ne’e, INL iha kna’ar
atu halo ida ne’e tuir buat
ne’ebé ita bolo padraun
ortografiku (hakerek
banati tuir). Iha tinan haat
liu ba, dekretu governu
ne’e hatete katak governu
tenke hakerek tuir
padraun ortografiku
“tetun ofisiál”, maibé to
agora daudaun governu
hotu ne’ebé ukun ita
seidauk hakerek tuir
matadalan tetun.
Prezidente halerik ba
jornalista: “ida idak hakerek
tetun konforme nia hakarak
uartau uang (jornalista ed.)
sira mós halo konfusaun boot
liu tan.”.
Ho laran susar, na’in
ulun aumenta tan: “(…)
ha’u mós haree ho laran
susar, primeiru iha governu,
agora iha Prezidensia, que
too agora la iha sistema ida,
Iha Señór Jacinto Alves nia jardín iha Dili, ita bele hetan uma ki’ik oan ida, kór
azúl biru. Iha uma ne’e nia laran, ita hetan iha mesa leten, isin ruin husi ema
na’in sia, ne’ebé hetan fuzilamentu iha 1979.
Campos hetan julgamentu
iha Australia ne’ebá, tamba
tuir nia hanoin, ne’ebá nia
hanoin katak iha garantia
katak sistema la’o di’ak.
Isin ruin husi família
Alves no nia belun balun,
hatama hotu iha kaixaun ki’ik
oan ida, hanesan kaixaun ba
labarik kiik ida ho matan
vidru. Isin ruin ne’e, hatudu
evidénsia masakre ida
ne’ebé hala’o loron 1 Abríl
tinan 1979 iha Barique,
distritu Manatuto.
Iha isin ruin luruk iha
kaixu laran ita hetan ruin
husi Jacinto Alves nia alin,
Almerindo Napoleão
Marques Alves, husi nia alin
feto Gertrudes Alves (alias
Zélia), hosi alin feto seluk
Filomena de Jesus Alves
(alias Milu), husi nia Jacinto
Alves nia kabeen, Irene
Gomes, husi Agostinha
Guterres Peixoto, asistente
iha edukasaun, saude no
infrastrutura. Atu iha kapa-
sidade atu kompete iha
merkadu traballu no iha
kapasidade atu sai ponte
duni.
Sira husu tamba sa iha
hanoin diak hanesan ne’e
maibe imi rasik han malu.
Hau dehan ida mak
problema no ami tenki ultra
pasa uluk problema ne’e.
Too loron ami kuandu ultra
pasa problema interna ami
programa ida, estratéjia ida
atu hanorin ofisiál ba
funsionáriu”. Tamba ne’e
mak nia, nudar Prezidente
Republika vizita INL hodi entre
surat ofisiál hodi husu tulun
husi INL atu hala’o kursu ba
funsionáriu públiku sira
ne’ebé servisu iha Prezidensia
polítiku ba FRETILIN iha
Viqueque, husi Sr. Lay eis
militár husi ezérsitu
portugés, espesialista ba
armas pezadas, husi
Armando da Cruz Pina
asistente polítiku husi Ainaro
no, husi Sr. Pinheiro ne’ebé
kabeen ho Sra. Agostinha.
Jacinto Alves biban atu
hetan isin ruin ne’e iha fulan
Setembru 2008, no hein
desizaun husi governu atu
lori isin ruin ne’e ho hatama
ba jardín dos erois iha
Metinaro. Jardín ne’ebé harii
atu fó hanoin ba ema ne’ebé
mate entre 1975 no 1999.
Bainhira Sr. Jacinto hetan
isin ruin ne’e, komunidade
Timor oan iha Australia, no
iha Timor-Leste ko’alia
nudar testemuña ba
masakre Barique no
haklaken se mak
responsavel ba masakre
husi pajina 12
sei sai rai ida kiik maibe sai
boot.
Objetivu husi marxa
da paz mak saida?
Objetivu marxa da paz
atu hatudu lolos katak
Fretilin iha kapasidade atu
mobiliza ema too 200.000.
Ne signifika katak sira laiha
apoiu. Hau dezafia AMP atu
mobiliza 50.000 labele uza
governu nia osan no sasan.
da Republika, buat ida ne’ebé
nia fiar katak importante atu
hametin no hadi’a liu tan
dezenpenu funsionáriu
Prezidensia da Republika.
INL simu surat husi
Prezidente no haksimuk nia
lian husu. Reitor no Diretor INL
no hatete katak INL la iha
Barique.
Sr. Jacinto hatete katak
uluk, ema barak ta’uk Guy
Campos. Nia sempre la’o ho
farda hamutuk ho unidade
espesiál Kopassus. Guy
Campos nia naran mós
mosu dala barak iha arkivu
komisaun Verdade,
Rekonsiliasaun no
Akollimentu iha Dili.
Sr. Jacinto hatete katak liu
tiha loron rua Guy Campos
mosu iha Barique, elementu
husi batallaun indonéziu 745
mosu no oho elementu na’in
sia, no hala’o masakre rua
tan iha Barique, ida ne’ebé
sira oho ema na’in 4 ida
seluk ema na’in sanulu resin
hitu.
Sr. Jacinto mós hatete
katak molok Guy Campos
mosu, nia família no belun
sira faforuk, maibé bainhira
Guy Campos mosu, bapa
sira bolu nia família ba
Halo uluk ami haree ami sei
la book. Fretilin kuandu atu
laos atu halo violensia. Atu
hatudu katak povu hamutuk
nafatin ho Fretilin. Atu
hatudu povu la presiza halo
violensia atu husu justisa,
husu dezenvolvimentu la
presiza liu husi violensia.
Violensia so sobu la harii.
Atu hatudu katak povu la
presiza hein to eleisaun
foun atu hatudu governu
ne’e laiha lejitimidade. Atu
meiu hodi hala’o atividade
formasaun ne’ebé
Prezidensia husu tamba tuir
loos, orsamentu INL
limitadu duni. Dala ruma ida
ne’e sai kontradisaun boot
ida ba buat ne’ebé ita le iha
jornál no rona iha rádiu
katak, orsamentu governu
ne’e sai makás. Realidade
mak osan sai makás duni iha
fatin sira seluk maibé ba
INL, orsamentu la sai ida.
Ho informasaun ne’e
Prezidente da Republika
hatete ba jornalista katak se
INL meiu la iha entaun:
governu tenke fó meius
liu tan do que orsamentu
ne’ebé sira iha de 500 $
USD dolar atus lima fula-
fulan ho quartu oan ida”
Iha halibur ho jornalista
Prezidente hatete dalan ida
tan ba jornalista katak “lia-
fuan tetun mak fó
identidade, fó klamar,
orgul lu ba Timor ”. Tuir
prezidente José Ramos-
Horta se ita, Timor-oan la
barraka ida no oho sira. Ema
barak tada família Alves
nudar membru FRETILIN,
Sr. Jacinto hatete.
Guy Campus uluk sai
militante ba UDT, partidu
polítiku ida ne’ebé hala’o
golpe anti-Komunista contra
FRETILIN iha Agostu, 1975.
Liu tiha invazaun, Guy
Campos mós hatama ba
milísia pro Indonézia no
hahú nia karreira nudar
elementu intelijénsia militár
Indonézia. Tuir Sr. Jacinto
Alves, Guy Campos hataru
ema FRETILIN desde uluk
kedas nia toka iha grupu
muzikál ida naran “Bia luli”
banda ne’ebé sempre
kontra banda revolusionáriu
no pro FRETILIN, “Os 5 do
oriente”.
Señór Jacinto Alves nia
hakarak mak, ne’e, istória
ne’e no istória vítima fó
naroman ba dalan hodi la’o
ba justisa. Nia mós hatete
katak, isin ruin rahun ne’ebé
nia iha kaixaun laran, rahun
tamba ema la hakoi sira, no
balada fuik sira ne’e harahun
ruin hotu.
Iha masakre 1979, Sr.
Alves lakon boot, Gertrude
(nia alin feto) la mate
bainhira bapa sira buti gatillu
haree akordu AMP ne’e, se
sira mak iha politika
honestu, ASDT sai sira laiha
lejitimidade. Halo manobra
atu kontinua nafatin. ASDT
sai AMP laos AMP ona, biar
deputadu sira apoiu nafatin,
laos deputadu mak asina
akordu maibe lideransa
mak asina. Baze ASDT nia
mai husi votus baze, sira
laiha ona. Maibe sira laiha
honestidade. Tan deit sira
nia error sira halo barak-
barak, ema distritu sira
Nasional
hadomi ita nia lian “ita
konfusaun lós!” karik ita la
hadomi lian ita haluha ita nia
kultura, ita nia identidade no
ita nia nasionalidade.
Prezidente mós aumenta
tan katak dalen tetun mak
“fó klamar, “dar alma,
esénsia” ba nasionalidade,
buat ida ita bolo
nasionalidade timorense”.
Ami sente katak biar
prezidente nia oin hamanasa,
nia sente neon todan bainhira
nia hare eskritóriu INL nian nia
rasik hatete: “ita boot sira,
depois bele tama atu haree,
kuak oan ida, ha’u hanoin katak
sira servisu iha fatin boot ida,
afinál kuak ne’e ki’ik oan liu fali
ha’u nia dapur iha uma”.
Ami husu: Kuak ne’e, mak
kuak ne’ebé lideransa koko atu
hakoi ita nia identidade
nasionál? Ka: kuak ne’e mak
lideransa hakarak kuda fini atu
buras Timor oan hotu nia domin
ba lian, lisan no rai? Iha ne’e
ami hakarak hatete ba leitór sira,
katak, rai (INL) fukar ona no
bokur ona atu haburas fini ne’e,
governu iha devér moral hodi
fakar be ba rai ne’e, no rai ne’e
deit, tamba hakarak ka la kohe,
rai ne’e mak iha kna’ar atu tau
matan ba ita nia lian.
no halo kilat hakilar, nia kaer
Sr. Alves nia oan, labarik ida
ho fulan 11. Bapa sira
hasa’e tiha nia oan, no buti
gatillu dala ida tan hodi
hamate Gertrudes. To’o
daudaun, Sr. Alves buka atu
hetan nia sobriña ne’ebé
tuir informasaun ne’ebé nia
hetan husi informador iha
ne’ebé servisu iha batallaun
745, sei moris, no moris iha
Java. Ohin loron, nia laran
la hanesan naran uluk,
“Sunar” nia inan nia naran
kódigu uluk iha klandestina.
Kla’ak hetan permisaun
atu tradús testu ne’e husi
reprezentante no hakerek
na’in ajénsia Lusa. Se ami
nia tradusaun sala karik, ami
hato’o ami nia deskulpa.
Nota:
Títulu orijinál “Timor-
Leste:ossadas da família
Alves entre o torturador eo
Jardim dos Heróis” haklaken
husi Ajénsia Lusa, Dili,
Timor-Leste iha loron 22/
10/2008. Númeru
dokumentu 8920378
Akuza
Liberdade
seidauk senti rezultadu.
Maibe osan nebe gasta ne’e
hanesan tinan 4-5 governu
uluk ninian. 500 miloens
deit liutiha tinan 5 hau nia
governasaun. Osan tinan 5-
7 nian mak rai sei hanesan
ne’e nafatin. Hospital, sede
suku, ponti sira iha kosta sul,
ministeriu negosiu estranjeiru,
estatua papa, kuwait, palasiu
presidenti nebe sira inagura
ne’e projetu governu uluk
nian. Sira nia projetu mak
nebe?
12 NASIONAL Kla’ak Semanal 28 Outubru 2008

International ne’e korupsaun

Mari Alkatiri: “Korrupsaun Ba Beibeik”

makas iha ita nia
g o v e r n a s a u n ?
Ne’e ninian governu laos hau
nia governu. Ema simu prenda ne
Sekretariu Jeral Fretilin no Eis Primeiru Ministru Mari Alkatiri foin lalais ne’e halo vizita hodi hasoru PM Australia Kevin Rudd mos defini hanesan korupsaun
no Ministru Rekursu Naturais hodi koalia konaba situasaun Timor-Leste no pipe line. Maski laos iha governu maibe eis primeiru hotu. So ke iha buat ida nebe ita
ministru ne’e sei koalia makas nafatin katak pozisaun Fretilin mak kontinua nafatin atu dada pipe line ma Timor-Leste. Iha labele evita 100 %. So nivel uluk,
oportunidade ne’e mos eis primeiru ministru fo palestra iha Universidade Victoria iha Melbourne no ANU hodi koalia konaba iha hau nia tempu Timor-Leste ho
Timor sei sai nudar ponti ba Asia no Pasifiku. Tuir mai intervista nebe jornalista kla’ak Almerio Alvarez no Nuno Rodriguez Cabo Verde iha nivel hanesan
Tchailoro halo ho sekretariu jeral Fretilin ba vizita nebe halao no situasaun politika rai laran. nudar ida nebe diak liu iha
komunidade CPLP. Agora, Timor-
Saida mak ita hetan husi beibeik, diskursu mak atu kombate mak garante seguransa. Tamba diskursu politika mak barak liu, Leste governasaun ida nebe at liu,
vizita hasoru PM Kevin Rudd? korupsaun maibe pratika laiha. Sira ne nia halo nia mensajen ba situasaun agora atu halo mai ka 2007 too agora Timor-Leste at liu
preokupadu nafatin ho korupsaun nasaun tau komandante PNTL iha sorin la mae ne’e teknika ona, governu fali nasaun hirak nebe koruptu liu.
Uluk ami defende pipe line mai Timor-Leste, se korupsaun no Brigadeiru iha sorin, Soeharto rasik Australia bele halo presaun karik, Ita mak at liu iha CPLP nia laran.
Timor-Leste ohin mos sei de-fende kontinua hanesan ne’e, sira nia nunka halo buat ne’e. presaun ba woodside atu dada ba Ne laos akontese iha 2006, hau sai iha
nafatin. Ami koalia konaba ajuda mos bele lao sala dala. Ami Australia, ida ne’e politika maibe Junhu 2006, ano fiskal uluk husi Jullu-
situasaun politika no dehan halo favor kuandu ita Juñu. Se mak ukun husi Juñu 2006-
dezenvolvimentu. Situasaun po- labele para ajuda hatudu ona ho Jullu 2007 laos hau. Dr Ramos Horta
litika iha Timor hanesan be nebe maibe bainhira ajuda dados tekniku koalia katak nia mak Primeiru Ministru
ita haree husi leten nonok hela katak nebe fo tenki tama katak pipe line maibe la kontrola governu ne’e, ita
paz iha establidade, bainhira haree iha sistema ida nebe bele mai koalia hanesan ne’e salan ona.
klean uituan situasaun seidauk ita boot sira mos bele Timor-Leste, Tebes duni relatoriu 2008-2009
metin. Problema barak mak seidauk kontrola. Labele fiar sira halo seidauk mai. Kazu korupsaun iha
rezolvidu, foin lalais tamba rona deit deit ba governu ida desizaun provedor direitus humanus hatoo
ema lorosae atu sae komandante ne’e. Ajuda labele kontra fali ba prokurador jeral, tuir hau rona
polisia ema komesa iha panfletu. para tamba povu buat ne mak iha 40 resin. Ne’e laos korupsaun,
Problema ne’e hatudu momos, presiza maibe labele s u s a r . pelu menus hatudu iha korupsaun,
problema ida nebe Xanana kria fiar deit ba governu Primeiru ita too tribunal mak ita haree
tiha loromonu no lorosae ne’e, ne’e, entaun osan tenki iha korupsaun ka laos korupsaun. Kazu
ema balun sei kaer nafatin ha- husi liur mos sei kapasidade pualaka PD sira rasik mos lakohi
nesan instrumentu politiku. Fretilin tama hotu ba atu hatudu ba taka ibun no sira rasik koalia ona.
halo esforsu boot atu hamos buat k o r u p s a u n . sira. Australia Nu s a m a k k o m p a n i a n e b e
ne’e. Tamba ne’e ami hanoin katak sei mai aprezenta folin 5 miloes as liu
governu sira halo koperasaun iha Ita haree vizita hateten susar kompania seluk nia mak manan
area seguransa no defesa tenki tau ne’e rasik oinsa? tebtebes atu fali. Governu mak fo fali LC
atensaun ba buat hirak ne’e. Ami kuandu vizita dada mai, sei ( Letter of Credit) ba kompania
Se laos tamba Fretilin nia ba Australia ema karun liu atu atu hatama mina mai. Too agora
toleransia no nia politika oras ne’e balun hakilar marxa da paz dehan Ne’e hatudu ona katak iha ten- dada mai, entaun ita tenki halo mina mos seidauk tama. Ne’e
Timor sai at ona. Sira mos pre- sei mosu violensia, planu ne’e ami densia ba ditadura, hatudu katak Xa- kalkulu, karun ne’e hira? Se karun laos korupsaun? Kompania hirak
okupadu ho situasaun ne’e, sira mos marka tiha iha Outobru 2007, laiha nana hakarak atu laiha opozisaun liu ita bele avansa nafatin ka ne’e iha esperiensia liu Pualaka.
preokupadu ho situasaun korupsaun ema ida hakilar agora derepenti ida, liu-liu opozisaun ida nebe forte. oinsa? Ita investi no manan hira? Pualaka ba banku la hetan
iha Timor-Leste. Sira iha sira nia ema hakilar tamba saida? Ne’e Ema komesa kumprende tamba sa Se ita manan nafatin barak liu, ita kreditu, governu rasik mak fo fali
ema iha ne’e, sira haree relatoriu Xanana nia manobra no nia sira hakilar marxa da paz, Fretilin bele investe. Se buat sira halo kreditu atu garantia. Ne’e
Tranparensia International. Sira manipulasaun tamba ema komesa rasik seidauk marka data, Fretilin ha- hotu mak sira koalia nafatin dada imprensa privada governu mak
husu tamba sa buat sira ne’e ita bele kritika barak ba nia governu, teten dala barak katak marxa da paz mai Darwin, entaun ne’e mak finansia fali. Hau lalika tan koalia
ultra pasa. Korupsaun bele ko- alegasoens korupsaun barak- bele akontese bainhira politika. Ita mak labele politiza buat seluk, buat nebe SMS ba,
mbate iha nivel rua, ida governu barak, entaun nia hakarak desvia readjustamentu hotu. demais buat sira ne’e antes. Hau SMS mai husu osan ne’e saida?
tenki monta sistema ida nebe trans- atensaun husi korupsaun ba marxa haree sira politiza demais, Agora ita ba loja no husu tamba
parante, governu laiha trans- da paz ho violensia para ema bele Saida mak ita haree konaba Presidenti Republika mos koalia sa mak tasa tun maibe folin sae.
parensia; gasta osan naran-naran, tauk, para ema bele hanoin katak esforsu nebe governu atual dala barak maibe politiza demais. Loja nain sira dehan agora ema
fahe projetu narnaran laiha planu nia mak bele garanti seguransa ba halo atu dada pipe line mai Timor? Hau hateten ba presidenti katak hotu–hotu mai husu osan.
no programa ida nebe klaru. rai ne’e. So nia deit bele garante Hau hanoin ho governu ne’e dalan ne’e sira tuir ne’e salan.
Prosedur nebe iha tiha lei mos sira seguransa. Primeiru atu hatauk koalia deit barak, seidauk iha Saida mak ita koalia iha
la tuir. Sira halo hotu-hotu entrega ema sira atu labele partisipa, inisiativa, seidauk iha negosiante Presidenti Republika rasik Universidade rua ne’e?
naran-naran. Korupsaun sae ba segundu nia atu hatudu katak nia atu koalia negosiasaun lolos. Halo dehan relatoriu Transparensia
ba pajina 11

INDISE
Mario Carrascalão,
“Hau sei la sai vise PM atu koa
fita”
pajina 2

Prado nakfilak ba Mitsubishi,

Hatudu inkapasidade meza PN
pajina 4

Dr. Mari Alkatiri

sorumutu ho komunidade
Timor oan iha Liverpool,
Sydney
pajina 5
Governu kria FEE, kria mos
korupsaun
pajina 6