You are on page 1of 60

vuqef.

kdk
1

ek;kryk eh

;'kkpk ikloMZ lgdk;Z

ejkBh vf ekuxhr
& ,d laxhre; LoIu

lkeF;Z eukps

lqgkl dne

irax

js.kw xkoLdj

vjfoan isM.ksdj
furhu iksrnkj
laxhrdkj dkS'ky bukenkj

6 xks"V fthph

ujsUn w

7 nksu ?kMhpk Mko

uohu dkGs

vkWWfyfEid rqeP;k ;'kkpss

,dk fthph dgk.kh

fla/kqrkbZ ldikG

10 ekbZaM&lkWIVosvj Lor%ps

vk kl ikVhy

11 ge[kkl ;'kkpk QkWE;Zqyk

vrqy jktksGh

12 LoIu--- yknysya

laiknd
ujsU w
laiknu lgk;
lqgkl dne] dSykl dksjMs
mYgkl dksVdj
ladYiuk
fouk;d ljkQ
eq[ki`"B
ltkoV o v{kjtqG.kh

vpZuk tks'kh

13 {k.k
14 lc mJHvbv DkM PH ICm HbK ,

lehj lqoZs

15 Sk vJv pCJ

kbov ijJ

16 dks.kR;kgh xks"Vhr mRlkg&iWku dlk vuqHkoky


17 rqeps dkSVqafcd] lkekftd laca/k dls lq/kkjky

lnj vad f=ferh dfjrk jekdkar iUgkGs ;kauh ------------------ ;sFks eqhr d:u ;sFks dkf'kr dsyklnj fo'ks"kkadkrhy ys[kkacy vkiyh frf;k rlsp lqpuk vkEgkyk t:j dGokLoIuia[k vadkrhy ys[kdkaph ers gh R;kaph O;fxr vlwu dk'kd fdaok laiknd R;kP;k'kh lger vlrhyp vls ukgh1

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

LoIuia[k
uoh vk'kk] uos fdj.k
uoh LoIus] uos thou
uO;k okVk] uos lkscrh
uos okgu] uok lkjFkh
uos vkdk'k] uos f{krht
uok mRlkg] uoh ferh
uos >kM] uoh ikyoh
uok cgj] uoh dkjoh
uok i{kh] uos ia[k
uO;k txkps] LoIuia[k
ujsU w

2
4

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

laikndh;]
^R;kaP;k LoIukapk okl* vkf.k ^LoIu c?kk LoIu txk* ;k dk;ZekaP;k ;'kLoh vk;kstukuarj
f=ferhpk] ^LoIukauk ia[k sj.ksps* gk tx.;kph uoh fn'kk nk[ko.kkjk sj.kknk;h dk;Ze gksr vkgsv'kk vkxG;kosxG;k dk;Zekacjkscjp r:.k eukyk fn'kkn'kZd vls fopkj ekaM.kkjk rlsp r#.kkbZ
vkf.k f=ferh e/;s ,d dk;epk lsrw cka/k.kkjk mie LoIuia[k ;k vadkP;k ek/;ekrwu vkEgh gkrh
?ksr vkgksr- ldkjkRed fopkj ns.;kph gh f;k lkrR;kus lq: jkgkoh ts.ksd:u vkiY;k
;Rukacjkscjp vkephgh lkFk vkiY;kyk yk r jkghy] fopkjkaps vknku&nku gksr jkghy vkf.k
R;krwup ,d leFkZ ejkBh lekt m k jkghyforO;kP;k f rhus xksa/kGysY;k eukyk ,d tjh vk'kspk fdj.k fnlyk rjh R;k O;fP;k thoukryk
va/kkj ukfglk gksrks vkf.k dk'kkdMs okVpky lq: gksrs- R;sd ek.kwl gk fr spk gqadkj vkgs] dyspk
ksr vkgs vkf.k ,desokf}rh; vkgs- R;kus vkiys LoRo vksG[kys rjp rks vk;q";kr ;'kLoh gks
'kdrks- LoIuia[k e/;s fnysY;k ys[kkae/kwu ldkjkRed fopkjkaph vkorZus vkiY;ki;r iksgksprhyf'kdrkuk] uksdjh&O;olk; djrkuk tx.;kph me u xekork mRdV vkf.k vkuannk;h tx.;klkBh ;k
fopkjkapk mi;ksx >kyk rj vkepk gk ;Ru lkFkZdh ykxyk vls gksbZyLoIuia[kpk gk vad vkiY;k gkrh ;sbZi;r vkEgkyk T;k vusd gkrkaph enr >kyh R;k ekxhy O;h
vkf.k R;kaP;k koukapk rKrkiwoZd mYys[k d:u vkf.k R;kaps eukiklwu vk kj ekuwu LoIuia[k ps gs
ifgys eksjfil vkiY;k gkrh nsrkuk vkEgkyk vR;ar vkuan gksr vkgsujsU w

vkokgu
LoIuia[k gs =Sekfld Eg.kts vkVZ vkWWQ fFkadhaxps ,d O;klihB vkgs- dks.krhrjh ?kVuk] O;f
vkiY;kyk sjhr djrs vkf.k ex vki.k ekxs oGwu c?kr ukgh- v'kh sj.kk ns.kkjh ek.kla vkiY;k
vorh& orh lq)k vlrkr- T;kaP;kfo"k;h brjkauk ekfgrh d:u |koh v'kh O;feRo tj vkiY;kyk
ekfgr vlrhy rj R;kaph ekfgrh] ?kVukaoj vk/kkjhr ys[k vkeP;k i;koj ikBokosr- fuoMd ys[kkauk
LoIuia[k e/kwu fl)h fnyh tkbZylaiknd

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

uOgrk vkf.k dtZ dk<wu yXu djk;pa uOgra- ?kjP;kapk


fojks/k vlrkukgh Q v/;kZ fnolkph lqh vkf.k
lkMsikp #i;s [kpZ d:u jftLVj yXu dsya- ok<R;k
xjtk vkf.k deh ixkj ;k Qs;krwu lqVdk d:u
?ks.;klkBh uksdjh cnyyh- mjysY;k osGkr O;olk;
djkok Eg.kwu /kMiMr vlrkukp y{kkr vkya dh
O;olk;kyk kaMoy ikfgts vkf.k rs lgdkjkf'kok; m a
djrk ;s.kkj ukgh- ex lgdkjh sMhV lkslk;Vh LFkkiu
dsyh- lgdkj {ks= gs ekyo.kh ek.klkpa dke ukgh rs
ns'kkojP;k ek.klkuhp djkoa vls udkjkRed lYys fnys
xsys- gsVkG.khps 'kCn ,sdwu ?;kos ykxys- ikp'ksP;koj
lnL; uksan.kh gksowugh] fdrh fnol fVd.kkj--\ Eg.kwu
fVdk >kyh- rh lgu dsyh vkf.k dke djr jkfgyks-

usVodZ ekdZsVxpk fniLra


& vjfoan isM.ksdj
;'knk;h jkSI;egksRloh okVpky

,dhdMs gs lkslk;Vhpa fcuixkjh dke vkf.k nqljhdMs


uksdjh vla pkyw gksra- rh uksdjh pkaxyh gksrh i.k lai
>kyk vkf.k daiuh can iMyh- ok<R;k lalkjkph
tckcnkjh [kka|koj gksrh vkf.k f[k'kkr doMh uOgrheqya 'kkGsr tk;yk ykxyh gksrh- dqVwac eqacbZrp Bsowu
iqUgk xko xkBya- frFks rjh dqBs dke gksra- vki.k
ljdkjh lcflMh feGowu xkscjxWl la;a= clow 'kdrks
vla yksdkauk iVowu fnya- R;kauh rs dke lq: djrkp
ehp R;kauk rs [ks [k.kwu |k;yk ykxyks- fdacgwuk rs
[ks [k.kwu eyk etwjh feGkoh v'khp ek>h R;k ekxph
kouk gksrh- yksd eqacbZgwu xkoh euhvkWWMZj ikBor] eh
ek= ek>a dqVwac eqacbZr vlY;kus xkokr jkgwu
R;kaP;klkBh iS iS xksGk djr gksrks- jiwj d"V dsysyksd Vkspwu cksyr- i.k eh pksjh ukgh rj Je djr
gksrks- dlyhp hM kM Bsoyh ukgh- eqykapa f'k{k.k]
kokpa f'k{k.k gh tckcnkjh LoLFk clw nsr uOgrh- iqUgk
eqacbZ xkByh-

usVodZ ekdZsVxps eg"k Jh- vjfoan isM.ksdj ;kaP;k


vfojr ;Rukus 'kqU;krwu foo fuekZ.k >kya- rs Lor%
rj ei.ks m s jkfgysp i.k cjkscj ,d yk[kkagwu
tkLr yksdkauk Lor%P;k ik;koj m a dsya- gh fde;k
d'kh >kyh R;kcy isM.ksdj lkgsckauh LoIuia[k'kh O;
dsysya gs euksxr ek;kryk eh ;k lnjkreh eqGpk rGdksd.kkryk] lkoarokMh toGP;k balwyh
xkopk- xkoh f'k{k.k iw.kZ >kY;koj iapohl&rhl o"kkiwo
uksdjh O;olk;kP;k fufekkus tls loZ bFks eqacbZr ;sr
rlk eh lq)k vkyks- dkdkadMs jkfgyks- eqacbZrgh iq<s
f'kdyks- vkeps dkdk lrr O;Lr vlr] tjklq)k osG
ok;k ?kkyor ulr- igkVs nq/kokVi] uarj uksdjh vkf.k
la/;kdkGh Vk;fiax bfULVVwV pkyo.ks vlk R;kapk
fnue vls- eh i.k R;kaP;kp rkyehr ok<yks- d/kh
osG ok;k ?kkyoyk ukgh dh d/kh ukD;koj m k jkfgyks
ukgh- lqjokrhpk dkG [kwi d"Vkpk vkf.k /kkoiGhpk
gksrk- eh rsOgk psacwjyk jkgk;yk gksrks vkf.k uksdjhph
tkxk gksrh ekykMyk- rhu xkMk cnywu uksdjhP;k
fBdk.kh tkoa ykxs- ;ksX; o;kr yXu Bjya i.k gkrh iSlk

lkslk;VheqGs tulaidZ gksrkp- usVodZ ekdZsVxP;k


{ks=kr fivjyslP;k ek/;ekrwu os'k >kyk
27 fMlacj 1945 rks fnol eyk vtwugh vkBorksR;kp fno'kh eh usVodZ ekdZsVxph ik;jh ifgY;kank
p<yks- fivjyslP;k dkekyk lqjokr dsyh- ikWfylh
fod.;klkBh fe=kdMs xsyks- R;kus gs rw;k xG;kr
4

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

iq<s tk;pa- i.k leksj /;s; ikfgtsp- xksy Iysl ulsy


rj xksy dj.;klkBh ckWy dqBs ekjk;pk\ ek.kla
gkrkGrk vkyh ikfgtsr- R;kaP;kr okojrk vkya
ikfgts- R;kauk fookl nsrk vkyk ikfgts- fpdkVh
ikfgts- eyk vkBora- ,dk DykbZaVdMs eh ,d'ks rhu
osGk xsyks rsOgk dqBs rks ekuk;yk r;kj >kykvi;'kkus [kpwu u tkrk rs ipork vkya ikfgts vkrk
rj eh Eg.ksu R;kph etk ?ksrk vkyh ikfgts- eh ;'kkpk
ikBykx lksMr ukgh- iGrk&iGrk rs dqBsrjh Fkkacrp
uk\ R;k vk/kh vki.k Fkkacrk dkek u;s- gs rRo Bsoya
rj ;'k gs feGrp- ukgh rj vki.k Fkkacysyks vlrks
vkf.k ;'k iq<s FkksMk varjkoj Fkkacwu okV ikgr
vlra- vktgh eh iwo ,o<kp dkekr O;Lr vkgs uOgs
vkt eh iWu dkMZ e/;s Lor%yk >ksdwu fnya vkgs-

dq.kh ekjya v'kh lqjokr dsyh- eyk grksRlkfgr dsyaeh Qloyk xsyks; vla eyk okVk;yk ykxya- lokxkyk
?kke QqVyk- frFkwu fu?kkyks vkf.k ek;k flfu;jdMs
xsyks vkf.k R;kauk Eg.kkyks udks gs] ?;k rwepa] eyk
te.kkj ukgh- usVodZ ekdZsVxP;k {ks=kr ifgY;kank
v'khp frh;k visf{kr vlrs- ex xzqifeVx]
eksfVOgs'ku lq: >kya- f[k'kkr iSlk uOgrkpfeVxlkBh nknjgwu okas] ykyckx vlk pkyrp
tk;pks vkf.k clP;k frdhVkps iSls okpok;pksxkscjxWlps [ks [k.k.;klkj[kap gksra rs- nksu rhu o"kZ
v'kh dk<yh- ex te clyk- pkj o"kkuh eksB;k
jdespk psd feGkyk R;k cjkscjp ?kjpk liksVZgh feGr
xsykusVodZ ekdZsVxe/;s uO;kus vkysY;kalkBh dke djr
jkfgyks- xkoh fdsV [ksGk;pks- la?k cuo.;kiklwu
[ksG.;ki;r lxGa ,d gkrh djk;pks- R;krwup vlsy
dnkfpr i.k la?k kouk eukr ?kj d:u gksrh- uohu
ek.klkauk fookl fnyk- ifgY;kiklwu ft gksrhpdks.krgh dke gkrh ?ksrya rj rs rMhl U;k;pp gk
Lo ko gksrk- oMhy f'kdkjh gksrs- rs xsY;koj ek;k
gkrh canwd vkyh- vuq o uOgrk i.k ft gksrhlkot fVir xsyks- vka/kG;kpk gkr--- Eg.kwu ifgY;kank
fpMo.kkjs uarj vk'ksus ikgw ykxys- d/khp gkj ekuyh
ukgh] rs ek;k Lo kokrp ukgh- ek= dke lq:
dj.;kiqo [kwi fopkj djk;pks] R;krwup ekxZ lkiMr
xsyk- lk/kd&ck/kd fopkj d:u ex dks.krhgh rh
dsY;kl ;'k gs feGrp vlk ek>k vuq o vkgs-

ek;k u Fkkac.;kph vusd mnkgj.ka eyk vkBorkrvkrklq)k ckjk&ckjk rkl dkekr eXu vlrks] u
Fkdrk- MksG;kleksjpa mf"V gkp nso] rks lrr cjkscj
vlrks- ,dnk eqacbZgwu fu?kkyks dksYgkiwj&csGxko djr
lkoarokMhyk tkr gksrks- twu efguk gksrk- rqQku
ikl vkf.k oknGkyk lqjokr >kyh- okVsr >kMa
vkMoh iMyh gksrh- R;k e/kwu okV dk<r eksBk
efq'dyhus lkoarokMh xkByh- uarj rj oknGkpk osx
ok<yk] ,d >kM vla iMya gksra dh xkMh cktwyk
Bsokohp ykxyh- eyk balwyhyk ?kjh tk;pa gksra- ?kksaxMh
?ksryh vkf.k fu?kkyks- jk=hpk fe dkGks[k] o:u
/kks&/kks ikl vkf.k oknG] jkukryk jLrk] rjhlq)k
pkyr jkfgyks vkf.k vijk=h ?kjh iksgkspyksiksgksp.;kyk egRo vkgs- 26 tqyS pk eqacbZpk ikl]
rks dq.khp folj.kkj ukgh- eyk iq.;kyk feVx gksrhfu?kkyks] Bk.;kr iksgkspyks vkf.k xkMh can iMyh- nqljh
xkMh ekxoyh- okl lq: >kyk- lxGk jLrk tye;
>kysyk] t.kw y; vkysyk] ckWusVi;r ik.kh vkya rjh
ekxZe.k lq: gksra- ,Dlsl gk;osoj ik.;krwu okV
dk<r ,dk cksx|kik'kh iksgkspyks vkf.k frFks njM
dkslGY;kus iq<s tkrk vkya ukgh- vla >kya rjh ekxs
fQjyks ukgh- ldkGi;r R;k cksx|kik'kh clwu jk=
dk<yh- ekxZ eksdGk >kyk rlk okl iq<s lq: >kyk-

usVodZ ekdZsVxe/;s uohu vkysY;kuk lqjokrhyk


vk/kkjkpk gkr |kok ykxrks- ikfBack |kok ykxrksnxMkauk vkdkj nsu eqr cuo.;klkj[ka vlra rssj.kk ns.;klkBh vusd mie jkcoys- v{kj'k%
18&18 rkl dke dsya- usVodZ ekdZsVxP;k
ek/;ekrwu eksBs >kysY;kaphp mnkgj.ka uokxrkauk fnyhv'kkp usVodZ ekdZsVxeqGs eksBk >kysY;kaP;k dkjph
jWyh gk R;krykp ,d mie- d/kh e/kh oSQY; ;sra]
i.k vki.k dke djr jkgk;pa- /;s; fufpr d:u
5

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

,d feVx pqdyh i.k iq<P;k feVxyk gtj jkfgyks-

m s jkfgys- ;'k gs ,d xqfirp vkgs vla eyk okVra- rs


dla feGra ;kpk QkWeZwyk ulrks] dke djr jgk;pa ;'k
vki.kgwu feGra- oMhy nsok?kjh xsys rks fnol eyk
vkBorks- rh nq%[kn ckreh dGY;kojgh eh R;k fnolkpa
dke d:up ?kjh xsyks- dkj.k leksj leL;k ?ksu
vkysyh ftoar ek.kla gksrh- show must go on
;kP;koj ek>k fookl vkgs- dkG dq.kklkBh Fkkac.kkj\

eqykauh vkiY;k fgerhoj m a jgkoa vla ek>a lkax.ka


vlra- vki dekbZoj] ckidekbZoj udks- dqBs rjh
lqjokr gh djkohp ykxrs- eh dkdkacjkscj ?kjks?kjh nq/k
okVi dsya- vkrk usr`Ro fl) >kya] ek.kla vksG[krk
;srkr] leksjP;kaP;k leL;k u lkaxrkp letrkr- eh
T;ksrh"kh ukgh- i.k gs vuq okrwu ;sra- ek;k usVodZ
ekdZsVxP;k kjr j 80]000 is{kk tkLr fQYM&QkslZ
vkgsr- dkexkj vkf.k dfu"B e/;eox; ;kaph gh
e lk[kGh vkgs- R;kauk m dj.ka] O;olk; ns.ka- gs
dke vktgh vfojr lq: vkgs- iapohl o"kkP;k nh?kZ
rip;Zsuarj vkrk yksd usVodZ ekdZsVxpk eg"k
Eg.krkr] gs yksdkapa se vkgs- usVodZ ekdZsVx gs rla

oMhy g;kr vlrkukph xks"V- vkEgh loZ kokauh


feGwu xkoh FkksMh tehu ?ksryh gksrh] frFks vkaC;kph ckx
ykoyh- oMhy vaFk:.kkyk f[kGys gksrs rjh i.k rh ckx
c?k.;kph R;kaph [kqi bPNk gksrh- gkrxkMhoj ?kkywu eyk
us vkf.k eyk rh ckx nk[ko vla rs lkj[ks Eg.kk;ps i.k
eh ifjfLFkrhus ,o<k xkatysyk gksrks dh ofMykaph rh
NksVh'kh bPNkgh iqjh d: 'kdyks ukgh- vkrk nkjkr
xkM;k mH;k vkgsr i.k rs ,d 'kY; eukr ?kj d:u
vkgs- ek>h vkbZ vktgh 18 o"kkP;k eqyhyk yktosy
vla dke djrs- vkysY;k xsysY;kph fopkjiwl djrsvkbZpk rksp dkelwi.kk ek;k vaxh vkyk vlkok- eh
d/kh vktkjh iMY;kpa vkBor ukgh] dkj.k dke gkp
folkok vkf.k dke gsp vkS"k/k- d/kh rki vkykp rj rks
dkekyk lqjokr djrkp iGwu tkrks- vkgs gs vla vkgs
i.k 'ksoVh ,dp lkaxsu ek;k ;k okVpkyhr eyk loZJh
/kkldjlkgsc] fdrdjlkgsc] Jhfuoklulkgsc ;kaP;k
lkj[;k vusd fnXxtkapa veksy ekxZn'kZu yk ya rlsp
ftoyx lgdkjh vkf.k gtkjks ekdZsVx ijlUlP;k
e ikfBaC;kf'kok; eh gk VIik xkBwp 'kdyks ulrks
R;k lokps vk kj vkf.k v'kkp lgdk;kZph vis{kk O;
djrks- dBksj esgur] lpksVh vkf.k ckaf/kydh gk ;'kkpk
xq:ea= vkgs- rso<a djk ;'k rqephp okV igkr vkgs-

pkdksjhckgsjpa dke vkgs- osG ok;k u ?kkyork R;k


osGkpa iS'kkr #ikarj djrk ;sra- R;klkBh ek.klkyk
r;kj djkok ykxrks- R;kyk rhu&lkMsrhu o"kkph esgur
ykxrs- ekdZsVxps laLdkj djkos ykxrkr] exp ek.kwl
r;kj gksrks- dkekyk ykxrks] deok;yk ykxrks vkf.k
ex d/khp ekxs oGwu igkr ukgh- v'kh vkt yk[k j
ek.kla usVodZ e/;s vkgsr] dke djrkgsr- fdR;sdkapa
nk:pa O;lu lqVya- lektkr fr"Bk feGkyh] lalkj

'kCnkadu & ujsU w

mbk lclu Mkwl, p HnCm l Dmll.


p Pu l Jj k vk, p nCj Dn l Jj kj.
6

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

;'kkpk ikloMZ ^

*!
& furhu iksrnkj

llk vkf.k dklokph tquh xks"V vkiY;kyk ekfgrp


vkgs- dkykarjkus l'kkus R;kP;k ijk okpa ewG 'kks/kwu
dk<ya Root Cause Analysis). ^Li/kZdkyk deh
ys[k.ks* vkf.k ^Qkfty vkRefookl* gs nksu Lor%ps nks"k
R;kyk mexys- eukph r;kjh d:u R;kus iqUgk dklokyk
'k;ZrhlkBh fuea=.k fnys vkf.k ;k [ksisl dqByhgh pwd
u djrk /kkor tku 'k;Zr ftadyk & rkRi;Z vkiY;k
Li/kZdkauk deh u ys[krk lnSo tkx:d vlk;yk goaxks"V bFka lair ukgh & dklokus vkrk R;kP;k ijk okph
dkj.kehekalk dsyh- R;kus ;k [ksisl 'k;ZrhlkBh ekxkZr
,d unh ;sbZy vlk ekxZ fuoMyk- l'kkus fopkj u
djrk iqUgk 'k;ZrhlkBh gksdkj fnyk- ;k [ksisl unhi;r
llk /kkor xsyk i.k iksgrk ;sr ulY;keqGs R;kyk Fkkackoa
ykxya, dklo gGwgGw vkyk i.k R;kus unh lgti.ks
ikj dsyh vkf.k 'k;Zr ftadyh- rkRi;Z% dklokus ik.;kr
iksgrk ;s.ka gh R;kph Core Competency - [kjh
{kerk vksG[kwu ekxZ fuoMyk Eg.kwu ftadyk vkf.k
'k;Zrhpk vH;kl u djrk 'k;Zrhr lg kxh >kY;keqGs
llk gjyk- nksu 'k;Zrhuarj dklo vkf.k llk gs
,desdkaps pkaxys fe= >kysys gksrs vkf.k R;kauh R;kp
ekxkZoj iqUgk dehr deh osGsr 'k;Zr ftad.;kpk fu.kZ;
?ksryk i.k ,dVkus uOgs rj nks?kkaph ^Vhe* d:u
,desdkaP;k lgdk;kZus! unhi;r l'kkus dklokyk
vkiY;k ikBhoj ?ksrya T;keqGs osGsph cpr >kyh vkf.k
iq<s unhr dklokus l'kkyk ikBhoj ?ksu nks?kkauhgh
'k;Zr ftadyh! rkRi;Z % R;sdkus Lor% gq'kkj vl.ka
dsOgkgh pkaxya, i.k vki.k ftFka deh iMrks frFka
nql;kP;k rkdnhpk mi;ksx dj.;kr tkLr gq'kkjh

vlrs- eq[; Eg.kts nks?kkauhgh vi;'kkus [kpwu u tkrk


R;sd osGh uohu ekxZ 'kks/kyk- ,desdka'kh Li/kkZ u
djrk nks?kkauhgh lgdk;kZus ifjfLFkrhoj ekr dsyhdsoG cks/kdFkk Eg.kwu ;k xks"VhadMs u ikgrk R;{k
O;ogkjkr R;kpk mi;ksx gks 'kdrks- mnk- ,dkp
m|ksx{ks=kr dk;Zjr vlysys nksu m|kstd gs ,desdkaps
Li/kZd vlw 'kdrkr, i.k R;kauh ,desdkauk ,desdkaps
^'k=w* let.;kph pwd d: u;svkt dq.kkdMs eWU;qQWDpfjaxpk csl vkgs rj dq.kkdMs
ekdZsfVaxph rkdn vkgs- dq.kkdMs pkaxyk czW.M vkgs rj
dq.kkdMs kaMoy miyC/k vkgs- enr ikfgts i.k
lgdk;kZlkBh ikVZuj udks gh ekufldrkp pqdhph
vkgs- ejkBh m|kstdkauh ;'kklkBh funku vkiY;k
eukph nkjs dqBykgh iwoZxzg u ckGxrk brjka'kh lgdk;Z
djk;P;k n`"Vhus eksdGh Bsok;ykp ikfgtsr- lgdk;Z
;kpk vFkZ Q O;olk;kr ikVZujf'ki vlk ukghO;olk;kP;k T;k fo kxkr vki.k deh iMrks] frFka
brjkauk lg kxh d:u ?ksrk vkys ikfgts- T;kP;kdMs ts
mke vkgs R;kyk cjkscj ?ksu iq<s tkrk vkya ikfgtsrksp xrhpk ekxZ vkgs! cgqjk"Vh; daiU;k rj R;sd
ns'kkr fofo/k dkjs lgdk;kZps djkj djhr vlrkrfdR;sd osGk vls djkj eksMkos ns[khy ykxrkr i.k rks
,d O;olk;kpk kx Eg.kwu Lohdkjk;yk f'kdya ikfgtsfunku lgdk;kZfo"k;h ppkZ dj.;kph ekufldrk r;kj
gks.ka xjtspa vkgs- 2$24 gh csjht vki.k f'kdyks]
i.k O;ogk;Z n`"Vhus R;kpa mkj 22 djrk vkya ikfgts]
rjp txkr vki.k vkiyh uohu vksG[k r;kj d:
7

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

'kdw- ,desdkapk gkr /k:u eksBa gks.;kP;k ekufldrsph


lq#okr ejkBh lektkr >kysyh vkgs] i.k rh lxG;k
Lrjkr ok<k;yk goh- vkt tSu] dPNh vkf.k ekjokMh
lekt ,desdkauk /k:u fpdVwu dke djrkuk fnlrkrekfgrh] Kku vkf.k vuq okpk lkj eksBk ek.kkr
tlk rs djrkr rlk vkiY;k ejkBh lektkr vtwu
gksr ukgh-

ekaMrk ;srhy- vkt eqacbZr vkf.k egkjk"V j fdR;sd


kjrh; vkf.k ijns'kh m|kstdkaps O;olk; n'kZua]
f'k{k.ka] ppkZl=a vk;ksftr gksr vlrkr] R;kaph uhV
ekfgrhlq)k fdR;sdkauk feGr ukghegkjk"V ljdkjus m|kstdrk fodkl ;k ms'kkus
egkjk"V m|kstdrk fodkl dsa (Maharashtra
Centre for Enterpreneurship
Development (MCED) ;k Lo;afu Zj laLFksph

ekxP;kp vkBoMkr eqacbZr ^tSu baVjuW'kuy VsM


vkWWxZuk;>s'ku* vFkkZr ^ftrks* ;k la?kVusrQZs tSu
lektkrhy O;kolkf;d & m|kstdkaph tkxfrd ifj"kn
ikj iMyh- R;kr Qk;ukfU'k;y lqij ekdZsV ;k fokh;
lsok cktkjisBsrhy kjrkrhy la/khpk mgkiksg dj.;kr
vkyk- R;k ifj"knsr fo'ks"k Eg.kts kjaf d kxfoh
d:u kaMoy m kj.kh d'kh djkoh, ygku o e/;e
m|ksxkalkBh miyC/k vkfFkZd i;kZ;] O;olk;
foLrkjklkBh lq;ksX; o`)h /kksj.k vknh fo"k;kaoj
tk.kdkj rKkadMwu ekxZn'kZu dsya xsya- R;kaP;k ppZspk
fo"k;lq)k vkfFkZd ;'k Eg.kts iS'kkP;kp ksorh fQjr
vlrks- ftrks ;k R;kaP;k ukokrlq)k ftad.ks vf sr
vkgs gs vki.k y{kkr ?ksrya ikfgts!

LFkkiuk dsyh vkgs (www.mced.net). xsyh vusd


o"kZs m|kstdh; f'k{k.k ns.ks vkf.k m|kstdrspk fodkl
dj.ks gs dk;Z rs tksekus djr vkgs- R;kaP;krQZs
^m|kstd* gs ekfgrhiw.kZ ekfld fl) dsys tkrs
(www.udyojakmagazine.com). R;kpa eq[;
dk;kZy; vkSjaxkckn bFka vkgs- laiknd fdj.k dqyd.k
MCED P;k dk;kZfo"k;h cksyrkuk Eg.krkr dh]
vusd o"kkP;k okVpkyhuarj koh dkGkr xq.kkRed
;'kkph vkf.k la'kks/kukRed ik;koj vk/kkjysY;k
f'k{k.kkph uoh f{kfrts iknkkar djk;yk vkEgh lTTk
vkgksr- xq.kokkiw.kZ f'k{k.k ns.kkjh laLFkk gh MCED
ph frek R;kauk fVdok;ph vkgs o R;klkBh tulaidZ
vkf.k dkedktkr ikjn'kZdrk R;kauk vf sr vkgsR;kaP;kiq<s vkOgku vkgs rs f'k{k.kkr vk'k;fuoMhpa
vkf.k f'k{k.k i)rhpa! f'k{k.k dk;Zekpk esGkok
gks u;s vla R;kauk okVra- dkyckg ra=Kkukrwu ckgsj
u iMys y k vkf.k la x .kd'k=w vlys y k
vf/kdkjh&deZpkjh MCED yk udks vkgs- v'kh
lw;Zdk'kkbrdh LoPN wfedk vlysyh o ij[kM
vkReijh{k.k dj.;kph /ked vlysyh laLFkkp ;'kkph
f'k[kja xkBw 'kdrs! gk ,dw.kp laiw.kZ mie [kwi
LrqR; vkgs- m|kP;k mTToy egkjk"VklkBh MCED
ph ekfgrh vtwu eksBk ek.kkr egkjk"VkP;k
dkukdksi;kr yksdkai;r xsyh ikfgts- MCED cy
bFka tkLr ekfgrh ns.;kpk ;Ru dsyk vkgs] dkj.k brj
laLFkkaP;k rqyusr R;kaP;ktoG fofo/k fo"k;kaps f'k{k.k
miyC/k d:u ns.;kph {kerk vkgs o R;kpk mi;ksx brj
laLFkkauh djkok gk ms'k- f'kok; ;k laLFksps tkGs laiw.kZ
egkjk"V j iljysys vkgs, R;keqGs loZp 'kgjkarhy

ejkBh m|kstdkauk fofo/k dkjs brjka'kh lgdk;Z


dj.;klkBh loZFke fofo/k m|ksx, kWMDVl~, ekdZsV,
ra=Kku vknh fo"k;kaph jiwj ekfgrh feG.ka Qkj
xjtspa vkgs- R;kpcjkscj O;kid lgdk;Z
dj.;klaca/khpa ;ksX; ekxZn'kZu o ,dw.kp ,desdkaP;k
lgdk;kZlkBh ykx.kkjh ewy wr O;oLFkk fuekZ.k Ogk;yk
ikfgts- gs dke la?kfVr Lo:ikrp gks 'kdra- vkt
egkjk"Vkr m|kstdkaP;k fdeku nksu rs rhu M>u fofo/k
laLFkk dk;Zjr vkgsr o R;sd laLFkk osxosxGh pwy
FkkVwu vkiya dk;Z djk;pk ;Ru djhr vkgsrR;sdkpk vtsaMk ,d vlyk rjhgh rs ,d= dke
djk;yk Qkjls mRlqd vlr ukghr- R;sd laLFksus
Lor%p osxGa vfLrRo Bsowu brj laLFkka'kh funku ekfgrh
vkf.k f'k{k.kklkBh lgdk;Z dsya rjh R;kaP;kp
l klnkauk eksBh enr gks 'kdrs- eq[; Eg.kts la?kfVr
Lo:ikr O;kolkf;dkaps u ljdkjiq<s pkaxY;k dkjs
8

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

m|kstdkauk R;kpk yk feGw 'kdrks-

vkrk egkjk"Vkpa nqlja fp= c?kw ;k & gk ys[k fyghr


vlrkuk lanhi iq#"kkske dMw 'ksrdjh] f'k{k.k &
ckjkoh ikl] jkgk.kkj eq- [kkukiwj] rk- dkjatk ykM]
ftYgk okf'ke ;kaps i= feGkys- ?kjP;k fdjdksG
fdjk.kkeky fohP;k nqdkukrwu Lor%P;k cq)hus fofo/k
elkys ^lanhi elkyk* ;k ukokus r;kj d:u R;kus
m|ksx lq: dsyk- nksu o"kkr cdsdMwu dtZ ?ksu
nG.k;a=] feDlj] flfyax e'khu vk.kwu m|ksxkr eksBh
ety ekjyh- lxG;kr eksBh dkefxjh Eg.kts & lanhius
vejkorh] okf'ke] vdksyk] cqy<k.kk] ukxiwj] ;orekG
;sFkhy efgyk vkfFkZd fodkl egkeaMGkvarxZr
toGikl vusd csjkstxkj efgykauk f'k{k.k fnys!
feVdkWurQZs okf'ke ftYgkrhy m|ksx lq: dj.;kl
bPNqd vl.kk;kauk elkys r;kj dj.;kiklwu rs
ekdZsfVax] tkfgjkr] iWdsftaxlkBh ykx.kkja f'k{k.k fnyaf'k{k.kknjE;ku lanhiyk fofo/k ftYgkrhy R;kP;k
kWMDVlkBh pkaxyh cktkjisB 'kks/krk vkyhyksdlaidkZcjkscjp vkRefooklns[khy ok<yk!

;k fo"k;koj
bUQksfllps ukjk;.k ewr ;kauh R;kaps fopkj ;ankP;k
'TiE Entrepreneurial Summit' P;k okf"kZd
l sr dk<ys- gh la?kVuk laiw.kZ vkf'k;krwu m|kstd]
OgsUpj dWfiVfyLV] ns'k vkf.k jkT;kps /kksj.kkRed fu.kZ;
?ks.kkjs] fofo/k fo"k;karhy ekU;oj v'kk yksdkauk ,d=
vk.k.;kps dke djhr vkgs- f'k{k.k gh ,d v'kh xks"V
vkgs dh th lxG;kauk ,dkp ysOgyoj ikrGhoj
vk.kw 'kdrs gk egokpk fopkj R;kauh ekaMyk'Education a great leveller'

baVjusVP;k ek/;ekrwu vkt txkP;k dqBY;kgh


dksi;krwu txkrY;k dqBY;kgh O;fcjkscj vki.k
laidZ lk/kw 'kdrks vkf.k ?kjkP;k ckgsj ,dgh iky u
Vkdrk tx j O;olk; d: 'kdrks! gs 'kD; >kya
baVjusVeqGs! vkt ns'k] jkT; vkf.k kar v'kk f arh
mn~oLr d:u txkrYkk R;sd dkWEI;qVj ,desdka'kh
lgdk;Z djrks vkgs- R;kpcjkscj lks'ky usVofdZax}kjs
k"kk] tkrikr] xjhc] Jhear v'kh lxGh ca/kua >qxk:u
R;sd ek.kwl ,desdka'kh tksMyk tkr vkgs o ;k}kjs
fofo/k kWMDVl~ vkf.k lsok iqjfo.kkjh ekdZsfVaxph uohu
ladYiuk vfLrRokr vkysyh vkgs- usVf'kok; dkWEI;qVj
vlk fopkjns[khy vkt vki.k d: 'kdr ukgh- vkt
R;sd ejkBh m|kstdkauh ^eh vkf.k ek>s* gk
ekufldrspk fo"kkjh Ogk;jl dk<wu] O;olk;kr ;'k
feGfo.;klkBh lgdk;Z (collaboration) gk ,dp
ikloMZ okijyk ikfgts!

esdWU>hus dsysY;k vH;klkuqlkj


kjrkrhy
fcxj&rkaf=d inoh/kjkaiSdh o baftuhvj inoh/kjkaiSdh
vusd eqys uksdjhoj ?;koh ;k {kersphp ulrkrv'kkp ,dk vgokykpk lan Z nsr eqacbZ fo|kihBkps
ekth dqyxq: MkW- kypa eq.kxsdj ;kauh fo|kihB o
egkfo|ky;hu ikrGhoj vH;kle gs ljG
jkstxkjka'kh tksM.ka vko';d vkgs o R;klkBh R;kauh
m|ksx vkf.k m|kstd o rkaf=d f'k{k.klaLFkk ;kaps
lgdk;Z ?ks.ks vko';d vkgs v'kh lwpuk dsyh- ,dhdMs
egkjk"V fodkl dsa tkLrhr tkLr yksdkai;r tk.;kpk
;Ru djhr vkgs vkf.k nqljhdMs fo|kihBkadMs eqya
vkgsr i.k R;kauk MCED lkj[;k fodkl dsak'kh Lor%yk
tksMwu ?;kola okVr ukgh? ;s.kk;k n'kdkr fo|kihB]
'kkGk] dkWyst vkf.k MCED lkj[;k laLFkk
,desdkacjkscj lgdk;Z djrhy o R;krwu uohu m|kstd
r;kj gksrhy v'kh vis{kk d: ;k-

xsY;k n'kdkP;k lq#okrhyk kjrkr Q ,d VsfyQksu


daiuh gksrh, vkt M>u j eksckbZy daiU;k] 'ksdMks
9

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

gWUMlsVLk~P;k daiU;k o yk[kks&djksMks xzkgd; iwo ,d


hfe;j daiuh o R;kaph fQ;kV gs ,deso ekWMsy] vkrk
R;k tkxh tx jkrY;k n~cFn~c VkWi daiU;k o R;kaps
R;sdh n~cFn~c dkj ekWMsYl vkiY;kdMs vkgsr; ,dk
nwjn'kZuP;k rqyusr vkt In~c pWusYl! iksLVkph
tkxk dqfj;jus] dqfj;jph tkxk bZesyus vkf.k vkrk
bZesyph tkxk jVj us ?ksryh! ;s.kkja n~cFn~cn~cFn~c
pa n'kd VhOghps pWusYl cnykoa r'kh jkst uouohu
kWMDVl~] eWU;qQWDpfjax VsfDuDl vkf.k ekdZsfVax LVWVsth
?ksu ;s.kkj] Li/kkZ vf/kd O;kid gks.kkja- ,dVkus
O;olk; lq: dsyk rjh] dnkfpr eksBa gks.;klkBhp uOgs

gh

rj O;olk;krp fVdwu jkg.;klkBh brjka'kh


lgdk;kZ f 'kok; i;kZ ; vl.kkj ukghn~cFn~cn~cFn~c P;k n'kdkr n~cFn~cn~cF Vs
;'kklkBh n~cF$n~cFn~cFn~cF gkp flut QkWE;Zqyk
okijkok ykxsy- ;'k vkiY;kdMs ;s.kkj ukgh rj
vkiY;kyk d/kh llk rj d/kh dklo cuwu R;kP;ktoG
tkoa ykxsy!
furhu iksrnkj
nitinpotdar@yahoo.com
99309 54747

xks"V vkgs

vki.k tsOgk ygku gksrks rsOgk vkiY;klkBh vi;'kkpk


vFkZ vktP;kis{kk osxG;k gksrk- tsOgk rqEgh lk;dy
pkyok;yk f'kdr gksrk rsOgk rqEgh iMykr] c;kposGk
iMykr- dnkfpr rqeps xqM?ks QqVys vlrhy] jMyk
vlky i.k rqEgh ijr mBykr- iqUgk isMy ekjk;yk
lq:okr dsyh vkf.k dkgh dkGkrp rqEgh v'kh lk;dy
pkyow ykxrk dh t'kh rqEgh rh xks"V c;kp vk/khiklwu
djr vkgkr-

xks"Vh vlw 'kdrkr2 rqEgkyk vHkwriwoZ vuqHko feGrkr


vki.k brjkaP;k pqdkrwu vkf.k vi;'kkrwu f'kdrks- i.k
dkgh osGsl f'kd.;klkBh vkiY;kykgh vi;'kkyk lkeksj
tk.ka xjtspa vkgs- R;krwu vkiY;kyk vls vuqHko
feGrkr dh ts uqlR;k 'kCnkrwu vuqHkol ;sr ukgh3 rqeph rkdn ok<rs-

tltls vki.k eksBs gksrks rlr'kh vki.k gk n`"Vhdksu


gjowu clrks- vki.k rks ijr feGok;yk ikfgts-

T;kosGsl rqEgh vi;'kh gksrk] rsOgk izR;sd vi;'kkcjkscj


rqeP;k eukph rkdn ok<r tkrs-

^vi;'k* gh rqeP;k vk;q";kr ?kM.;klkj[kh ,d Nku


xks"V vkgs-

4 ;'kLoh gks.;kph 'kD;rk ok<rs

1 rqEgh f'kdrk-

izR;sd vi;'kkcjkscj rqEgh f'kdrk vkf.k R;kcjkscj


rqeP;k eukph rkdn ok<rs- R;keqGs rqeph ;'kLoh
gks.;kph 'kD;rk Qkj ok<rs- Eg.kwup vi;'kkyk ;'kkph
ifgyh ik;jh vla EgVys tkrs- vi;'kkrwu vkysys
vuqHkop vkiY;kyk ;'kLoh djrkr-

vi;'kkdMs ,d Hk;kud vuqHko Eg.kwu ikg.;kis{kk


vki.k R;kP;kdMs f'kd.;kph ,d la/kh Eg.kwu ikgkohtsOgk rqEgh vi;'kh gksrk rsOgk Lor%yk [kkyhy iz'i
fopkjk dh ;k vi;'kkrwu eyk dk; f'kdrk ;sbZy- izR;sd
vi;'kkr ,d fdaok ,dk is{kk tkLr f'kd.;klkj[;k

ladyu & f=ferh ifjokj


10

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

ejkBh vf ekuxhr
& ,d laxhre; LoIu
laxhrdkj dkS'ky bukenkj ;kaph eqyk[kr
ejkBh vf ekuxhr gk dk; dkj vkgs \
yk ys vEgkal kX; cksyrks ejkBh
tkgyks [kjsp /kU; ,sdrks ejkBh
/keZ] iaFk] tkr ,d tk.krks ejkBh
,o<k txkr ek; ekurks ejkBh

lqjs'k VkaP;k ;k 'kCnkauk eh laxhr fnya vkgs- gs xhr


paM eksBk ek.kkr] Eg.kts 350 xk;d vkf.k 50
oknd ;kaP;k rk;kr /ofueqfr dj.;kr vkys vkgsejkBhrY;k loZ xk;d] okndkapk ;kr lg kx vkgs-

ckcrhr ,d vkSnkflU; vkgs dh dk; v'kh 'kadk ;sr


jkgrs- pGoGhP;k ukok[kkyh dkgh fgald ?kMkeksMh]
tkGiksG vkf.k ;adj vfLFkj okrkoj.k ,o<ap
ejkBhP;k okV;kyk ;sra- rqeP;k vkeP;klkj[kh ek.kla
;k rFkkdfFkr pGoGpk fgLlk gksr ukghr vkf.k ;kph
dkj.ka Li"V vkgsr- i.k Eg.kwu ejkBhph vogsyuk
gks.;kpa Fkkacr ukgh-

ejkBhyk ,dk vf ekuxhrkph xjt vkgs vls vki.kkl


dk okVrs \
2005 lkyP;k eqacbZ QsfLVOgy lkBh 63 eqykauk ?ksu
eh eaxs'k ikMxkaodjkauh fyfgysyh rq>k lw;Z mxos
vkEgh dk'kkr Ugkrks gh kFkZuk lknj dsyh- ;kp
kFkZusus ;k lksgG;kpk kja >kyk- gh vkuankph xks"V
vkgs- nq%[kkph ckc v'kh dh iq<P;k 3 rklkaP;k
lksgG;ke/;s ukuk ikVsdj ;kauh dsysys mRLQwrZ k"k.k
lksMys] rj ejkBhps ,dgh v{kj mPpkjys xsys ukgh-

eyk kekf.kdi.ks okVra dh ,d pGoG


tulkekU;kae/kwup tUeyh ikfgts- ejkBhlkBh vki.k
ejkBh kf"kdkauh ,d= ;k;ph vkt ftrdh xjt vkgs
frrdh ;kiwo d/khp uOgrh- vejkBh yksdkauh ejkBhpk
vknj ckGx.;kpk vkxzg /kj.;kvk/kh ejkBh yksdkae/;s
ejkBhpk vf eku #tok;ph xjt vf/kd vkgsvls xhr djkos gh sj.kk dqBwu feGkyh\

gh oLrqfLFkrh vkt vkiY;kyk loZ= ikgko;kl feGrsegkjk"Vkr eqacbZ vkgs] i.k eqacbZr egkjk"V dqBs fnlr
ukgh- eqacbZP;k ,dkgh O;kolkf;d jsfM;ks okfguhoj
,dgh ejkBh xk.ka ykxr ukgh- vkiY;k ekr` k"ksr
vkiY;kyk kthikyk fodr ?ksrk ;sr ukgh] vkiY;k
ekr` k"ksr ,dk tkxso:u nql;k tkxh tkrk ;sr ukghvkiY;kp jkt/kkuhr ejkBhyk nq;e LFkku feGra gh
[ksnkph xks"V vkgs-

eqacbZr vgksjk= euksjatukpk [kftuk m/kG.kk;k ,Q~,e~


okfgU;k Mku ekdZsV vls lacks/kwu ejkBh xk.kh ykor
ukghr vkf.k fopkj.kk dsY;koj rlk R;kauh /kksj.kkRed
fu.kZ; ?ksryk vkgs vls mkj feGrs- ;k v'kk o`khaP;k
fu"ks/kkFkZ vf ekuxhrkpk ladYi lksMyk vkgs- tj oYMZ
cqd ,Ulk;DyksfifM;kuqlkj ejkBh gh txkryh 17 oh
vkf.k fodhfifM;kuqlkj 15 oh lokZf/kd cksyyh tk.kkjh
k"kk vlsy( uklk ;qusLdkslkj[;k tkxfrd ikrGhojhy
'kkh;n`"Vk xr laLFkkgh ejkBhyk ekU;rk nsr

u Q eqacbZpkgh ukgh- ejkBh yksdkae/;s ejkBhP;k


11

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

vlrhy rj gs ejkBhyk canh ?kky.kkjs dks.k\ vkrk


vki.k dkghrjh iky mpyys ikfgts ;kph tk.kho
>kyh-

ejkBh vfLerk] }kjk dkS'ky Jh".k bukenkj] 102


f=os.kh] 'kqfp/kke] fQYe flVh ekx] fnaMks'kh cl
vkxkjktoG] xksjsxkao iw] eqacbZ 400 063 ;k i;koj
ikBokosr- i;k /kukns'kklkscr vkiya ukao] ikk]
nwj/ouh -] vkf.k bZ&esy gh ekfgrh ikBokoh-

;k vf ekuxhrkr vkrki;r dks.kdks.k xk;d lg kxh


>kys vkgsr \

l/;k baVjusVps ;qx vkgs- vkWWuykbZu iSls VkULQj djrk


;srhy dk\

'ka jgwu vf/kd xk;d] xkf;dk vkf.k 350 is{kk tkLr


dksjl e/kwu gs xk.ks lkdkjrs vkgs- ukoap lkaxk;ph
>kyh rj [;kr 'kkh; xkf;dk vkjrh
vadyhdj&fVdsdj] 'kkghj foy meikaiklwu vo/kwr
xqIrs] lyhy dqyd.k] Lokuan fdjfdjs] vftr ijc]
LoIuhy ckanksMdj] eqX/kk oS'kaik;ukai;r xk;d xkf;dk
rlsp v'kksd iRdh] Jh/kj Qmdasiklwu fefyan tks'kh]
fefFkys'k ikV.kdjkai;r cjsp laxhrdkj ;k f'kok;
vejkBh vlysys xk;d&xkf;dk gjhgju] 'kadj
egknsou] egky{eh v;j v'kk vusdkauh vfr'k;
sekus ;kr lg kx ?ksryk vkgs-

;k
ladsrLFkGkoj tku vki.k vkWWuykbZu iSls VkULkQj
d: 'kdrk- vki.k vkWWUkykbZu iSls VkULkQj dsY;kl ,d
fouarh vkgs- eyk bZ&esy d:u vkiyk ikk] nwj/ouh
vkf.k bZ&esy dGokok Eg.kts lhMh ikBo.ka lks;hLdj
gksbZy- ek>k bZ&esy ksinamdar@gmail.com
vlk vkgs- nwj/ouh ekad 9820877279]
9820454505 vlk vkgshttp://www.marathiasmita.org/

enr dj.kk;kauk\ ;kauk R;kph iksp d'kh feG.kkj vkgs\

ejkBhyk Mku ekdZsV let.kk;k\ ;k ,Q~,e~


okfgU;kaoj ejkBh xk.kh d/kh ykxrhy \

gs xhr R;sd ejkBh ?kjkr ,sdys tkos vkf.k R;sd


ejkBh dk;Zekr xk;ys vFkok oktoys tkos ;k ms'kkus
lg kxh gks.kk&;k R;sd O;hyk ,d /ofueqfdk vkf.k
R;klkscr ekfgrhiqfLrdk foukewY; ?kjiksp dsyh tkbZygk vki.k lokuh lkdkjysyk dYi vlY;kus
ekfgrhiqfLrdsr vkiya uko vlsyp i.k R;kp cjkscj
ejkBhcy mi;q ekfgrgh vlsy

gs vf ekuxhr >kY;koj rjh ;k ,Q~,e~ okfgU;kauk


ejkBhph n[ky ?;kohp ykxsy,o<k eksBk dYiklkBhpk fu/kh dlk m k dj.kkj \
pGoGhpk ,dk kx Eg.kwu ;k dYiklkBh dq.kkgh
k;kstdkph vkfFkZd enr u ?ksrk R;klkBhpk fu/kh
yksdlg kxkrwu m k dsyk tk.kkj vkgs- l/;k R;kyk
lokZdMwu ldkjkRed frlkn feGr vkgs- vtwui;r
rhu yk[k #i;s tek >kys vkgsr- fdeku nksu gtkj
yksdkauh ikp'ks #i;s nsu ;k dYikr lg kxh Ogkos
v'kh fouarh vkgs-

gs vf ekuxhr d/kh ,sdk;yk feGsy\


27 Qsczqokjhyk ejkBh vf ekuxhrkps dk'ku Bk.ks
'kgjkrhy leFkZ lsok eaMGkP;k iVkax.kkoj gksr vkgs120 LFkkfir xk;d vkf.k 350 lewgxk;d vlysya
gs xhr kjrkrya lokZr O; vla xhr Eg.kk;yk oko
vkgs- rjh vki.k lokuh ;k dk;Zekyk ;su ejkBh
,dtwV vkf.k se nk[kokoa gh ek>h lokuk vkxzgkph
fouarh!

;k mieklkBh enr d'kh djrk ;sbZy \


;k mieklkBh /kukns'k ^ejkBh vfLerk* (Marathi
Asmita) ;k ukokus dk<wu

ladyu & f=ferh ifjokj


12

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

cv! kl cnv jnm uHuu Dmll ov D#j Myol! Kjb k Dn n


cv? pilu lk cCm cnCp cvYJvb DmbK ojKb[M pK[uu Sk
n vml k? pLu lLb SkmjK nuCj! DmJmL ljn mJl:u mJlb$
J mcL&Jv mcpCj! DC pu cv-cv cnCll l cnCp lj omjb-lmjb k
Dn? l Sk Kk[ vml k? kl DmbK YJvb vbi Dmll lu!
JUJUCN, DHu l#C kb DmHm JUl lJCN, ljn Skckbv
DOj ol ol cOu onb DPb lmb H{b H{b D{CN cCm YJYJv DM
vnl k? c, Jo<, li, uY, mvn, ljmkj, ccl, O mi mi
cv vbi? mJl: #$l nJ lM JUJUCN. Dv ljn onu mJjl
vT HnCN. k l c$ kCu mbil l vn. cvlu lj nCj Jj
n lj pJvH mijlv onH pnpu oM oKJCj oHmlbY pC!
mcL& mcL& mcL& mcL& mcL& mcL& mcL& mcL&
cv cv cv cv cv cv cv cv
mcL& mcL& mcL& mcL& mcL& mcL& mcL& mcL&
cv cv cv cv cv cv cv cv

mcL&
cv
mcL& mcL& mcL& mcL& mcL& mcL& mcL& mcL&
cv cv cv cv cv cv cv cv

& lqgkl dne

mcL& mcL& mcL& mcL& mcL& mcL& mcL& mcL&


cv cv cv cv cv cv cv cv

13

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

DUbcOv DHuu omv lb k, #CO&l


DHu cvl npj Jjb M=bKu lj nl
Dml. %vH Hjmkj Jpl uKk J. m.
Kb[kj lj cnCll k, Sk JU pi pbkCb mHb
Dn, Hjbl cCmu mJl:b cv pbkCb Hj kC
Dn. DL& Dm k, pj cCm mJl:
cvJj vb$C J Mku lj l yN cCl
D<l MmJ nJ Mkl.

Thinking is growth, nonthinking is the


destruction of the society. n Jj Dnl

cp j^Hl [@. S.H.p. Dyou kuc b.


cnCp Jj kjC cnCp J{J Jj v kjC
cnCp mcp v nC u#C Dn DC n Jj
lj kjCj kjKv cnCp cvJ cv. cvl
pm Jj lj nll lm cCm I[l pl.
kM JiH#n b[ DOk Jiv n Jj
cvJ cvlv ynj H[l Dmll. lmb Hnu lj
cvJ cv cnCp SKo yvlj b$C cnCJ
uiu. SKo mppv Jkwl cvlu Jjb
cOclv mbHC& mcpcO Dvbo JlJjC
vc&C k Mkl lcC SKo op&v Jkwl
DHu cvlu JF& Jjb cOclv mbHC&
mcpu v k Mkl. Dp DHC mcpcO
Hnl k kn biu Jkwl Sk$ Jv
mcpm knlj biub kjC k&l
njjv Yi Il Dmll. l JU kn JF&
Jjb Jkwl Sk$ Tv Dljk, onMlJo,
JOJbmk k=l oKu kjl Dmll DC
mi ib cU lb cvl lj nCN
biu-JF& JjbJj DJubyv Dn.

cvl vc&C nCN JjbcO b[ Gp&


mcJuu Dml. biu JjbcU lj SK
jiJj oKu vb$C cUJl J Mkl. Jjb
Ji n Dc&ol Dml. pv mJl: cvJj
vb$C cUJuu Dn l H=LJJju cvJ
Hlu oJ DbM Dn, Dm cnCJ uiu DC
mJ& ibcU Jkwl M kbJ DHM n l
l Jkwl JjbJj cnCp cvJj DJubyv
Dml.
bl, kUp, Yl DM mJH cvlu Jj
n cvJ pJvlu Dvbo, mnpl v kjCj
Ik Dnl. GuH# Dvboo Jj kbJ
m{cv cU cvmk Mkwl J{m uil J
DHC kCln mbkm mcj pJ Mkl
cnCv mo nmlcK, Dvbo DmC KH DJMk
Dn. pJn DHC jiJl lJn DHu cvoKu
DqmLj nl DC pJn cv lu {mUl l
JU Mjjk mcluoKu yI[l. DHu mbHC&
MjjmbmL kcpj nl. cv jiJj vb$C
cUJl F&u. ji n DlMkwlcv Gp& Dn.
pJj momoJJkyv Jp Hl nJ
Mkl.

cvb JC&v yN uKkbv, kJbv lb lb


mnllv kuu Dn. mcL& jcom mJc, mbl
lkjc cnjp mjK mblcnlcbv oKu
cv JiJiU Hu lb DJbcOv, DYbicOv,
k J lb c O v mcpmc j cb [ u u Dn l .
ynCyF&bv lj cv JC&v Dlbl mcH&k Myobl
kuu DHuu D{Uv l. l cnCll,
cv HK HK, l k mbi cl,
Dl nlb YF&Jj, iub iub DYUbl!

pm Jj lm Dj DC lm pJvu
14

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

Dkj. Every thought you think, is a


boomrang. p p kn lcn lc cvlv ynj
HJl Dml, l Hjl lck[ l Dml. pj
lcn omN Jo< kju lj, Jo< lck[
F&u. pj lcn omNu c oubl lj c lc
ciJj F&u. SKo Jkwl cvmk Mkwl J
FsMkwl nll nl Iuv Jm kjl Dml.
m{cvcO m{Mjj J m{Dlc Jm kjl
Dml. DC mo={DlccOv oo&c
FsMkwl Gic nl Dml. DM pyjoml
FsMkwl Dmuu Jkwlu H=LJJj DM

[uHb vJ Skub Dn k, Dn n cui J


L J<& HuDv DHbi Pu, Hjbl cu
yU Fs nl k, cu H=LJJju mJ&l Jiv
OJCj cnu cnCv vJ kcJb DC 1960
c Puu D@uqcHkcO lv kwk lv
mJC&Hokb cUJu. u cnCll, oo&c
FsMkwl oJ DJ<kj! mO bv bv oKu
DHIll H icJuvblj DHu FsMkwl
pjJj, k=$c H uJuvblj Glk= v=lbiv
cnCv vJ kcJub. mi ib vkwk
lb m{cvM mbybO Dn Dn. DvL lbv
p kn kv oKJub lbv Mkw Pub vmlb.
cnCp lku HjmLlm DHuu Dvku
kv IC mcL& cvl o[uu Dn.
DHC DHu Dpypu L[bm pj [UmHC
Hnub lj DHu u#l F&u k, Dp lk pC
Mbll, mK, Dvbo J M MO Il Hjl Dn.
HC Kjb lku M cUlb k? k kJU M
J Dvbo cUJC vol l DHu D<
lu {mUJv ymul? bl, kUp, lClCJ
l l Hj ijHv pl Dnl J HjCc o:K,
vjM, ji, DHM n lb Ju l Dn
DC mJ& ib cU Dn cv J l cvlu
DmbK, DiCl, Jj ...Jj... DC Jj!
Dvk uk Hj c mJHv GjM yUiv JJjl
Dmll c$ l mJHv mll DCCm p O&,
FsMkwl, Kbyj cv, Mml, Ov< DJMk
Dnl DYJ D{Ul. lcU lbv
DHMu mcjb pJb uilb. M cUJCb n Sk
Ij lHm Dn J lm cv, Mjj, o J Dlc
bb cuv nC Hj DJMk Dn.

kCln i vn k p lu kjl Cb Mkw


vn. nv H[& Sko cnCu nl k ... 'if you
think you can or if you think you can't, you
are right.' pil Dm kllj uk Dnl

kbJ nTv iuu Dnl k pbv kJU lb


cv cnCp FsMkwl pjJj D<l
YJoJ Dmb M cUJuu Dn. yLJnv vJ
Sk DHbi mbilkj nJv iu, lb DHbilJ nlb
ynjHC. vmi&Jj mboj kJl kjCj cuv n
lj DbO nl. Dcjk cp j^O# @bkuv
PJu n lj Hv DO nl DC JnuDjJj
ymv mbHC& kjYj Hnl Dml. lcn Juc

lcn p Fs kjl l lcnu cUl. n mJ&


15

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

DHu cvJj Dn. cvmMm$% cnCll k,


DHu cv ov Yi Dmll. Hnu pi=lcv J
omj mHl cv, pi=l cv JMu<C k Mkl. yjJF&, k-yjyj, ml-Dml lu Hjk
mcpl. HC mHl cv c$ SKo [myvmjK
Dml. lc yN DvJMk i, Jj
mJuu Dmll. lu biu-JF&, k-yjyj
l Hjk kjl l vn. pcm D@uv lb As a
man Thinketh Hmlkl unll. 'cCm
cv luv SKo yiM nT Mkl. yi v
kUpHJ&k J{Jl l kbJ knn u# v oln
l J{l. pj GHi yb uiJ[ ku vn lj
JNyjyj CN ybv lC J{u J l Hk
F&u, pm SKo cU l pcv lk[
v cMil kjl, vHi lC k{v lL
DJMk l HU-Hub P[ uJv yi mboj
yvJl, lm cCmv DHu cv yi
kUp Iu nJ. D]i, vHi, DMOo
DM Jjb lC k{v Hkv ou nJ l
kC HubmjK mboj J HUbmjK HjHkwJ,
i, GHi Jjb y Hju nJ. n HOol
OcHcv m Jum uJkj cCm u#l
l k, l l DlcH mboj yi cU
Dn. HC Dlcu i ci& oKJCj
ci&oM&kn Dn.' p ibcO kbJ kccO
lc cv jcl, l ku lj vkwk lck[v
JOk kc nT Mkl. lcpJU Dmuu
mkjlck cvmkl DC cvO& lcnu
ilHLJj vCm kjCYl jl Dml. DHu
mJ&bv HiJub i cnl Dmu k, Sk
HiJuk[ Dvk jbi Hi nl. uu, HJU,
njJ, Dm JJO jbi Hi nl. n JJO jbi Hi
l Jkl Dm. L[ J kc Pu k l l

HibcO nuDc i@m Yv Gb DkMl m[l


Dm. mnpk mJ& cu lk[v Hi Jkl
Il Dml. Sk oJm Sk s cui HiJuu
cnCu 'kk l kU Hi Jj G[u k n?'
HiJuv Hj cc&k Gj ou... l cnCu,
'y, l Hi p Jj G[l l l jbicU vJn
lj ll p i@m Yju lcU Hi Jj G[l.'
cllL& Dm k, lc Dblc&v MOo, vc&U
Dmu, lc iC biu Dmlu lj lc jbi, JC&
oc jl. ybiH# lc Dbljbi mJs DmC
cnlJ Dn. li lcn M MKjJj
Hn Mkl. mbmk=ll Sk Muk Dn k, 'iC:
HpmLvb iC< v ubib v J:' DC DM
Jkwl p iCmbHV Dn l mJ&$ JnJ nl
DL&l 'JJov mJ&$ Hpl'. mbl KcU cnCll
'Gm [bi pj jm vn [bi.' Gm pj kmn
omu lj l jm c$ i[ Dml. cnCv
cCm Dbljbi mJs DmC DJMk Dn. cv
mV, MOo DmC ijp Dn. njJ[& JHlu
vcJbl Hmj Juc cnCll k, 'c MO
cnCp cCm cv HjJl&v I[Jv DCC. p
cv MOo, HJ$, mV Dn l MmJ nl J
DkM GC kjl.' c$bv, cv n Hj Dic
DM i Hjbl mcL& jcom mJc jl cv
MukcO mbilu Dn k, cvl HHmbkuH
vmJ, biu Jj DmJl, uY-clmj vmJ,
vcl nJ, vl nJ, Jcci& vk, mbl< DmJ,
mJ& ibcU M lcn DOk uJkj pJU
pJ Mkl, lc O cnCp mll
GljJCm lcn cvl Ojuub Sk piHC
mJHv uJkj HC& k Mkl DC cnCv
jcommJcbv cnucC mbiJm Jl
16

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

'cv Oc&l vl m[ vk n,
cv Dblj mj Jj jn. ....'

- mnm koc
9920985869
email - suhaskadamll@yahoo.in

lc jkc ium km Yju?


Mnjl jnCj jp vJ cui iJ iu DC lv Sk cnlN MlkNbk[v
npj Hbv Sk i{J Jkl Ilu. HC omN oJM Mlkj i[v jpk[
Du DC cnCu, cH kj jpp, HC cPk[ lcm JF& ylc Dn.
c lcn Jkl Iluu i{Ju FL DClv l jmll cu.
jp cnCu - yjb ci, cu cP Hm Hjl kj.
Mlkj cnCu - cH kj, c vn k Mkl Hjl, kjC cPk[v l mJ& Hm
K& Pu.
jp (Jj kjl) cnCu - k Dn, l i{Ju i[lv ynj k{.
Mlkj - HC lcn l cuu i{J k kjCj?
jp - c lu u@j HOolv ypjl Jkv.
Mlkj - HC cuu i{J lcn km k JkCj?
jp - vkwk c k Mkl, yI lcn. c kCu mbiCj vn k l i{J cu Dn.
Sk cnvvblj jp l MlkNu Yu. MlkNv Jju l i{J k Pu?
jp - c lu uuJ kv Jkub. c 10 u@jHOolv 500 lk Jku DC i{J npj Hu y#m cnCv
uJv 4990 vH kcJu.
Mlkj - kC lj vn ku?
jp - ku v, pv l Jkl Ilub lv lj ku. ci c l 10 Hjl ou.
MkJC - DM ku HjqmLl vml k, pyyl DHC kn k Mkl vn. lcnu Hkwl l oMv Jj kju
nJ. lc ium DO& jkc cnCv v Hnl DO& Yjuu cnCv Hn. DM njJ vk.
ladyu & f=ferh ifjokj
17

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

Hlbi

- jC iJmkj

'Allow a green free in your mind,


so that a singing bird may fly in'.

(lc cvl SKob njJbij P[ ynv T o, cnCp


SKo iCj H# cvlu P[Jj ymv iu uiu.)
DM DL&b Sk mboj Jkw Jvl Dub. mJl: cvl
Dmb moynj njJb, Dvbob P[ DHC uJub Dn k vn,
HC kjl Dmlbv, DmHm cCmb cvl
[kJ lv ku, lj u#l Dub k Dio lku
HjqmLlln DM Dvbo P[b uJv, cv cj vCj
Dvk cCmb DHu DmHm Dnl k.

18

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

c cCmb cnub Kjb, HC cub n Dm Dvbo


cnu pml mcL&HC GY kjll Kj. Dc
mij n llu Sk. l Ll Dmlbv cu
Y u. D l M ipypu u , Jmvb v
yjyuu, nbmjvb Yjuu DM Sk
Jmllu MUlb mij Mkl nl. DF&
MjjJ JJml uu iu nl. pu
DHC J[u cnCl, l DHu yH vJn mcp
Flkw unv Jl HjqmLlvb ou nl. HC
SJ{ lkulln mij Dvbo Dm. SJ{b
vJn lj lu YCN nmN cCmbv lb
nmCb jnm Jj.

jn. vblj kOlj mJkMvb yuu uiu.


cvlu Jovu J Hu. JU uiu HC mij
mbiu uiu, b mcOv Jub.
mij mbiu uiu, lF&, DJHmv c
MUl iu, lJnbHmv Kjblj n Mv m Pu.
mvnmbcuvl KH y#mb cUu, lJn cK yF&bv
(cKOHk) c kb jnl, DF& J[u k
kjll, kM ku. c DHu Kj l Gjb
ou. Sklbv yF& jku l cu mcpub. yF&bv
cu mbilub k n miUb kb mbib vn. kC
c$ Ij pb vn k kCu DHu Ij
yuJb vn.

mij vmi&cvmj c Pu. l DJOl lvb


HjqmLl Dvk DIl Puu. DF& KH Dpj
H[u uiu. J[ubv miju M#C m[v
kcu uJC yl ju. Dcn mNbv DC
Kmb kv mijvb l nCv H[u. mN
u{F&l mijvb DHub nm njJub vn. kO vn.
l nml jnu. HC l onJl Du DC cu
l L[ you omu uiu. kOlj
DYm kjlbv mij ibYj Jn. l nl
vkUl kHUk[ p. ojJj Mvl yIl
jnCj mij cl& lJnb Hjk J.

yul, yul mij Lbyu. l mbi lu


DJu DC l kHUJj Ic Lby pcv
Du. c kJjyJj Pu. pC l miU mbi
mij Hvn pil nl. kn JUvb lvb mJl:
mJl:u mJjub DC l H{b mbi uiu, cu
yF&bb cnCCb Dpyl Hub vn. lF&, Kjb mbil,
cu cP DF& up kO Ju vn. HC yF&
DHu cnCCJj Hkwkw nl. MJ c yF&bb
cnCCb cv kub.
mij cnCCvmj DJ, vJJ J<& DM
iu. yF& lu DOv cOv DHu mvb
DJC kv o J mij yF&bb cnCCb,
cvJOo k nF&v, cv. mij cnCl nl,
lF&, lcn cnCl v, c mjK nml Dml, HC
lJnbHmv cu kOkO j[ b. lcHM
Jb DC KH pjvb j[Jbmb Jb. HC c
mJl:u DJj.

DOvcOv k nF&v, miju Dmb ibYj Puub


yIlbv cu kUp Ju uiu. Jub,
Flkw lku HjqmLll Hjvb DHub nm
icJub vn, lj Dll k uub Dmu l
cvl? kmu bl uiv jnu Dmu lu?
kCl Jj kjl Dmu l?
ci nUnU mij cvl MjC lv m
ku. mjJlu mij kn yuv. Mbl ymv

onJb J<& m Pub DC mij mbil nl,


19

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

lcC HjqmLl Dio yI[u. miU c$


Skckbk[ DYmu pu uiu. Skckb
vm IC, Hmlkb, Jb Douyou kjC
Dm kj m Pu. mi kjl mij
k ymv. c$ lu Ij yuJl DC l
Ij pC Dn Ojl. miju k kjJb l
kUv. SJ{m l HbOj mU J<&b cui, yJv
iu.

m Pu. Hukbv cyF&uJj mbHk& m ku. ci


Dcnn JM< lCv Ojub vn.
c$ IjIj Hjlu HC mij mk Dcn miU
ci jnu. cnCp Dcb lmb jub nlb. mij
Ij DYmu pi vmuvb mij llHjl FLb
jnl Dmb mbilub nlb l c$bv. HC c$
vIv iuJj Skoc mV Pub JlJjC. lHl
nmCjb, ipypv iuub DmHm Skoc Mbl Pub.
c mijk[ yIlub DC vckb l #C mijvb
cPk[ Hnub. l nj Dio GpUv iu
nl. Duk[ omCN KV YJv kb
cicmn vJnl. ov Duu {i JKv pJl
DC DkM vnccC vjYb JnJb lm mij
nmj, cvckU omu.

mijb o:K Sklbv c mV nl iu. mij cnCp


Dvbob kjbp. Dc mbmLlub iCb P[. l
Dvbo kjbpu DM Dn uiJ, iC
P[ DJp ck JnJ n i cu Hj
Yvk Ju.
Jj kjlbv Skoc u#l Dub k Dj,
mbmL Oju Sk ckU pi Dn k. Dpv
JHjl v DCuu. l pi mijb Ij k vn
k? l c$bv k vn yuJ lk[?

mijk[ yIlbv Jub, n Dvbo P[b


HjqmLl DIlvb kcpv pll kOkO.
HC ci Dio s, FJum DOjn lbv Hjl.
Hvn vJ pcvb n cub GY jnll, nmu
uill.

cvl Jj Du, lM mijM yuu. lun n


yl Hmbl H[u ci mij yF&bM yuJb Dmb
jub. yF& Hj biu nl. lbv mij
D[C mcpl nl. HC lbn vF&up nl.
MUlu cubv, lb Hukbv mij
D<lub JmlJ HJl Cj vn, Dmb l
cnCu. HC lbv Oj yl Hmbl H[u. mj
lj Pu. ci Sko knlj vcvb mij
mi c$bv yuJub Oj pil. mi
c$bv KH cp ku. mjpC KUu, iHHn
Pu KH. DCuu KoHoL&bJj mJ&bv lJ
cju.

Dl Ivu kllj oJm Guu Dnl.


mij jp oml cu, mjK DYm kjl
Dml. KH DYm kj, YjHj ck& cUJ
DC HjqmLlJj cl kv, M vJvJv
MKjb i, Dkb#vb l jl Pu Dn.
l DM Dkb#b Hlbi DkMl ckwlHC
Jnjl Dn. lu llkw ckwlHC Jn
oCm l cbp oju L[ yUk
DCCb kc c$ Fljbv cvJjb Ilub Hnp.
vnlj mijmjK kllj pCb Hlbi DJU
ku plu.

DbOj H[u biu, lM mib Hjl IF&


20

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

& ujsUn w
txkr ,dp xks"V dk;e vlrs rh Eg.kts cny] ckdh
loZ ckcrhr lrr cny ?kMrkuk vkiY;kyk fnlwu ;srksgs vxnh vukfndkGkiklwu pkyr vkya vkgs- ;k
i`Fohrykoj ek.klkph mRikh >kY;kiklwu vkti;r
ek.klkph vfLrRoklkBh y<kbZ pkywp vkgsik"kk.k;qxkiklwu vkt ;k ra=;qxkr ek.kwl lrr d'kk'kh
uk d'kk'kh >xMr vkyk vkgs- rks y<k ex Lor%lkBh
vlks vFkok nql;klkBh] lrr la?k"kZ gk ekuokP;k
ikpohyk iwtysyk vkgs- vusd uSlfxZd vkikha'kh
y<r&y<r xrh djr ek.kwl vkt ,o<k xr >kykdkG tlk ekxs iMr xsyk rlk ;k xrhpk osx lrr
ok<r xsyk- pkdkpk 'kks/k ykxyk rsOgk Fke [k;k
vFkkZus ekuokP;k xrhph xkMh jLR;koj vkyh] gGwgGw
pkyk;yk ykxyh- vkrk rj R;k xrhpk osx ,o<k
ok<yk vkgs dh ,[kk|k lqijlkWfud foekukr clwu
v[[ka tx vQkV osxkus iq<s tkr vkgs- dkj[kkU;krwu
,[kknh oLrw mRikfnr gksu ckgsj iMrs rsOgkp rh
dkyck >kysyh vlrs- vktps lax.kd fdaok eksckbZy
Qksu gs R;kpa mke mnkgj.k vkgs- ijaijkxr O;olk;
dj.kkjs rj ;k jsVkiq<s grcq) >kys vkgsr- gs vla
gksr vlrkuk ,d m|ksx ek= rsthr vkgs rks Eg.kts
kSfrd] O;kolkf;d] vk/;kfRed f'k{k.k ns.kkjh nqdkuark#.;kP;k macjBkoj m a jkgwu dfjvjph nkja
BksBko.kkjs yk[kks fo|kFk ,dk lkpsc) vH;klekP;k
eq'khrwu ckgsj iMrkr rsOgk [kjks[kjp rs ;k osxklkBh
r;kj vlrkr dk\ gk [kjk u vkgs- R;kp cjkscj
nqljh vkf.k vR;ar egRokph xks"V Eg.kts R;kauk

[kjks[kjp vkrk rs ts vkgsr rsp Ogk;pa gksra dk \


nql;k ukpa mkj tj gks; vla vlsy rj cgqrka'kh
ifgY;k ukpa mkj gksdkjkFk vlsy- tjh R;k
vH;klekr R;kyk iw.kZ Kku feGkya ukgh rjh v'kh
O;h brj ekxkZus rs Kku feGowu xrhP;k ?kksMkoj
Lokj gksrkuk vki.k ikgrks- nql;k xVkrY;k O;hauh
eqGkrp pqdhP;k ekxkZoj ik; Bsoyk vlY;kus R;kaP;k
injkr fujk'kkp ;s.;kph 'kD;rk tkLr vlrs- i.k
fe=gks] tsOgk dsOgk vkiY;kyk eh dks.k gs letra rsOgk
thoukryh v/k y<kbZ vki.k ftadysyh vlrs ex rs
o; dkghgh vlks- vktpk vkiyk fo"k; iq<P;k v/;kZ
y<kbZpk vkgstx.;kph Lok kfod vfuokj bPNk ek.klkyk /kMiM
djk;yk o`k djrs vkf.k ;'kLoh thou tx.;klkBh
vkdk'kkyk xol.kh ?kkykoh ykxrs] ek= gs vkdk'k
R;sdkpa fujkGa vlra- vxnh osxGa] vkdkj] maph]
[kksyi.kk lxGa O;hlkis{kk vlra- rjh rh ek.kla
;'kLoh EgVyh tkrkr dkj.k vkiY;k fof'k"V /;s;kyk
utjsleksj Bsowu rh lrr dk;Zjr vlrkr- ladYi
vkf.k fl)h ;k e/;s vlrkr rs vkiys ;Ru- gs ;Ru
fdrh\ rj /;s;fl)h gksbZi;r- lk/kukaph derjrk gh
lcc usgeh iq<s dsyh tkrs] ;k lxG;k tj rj P;k
xks"Vh vlrkr- i.k [kjks[kjp T;kyk dkgh djk;pa
vlra R;kyk dq.khgh vMow 'kdr ukgh- ;Ru djr
jkg.;klkBh ft vko'kd vlrs- ifjJe ?;k;ph
r;kjh vlkoh ykxrs- ;k xks"Vh vlY;k dh lk/kua
21

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

rqEgkyk o'k gksrkr- vkiys ekxZ 'kLr gksrkr- vxnh


vkiY;k vkliklgh vusd v'kk O;h vlrkr dh T;k
vkiY;kyk lrr sj.kk nsr vlrkr- ckck vkeVsaP;k
vkuanoukr rj v'kh gtkjks ek.kla sVrkr- misf{kr]
d`"Bjksxh Eg.kwu nSokyk nks"k nsr cl.;kis{kk vkgs R;k
ifjfLFkrhr vkuankus tx.;kph dyk] ;'kLoh dykdkj]
ra=K] dkexkj gksowu lektkP;k mi;ksxh iM.;kph dyk
R;kauh vkRelkr dsyh vkgs-

vkuan mi ksxw fnyk- dysP;k lk/kuseqGs #- 50]000


pk ekukpk ^uW'kuy vWfcfyVh* iqjLdkjgh iVdkoyklknP;k dykxq.kkauh vkf.k fthus kfor gksu ekth
jk"Virh MkW- vCnqy dyke ;kauh vkiY;k vk/khP;k
jk"Viruh lUeku dsysY;k ;k ^ckyJh*yk iqUgk ,dnk
sVhlkBh fuea=.k ikBoya- R;kP;k ,dk fp=kpk Lohdkj
dsyk- lkn ^MkW- ck=k ikWf>fVOg gsYFk* iqjLdkjkpkgh
ekudjh Bjyk- gs dkgh jksy ekWMsy ukgh dh vki.k
rlp Ogkoa] i.k rh ft] rks laLdkj vki.k vafxdk:
'kdyks] R;k okVso:u ,dnk dk vki.k pkyk;yk lqjokr
dsyh dh ex rksp ;'kkpk ekxZ Bjrks-

lkn ukxs'k ?kkMh- T;kyk nso ^ikBhpk d.kk* |k;yk


foljyk vla ckG- dqByhgh 'kkjhfjd gkypky djk;ph
vlyh rjh R;kyk nql;kP;k vk/kkjkph xjt klk;phrkB ekusua cl.;klkBh R;kP;k vkbZ&ofMykauk R;kP;k
dk[ksr gkr ?kkywu, R;kP;k 'kjhjkph oj&[kkyh gkypky
d:u ikBhps e.kds ,dkr ,d ?k clys vkgsr ;kph
[kk=h d:u] ikBhpk d.kk rkB d:u exp R;kyk
clokoa ykxk;pa- v'kk ;k eqykyk R;kP;k
vkbZ&ofMykauh ,o<k fthus ok<oya dh R;kyk rksM
ukgh- ekus[kkyh toG toG yqGk vlysY;k lknus loZ
'kkjhfjd] ekufld vktkjkaoj fot; feGor xk.;kr]
fp=dysr v'kh xrh dsyh th ikgwu vkp;Z okVram.;kiq;k ,dohl o"kkP;k vk;q";kr uOon Vs 'kjhj
lkFk nsr ulrkuk loZlkekU; dkexkjkP;k ?kjkryk gk
eqyxk dk;&dk; d:u xsyk c?kk! lknyk
2000&2001 pk ^ckyJh* gk ^jk"Virh iqjLdkj*
feGkyk- lyx nksu&rhu rkl gkrkr isfUly /k: u
'kd.kk;k lknus ys[kfudkP;k enrhus ngkoh 'kkykar
ijh{ksr 86 Vs xq.k feGoys- 2003 e/;s rks loZ
ckyxk;dkacjkscj ^u{k=kaps ns.ks* e/;s lg kxh >kykdsoG nksu xk.kh xku gk ^fyVy pWEi* vusd
jfldkaP;k eukr tku clyk- lknP;k ,dV;kP;k
xk.;kpk ^fthps xk.ks* gk lyx rhu rklkapk dk;Ze
lknj >kyk- ygkui.kh bfrgklkP;k vH;klkrY;k
xMkaph R;{k ekfgrh Ogkoh Eg.kwu R;kP;k ofMykauh
R;kyk [kka|koj clowu ^rkixM*lq)k p<wu ikj dsykvkiY;k xk.;kP;k tksjkoj vkf.k fthP;k tksjkoj,
nqcbZP;k egkjk"V eaMGkpa lUekuuh; vkea=.k
Lohdkjya vkf.k vkiY;k vkbZ&ofMykaukgh ijns'kokjhpk

vkrk vki.k ts mnkgj.k ikg.kkj vkgksr rs rj


vkiY;kyk rRdkG dk;Zo.k djsy ;kr eyk 'kadk okVr
ukgh- fdsV lekykspu rj lokuhp ,sdysya vkgs- i.k
gs lekykspu tj ykspu MksGs ulysyk ek.kwl djr
vlsy rj rh ckc vkiY;kyk fopkjkr Vkd.kkjh vkgsgks; vla >kysya vkgs] rs lq)k vkarjjk"Vh; ,dfnolh;
lkeU;kr- Vksuh dksf>;j] tsh ckW;dkWV] joh 'kkh
v'kk T;s"BJs"B fdsV lekykspdkaP;k ekaMhyk ekaMh
ykowu ,[kk|k va/k ek.klkus lekykspuklkBh ekbd gkrh
/kjyk rj vkiY;k qo;k mapko.kkjp- dks.k vkgs gk
rkih\ rks vkgs f>EckCospk Mhu nq Iysfll gk 32 o"k;
va/k lekykspd- vkrki;rP;k vkiY;k vk;q";kr
d/khgh fdsV lkeuk ikghyk ulrkuk R;k Mhuus
;"Vhrhy ek;ksQksuP;k lkgk;kus vkiY;k
lekykspukpa dlc fl) dsysya vkgs- xsyh u o"kZs rks
dlksVh] ,dfnolh; fdsV rlsp VosUVh&VosUVh
fdsVps lekykspu djhr vkgs- fdsVe/kY;k tk.kR;k
eaMGukgh R;kpk gsok okVkok v'kh gh xks"V- 2004
e/;s ;kMZyh vkf.k Mhu ;kauh ;"Vhrhy ek;ksQksuP;k
lgk;kus loZFke lekykspukpk ;ksx dsyk- [kja rj
Mhuyk d/khgh lkeuk ikgrk vkyk ukgh- iapkauh vkV
fnY;kpa R;kyk vu qork vkya ukgh, {ks=O;wgkph R;kyk
dYiuk ;s.ksgh 'kD; uOgra- i.k R;kP;kdMs 'kCnkaph
xqxyh gksrh- R;k}kjs daVkGok.;k lkeU;kr jax j.;kph
rkdn R;kP;kik'kh gksrh- ;"Vhrhy ek;ksQksu}kjs rks
lkaxw 'kdr gksrk dh] xksyankth dks.k djhr vkgs- rh
22

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

xksyankth osxoku vkgs dh e/;exrh- xksyanktkpk psaMw


fdrh tksjkr [ksGihoj vkiVrks] R;kpk ik; fdrh
osxkus tfeuhoj ;srks ;ko:u R;kyk ;kpk vankt ;sr
vls- xksyanktkus ;kWdZj Vkdyk rjh R;kyk R;kph iVdu
tk.kho gksr vls- psaMw vkWWu fdaok vkWWQyk tkrks vkgs] gs
ns[khy R;kph gh ^utj* vksG[kr vls- psaMw cWV,soth
iWMoj vknGY;kphgh ekfgrh rks vpwd nsr vls- psaMw
{ks=j{kdkP;k gkrh lkiMyk dh ukgh] gs rks mifLFkr
fdsVpkgR;kaP;k vkjksG;kao:u vksG[kr vls- 2001
e/;s gjkjs LiksVlZ DycP;k dkWesUVh ckWDle/kwu
;"Vhrhy ek;ksQksuP;k vk/kkjs R;kus lekykspukpk
vkuan |k;yk lq#okr dsyh vkf.k R;kyk uarj ekxs
oGwu ikgkoa ykxya ukgh- yksdkaukgh R;kpa lekykspu
vkoMra- ,d va/k ek.kwl T;kus gs tx Lor%P;k
MksG;kauh ikfgysya ukgh- rks fdsV lkj[;k [ksGkpa
uqlr o.kZu djrks vla ukgh rj eSnkukojph
{k.kk{k.kkyk cny.kkjh ifjfLFkrh vkiY;k varpZ{kawuh
vuq owu rh dFku djrks- ,o<ap ukgh rj
ek;ksQksuP;k vk/kkjs ;s.kk;k vkoktko:u xksyankt
vkf.k [ksGkMw dk; Mkoisp y<or vkgsr ;kpa vpwd

kfdrgh djrks^ia~xaq ya?k;rs fxjhEk~*a ;kykp Eg.krkr- FkksMD;kr dk;


rj txkr rqepa LFkku rqEghp fuekZ.k d: 'kdrk- ,d
v'kh iksdGh vlrs th j.;kyk oko vlrks- tj nksu
ik;] nksu gkr] MksGs] dku] ukd gs lxGa 'kkcwr
vlrkuk] lxGs vo;o dke djr vlrkuk vki.k
/;s;iwr d: 'kdyks ukgh rj vki.k djaVs Bjrksthoukr dq.kkykp vlQy Ogk;pa ulra] rjh rs dk
gksrkr\ ;Ru deh iMrkr Eg.kwu- fthpk v ko
vlrks Eg.kwu! nqljk ek.kwl vki.kklkBh dkghrjh djsy
;kph Eg.kwu okV c?kw udk rqEgh dkekyk ykxk] enrhps
gkr vki.kgwu iq<s ;srhy- rqEgh ncys xsys vkgkr Eg.kwu
nq%[k dj.;kpa dkj.k ukgh- cht tj tfeuhr xkMya
xsya rjp rs pkaxya #twu oj ;sra vkf.k R;kpk Msjsnkj
o`{k gksrks- R;k rMQsus mBk fot; vkiykp vkgsujsUn w
9987003690
enpee2004@gmail.com

L[ pml lv .............. L[ pml M


211 [ bHjju HC ijc nl. 212 [ bHjju l GkUl DC l JH nT uil. l JHJj ^v
OJ Mkl. ijc HC lHcvl Hkwl 1 [ bHjj Hjk kuv Flk lko vc&C nT Mkl k
lcU cc b$ k&qvJl k Mkl. Dlc GonjClv Sk mboM Dn, l cnCp s
ioKu KH c you I[Jv DC Mkl. lcn kjl Dmuu kCln kcl pj L[ DCKv lv
Dlu lj lcb cK GO lj mO nlb, HC lyjyj puo HjCc cUll. cnvlv kn lm lc
mJl: Jqkwlk Jkmu . DM Mkwlb Jj kj, pL lcn kn s s you k Mkl. DM
mbO MO DC lJj k=l kj.
ladyu & f=ferh ifjokj
23

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

ov I[

[J

- vJv kU

cu lcnu Dp ov mbi mbi Dnl,


mui ov oJm I[uu. Sk jJJj Sk mcJj.
cnub lj mO, cnu lj JiU. cP yyll p I[u
l lcn D<l I[v iu Dmu.
c Hkwl Sk iUClv n ov mbi pTv ou.
iUC pUlv Yb[l H[uub cu Dl
D<Yj HjCjb Dn. vov Dl lj Dm Jl Dn.
k I[ub!
l mbiC DO Sk sM Pv mj mbil.

Sk cCm KH uby Jm kv pbiulu Sk HC&kynj GY


nl. l HC&kl p cCm jnl nl. l Sk Pv i nl. Jm
kv Duu cCmu i o# nJ nl. l Dl iu. iu
miUb kn mbiv l ik[ MkC HjJvi cilu. i
cnCu, ubyv Du Dnm, HC H. i l cCm Yb[l
HC Dl uiu. Yb[l HC Yv Jn uiub. M<u Ju i
J[ Dn. M< cvlu iv DUKub. M< kn yu
Dl i cnCu, cPk[ MkMu lJn cvb Yb[b jkc kv
Mk. l DOHmv Yjuu Dmu lj cPk[ jnv HVm J<& pj
Mkum ljn c MkJvl miUb Yb[ ynj H[CN
HCmjKb J pF&u!
24

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

c lc i y vn n Hkwk cnl Dn cu. HC


c mbiCj Dn l mbi lc i nlu k l yI.
l yICm lc cv Yb[ jkc kj!

ITv DjcK&l Jl ymu. Ijl miU


PHuu. DJp vn ibOU vn. kC Hv vn.
SKob sv iCb MblHC Skl Svp@ kjJb lmb c
Jv kO vn Flkb Svp@ kub. I[Ul ml
kO Jpu l kUu vn. kvcO iu.
K[k GI[u. ij nJ PUk DbiJj Du.
ynj H#b JJ u nl. oOJu
mku Ib oj klj Jpl nl. cO
kulj Ijlv kkj Mf DJp Du.
l JN Lb[ PUk, Dmcbll Yjuu n mJ&
DJp jp Dmlu. HC milu jcvm
DvYJCm c npj vJnl. cyF&u ipj
mvP kjl c ysvl uUl nl. DL& c
DlHl k iJJub nlb l cpoo kjC
Huk[ nlb. c K[kl lm GY nl. ykvb
civ Jjub, n k? c cnub, k vk
n Hll cu Hu o. Dcn oIn nmu.
kl oJmbHJ& c J yk Sk$ nmu nl. cu
kv DJv. yyy ... cP Sk J<& cui
cu nk cjl o[o[ ul Du. cu Guv I
Dmb lv ovn nl Jj GbJv v yul cu
mbilu. c lu Guv Ilu. l cPk[ yIv
i[ nmu. Mbk DuJj p b$kHC DHu
[U cu pll l b$kHC cP vkUl
c l i[ nmCb yIv c l iu HH Ilu.
l kmlv nl HjJl lu KH pJUv yIl
jnu. kJ{ c omu uiu vn. n vkJj
uu k Gub. c yku Jjub. lv
mJl: vkJj mJl: vK cju. u mOo
DJ[ Pu. l Dl yIlm. c iHH. nll
n kH Du. n JH vkl Mv cu
ncKm Mbk l. lJnn Du. n l
Hb{N-Hb{N JH [mcv Jj plv

vkjl oj DJ[u MvJj, jJJj mf


DmCj cCmb cu Hb{j Jj kv Duu
cCmbFlk HCJv Jll. l kn cpkw
YiJblcO c n Dn. H oJm kc DC ov
oJm mf (l n mui!) vb Jmv n DH
jm JmvH#n cnYbkj Dn. cP
moJv cu mf Dmuu l mvj MvJj kc
kjJ uilb vn. ynj pil jni[ u
Dn DC DHC oHj lbi[ Jj kv PHu
DvYJlu kk Hkwl Sk oJm mf
DmCNbv kUCj vn. (v kl& Jj MvJj
n cnC p cCmv MOv k{u lu
vkwk HF&Jn [p Jki DmCj. c unv ol!)
DM cP Sk i[ i[, c [Dj, cP
sku mvu MvJj kc kjl Dmlv J
Hnl nl. (nn Dvbo DJC&v Dml.) lJ{l
Skvb ylc DCu MvJj mibv Huu [
D@Hm Dn. kuM mf Yv k{Cm
MvJj D@Hm nlb. ci k p[ DblkjCvb l
MvJj kmym ju DC mbOkU Ij Du.
cvl Dub, iu mn oJm DJ[. Dl G
Sk mf oJm Gju. ui mcJjHmv i[
m. Jjl PH uiu. omN oJM
jJJj mkU Dvk pi Du. kun
ipjMJ...I[Ul Hnub m[ H. ynj
Hnub - DbOj. Dl Gv k kj cnCv Hvn
PHv Hnub. PH l F&v. [U kk GI[.
ysvmcj Du. yM kub. Sk DJ[lb Hmlk

25

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

omu. l JHbv Sk kj mHju MH Dml.


l v yIlu. yI-yI Hl l JH DM
Pu. k[Jj cui n kHm nf k
uiu. c l iuu n kH uJu. lv
kv iuu nl uJu. cPk[ Hnv l
nmu. unv cub lk pv DvYJ mOo kl
vJv Ill. c cP kH cP iuu uJv
Hnu cml Jub.

cvb lm GY jnu. cml Jub. Flj oJM


vT Jpl KN DL&v oJm m nl. Dp l
m nC m[-lv lm DO c Flk
DvYJ Ilu nl. Dl Gjuu jJJj km Dmu
Glmkl lCu nl.
c Sk Huc kwuy cbyj Dn. oj HbOj oJmbv
vJ Huc. jJJj Huc nl. o Hvm
...Hub[ Mnjl jnCj Sk p Hvm. omN
cnOol vP mvk[v Puu Dljl
l Ijlu mJ& cCm cju pll. vMy
KUv l Jl. vP mvHmv uHl jnl.
l piC FsH{ vl mOo nj cvl.
lu piJl jnl. DKj l Sk pc&v
mvkk[v Hk[u pl. pc&v mvk l
lHmC-kM kjl. l Hv JpJCj Dn
Dm mcpll, l MnvM kjCm lu
Hv JpJu mbil. kL vk Hv
JpJl. oi[u HPj Hl. pc&v DOkj
Hvm u DY ol. KC HoL& HjJv lu
pJbl Jl. jMv Hp pcvJj DcC kv
vPb yc[ kjll. Hvm Jl. mvc
mbHl lJn H[Jj D#j Gcll n mlkL
nl. n Hvm 2000 mu cjC HJu. l
lJU 88 J<&b nl.

c omN iuu kH uJu. cml Jub. cu


nf m Pu lu KU nl. Dmb jp mkU
cu k Jl vn. lu mkU-mkU Flk
Svp& Dn. lM Svp& cPl k vml k, cP
io kHmv cP miU Svp& M<v Ilu
Dn. cu cP cu nJ Ju. c lyjyj
lmYj KUu. H{ ov lm cml kjCm
l y@j jp& Pu nl. Dio [jkw
Mjjm<J mHO&l vk HC DHu unv

mvc mV kv iu pi kHNJjl
kn J<&bHJ& cCmu cCmv Flk nv
HlUJj kmb k sUub Dmu. iY&Jl yk
unv cub cnlj cCmb i@m byj cO kbylv
cCmbv kn km Ju vn. Hlu Yk p
cCmbv jmlJj H[uu DV u uJl nl.
HC vn cnCv unv cub lnvv cjl nl.

cuyjyj ov lm v Lkl KUl Jb. DM


lyl Hnp Dm Dl Jl nl. ynj pb
cnCv DbIUu HUu. ( FL 'HUu' n Myo
'OJu' DL& vmv 'ic m[v HUu' DL&
Dn.) M@JjKu GY jnu. M@Jj Oj
[kwl ioiou kjl nl n pCJub. ov
26

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

Lj ynj Du. DkMlv Jcv nuu nl


vJnl. cPJj kC nbj Hk cjl vJnl.
cu i@m byjcO kub pF&u Yl vJnl.
Ij iu k cPmcj pJCb l npj nCj
nlb. n miUb Dmb Dn cnCv piC Kj kbcl
DHC Jmju k? piCb kv H@j v[
Pub k? n mvc yIv c cP m k@u[
@yuc um yvJu. cvlu cvl n @yuc
Dmvn c pJbl jnCj nl, cP DJ[l cCmb
cu m[v pCj vJnl. cu pJu cUCj
nlb. cP [kwJjb sHHj Myl jnCj nlb. pj
mibcOub kn Sk njJCjb vJnlb lj cP
@yuc @yucm Dnl k?

DJmcjC iu nl. HC kn Mv cvl Jv


vblj MO Gjb cnCl l=Hl cvvb PH iu. Hjbl l
Mvb Gjb MOC IF& cPH# vlu
DOk Pu nl. omN oJM cPmcj kn
H UCm vlvb miU Hu[bi uJu
nl DC mcJj Gp[u.
D@Hmu pu vIu k cvl Dub kCm
Tk. D@Hmu yF&kJv pJm Ju. c
yF&k m@b[Jv Ku {kuu. j-H kk
cv mOo yF&k m nF&v. H^u k@k jPJ&
Jv kk cju. yF&k m Pu. cu nmb
Jub. H cv mOo uJu vmu yF&k ybo.
D@Hmu GMj nl nl. yF&k m nl vJnl.
Dl Ic DbIU m Pu.

Ij Du. pJC J{ub nlb. c pJu Im


Guu DC mvclu DVm clp Puu
cCmb DJu. Im lm Hvl Ju. [U ybo
ku. cvl DHDH Myo Gc uiu. 'Jov kJU
Il vc I nj'.

{kubl-{kubl i[u yF&ku Sk iuul vu.


lLb yF&k Hk& ku. H^u k PkC GI[v
Hnub. Dl K[K[ nl. Dl H^u Skn
Lby vJnl. yF&k lL Hk& kjCJv ilblj
vJnl. lvblj DIv Cj cvmlH, GMj DU
nl. Kjb lj mH[cj cOu Sk Yil H^u
k Sc Pu Dn n lLu kvb oKJub
nlb. c lk[ ou&# kv G Y , jPJ&
cOub JH DM myy cvu oTv u{ku
kjl nl. Dl lj cP jPJ& i[ mOo jkc
Pu nl. cP v<kUpHC cu kbcl
cpJ uil nl.

mbOkU ml Jpu nl. DjcK&l ymu


nl. cvl Dub ...mkU m[ H l mbOkU
ml pJU-pJU o lm. k oub o
lmbv, Skk mH mbLHC Dp jJJj DHC
Hu. cp Du. jp oJm vml k iUl
DHC. Dmb k Pub k Dp jJJj n miU
DvYJ k Du. kol cbo Sk kHNvb
#CYbij Sk oJm mf vbo Ilu DmCj.
nlM Hkwl Jm lm Dnl. p kn
ub l Jm lml. ibYj Dpj
Puub Dmb nl Dmu k. pmbpmb cjC pJU
T uilb lmblmb KH piJmb Jl Dmu k?
cP Jj Skv cu oku Pub. jJJj lj

D< mOo Dmb nlb k. ...ojJuu vl,


nlM jnuu DHj ckU JU, kclu
cvmlH, J{l JmjYUHC DC mibcU
Duu vjMJo. H^u k nUnU jkc
nl Dn k? DHu piClu Fb[kj cO F
27

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

Jj k l DC DHC ou&# kjl k?

jjcb iHw Dmlb. mlju cunv


cumjKb nl. l cvl lb cu DO n
cnl Dmlb k n Ij cP DmCj Dn lj c l
pml biub ybOub Dmlb. Dl HlH kv
GHi vml. mlju Dl Gjuu pvc l kc
op& Ijl jnJb uiCj Dmlb.

Dl ?
kn vn. yF&k ybo H[ Dl H^uHbHJj
ITv p, k Huu kj. pj vncH#
pml DJj nTv pib. pcO piCb mv
Yjub l vmi&M, unv cubM, mbil vJ
poM, mibOM, nmM Hvn Sko kvkw
Jnb. Jc imvbcOv mJl: Mjj
Mkwl J{J, DJJbv mll k&jl km
Jl F&u l MOb. piClu JblmLU
MO.

kyj py nc Ho nS
pi nm nc jS
Sm kjv kj u
nc nm pi jS
cjC GbyjJj Dmuu DM kl cCmb
nmv pi vjH Il Dmlu. lmb nmv
pCm DO piuub kl Dvbo DC
mcOvkjk nlb l cnJ Dmu. cP
D<l I[uu n ov mO mbi c Dl
lcmcj Sk iUClv pTv ou. iUC
Ku Yb[l cu ov DU oml Dnl.

on uj #cl Dmuu H^u k DC


kn J<&b DHub D<. cmlHk pCJHJ&k
piC n uc, ucum kj lv kj.
KH J<&bHJ& FbjvJj Juu Sk i DJl
Dn. mljkc kjCl D< K& Iluu Sk
cCm vJ= Jn ci&Jj Dml. l cuk
vnc kcb mbilv Sk uk[ Ij yvJu
mbil. n cCm DO kbUuu Dml. l
kbl l l Ij kmblj - ybOb cnCv
ybOl. Ij lj Pub cuku mbil. cuk
[^@Jj GI[l. l uk[ Ij J l
mlj nll Jl. l Ij cnCp lb

You live life only once


But if you do it right, once is enough!

vJv kU
Navin.kale@gmail.com
9820118296

youC mbO vnc Dml HC youCm lcn JU k{ul k.


lk yyll omN DvkjC k vk, mJl: JiU DUK vc&C kj.
Sk mO JjmOo lcb D< GpUJ Mkl cnCv vnc vJv Jj cUJl jn.
omNb iCb klk kjun cv cb uilb.
28

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

vkWfyfEid rqeP;k ;'kkps rqepa xkbZM


vkiY;k iSdh izR;sdt.k LoIu ikgrks i.k rh LoIua
lkdkj dj.;klkBh xjt vlrs rh fu/kkZj] f'kLr vkf.k
iz;Rukaph- vkWfyfEid EgVya dh vkiY;k eukr fopkj
;srkr rs tcjnLr euksjatukps- i.k tjk fopkj djrk
vkiY;k gs y{kkr ;sbZy dh vkWfyfEid [ksGkae/kwu
vkiY;kyk thoukr ;'k feGo.;klkBh c;kp xks"Vh
f'kdrk ;srhy-

vkiY;kyk dk; vkoMra] ;kpa mkj Eg.kts iz;ksxc;kp xks"Vh d:u c?k.ka] tjh dkgh xks"Vh d:u c?k.ka
rqEgkyk vkoM.kkj ukgh vla okVya rjh R;k d:u c?kk
rqEgkayk dk; vkoMra; rsudkjkRed fopkjkaP;k tkGkr vMdw udktsOgk eyk dks.kh lkaxrks dh eh ,[kknh xks"V d: 'kdr
ukgh] rsOgk eh ljG R;kdMs nqyZ{k djrks- ykWjsUl
fxzQhFk] fLizaVj 1988 lej vkWfyfEiDl

rqEgkayk ts djk;yk vkoMra rs djklokZr ifgyh xks"V Eg.kts rqEgkayk rqepk [ksG
vkoMk;yk gok- nql;kyk [kw'k dj.;klkBh ,[kknh
xks"V d: udk- rh rqeP;kp vkoMhph vlk;yk goh
isxh ysfeax] fQxj LdsVj] 1968 foUVj vkWfyfEiDl-

brj yksd tsOgk rqeP;k'kh udkjkRed xks"Vh cksyrkr


rsOgk R;kdMs nqyZ{k djk( dkj.k cgqrsd osGk rh QDr
era vlrkr- v'kh osG vkY;kl Lor%yk [kkyhy iz'u
fopkjk---- R;kauh d/kh rh xks"Vh d:u ikfgyh; dk
fdaok R;kauk R;kcy dkgh ekfgrh vkgs dk\dh rh QDr
R;kaph fujk'kkoknh ers vkgsr\dh R;kauk cny vkf.k
uohu xks"Vhph Hkhrh okVr vkgs\

tj rqEgkayk rqEgh ts djrk rs vkoMr ulsy rj rs


dj.;kekxph izsj.kk gGwgGw laiq"Vkr ;k;yk ykxrsbPNk'kDrhgh Qkj dkG rx /k: 'kdr ukgh- ck
izsj.kkapk dkgh dkGklkBh Qk;nk gksrks] i.k uarj eukpk
dksaMekjk gksrks vkf.k nq%[kh vareZukus rqEgh mRd`"V
dkefxjh d/khp d: 'kdr ukgh-

c;kp osGsl rqeP;k y{kkr ;sbZy dh yksd ;ksX; vkf.k


vuqHkoh lYyk ns.;k,soth R;kaP;k oS;fDrd vMp.kh
O;Dr djrkr- yksdkauk dk; Eg.kk;pa vkgs rs ,sdwu
?;k- tj rs Eg.kr vlrhy R;kr rF; vlsy rj
R;kckcr d`rh djk- brjkapa ,sdwu psaMwlkj[ka bFkwu frFks
tk.;kis{kk Lor%ps fu.kZ; ?;k-

rqEgh ts djrk R;kcy vlysya izse gs var%izsj.kk BjrarqeP;k vk;q";kr p<mrkj rj ;srkrp( i.k rqEgh iqUgk
mesnhus mHks jkgw 'kdrk- ghp var%izsj.kk rqeP;kdMwu
vfo'oluh; dkefxjh d:u ?ks 'kdrs-

vis{kkapa vks>a cktwyk djk29

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

udkjkRed erkaizek.ksp vis{kkgh ek.klkyk detksj d:


'kdrkr- vkiyh brjkaP;k eukrhy izfrek
lakHkkG.;klkBh vki.k R;kaP;k vis{kkaoj [kja
mrj.;koj y{k ns ykxrks- R;keqGs rqeP;koj R;k
vis{kkiwrhZpk ncko ;srks- rqEgkayk rla dj.;kph
vftckr xjt ukgh- rqepa thou gs rqepa vkgs-

ifjfLFkrh tjh [kjh vlyh rjh R;kyk vki.k ts


xkaHkh;kZpa Lo:i nsrks rs voktoh vlrsvki.k R;kosGsl ifjfLFkrh'kh y<rks] T;kosGsl rh
vkiY;k rksMhph fdaok ojp< vlrs- i.k [kjs ikgrk
v'kh dqByhgh ifjfLFkrh vfLrRokr ukgh, th
vkiY;kyk brdk la?k"kZ djk;yk ykosy- rqepk R;k
ifjfLFkrhcypk n`f"Vdksu gks rqEgh fryk d'kk izdkjs
vuqHkork gs Bjor vlrks vkf.k R;kizek.ks rqEgh d`rh
djrk- ;keqGs xks"Vh mxhpp dBh.k gksu clrkrflusekaeqGs fdaok brj dkj.kkaeqGs ifjfLFkrh'kh >qat nsu
;'k feGo.;kpk >kysyk gk laLdkjp R;k ifjfLFkrhyk
egkdk; Lo:i nsrks- tj xks"Vh fdaok ifjfLFkrh dBh.k
okVr vlsy rj rh rqeP;k MksD;kr vkgs- gk fopkj
MksD;krwu dk<wu Vkdk- xks"Vh [kwi lksI;k gksrhy-

gs Lohdkjk;yk yksdkauk dnkfpr dBh.k gks 'kdraR;kauk okVra R;kapk gDdp vkgs dkj.k R;kauh
rqeP;klkBh osG vkf.k iSlk [kpZ dsysyk vlw 'kdrksrqeP;k thoukpa fu;a=.k gs rqeP;kp gkrkr vlk;yk
goa dkj.k rqeP;k vk;q";klkBh rqEgh tckcnkj vkgkrLor%yk eksBa gks.;kph eqHkk |k- Lor%yk e;kZnk ?kkyw
udkrqeP;k thoukr dks.k vMp.kh fuekZ.k djra\ 80&90
osGk rh O;Drh Eg.kts rqEgh Lor%! vafre fu.kZ; gk
usgeh rqeP;k gkrkr vlrks] i.k rqEgh brjkaP;k erkauk
vf/kd ego nsrk vkf.k R;kizek.ks fu.kZ; ?ksrk-

dkekoj y{k dsafnzr djk


eh tsOgk cQkZoj tkrs rsOgk eh QDr LdsfVaxcy
fopkj djrs- rh 'k;Zr vlY;kpa eh fol:u tkrs- &
dWVfjuk foV] fQxj LdsVj] 1984 lkjktsoks foUVj
vkWfyfEiDl-

rqeP;k eukrhy fopkj gsp rqEgkayk thoukr e;kZnk


?kkyr vlrkr- ;klkBh tk.khoiwoZd fopkjkauk
ldkjkRedrsdMs oGo.ka xjtspa vkgs- Lor%yk brjkaP;k
fdaok vkiY;k HkwrdkGkP;k utjsrwu ikg.ka Fkkacok vkf.k
rqEgkayk goh vlysyh Lor%ph ,d uohu izfrek
?kMo.;kP;k fn'ksus ikoya mpyk-

rqeP;k dkekr mke dkefxjh dj.;klkBh rqEgkayk


dkekoj fpk ,dkxz dj.ka vko';d vkgs;'kki;'kkcy fopkj fdaok yksd dk; Eg.krhy] dk;
fopkj djrhy ;k xks"Vhaph dkgh xjt ukghtsOgk rqEgh dke djr vlrk rsOgk Lor%yk R;kP;k
ifj.kkekiklwu osxGs Bsok- rqeP;kleksj ts vkgs R;koj
y{k dsafnzr djk- xks"Vh [kwi lksI;k gksrhy- R;keqGs fpark
vkf.k rk.k cjkp deh gksbZy vkf.k rqeph dkefxjh Nku
gksbZy- uarj rqEgh fopkj d: 'kdrk dh dk; O;ofLFkr
>kya vkf.k dqBs lq/kkj.kk dj.;kph vko';drk vkgs-

xks"Vh vlw 'kdrkr R;kis{kk dBh.k] eksBk vkf.k


xqarkxqarhP;k d:u Bsow udkeh QDr tksjkr ?kkoyks;- eyk dGr ukgh dh yksd
;kpk xoxok dk djrkr Qwuh CyWadlZ& dks,u] /kkoiVw]
1948 lej vkWfyfEiDl~
c;kp osGsl vki.k lk/;k xks"Vhauk voktoh ego
nsu eksBk d:u Bsorks- flusekae/;s vki.k c;kpnk
ikgrks dh fgjks ;'k feGo.;klkBh [kwi esgur djrks]
R;kyk [kwi ladVkauk rksaM |koa ykxra- ;kr nk[koysyh

dkgh fnol vlsgh vlrhy T;kosGsl xks"Vh rqeP;k


euklkj[;k gks.kkj ukghrvk;q";kr rqEgh usgeh iz;Ru djk;yk gosr vkf.k vkt
30

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

eh tjh ;'kLoh >kyks ukgh rjh ek>k foe eksMhr


dk<.;kpk iz;Ru dsY;kpk eyk vkuan vkgs &
ekslsZyh] vWFkfyV] 1996 lej vkWfyfEiDl

rqEgh Lor%yk deh ys[krk- rqEgkayk okVra dh rks


ek.kwl ek;kis{kk osxGk vkgs- R;kP;kr izR;sd fgjks gk
vxksnj ,d ek.kwl vkgs gs y{kkr ?ksrY;kl
rqeP;krhy {kersph tk.kho rqEgkayk gks 'kdrs-

rqEgh vi;'kh Ogky- dkgh osGsyk rqeP;k euklkj[ka


?kM.kkj ukgh- i.k R;kyk dkgh i;kZ; ukgh- i.k
Lor%P;k vi;'kkyk fdaok pqdhyk vfrego ns
udk- vkiY;k vi;'kkrwu fdaok pqdkarwu f'kdk vkf.k
iq<s Ogk- tlk dkG iq<s ljdrks rlk R;k pqdkapk fdaok
vi;'kkpk ifj.kke deh fdaok ukghlk gksrks-

izR;sd t.k vi;'kh gksrks] pqdk djrks gs letY;koj


brj ekufld vMFkGsns[khy nwj gksrkr- rqEgh
yksdka'kh [kwi pkaxY;k izdkjs tqGowu ?ks 'kdrkrqeP;k dkekr tkLrhr tkLr dkG ?kkyokrqEgh ,[kk|k dkekr izkoh.; dls feGork\R;k dkekr
tkLrhr tkLr osG nsrk- rqEgh gq'kkjhus rqeph tkZ
vkf.k iz;Ru okpow 'kdrk( i.k ts yksd R;kaph iqjsiqj
{kerk okijrkr rs o"kkZuqo"kZ R;k dkekyk >ksdwu nsrkuk
fnlrkr- dkj.k] brjkadMwu feG.kkja lgdk;Z-

^fgjks* ;k ladYiusyk /k:u clw udkgs letk;yk eyk osG ykxyk dh ts vkWfyfEide/;s
esMYl~ ftadrkr rs ek;klkj[ksp ,d ek.kwl vkgsr-
& Mwu vks czk;u] Md vWFkyhV] 1996 lej
vkWfyfEiDl-

R;kauk vkOgku goa vlra- rs Lor%yk e;kZnk ?kkyw


bfPNr ukghr- i.k lokZr egokpa Eg.kts rs ts
djrkr rs R;kauk djk;yk vkoMra Eg.kwu-

tsOgk rqeP;kleksj ,d fgjks vlrks T;kP;klkj[ka


rqEgkayk Ogkoala fdaok vlkoala okVra rsOgk rqEgh
Lor%yk R;k izfresr clo.;kpk iz;Ru djrk]
Lor%dMwu vis{kk Bsork- i.k R;k iw.kZ >kY;k ukgh rj

ladyu & f=ferh ifjokj

lcn lc luv pilu


kCyjyjn k vk

pj lcn luv kjl Dmu,


lj lcn mJl: DHcv kjl Dnl.

31

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

mbOlF& mHkU

Sk p knC
uivvblj lb K[lj Jmu mJl Pu.
mmj lb cvmk J Mjjk sU nl nl. Sk
oJM l ijoj DJmLl Dmlv lb vJNv
lbv yoc cjnC ku, ll lb MOo njHu.
lJUm lb vJNu Dm Ju k l cjC
HJu. lJn lb vJNv lbv pJU Sk
il kv ou. KH jkwlm$J nl Dmuu
yM DJmLl mbOlF&bv Sk cuu pvc ou.
pJn l MOoJj Du lJn lbv Hnu k
lb ypu Sk i GY jnv lb yUu
l nl. cP yUblHC Sk iv ku Dm
mbOlF& vnc cnCll. lDJmLl lJU lbv
col kju Dpypu kC vJnl. unv yU
J DF& bv p[Cj vU lbv mJl: oi[v
v l[v yUu J mJl:u JiU ku.
Du yUblv Dmlv mbOlF& DHu cuu
ITv j$Yj lb Ij ojJpHM ymv
jnu. mkU lb Ijlubv n i u#l
Du J lDJmLl lbv mbOlF&bv iJynj
nkuv ou. c cCJj vjM, o:K, lv
lJU lbv DvYJu. piJ k cjJ? lJUm
mbOlF&b cvl mJl:u J cuu mbHJC
Jj Du. HC lb momoJJkyOov lbv
lm k ou vn. mJl: J cu H YjCm
l DJmLl lbv Yk ciu mjJl ku.
yj J<& lbv Yk civ mJl: GojvJ&n ku.

(cF&) mbOlF& mHkU DvL cub DF&&, lbv


lb mbHC& pJv DvL cubm DH&C ku Dn.
lb n k& Sk ov oJml I[uu i vmv
KH nuDH, kj Hjc J KH cnvl lv
mkj Puu n i Dn.
cF& mbOlF& mHkU b J[u DYcvp m
Sk cb{HU nl. mbOlF&& b J 9 J J<&
nj mHkU bbM uiv Pu. nj mHkU
b lJU J 30 J<& nl. mbOlF&b J 9
J J<& uiv PucU lbv pml M#C Il Du
vn, lb M#C Hkwl LHl Puu Dn.

ojcv kUl DM Yk civ GojvJ&n


kjCj Dvk unv cu lb HnCl Du.
32

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

lvblj lbv mJl:m Yk v cil l unv


cubm Yk ciu mJl ku. DvLb
DF& nTv l unv cub mbYU kjC lbv
jJu. DMJU lbv Sk c vC& Ilu.
DHu mJl: cuu Sk ^m nJu ku
DC Mk[ DvL cubm lbv Yk ciu
mJl ku. DvL cubv D oCm lbv
ccl yu mov mLHv ku.

Dcl ITv Du. DM Dvk J=Oob Jovn


lb u#l Du nl llv lbv cP DF&
vJv J=c m ku.
mbOlF& lb yUblHC kuu iF& GHkj
kO Jm Mku vnl. cP yUblHC Sk
iv ku Dm mbOlF& vnc cnCll, lm
lbv iHk i j#C kb m ku. lL cnlN
Puu J oO oT v MkCN cnCv jmlJj
m[v ouu iF&b mbYU ku pl.

Sko ccl yu mov HNbJj kClj 10 l


12 oJmb Sk unv cuu m[v iu nl.
mbOlF&bv l mbYU ku J l cu vJ lbv
kC m Dm Ju. Sko kClj Sk vJpl
yuku kn H Ku ojl Hkv ou nl. l
vJpl yuk ypu kn jv Cn pcu
nl. Sk DoJMv l Hnu J l JUm l
DoJMv l vJpl yuku m[Ju J l l
yuku ITv mbOlF&bpJU Du. mbOlF&bv
ln mbYU ku J l vJ lbv oHk
mHkU Dm Ju. HVmnv DOk J<&bHmv
DMkj mbOlF&bv pJUHm 1045 DvL
cub mbYU ku.
mbOlF&bv Yk civ vojyF& cnu Dcn
mLHv ku, Dcl vJNv kbJ mmj
cCmbv Ijlv kv ouu ykbv D
ou pl.

mbOlF&b kcu Dl HVmnv DOk J<& HC&


Puu Dnl. cvc[, Djbiyo, HjYC Lu
ukbv lbv Hjmk=l kuu Dn. mbOlF& Dpn
Yk cill HC col mJHl, lb mJH
Dp youuu Dn. juJ [ycO kn J<&HJ&
Yk ciCN mbOlF& Dl lbv c mcjbYl
cK HnC cnCv Dcb$l ku pl lL l lb
k&m col DJnv kjll. lbv mJl:
Dlcj$ c JvJm vJv unu Dn.
kv&k mjkjv Hmlklu kn Yi lb
DYmcl mcJ kuu Dn. mbOlF&b
k& n c mvcv Dn. lb c JvJm
Hmlk 4 DJ= Jku iu Dnl.
Hmlk Jlv cUCj Hm n lb
mbmL k&m JHju pl. JvJm Yi-2
unC lb cvm Dn.

mbOlF& Sko juJcOv Yk cil Dmlv lb


Sk J=Oo p[HM Y Pu. l J=Oo p[H
cui mc k&l Jku nl. lb mvu
DHu vJN DF& J[u Sk DP Jl nl
lcU l mv lbM v Jil vJnl. DHC
DHu cu D< o:K kjC nT v
cnCv lbv Ij m[u nl. mbOlF& lbv DHu

p iJlv lb vJNv lbv nkuv ou nl


l iJln lb mlkj Puu Dn. mbOlF&
lmbi yulv l j$ JC&v kjll k l
j$ cP D<lu cnYbkj j$ nl, HC l
j$ vml lj Dp n oJm c Hn Mku vml.
cPm l j$ mbHu Dn DC Dp n oJm
Dn. pj cP vJNv cu nkuv ou vml lj
33

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

c Dp n miU vc&C k Mku vml. c cP


vJNu cH kuu Dn DC l mJkj
kjCm lj Dn, HC Sk cu kbJ J=
cCm cnCv, vJj cnCv vn. Dl cPcO
Hkwl Sk DF& Muuk Dn.

k& u Jll.
mbOlF&bv DlHl pJUHm 1045 J lnv
DOk DvL cub mbYU ku Dn.
mbOlF&bv mJl:u 182 pJF& J 36 mvb mm
cnCJv Ilv DYcvn Jl.

mbOlF&bv DlHl 172 Jj Hjmkjv


mvcvl kjCl Duu Dn. lbv cUuu
Hjmkj Hk kn cnCp ....

mbOlF&bv SkC 9 mbmL m ku lHk kn


mbmL vJ ...
vojyF& cnu DOj kb

cnj^ MmvlH& mJ$yF& Hu Hjmkj

mJ$yF& Hu Jml i=n

cnj^ MmvlH& HCMuk DnuyF&


nUkj Hjmkj

ccl yu mov

lb mbmL J Dc lH& cub cuYl ijp


HjJC k& ku pl. cubv Hmlk, Jv
mnl, M#C mnl mJ& i HjJu
pll. cucubv MUl JM J lb i l
M#C, lm lb mbmLlH& Dji Myj
mjK Dvk GHc jyJCl ll. oJU,
iCMlmJ, ckj mbbl Flo Dvk mCb
oJM mbmk=lk k&cn jyJCl ll.

FIE Foundation Award


Sat Paul Mittal National Award by Nehru
Sindhant Kendra Trust, Ludhiyana,
Punjab.

mbOlF&b ojoM&vJjn k&c Pu Dnl.


H.u.oMHb[ J Ykwl yJ& mjK Dvk
oiipbk[v lb klkn Pu Dn.

mbOlF& mHkU - mbHk& 9881337914

lbv Hjmkj vcv cUCN jkc


l lb k&m GHi kjll.
Hjmkj Ykj nl vml Dm cnCl l DHu

ladyu & f=ferh ifjokj

v Ykj n Dv mcH# kllj < Dml.


M$bHmv ckwl nC ci& cnCp lbv DHu c$ yvJC n.
iuyu k Dmll Dm cnCv j[l ymCH# kbv iuy Dml
Dm cnCl nmC Gc.
34

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

cF[-m@HwJDj

mJl:
- DYm Hu
cv m@HwJDj (Cu) n pj DJI[ Jlb
v? HC n mJ& mHH Dn. DHC DHuu
DHu mJ J JbMHjbHjil mcplb DvkjC
(pv mbmkj) kjl pilv n mJ& DJI[ kv
Ju Dn. DHu D<l lClCJ J{Jv Ju
Dnl. DHC jJvn Jl&cvl pil vn, Sklj
YlkU DJl k{l yml kbJ YJ< bll
(pu DHC YJ< Jj kju nJ Dmb
Kb ipjJC kjC ol) oJm k{l.

b Ml c$ mll Dmlb. kc cnCp Ocu n


cF&b[ m@HwJDj lb [kwl H Dmlb.
cnCv Gpk vnc Glmn J Dvbo Dmu
Hnp n cF&b[ m@HwJDj ci&lu yoJkw
Dn.
cF&b[ m@HwJDj cnCp cv m@HwJDj. mbiCk
pcC m@HwJDjvmj ul lcC DHubn
m@HwJDj DvkjC, mbmkj, mcpl J
DvYlcC lj nlb J lcC DHC Jil
Dml. u DHC mJ cnCl. ciu 10
J<&b DvYJvmj lk cCmb m@HwJDj
yvJl lb. cCmcO lk cCmiCk JiJiU
n[&JDj (cbo) Dml. ll Jj mbilucC
mbmkj J mcplb pv m@HwJDj J k
mcplb Jjm lj nl Dml. mJ&
ibJj D@v-Jjmmn vJv m@HwJDj lj
kv lk cCm Mul J{Jl l.

Go. SKo JJmk DHu i[ mJl:u biub


[^qJnbi l Dmlvn [^Jnj Jl. [^Jnj
cuku Fqsl mLU mKH J JUJj vl.
cukn DHu kc JJqmLl kjl. kjC [^Jnj
J cuk oIbn Jl&cvl pil Dmll. lk
cCm Jl&cvl pil Dmlv l kc Dvbo
cUJl J kcn i Hlv 100 kwk Hj
H[l. l kc lC v H[l kc cnCp Ocu
l l. cj Gpk JJm kjlv
kc lH J bl $m kv Ill.
GiObo cnub k Dm nCj DM mcpl
kv Il Dmll. Jl&cvl piCj Gpk

m@HwJDj MJ k@cHj D@v Puun oml


vn. JjmcU yjm c k kjll. Kjbljb
cCmv DHu [kwJv k@cHj yvJu. HC
35

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

ll YJv, vmi&k mOj J mcpl k Mku


vn. lcU l ccC ul. HC cCml
c$ YJv, vmi&k mOj J mcpl b mbic
Dml. k@cHj cC cF&b[ m@HwJDj vmj
cCm mJl:u nJb lmb mJl:b m@HwJDj u[ k
Mkl J vmi&kjl l DH[ nl n Dmlb, n
cCmiCk JiJiU Dml. kjC Dn,
lk cCmb JiJiUb n[&JDj.

JJmLHv JJm kjl. Hkwl n kjlv


JJmklvb kjCb ijpb Dmlb.
DHC pCl k Gpk n JJmk Dml
HC lk[u vkjn JJmk Dml. Hkwl
lm mcpC ijp Dml mJ& ibk[
Gpkv vkj vJ JJmk Dm yIl
Dmlv, kcij mOo vkj n JJm Dm
mcpum mJ& HjCc mkjlck omll. c$ n
[kwl u[ kjJb uilb.

DHu Dblc&vl yN i J k mcpl


Hkwkw Puu Dmll. ll vJ mcpl Yj
Iull. l luJj DHC pil. yN JUm
yjyj mcpl k JUm JHjl J ciu i
v<k<& JUm k jl J DHC ibOUl.
M cUl vn. Jj GH cnCp cF&b[
m@HwJDj.

Sk Gpk J<&k vH m[lv k nl. HC


vkj vJ JJmk M#Cvblj l
J<k vH Jm k Hl iu. kjC kc
cnCp Ocu n m#lkj kcij J mHu
Pu. JJmku kc kjlv cp lj
Du. HC JJmlv JU k{v Ijn pml
JU oJ Mku. pilu lk Mv n Dvk
Gj ITv vc&C nl. lkjl i cCm
ci&oM&v J lJju Jm n DHCm vJ
DlcJm ol.

mbmk=l, vJv J DH[ b mbic cnCp cF&b[


m@HwJDj. n lk cCm JH Mkl n DHu
mJ&bcO GHpl J mbmkjvmj kc DOk
cCl lj Dml. Hkwl i l i JUm
JHjl u nJ.

cnCv cu Jl .....

lk mjK JCN Hjbl JJO DmCN


mbil l JiJi kj JHjJ uil. nJ
Dmum %v M#Cl cUl. lk cCm
JJmk Dml Hkwl l p kjl ll
JJmkl DCCb ijpb Dmlb. KU[
KUC JJm kjl, JL& DYm
JJm kjl, DF& cubb mbiHv J Ijb

lk mbk J D[C n lcn Hv: MmJ


Dnl n mOo kjCm oJv DLJ cncvJv
(M$) ouu Sk mJC&mbO Dml.
DYm Hu
9322508479

uKuKl lj HnCm DHuu DbOjl jnJb uilb.


mbk lclu Mkwl, p HnCm l Dmll.
36

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

nceKeeme eMeeee

Hee@ce&guee
- Delegue DeCe jepeesUer
osJeeves DeeHeCee meJeevee peJeUpeJeU meceeve Meejerefjke #ecelee
efouesuee Deensle, meceeve yeewefOoke #eceleemegOoe efouesuee Deensle.
cnCepese DeeHeuee meJeeeb ne[&JesDej peJeUpeJeU meejKee Deens.
Hejbleg eMve Deens lees Hekele leele Fbme@ue kejCeele Deeuesuee
mee@HeJesDejee. lees yejesyej Deens keer egkeeree? pej mee@HeJesDej
Fbme@ue kejeeeee Demesue lej DeeHeCe DeeOeer eMemJeer ueeskeebee
[es k e eele Fb m e@ u e kes ues u ee mee@ H e Jes D ejyeuee
DeeOeer ceeefnleer keve Iesleuesues yejb. leee mee@HeJesDejee
pej DeeHeCemegOoe JeeHej kesuee lej DeeHeCe leebveer efceUefJeuesuee
eMeeeer HegvejeJe=eer ke Mekelees.
ceer mJele:uee melele Ske eMve efJeeejuee, lees cnCepes 'nceKeeme eMe
efceUJeCeemeeer keguee Hee@ce&guee Deens kee?' 'eMemJeer ceeCemeb keguee
meceeve ceeie& JeeHejleele peeletve leebvee pes Heeefnpes les efceUles?'
yeNeee DeeoMe& JeefkelecelJeebee DeYeeme, Hegmlekeb eefMe#eCe Je cegueeKeleer F.
ceOetve ceePee Demes ue#eele Deeues keer, pejer eMemJeer ceeCemes JesieJesieee
#es$eeleerue Demeueer, leebeer Oeseb Je les meeOe kejCeees DeejeKe[sosKeerue
JesieJesieUs Demeues lejer leebeeceOes keenerlejer meceeve Deense; DeeefCe les Demes
meJe& eMemJeer ceeCemes leebvee pes Heenerpes Deens les efceUJeCeemeeer Skee efJeefMe
37

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

Demeles. leebeer Oeseb efveefele DeeefCe vescekeer Demeleele


DeeefCe cnCetvee lee efoMesves les eelve kejleele.

eceeceOes efJeMes<e DeMeer HeeJeueb Geueleele.


ceer ee HeeJeueebee eceeuee nceKeeme eMeeee Hee@ce&guee
Demeb cnCelees.

meefeve leW[tuekejuee leeee ueneveHeCeeHeemetve Skee


ceenerle nesleb 'ceuee Yeejleemeeer efekes KesUeeeb Deens.
Yemme.' YeefJe<eeyeueeb leeee ceveeleerue efe$e ns mHe
nesleb DeeefCe cnCetvee lees je$ebefoJeme Hekele Skee iees
peieeeee leer cnCepes 'efekes'. leecegUse lees Deepe
Yeejleeee ceemj yueemj Deens. eeeeceeCes pej Flej
eMemJeer ceeCemeebee DeYeeme kesuee lej nere meceeve yeeye
peeCeJeles keer leebvee leebeer Oeseb ner mHe nesleer.

legcneuee eMemJeer Geespeke Jneeeb Demees Jee


iegbleJeCetkeoej, efMe#eke Jee Glke= efJeeslee, Jekeerue Jee
meer.S. ne Hee@ce&guee legcneuee vekekeere GHeegkele jsue.
ne Hee@ce&guee cnCepes eej cenllJeeee HeeeNee Deensle.
Heefnueer Heeejer: legceeb Oeseb mHe keje.

ogmejer Heeejer: Oese meeOe kejCeemeeer DeejeKe[e


leeej keje

legcneuee Heeefnpes les efceUefJeCeemeeer, Heefnueer Heeejer


cnCepes legcneuee vescekeb keee Heeefnpes Deens les ceeefnleer
DemeCeb. Hejbleg yeNeee ueeskeebvee leebvee pes Heeefnpes Deens les
efceUle veener keejCe leebvee vescekeb keee Heeefnpes Deens nse
leebvee ceeefnleer vemeleb. yejse ueeske cnCeleele keer leebvee
eMemJeer Jneeeb Deens, HeCe leebvee pej efJeeejueble keer
cnCepes vescekeb keee? lej yeNeee peCeebeb Gej Demeleb
vekekeer keee les ceeefnle veener efkebJee leebeb keenerlejer
{esyeU Gej Demeleb ceuee megKeer Jneeeb Deens, ceuee
KetHe Hewmee keceJeeeee Deens, ceuee ceePee meJe&
De[eCeerbJej ceele kejeeeer Deens, Jeiewjs Jeiewjs.

pej DeeHeueeuee DeeHeueer Oesebe mHe vemeleerue lej leer


meeOe kejCeemeeer DeejeKe[e kemee keee yeveJeCeej?

DeeHeueeuee ue#eele sJeueb Heeefnpes efke pees Heele


DeeHeueeuee DeeHeueeuee DeeHeues Oesebe ceeefnle veener
leesHee&ble DeeHeueeke[erue #ecelesee, JesUsee DeeefCe Flej
meeOevemeecegeeree JeeHej kemee kejeJee nse DeeHeueeuee
keUCeej veener. eMemJeer ceeCemeebee ne meJee&le cenllJeeee
iegCeOece& Demelees Demes ceuee eke<ee&ves peeCeJeues. leebvee
vescekeb keee Heeefnpes Deens, YeefJe<eeyeueeer leebeer
mebkeuHevee leebee ceveeceOes mHeHeCes keesjueer iesuesueer

kebHeveeree ve&DeesJnj Heee kejes[ kejCeemeeeree


DeejeKe[e DeeefCe HeVeeme kejes[ kejCeemeeeree
DeejeKe[e ne JesieJesieUee Demelees. Hejbleg lees lesJnee
DeeHeCe leeej ke Mekelees pesJne DeeHeueeuee DeeHeueb Oese
mHe Demesue. HeCe ceie DeejeKe[e yeveJeCes cnCepes
vescekeb keee? DeejeKe[e yeveJeCes cnCepese legceeb Oese
meeOe kejCeemeeer kejeJee ueeieCeeNee ke=leeReer
38

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

eceJeej ceeb[Ceer kejCeb. GoenjCeeLe&: pej legcneuee


DebOesjer les ee&ies eJeeme kejeeee Demesue lej legcneuee
keener ieeser eceJeejHeCes kejeJeee ueeieleerue. legcneuee
DeeOeer DebOesjer msMeveJej esTve eflekeer kee{eJeb ueeiesue.
ceie Hue@Hee@ce&Jej peeJeb ueeiesue. ^sve Heke[eJeer ueeiesue
DeeefCe ee&ies msMeveJej GlejeJeb ueeiesue. ee eceJeej
ke=leer legcneuee kejeJee ueeieleerue. legceeb Oese meeOe
kejCeemeeer pees DeejeKe[e yeveJeeue leeee ece KetHe
cenllJeeee Deens DeeefCe DeejeKe[e yeveefJeCeeDeeOeer eesie
mebMeesOeve kesueb Heeefnpes DeeefCe ceiee DeejeKe[e leeej
kesuee Heenerpes. DeejeKe[e uesKeer mJeHeele keeieoeJej
GlejJeeJee.

meb u eive ke= leer kejCeemeeer ceeveef m ekeDeeef C e


Meejerefjkeo=<<ee me#ece DemeCes Deleble DeeJeMeke Demeleb.
DeeHeuee YeeJeveebJej leeyee efceUJetve, peesMeele DeeefCe
DeelceefJeeemeeves Oeseeee efoMesves Jeeeeue kejCeb
iejpeseb Deens.
eewLeer Heeejer: DeHeeMeeletve efMekee
pesJne DeeHeCe DeeHeuee DeejeKe[eevegmeej mebueive DeMeer
ke=leer kejlees lesJne Hekele oesve iees<er Ie[Ceeeer Mekeelee
Demeles Ske: legcner Oeseeee efoMesves eMemJeer Jeeeeue
kejlee efkebJee Oese meeOe kejlee DeeefCe oesve: legcneuee
DeHesef#ele HeefjCeece meeOe nesle veenerle, keenerlejer
DeveHesef#ele Oe[leb. DeeHeueeleueer yejere ueeskeb eeuee
'DeHeeMe' Demeb cnCeleele! DeHeeMe meJeeee Deeeg<eele
esleele kee? nes DeLee&lee. legcner ceuee Ske eMemJeer
ceeCetme MeesOetve oeKeJee peeves keOeer DeHeeMe veener
DevegYeJeueb. Gue legceee pesJe{e ke=leerJej Yej peemle lesJe{s
DeHeeMeees eceeCe peemle DeeefCe cnCetvee ceePee
mebMeesOeveeceOes ceuee Demeb Dee{Utve Deeueb keer ceeCetme
pesJe{e eMemJeer, leeee Deeeg<eele DeHeeMeees eceeCe
lesJe{be peemle.

eflemejer Heeejer: DeejeKe[eeMeer mebueive ke=leer keje


eflemejer Heeejer cnCepes DeeHeueb Oese meeOe kejCeemeeer
DeeHeuee DeejeKe[eeMeer mebueive ke=leer kejCes nese. nere
Heeejer DeeHeueeuee DeeHeuee Oeseeee peJeU IesTve peeles.
eMemJeer ceeCemeb Je Hekele mJeHveb yeIeCeeNeebceOes pej
keguee Hejke Demesue lej lees cnCepes mebueive 'ke=leer'.
yeNeee megefMeef#ele Je ngMeej ceeCemeebvee ceeefnle Demeleb keer
DeeHeCeeme keee kesueb Heeefnpes, kemeb kesueb Heeefnpes HeCe les
ke=leer kejlee veenerle. less cnCeleele vee, 'keUleb HeCe JeUle
veener'.

DeHeeMeeuee leeW[ osCeees leerve Heee&e :


Heee&e eceebke Ske:- keejCe osCeb, DeejesHe eleejesHe
kejCeb DeeefCe mees[tve osCeb.

DeeHeueeuee KejesKeje pej DeeHeueb Oese meeOe kejeees


Demesue lej ke=leer ner kesueere Heeefnpes. legcneuee DeMeer
Jekeleer ceenerle Deens kee, peer legceeeHes#ee keceer iegCeJeeve
Deens HeCe legceeeHes#ee peemleb eMemJeer Deens? pej Gej nes
Demesue lej ue#eele Iee, pejer legcner lee JekeleerHes#ee peemleb
ngMeej Demeueele lejer lee Jekeleerves legceeeHes#ee peemleb
ke=leerJej Yej efouee DemeCeej.

keener ceeCemeb DeHeeMe efceUeueb keer Flej iees<eRvee


keejCeerYetle jJeleele efkebJee FlejebJej DeHeeMeeeb KeeHej
Hees[leele. leebvee Jeeleb keer Oese meeOe kejCeb
leebeemeeer KetHe keerCe Deens. les efvejeMe nesleele DeeefCe
Hegvne ke=leer kejCeeee Yeeveie[erlee He[le veenerle. les
39

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

Heee&e eceebke leerve:- efMekee, DeejeKe[eele eesie yeoue


keje DeeefCe ke=leer keje.

cnCeleele, ceer eelve kesuee Je Hemeuees. Deelee Hegvne


veener!
/;s;a

Demee Ske Heee&e pees meJe& eMemJeer ceeCemes JeeHejleele.


pesJne les DeeHeues Oeseb meeOe kejerle veenerle lesJne les leeuee
'DeHeeMe' ceevele veenerle. les leeletve veJeerve keenerlejer
efMekeleele. less efMekeleele keer leebveer leeej kesuesuee
DeejeKe[e HeefjCeecekeejke veJnlee. efkebJee leebee
ke=leerceOes kegslejer kecelejlee nesleer. veJeerve efMekeJeCe
IesGve les DeeHeuee DeejeKe[eeceOes eesie les yeoue
kejleele DeeefCe Hegvne ke=leer kejleele.

vkjk[kMk
d`rh

vi;'k

dkj.k ns.ks] vkjksi izR;kjksi dj.ks


o lksMw.k ns.ks

Heee&e eceebke oesve:- leee ke=leereer HegvejeJe=eer kejCeb.

pej Hegvne les eMemJeer veener Peeues lej leeletve les Hegvne
veJeerve keenerlejer efMekeleele, DeejeKe[eele eesie les yeoue
kejleele DeeefCe leeeceeCes ke=leer kejleele Demeb les leesHeele
kejleele, pees Heele leebes Oeseb meeOe nesle veener. Oeseb
meeOe kejCeemeeer les meJe& keener kejleele.

ef n ceeCemeb eelveMeer u e ceeCemeb Demeleele.


DeHeeMeeveblejmegOoe ieHHe yemele veenerle DeeefCe Hegvne eelve
kejleele. leebvee Demeb Jeeleb 'DeeHeCe peemle kemeesMeerves
eelve keee, peemle cesnvele keee DeeefCe DeeOeer
kesuesueer ke=leer Hegvne keee'. pej DeeHeCe Skeee ke=leereer
HegvejeJe=eer kesueer DeeefCe eleske JesUer JesieUe HejerCeece
DeHesef#ele kesuee lej lees efveJJeU cetKe&HeCee jsue. pej
DeeHeCe lese kesueb pes DeeOeer kesueb nesleb lej DeeHeueeuee lese
efceUsue pes DeeHeueeuee DeeOeer efceUeueb nesleb.

efce$eebvees, DeeHeCe ns ue#eele Iesleues Heeefnpes keer pesJne pesJne


DeeHeCeeme eMe efceUle veener lesJne lesJne DeeHeueeuee
leeletve veJeerve keenerlejer efMekeueb Heeefnpes. DeeHeuee
eelveebceOes yeoue kesues Heeefnpessle, peesHeele DeeHeueb Oese
meeOe nesle veener leesHeele! Demeb cnueb peeleb keer Lee@ceme
Sef[meveves efJepesee yeuyeee MeesOe ueeJeCeemeeer SketCe
1000 JesUe eelve kesues. pesJne leeuee eeyeeyele
efJeeejCeele Deeueb lesJne leeeb cnCeCeb nesleb keer 'eleske
DeeMemJeer eelveeveblej ceer ceePee HeOoleerceOes yeoue
kesuee Je ceePes Oese meeOe Peeueb. Heneruee 999 eelveelegve
ceer yeuye kemee yeveJeuee peele veener, ns efMekeuees!'

/;s;a
vkjk[kMk
d`rh

vi;'k

d`rhph iqujko`kh

40

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

mkj

/;s;a
vkjk[kMk

1
p cCmk[ Jjb Ykwkc H vn l
cCmb D< Fcjl GY jn Mkl
vn. DC okol mcp, l GY
jnu lj l Ykwkc Dmu Dm DHC
cHC cnC Mkl vn.

d`rh
f'kdo.k
vi;'k

1
mJl kM Pu Jj yN Ivb MJ
DJubyv Dml.

efce$eebvees, lej ne neslee 'nceKeeme eMeeee Hee@ce&guee'. ee


Hee@ce&gueeleerue eej HeeeNee vekekeere legcneuee pes Heefnpes
Deens les efceUJetve osCeeme ceole kejleerue, DeMeer DeeMee
kejlees.

1
DHMv Kv pT vk, DOk p Jn.
1
KN JoL&u kO mf vml. mf n
lm vJb knlj MkC mbO
Dml.

nceKeeme eMeeee Hee@ce&guee:


1. legceeb Oese mHe keje.

1
Jnl l Pj DC Lbyl l [ykb. [ykwJj
[m ll DC PNJj jpnbm.

2. Oese meeOe kejCeemeeer DeejeKe[e leeej keje


3. DeejeKe[eeMeer mebueive ke=leer keje
4. DeHeeMeeletve efMekee

1
lcn D<l kl cCm p[ul Jv
lc cbl kUl.

Delegue DeCe jepeesUer

1
Hj# cnCp mJl: Dl [kJv HnC
mbO.

E-mail: atul@born2win.in

1
Ykj DHuu piJl DC iuyb Hu
kMm pib n MkJl.
1
DJ[bl l k vk, p kjJ uilb ll
DJ[ vc&C kj.
1
JjJbl nCH# DjJbl Jn.

41

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

uouu !
& avpZuk tks'kh

Dn c@[c, n KH nMj Dn n! mi Hj#bv


ymJl c lu FbpvDj kjb v! ci
DlHmv competition lj kju nJ
v. D@y@km, mk@ujMH, nc-YY miUb miUb
Pub, cnCv Dl cnub $ku Hj#
mOo Jl. kun Hj# Yl vk. lm
l nl biu Dn n... L[M lj lcn
kv I cnCp Pub. Dc Fs Dn lv
D@ujTb[j DmJb. Dl Dcnu lb M[u c@
kjJb uilb, lcn L[b mbOkUb F&c yu
D@[pm kv v lb. MUlv DuJj Flj
J<b MkJC, mk@ujMH, D@y@km miUb
DHv F&u l lck[. pj D@[pm kj
v..... c Jvbl kjl... Hup..

vnS. l lJ{ JU , mjJ kj


lj Dn k? lj 3 cnvbl knlj
HjCckjk vku nl uiu. c Sk kn
k MkCj vn.
cPb vJ&Cb yuCb lb Hv H[ub DC l
ckHC ynj iu. nUnU l yul Pu... HC,
J< k Dmll... Hmlk cUu k? cPb
drawing Flkb sv vnS. DF& Gi Dmb
cnCl... cu cnl Dn lu KH Jlb
cPyu... HC cu Dpv L[ cnl nJ.
MUl drawing teacher Hkwl J< mbill
DC Dcnu Dcb-Dcb $ k{b Dmb
Dmlb.... lcnu Kjb mbi? c v kO kO cP
c$k[v k{v Il. sv k{l l... cu vb
jbikc Dpyl l vn... kO jbi JHju
vn. c DlHl Pastels v jbiJub... Hj#l
vn uCj v... cCmb $b lj Dpyl l
vnl cu... kmb pcu? DM Dvbl, v mbHCN
Mvb cU Ilu nl lv... l mJ&
Mbkbb vjmv kv lb mcOC kjCb lj cPb
kl&J nlb. lyjyj l DlcJm
kU KuJb oKu.

c J Hnl nl yF&b HC& nC, HC lb


kL kn ku mbHl vJnl. MJ c pj {
DJpl yuu mJl ku. cnub DO
cuM yuJb, lj l iHH, nNJj b[
ibOUuu YJ... kn yul vJnl... cv Ku
Iuv i[ iHH... yF&bv cO LbyJub, cnub
pu Hj#u ymb lMb cu yuu
nJb. lcn pj ynj yml k? yI k cnCl Dn
l, kjC n J< Flj J<bmjK IkbHf
42

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

lu mJ& J<b cnl mJmlj ou. kM


DC klHl lj kjJ uiu HC& kuHv
ou, kl @qkwm kj Jij JjuJj.
miUb HC& kUuJj l DF&k[ ynj iu DC
cukjb piuybo m Pu. Myob u{F&l
kC pbkCj n c DUKu, HC JF& Jv k
nCj? c $mL nl. cO yuC pj p[ iu...
Gi ijmcp nF&u cnCv iHH... KH Skub... HC
jnJub vn. oIbv Hvn Dl yuJub cnub pj
yub, oIn cu yIv DJI[uu. lbv
ymu mbilu. HC ou. n ku
mJbHkIjl Mju. L[ JUl miUb Mbl...
l ynj... c Dl...

13 m... Sk vpk JUC DC lk JUCJj


D[LU oml nl. mbJo ml JoJj mbHl
nl. HC, c ymu Hj#u... DF&u Dmb Jlb
cnCv... kjv kwm... yybv DJ[u, ci... cu
k m cUu... v... n... v... Teacher
cu lcn miUb MkJ. DF& vnc cnCl cu
miUb l Dmlb, HC c @kwm kjl vn... c
kv oKJv...lcn KH mH cL[vb MkJl
v... ci k @yuc Du k lcn Dnl...
Hkwl mbOkU F&v c, uu... l
GHmv... Dk...
Mv SJ{Jj mbHl vJnl. yF&b pJ Yb[l
H[u nl. cui lj Pu... KMl oI ynj
H[u... cu cP Jjb Ybil m[v.

n-ymk F&Hl oIn yNHk v@c&u Pu


nl. Dpvn j k# m nl. c
yqmk Hnv lv Ku mjJl ku J DF&
iHH n Hu uiu. Dpv L[ JU pTv
ou. Jub nl lcC Hl iuJj oIn
ljll Pu. L[ DJblj iHHb DIl c
cu, kby ppy cnl k{u lj u#l
Du. cu DF& Sk Ij c@vp kjl... J[u
kcvc ynj Dmll. Ijl omjb cb Dm
kC vn n oIb c ukjb. Dl cu DF&
m^m uJnu k HlU il Dmu Dbop
Du DC Dl kuJ kuJb m Pu. Jlb
kl DH kjl DHC cubm, Sk mKkj,
mJmL pJv piCm?

KuJj Jj ku lj Jlb... k Dnl DHu


cub? DHu cuk nkwk k, mJlb$ JqkwlclJb
mpC YJ<? k vnc DHC DHu cl
lbJj uo? k lbv DHub kc
SkJ? DHC lbv JyijmjKb DYmu
pbHJb DC Jv u cnCv Y kl&J
mK-mJOb? DHub Hu DHC I[Jb
Dmlb, n lbllbl Hl cu, HC HOol k
Jl. Dp 80 kwk IjbcO n $ omlb.
Huk mbill cnCv, Flj c$-c$C kjll
cnCv cub PHumjK DYmu pbHuu
Dmll. cvHmv k mcpl kCm?...
n inj Mv Dn. mll vjvj Hj#,
Mjjk k, yOou lC, D@ujTb[j nC
O[H[l lyl nUmb[. Dn Yu Hn,
jkc H kjC Jc JUDYJ
mbOkU, j$ DM J$ JUl kjCb, pJu

Kjb, Ijb miUb kv yF& l cub


JUH$k yvJll. l miU kwum, KU, Flj
MkJCb yIll, mll lbYJl. l lb
pi nl, HC lu HbK Hll... J J<& 12 HC&
43

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

JU vn cnCv Dp Hkwl J[HJ kbJ HPP yi&j


... ov [y oul, HC Skl Hm, Skl v[um.
DF& cnCl Dn l Dm [y mbHJl HkCb. j$
kbHumj HU-Yp nb. Dcn lu miU kwum
uJul... @H kjCj Dn l. kCu
FbpvDj, lj kCu D, kC D@vcj
nCj Dn, crb PuJj. HC lb Dl lj
Pu... DH#b %l yuHC Dnl
, Hukb DC cubn.

i HOolv H<C nTv Hu J. n DHu


Jqkwlil, lm mcpk pyyoj mcpv
Jiu Hnp. DHu oM YJ<kU GppJu
kjCm biu vijk yvu Hnp, l
DHu M o[u. Sk kmoj JqkwlcJ
I[um bl I[ Mkl. IjIj biu
mbmkjblv vHpuu J H{lv vJv iuY
mcp lj nl Dml. n mcp J=Oobil
nCm JU mJOHC mJl:u youu Hnp.
mpC HuklJ JHk kvlv pCJHJ&k
Dbikj Pu Hnp. Dm Pum mJ& cu
DHu mJHv... mJl: mJHv Hn Mklu J
HC&lJu vlu. cnCv cnCl...

Hukb DON mJHvbl cub Hv vJ ynj


l. vkv kj l mJHv mkj kj Dml
lbv. l Jm i HOolv DC kv
JnJ cnCv k GHm lj nJ.. .mbc
yUiJ uil. DHu Hu ku...
DJ[vJ[ Hnv lbb YJ< mkjb Dmlb.
lb DJ[ vmu, il vmu lj mbi DHu
cvu cj[ IuJ uil. DHu Dv
Dfnm m[J mkj jl.

Sk MJm IT J ckU
ckw kbv ynjCm,
mj DkM cUJ ci
lbv YjjCm.
vpZuk tks'kh

GcuCN kbv pyjomlv uJkj HuJC


lv kum l Kj[ll, mkll J cv
kll. lH# HukH P[Jju k

9324250371

kCn U yvJlv J
yvJu Jmjl vn.

lm oJ mOo lcnu Gj
DmuKjp Mv ol vn.
44

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

& lat; xksfoydj


vkt {k.k ;k fo"k;kus vLoLFk d:u lksMya- {k.k&
The Moment ;k oj E;k ikejkus dk; fygkoa\ ;k
fo"k;koj fofo/k izdkjpa lqanj foospu] fy[kk.k ;kiwohZ
[kwink >kya;- izsj.kkewrhZ MkW- vHk;th cax ;kauh ek>k
lk{kkRdkjh n;jksx ;k iqLrdkr {k.kL; ;koj Lora=
izdj.k fyfgy;a- gs izdj.k okpwu eh xkoP;k ?kjkpa uko
{k.kL; Bsok;pa Bjoya- i.k--Lokeh jkensoth gs R;kaP;k izopukr [kwink ^{k.k* ;k
fo"k;kpk mYys[k djrkr- vks'kks jtuh'kthiklwu rs [kwi
ekU;ojkauh ;k fo"k;koj fyfgya;] lkafxrya;- rjhgh
eyk ;koj nksu 'kCn fyfgY;kokpwu jkgor ukgh-

{k.k txk;yk f'kdk!


vki.k [kwink HkwrdkGkr jerks fdaok Hkfo";kpk fopkj
djrks- Hkfo";kpk fopkj dj.ka pkaxya vkgs- i.k
Hkfo";dkGkpk fopkj dj.ka pkaxya vkgs- i.k
Hkfo";dkGkpk fopkj djrkuk vkkkpk gk lksusjh
{k.k vki.k funz;i.ks fpjMwu Vkdr vlrksvki.k vkiY;k laiw.kZ thoukdMs] vk;q";kdMs xkaHkh;kZus
c?krks dk\ vki.k [kja vk;q"; fdrh o"kZ txrks ;kpk
d/kh fopkj dsyk; dk\ Eg.kts c?kk ga! ljkljh vki.k
70 rs 75 o"kZ txrks- R;kryh 25 rs 26 o"kZa dsoG
>ksisr tkrkr- vktkji.kkr 6 rs 7 o"kZa] f'k{k.kkr 8 rs
10 o"kZa] [kk.;kfi.;kr 4 rs 5 o"kZa] Eg.kts ;krp
toGtoG 50 o"kZa xsyh- ex mjyh iq<ph 25 o"kZa! gk
>kyk BkscGekukus vkiY;k vk;q";kpk fg'kksc- i.k
>ksisph 25&26 o"kZa lksMyh] rj mjysyh loZ o"kZa vki.k
vkuankr txw 'kdrks- vFkkZr vki.k R;k R;k {k.kkr
txyks rj!

{k.k ;kpk fopkj djrkuk eyk fnukad 26 Qsczqokjh


2007 jksth jk=h 00-59 oktrk ,d dfork lqpyhjk=h isu] dkxngh toG uOgrk- m'khtoG dsoG
eksckby gksrk- eksckbye/;s baxzthrY;k ejkBhr gh
dfork fyfgyh vkf.k rks ,l,e,l Lusgyyk iRuhyk
ikBoykldkGh ek;k baxzthrY;k ejkBhr ikBoysyk ,l,e,l
fryk dkghp letr uOgrk- eh fryk lkafxrY;koj rhus
Qkjp cksydh izfrdzh;k fnyh- Eg.kkyh]

ckjdkbZus fopkj dsY;kl vkiY;k vla y{kkr ;sbZy dh]


tsOgk txk;yk ikfgts gksra]rsOgk vki.k txysyksp ukghex R;k vkBo.khaeqGs vki.k mxkpp [kar djr clrksmnk-],[kk|k fe=kP;k fdaok ukrsokbdkP;k yXukP;k
ojkrhr vki.k tkrks- ojkrhr vkiY;k vkoMhpa xk.ka
ykxysya vlra- vkiys ik;gh udGr Bsdk /kjrkri.k--- dqN rks yksx dgsaxs ;kpk fopkj d:u R;k
u`R;kr vki.k lgHkkxh gksr ukgh- d/kh rjh gkWVsye/;s
tkrks- leksj HkT;kapk [keax okl ;sr vlrks] i.k
lkscrpk ek= nqljhp vkWMZj nsrks- vkiyh bPNk vlwugh
vki.k rh nkcwu Vkdrks-

vkrk dk;] ys[kdkdMwu doh EgVya] dqN rk yksx


dgsaxs] yksxksadk dke gS dgsuk----\
;k vksGh vkBoY;k- [kjap fe=kauks] vki.k [kwink ;k
vkkP;k {k.kkr txrp ukgh- [kja rj] vki.k
foljyksp vkgksr dh] ,d ,d {k.k feGwu gs thou
iw.kZRokyk tkra- gk vkkpk {k.k {k.kkr HkwrdkGkr tek
gksrks] tks d/khgh ijr ;s.kkj ulrks- T;kizek.ks
/kuq";krwu lqVysyk ck.k] o.khrwu fu?kkysyk 'kCn ijr
fQ:u ;sr ukgh- R;kizek.ks ,dnk fulVysyk {k.k
vk;q";kr iqUgk d/khp ijr ;s.kkj ukgh- Eg.kwup izR;sd

eyk okVra] vki.k [kwink [kja thou txrks rs vkiY;k


^ckyi.kkr!* vkBorkr ygkui.kkps rs lksusjh fnol\
45

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

vkbLdzhe [kkrkuk 'kVkZoj iM.kk;k Mkxkaph rek u


ckGxrk fdaok loaxMkalg [ksGrkuk dla nsgHkku gjiwu
txyks gksrks- vkbZP;k /kikVkaph iokZ u djrk ikolkr
dkxnkph gksMh lksMrkuk fdaok fpac fpac fHktrkuk dk;
/kEeky ;k;ph] vkBora\ dsoG vkBo.khusgh dla
udGr psg;koj fLer nkVra-

{k.kgh noMrkseyk okVra rqEgkyk {k.k gs izdj.k letya vlkoavtwu lfoLrj lkaxk;pa >kya rj] 'kkGsr vlrkuk
vkiY;kyk ^dkG* gs ejkBh O;kdj.kkrya izdj.k
vkBor vlsy- R;kr 1 HkwrdkG 2 Hkfo";dkG
3 orZekudkG f'kdoys gksrs-

vkf.k rk:.;kr fdaok izsekr iMY;koj vFkok uqdrkp


fookg >kY;kojps fnol vkBorkr\ ts izsekr u iMrk
Mk;jsDV yXukr iMys rqEgh Eg.kky dla\ vkBok rs
izsekps fnol tsOgk rqEgh rqeP;k fiz;reslkscr ckxsr
clyk gksrkr----- frP;k'kh cksyrkuk nsgHkku gjiya
gksra] fryk HksVoLrw nsrkuk fdaok frpa ifgyaofgya pqacu
?ksrkuk] frP;klkscr izokl djrkuk] vkBoys rs {k.k\
[kjap nsgHkku gjiya gksra uk\

izR;sd dkG Eg.kts ,d f'k{kd fdaok xq: vkgs- R;kpk


nwjxkeh ifj.kke izR;sdkP;k thoukoj gksrks1
HkwrdkGkpk fopkj dyk] rj 'kkGsr bfrgkl gk
fo"k; f'kdrkuk udGr vki.k HkwrdkGkr ykrks- ijarq
[kjk Kkuh fdaok gq'kkj rksp tks HkwrdkGkr jeek.k u
gksrk HkwrdkGkP;k pqdkarwu f'kdrks vkf.k orZekudkGkpk
lq;ksX; okij d:u Hkfo";kph LoIua Lo"V d:u rh
lkdkj dj.;klkBh txrks-

gks; fe=kauks] rs lkja vkBora] dkj.k rsOgkp rqEgh ^[kja*


txyk gksrkr- i.k tls tls fnol tkrkr rla rla
vki.k [kja tx.ka lksMwu nsrkseqacbZlkj[;k /kkoiGhP;k thoukr ldkGh nsokyk
vxjckh ykor vlrks] i.k eukr ek= vkWfQlP;k
dkekph ;knh vkBor vlrs-

2
Hkfo";kpk fopkj dj.;kP;k fo"k;ko:u
rqEgkyk 'ks[kfpYyhph xks"V vkBor vlsy- rqeP;k
Le`rhojph /kwG >Vd.;kdfjrk iqUgk FkksMD;kr rh xks"V
lkaxrks-,d vlrks 'ks[kfpYyh- rks Jhear gks.;kP;k
vkiY;k LoIukr brdk jeek.k >kysyk vlrks dh

ukLrk djrkuk vofpr [kMwl ckWl vkBorks- R;keqGs


iRuhus d"Vkus dsysY;k ukLR;kph vki.k nknp nsr ukghizoklkr eqykus vH;kl dsyk ukgh ;kph dkGth djr
clrks-

rks T;k Qkanhoj clysyk vlrks rh Qkanh gkrkrY;k


dqgkMhus ?kko ?kkywu rksMrks o {k.kk/kkZr Qkanh cjkscj
>kMko:u tfeuhoj vkf.k Hkfo";dkGkrwu /kkMdu
orZekudkGkr dkslGrks-

dk;kZy;kr xsY;koj dke djrkuk eu o<k; o<k;]


mH;k fidkrya <ksja fdrh gkdya gkdya] fQjh ;sra
fidkoj ;k cfg.kkckbZP;k dforsizek.ks fnolHkj eu
Hkwr&Hkfo";kP;k fganksG;koj Mksyr vlra- vkWfQle/;s
rqeP;k lgdk;kPk lq[knq%[kkr lgHkkxh >kykr] R;kpa
nq%[k gyda dj.;kpk iz;Ru dsykr fdaok vki.k djr
vlysY;k dkekr lejl >kykr] rj rsOgkp R;k {k.kh
rqEgh txykr- nql;kyk fu%LokFkhZi.ks enr dsY;kpa
lq[kp osxGa! lk;adkGh ?kjh vkY;koj iqUgk dqVqackr
jeek.k u gksrk VhOgh o fjeksVe/;s xqarwu rks lqe/kwj

;k xks"Vho:u vkiY;k y{kkr vkya vlsy dh] vki.k


vkrk] ;k {k.kkr] ts dke djrks R;krp jeek.k >kyks]
rj 'ks[kfpYyhizek.ks i'pkrki dj.;kph osG ;s.kkj
ukgh3
orZeku dkGkpk fopkj dsyk] rj rqeP;k
y{kkr ;sbZy dh] Hkfo";dkGkph 'ks[kfpYyhizek.ks fnok
LoIua u ikgrk fdaok HkwrdkGkP;k dMw fdaok xksM
bfrgklkr jeek.k u gksrk pyk- xe vkiY;k gkrkr
dk; vkgs\ rqEgh vkrk okpr vkgkr rksp {k.k] rksp
pkyw orZekudkG- ;kP;kr lejl gksu txykr] rj
46

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

fu'pri.ks rqEgh ;k {k.kkr txky- gks vkkkp! ukgh rj


gkp {k.k idMwu o ;k iq<pk izR;sd {k.ku~ {k.k idMwu
vkuankus txw ;k] {k.kkr txw ;k-

dforsr EgVya vkgs]


izkIrdky gk fo'kky e/kqj]
lqanj ys.kh r;kar [kksnkA

{k.k {k.kkr Hkjys thou


{k.k {k.kkr Hkjyk 'okl!

;kizek.ks feG.kk;k izR;sd {k.kkpk iqjsiqj Qk;nk


?ksu izR;sdkus gs tx laqnj dj.;kpk iz;Ru djk;yk
gok-

rqEgh Eg.kky] gk {k.k vkf.k vfu;ferrsP;k


thou'kSyhpk laca/k dk;\ lkaxrks- tjvki.k ;k {k.kkr
txyks] rj vkiya 'kkjhfjd o ekufld vkjksX; pkaxyap
jkghy vkf.k dks.krhgh MwVh vlks] dke djrkuk
dkekpk vkuan ?ks- ek= rs vuqHko.;klkBh dsoG
ldkjkRed n`"Vhus R;k R;k {k.kkr tx.ka vko';d vkgsEg.kwup dh dk;] ds'kolqrkauh vkiY;k ^rqrkjh* ;k

{k.k vu~ {k.k eksykpk]


dk O;FkZ noMk;pk\
lat; xksfoydj
9821628411

Sk lCu Sk MlkN mboj cuM uiv


kj nl. l MlkN HjJvi ICm
lk[ iu. MlkNv lk[ Hnu DC
l cnCu, cu, p. pTv Mll GY jn. c
Skciv Sk Dm lv yu Mll m[v. pj l
lIbHk Sk pj MH l Hk[ Mkum, lj c
cP cub lPM uiv kv oF&v. l lC
Hnu yu J Hnl Mll GY jnu, ojJp
GI[u DC llv Sk Yuc yu ynj Du.
l lCv Jj ku k yuH# vblj CN
ov yubHk SKu Hk[J, cnCv l lC
ypu Pu DC l yuu pT ou.

vpj jKv GY nl. n JUu l lCv Jj


ku k, vblj Cj yu yuSJ{ Dm
Mkl vn, cnCv l lC kbHCk[ HUu DC
l yuuoKu pT ou.
lmN JUu ojJp GI[u. l nNJj
nm Gcub, kjC lv DlHl Hnuu
yubcO l mJ&l kcpj nl. l mJl:M cnCu,
c J Hnl nl. yu pm OJl Du l
lCv HJ$ Ilu DC i #C G[ Ilu, HC
o:Ko i cnCp l yuu MH vJnlb.
MkJC - i mbO J Hnl ym vk. mcj
Duu mbO nlv vm oT vk.

Hvn ojJp GI[u, DJMJmv lv DO


SJ{ c yu kO Hnu vJnl. l yu lCk[

ladyu & f=ferh ifjokj


47

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

DcjkcO p.m. Hv vJ c [H&cbu


mDj Dn lb Sk sM kL. p. m. Hv
b pvc Sk ijy Mlkj kbyl Pu. Ij

l okv HJ& cukv mbilub k, pj


lu c D@[&j cUJ Dmu lj lv
pJU jm@jbcOu mJbHkwu u cnCv
o Sk yu u nJ. nmOo Hvn lb
lJb JOo nl. HC Dl Mv nl l lb
lJbv kl kUHl Ov jn Mkl, cnCv
lbv l[p[ kjC jJu. lbv o
yu Ilu DC l mJbHkwk[ vIu.
lJU lb okvHmv l jm@jb Hl l
Jm lb D<lu mJ&l c DC K[lj
Jm nl. pJn l jm@jbcO Hnu lJn l
Icv HC& Ypu nl. p kcm l Du nl, l
kc l k Mku vn. DKj lbv lb okv ybo
kub.

lc mJHvbv DkM PH
ICm HbK ,
DC pcvu J=#cC If
Ov JCm lJb cU .

H{ l Jkwlv p. m. Hv vJb [H&cbu


mDj m ku, p pilu mJ&l c
[H&cbu mDjHk Sk Dn. cnCv p
ibJj lc HC& Jm Dn l i kOn m[
vk DC c mJHv Hn. DHC pJn cb mJHv
Hnl DC lJbv Ov jnl, lJn Gj lb k
lcn lCJu kM kj mcj pl. n L[bmb
DM kj omlb.

- lehj lqoZs
DcjkcO p. m. Hv vJ c [H&cbu
mDj Dn l Sk sM kL. p. m. Hv
b pvc Sk ijy Mlkj kbyl Pu. Ij
ijycU lbv JiJi unvmnv vkN
kjJ uiu. Sko l kjC cu okvl
kc kjl nl. l okvoj nk Hm oC
#clvmj JiJiU oj uJl Dm, p. m. Hv bv
l k Jl Dm. nk ijy Dm J cbl,
lkm kbcl Sk DmJ Dmb lbv J.
lb v ci lb J [ ub v J jub p
cCkHC kfj mcL&k nl. MJ lbv l
vkj m[u J lvblj lbv cCb okv Jkl
Ilub.

mJHv DC lJ

lC

JmlJkl

48

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

lCJHmv ckwl nC ov ci& Dnl. Hnu


cnCp mJHv DC lJb HlU kc kj. cnCp
llkM c mJHvb yI vk DC omj ci& cnCp
mJHvbv iCm b[ k kj. kUyjyj
mHO& n kC vC&k jl. Sko k DHC
DHub mJHv DHub O vl kub k lk
CN oJmiCk n lC J{l pl. pj DHC
KH k Ilu lj DHC kU H{ pT uil.
DOic HjqmLll (Ku oMlu Dbi)
mOjC nT uil DC GOJ&ic oMv (Jj
oMlu Dbi) cnCp il oMv HjqmLl
youu mJl nl. DHu Jl&cv Glk<&
nl DC DHC O DC lJb oMv Jm
k uil.

pj lcnu Dpvn cu k mbib Dn l


mcpub vmu lj jbi o ymbl n $H Hn. n
$H lCbm Sk Dlbl Glk= mboM ol.
c mJHvb Hn, pyyoN I, DC lc
DoM&bv Ov jn, lj lcn vkwk Sk biub
D< piu DC Sk mc=Oo j^ GY Mku.
mJ&l Lc lv i kj,
1) lc miU mJHv unv k{. lb ciJ
I llu mJ&l cnllJ DC Dk<&k
mJHv MO. l DHu pJvb O yvJ.
2) l O pbv iub Dn DM on Jkwlbv
Y lbk[v mbHC& cnl cUJ.
3) DHu mJHvbJj HC& Oo J DC l mO
kjCm P. u#l J lcb mJHv n Sk
jHcC Dmlb DC l JJ=#l
Hblj nF&Hl HjqmLl Tv-Jj DC
HJmHmv pHmv kj.

ib omj yp cnCp pj DHC pml k


Ilu vn, lj pmpm kU pl lmlm lCJ
J{l pl DC n kc kjCm Hkwl Sk
ci& Gjl l cnCp, Jj oMlu Dbi (Dk=l
Hn) Ku DCJ uil. cnCp DHu mJHvbv
J lJbv kc kjJb uilb DC Dmb DHuHk
yjpC kjll. HC SKo i mJ&pC kjll
DL& l i i kbJ JmlJk Dml Dmb
vn.

mcj mJ&
26105976 / 65 / 35

pj lcn mbO icJul lj


[U Dbv Y vk..

kol lcn
lcmcj Dmuu
DCK biu mbO Hn MkCj vn.
49

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

Sk

pCJ

thinkersunited

DvH omF& n Sk biu uKk J Sk GlmHl& Jkwl Dmv


D<l mcOv DmCj Sk Jkwl Dn. Sk kMvm
l cvOv ITv Hmlk unl DC DHu D< mJ&
ijp HC& kjl.
Sk oJM Sk j[Jv plpl HJ& pL l
Mkl nl, l l k@up lu oml DC
#CO&l k@upcOu pv DJC l
cvl ljUv pll. lu DJlb l
k@upcOu l H c$b H pu DKKb
k@up 'DHulv H' vJv nk cjl. n
H c$ KjKjb DHulv nl.

Hvn Sko n 'DHulv H' DHu pv


DUK kC Yll. Skckbv If
Dubiv ol k@upcOu pv oJm DJl,
I[uu Jvo DJl nmll, Occu kjll.
lvblj lkpC DHu vJ DUK lku
kv oll. DvH l mJl: k kjl l mJ&bv
mbil, lvblj lkpC l kjl Dmuu
kcb GnHn kjll. bM Sk DYb$k
kbHvl mHjJPj kc Hnl Dml. cbk
J[ub kjC cu okvJj yml.
Dlu Sk Mmk k&ul kjkv, lj
kbov Hum Kll nJuoj cnCv kc Hnl
Dml. DM Skckb DUK PuJj
JlJjCl cv Iucu kjCj Mbll
Hmjl. ll lk clkj DY Jv
iuu Dml, Dmll l Hkwl Skckbm
Mv DC Gj pCv IC DH#. n DH#
Jv l Skckbv Mv Jjll k, lPb mJHvb
lj n vJnlb, lP D< yp JiU nl.
Sk Gb MKjcC DmCj l D<
JUCJj i[I kv kmu Yj Jnv vl
Dnm?

bM Oj k@upcOu Sk Dm $kj k,
pv k{uu lk $b cnCp yICNM
DHmk mbJo mOu Dmb. cbk Fu&kj n
GbHj ymk y@u yoMn. Dlu JjH[
k@upcOu mk@uj DC kbov oMcK n
vk oioM&vl yH cCm DC mJl: DvH n
pJn Sk$ k@bcHmcO lJUm
k@upcOu lk pC lb nJ kj.
mJ&bv J H HJ&lb MKj Sk$ Du
Dnl. n mJ& c$ oKu DHDHml Skckb
lJ{ Doj kjl.
n mJ& DvHu DJub DC DvHv Flj jn
c$bv YC vC& Ilu. lv kv lv
cyF&u vbyj cUJu J lku mbHk& mOv
vnc YC kC Yu yuJu.

DC DM klk Mvbv l Skckbv


Yb[Jv m[ll DC Sk l[p[b Gj mcj
50

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

lb k, D<u mJl: Sk JmlJkl Dml


DC lL mJHvbv DC Obv pi vml,
Dmll Hkwl kl&J HN p {l jnJ
uill. Gjv lkpC mJl:b mcOv
kv Il J DHDHu ci& uil. HC
plv lkpC Sk Mvv Y[mJuu
Dml DC l cnCp KjKj c cP
#clvmj Jiu k? c cP O ojJp
mJl:nv lj ybo ku vnl v?

cnl Dn DJY&Jlv DHuu kCln


i youC ijp vn DLJ vJv kn
kjC kbJ MkC DJMkl vn Dm
Dlckbl Jj kv lbv lb il
kJ[b ybo ku nl.
l l D<k[v cUCj M#C vcHC
Dlcml kjJ uil n Jmv iu nl.
D<k[v cUCj M#C ybo kucU vJv
kMu vc&C kjl Du vnl kbJ Hl
kMubv Oj ol Du vn DC p-p
JUm vJv mbO Du l-l JUm l mbO
mOCm p OjOj kMub DJMkl
nl lb DYJ vc&C nTv lbv mbOb mvb
kjl Dub vn.

KjKjb lbv mJl: Ob ojJp mJl:nv


ybo ku nl k l lblu #cl Jmju nl.
lbpJU Dl nl lbv mJmcOvm
lj kuu K Gjb DC mcpl. Dl
DHC H c$bv p Mv Y[mJl Dnl
lb Kj Gjb MO. kjC n H c$ DHu
D<l DHuu Yl Dmll. Hkwl lb
vJ DC nj youuu Dmll DC kol
DHCn lu Sk Dm.

D<l Dmb kOb nl vn k mbO cUl


vn. mbO lku DC vnc-vnc cUl
Dml Hkwl l mbO Dn n DUKCm DC
mO kjCm lc %v, kMub
DC nC Mkwl kJ[b ml[ GI[ JJ
uill.

H c$bv p JUm k@up m[ub l


JUm lbv FljbcC M#CmOo m[ub. (FL
M#C cnCp Hmlk %v Dm DL& v nl
D<k[v cUCj M#C DYl Dn.)
lbv pJUm k@up m[ub lJUm l lb
lb #$l Gb MKjJj nl. Hjbl lvblj
lnH# kn Gb MKj Hobl kj
Dmll, n l lb G kC Dmuu
Gvcol Jmv iu DC Hl kMuJj
D<u mcj iu.

lccOu kbJ Dc cOu l H Hk


Skv lj D< mbnJukv kv vJv
jml, vJv HJ KUulj n uK
HC&lJm Hnu Dm mcp.
thinkersunited

lm lbv pil I[CN Dcu youuu


ibk[v kn v Mkl, DHuu mJ&

uKuKl lj HnCm
DHuu DbOjl jnJb uilb.
51

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

1 mRlqdrk vk.kk% mRlqdrk gs iW'kupa ewG vkgs- T;k


fo"k;kr rqEgkyk mRlkg (Passikon) fuekZ.k
djk;pk vkgs R;kcyps ts fopkj vkgsr rs
>Vdwu Vkdk vkf.k ,dk vKkuh n`"Vhdksukrwu R;k
fo"k;kdMs ikgk- R;kuarj R;krhy ukfoU; 'kks/kk tks
rqeph R;k fo"k;kcyph vkoM fuekZ/k djsy2 [ksGkpa Lo:i |k% fu;e cuok] mf"V fuf'pr
djk- ftrdh dYidrsph xjt tkLr frrds pkaxya3 /;s; fuf'pr djk% dkye;kZnslfgr Li"V /;s;kph
vk[k.kh djk- R;kus rqEgkyk ,dfn'kk o gsrw feGsyrqEgkyk rqepa izR;sd dke gs ,d dYidrkiw.kZ
vkOgku okVw ykxsy-

dks.kR;kgh xks"Vhr

4 Lor%yk O;Dr djk% Lor%yk O;Dr dj.;klkBh


la/kh 'kks/kk- rqeP;k dkekr ukfo.; vk.k.;kpk
iz;Ru djk- izR;sd dkekrwu rqepa osxGsi.k
nk[kok-

dlk vuqHkoky

5 Qksdl% ftrdk Qksdl ,dkxzrk tkLr] frrD;k


lgt rqEgh R;k xks"Vhr vkoM fuekZ.k d: 'kdrk-

vkiY;k laLd`rhr ,d eksBk xSjlet vkgs dh iW'ku


gs (Spontaneeu) p clra rqEgkyk rqepa dke
vkoMra fdaok vkoMr ukgh- rqEgkyk O;k;ke djk;yk
vkoMrks fdaok vkoMr ukgh- rqEgkyk iqLrda okp.ka
vkoMr fdaok daVkGok.ka okVra- iW'ku gh xks"V fuekZ.k
dsyh tk 'kdr ukgh-

6 ftxlkW% ftxlkW Eg.kts ,[kkn;k fp=kps osxGs


dsysys vusd rqdMs ,d= d:u rs fp= ijr
cuo.;kpk ,d[ksG- rqeP;k dkekrhy NksV;k
NksV;k xks"VhadMs ,dk eksB;k lqanj fp=kps rqdMs
Eg.kwup ikgwu rqEgkyk ,d= tksMk;ps vkgsr7 izoklkpk vkuan ?;k% /;s; fuf'pr dsY;koj R;kdMs
gks.kk;k izoklkpk vkuan ?;k- /;s;iwrZrsP;k
lrrP;k fopkjkaeqGs] dkGtheqGs repk R;k
fo"k;krhy mRlkg deh gks ykxrks-

iW'ku gs fuekZ.k dsya tk 'kdra Qdr xjt vkgs rh


la;ekph vkf.k eukph dokMa m?kMh dj.;kph- ;kpk
Qk;nk vlk dh T;k xks"Vh rqEgkyk djkO;kp ykxrkr
R;k rqEgkyk dkgh dkykarjkus vkoMw ykxrkr- O;k;ke]
f'k{k.k] vH;kl] dke vkf.k vxnh dqByhgh xks"V
rqeP;k iW'kue/;s ifjorhZr djrk ;s 'kdrs- gs dkS'kY;
vki.k vkRelkr dj.ka Eg.kts vkiya vk;q"; vkuankus
Hk:u Vkd.;kph xq: fdYyh vkgs- R;klkBh [kkyhy
dkgh ekxkZapk voyac vki.k d: 'kdrks-

8 dkS'kY;kph tksM |k% rqEgh vk/khp vkRelkr


dsysY;k dkS'kY;kpk okij dj.;kps ekxZ 'kks/kk- ,d
dykdkj vH;klklkBh R;kP;k fp=dysP;k
dkS'kY;kpk okij d: 'kdrks9 fujk'ksoj ekr djk% ,[kknh xks"V tj [kqip dBh.k
52

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

vlsy rj ifj.kkekfo"k;hph fpark deh djk vkf.k


iz;ksx'khy jkgk tksi;Zar rqEgh rh dkS'kY;a vkRelkr
djr ukgh- iz;Ru'khy jkgk-

th rqEgkyk R;k fo"k;kojph ewyHkqr ekghrh ns


'kdrs- ewyHkqr xks"Vhgh ekghr ul.ka gh ns[khy
iW'kuyk ekjd xks"V vkgs-

10 mehZ feGok% mtkZ gh lkalfxZd vlrs- v'kk


yksdkapk 'kks/k ?;k T;kP;kdMs rqEgk goh vlysyh
mtkZ vkgs vkf.k R;kaP;k e/khy mtsZps L=ksr tk.kwu
?;k- R;krwu dnkfpr rqEgkyk v'kh dkgh ekghrh
feGw 'kdsy fd T;kcy rqEgkyk dYiukgh uOgrh-

14 lkFkZ vfHkeku% iW'kulkBh vfHkeku vko';d


vkgs] i.k vgadkj ek= R;kyk ekjd vkgs- uohu
xks"Vh gkGrkuk Lor%P;k ;ksX;rscy fo'okl
vlkok] i.k R;k uohu xks"Vhpk vknjgh Bsoyk
xsyk ikghts-

11 lk[kGh rksMk% tcjnLrhus ,[kkna dke dj.ka gk


rqeP;k iW'kuyk laio.;kpk ,d [kk=hyk;d ekxZ
vkgs- Lor%yk dkeke/;s >ksdwu ns.;k,soth rqEgh
R;kyk fojks/k djrk- rqeP;kdMs nqljk i;kZ; ukgh
vls letwu rqEgh dke djrk i.k rls ukgh,rqeP;kdMs usgeh i;kZ; vlrkr-

15 rkrMhP;k xks"Vhaoj Qksdl djk% vxnh iq<P;k


xks"Vhawoj y{k |k- iq<P;k efgU;kr fdaok iq<P;ko"khZ
dk; djk;ps ;kcy Qkj fopkj d: udk- tj
R;k xks"Vh rqEgkyk Hkkackowu Vkdr vlrhy16 [ksGk% tj rqEgkyk ,[kknh izdzh;k xksa/kGkr Vkdr
vlsy fdaok =kl nsr vlsy- rj frP;kcjkscj
[ksGk- gsrq 'kks/kw udk tksi;Zar rqEgh Li"V ukgh
vkgkr-

12 vkOgkukapa V;wfuax djk% daVkGok.kh dkea dBh.k


djk] fujk'k dj.kk;k xks"Vh lksI;k djk- R;klkBh
R;kaP:k iwrZrsP;k xrhr fdaok osG e;kZnsr
deh&tkLr cny djk- daVkGok.kh dkea iw.kZ
dj.;kpk osx ok<ok- fujk'k dj.kk;k xks"Vhar
ijQsD'ku ,soth iz;ksx'khyrsoj y{k dsafnzr djk-

17 nwj djk% T;k xks"Vhr rqEgh etk vuqHkoq 'kdr


ukgh rh dj.;kr osG ?kkyow udk- ,drj R;kr
iW'kuph ojhyizek.ks fuehZrh djk fdaok rh nwj djk-

13 lwpuk fdaok lYyk ?;k% ,[kknh v'kh O;Drh 'kks/kk

ladyu & f=ferh ifjokj

lL pT vk pL D< lcnu ITv pl


lcn D<u lcHjv ITv p.
DC Sk u#l J lcn D<
piCm pvcu Du Dnl
vn k pvcu Du Dnl cnCv
lcn D< pil Dnl.
53

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

rqeps dkSVqafcd] lkekftd laca/k dls lq/kkjky


vkt lekt] laLd`rh ;kr veqykxz cny >kyk vkgsvls vlys rjh lektkrhy yksdkaP;k ekufld] Hkkofud
xjtk ;k t'kkP;k r'kkp vkgsr- R;k letwu ?ksrY;k
rjh vkiys ukrslaca/k lq/kjk;yk enr gksrs- izR;sd
inksuinh vkiyk yksdka'kh laca/k ;srksp- dqBY;kgh {ks=kr
;'k feGok;p >kya rjh dqVqach;kaP;k] ukrsokbZdkaP;k]
lektkrhy yksdkaP;k enrhph xjt ykxrsp vkf.k
R;keqGs k xks"Vh ekfgr vl.ka vf/kd xjtsp vkgs-

Li"V d:u ?ks.ks;keqGs leksjP;kyk vki.k R;kyk letwu ?ks.;kpk iz;Ru


djr vlY;kp lek/kku feGsy2 leksjP;k O;Drhe/;s jl ?;k %
tsOgk rqEgh leksjP;k O;Drhe/;s jl ?ksrk] rsOgk rqEgh
vkiksvkip pkaxys Jksrs gksrkr dkj.k rqEgh R;kaP;k
eukr dk; pkyy; ;kpk izkekf.kdi.ks iz;Ru djrk;keqGs ukrh lq/kkj.;kl vkf.k uohu ukrh fuekZ.k
dj.;kl fo'ks"k enr gksrs-

[kkyh rqEgkyk dkgh eqyHkwr xks"Vh lqpfoysY;k vkgsr


T;kpk rqEgkayk brjka'kh laca/k lq/kkj.;kr fdaok vf/kd
n`< dj.;kl mi;ksx gks 'kdrks-

3 nks"kkjksi.kkyk tkLr ego ns udk-

1 y{kiwoZd ,sd.k

nks"kkjksi.k y{kiwoZd ,sdk tj rqEgkayk R;kr rF; okVr


vlsy rj R;kr cny djk- i.k c;kp osGk dkgh fVdk
fu:i;ksxh vkf.k vokLro vlrkr dkj.k ,[kknh
O;Drh tsOgk fVdk djrs rsOgk R;kekxs rqeph dkgh pqd
vlrsp vl ukgh- dkgh osGsl R;k O;Drhph ekufld
fLFkrh O;ofLFkr ulrs Eg.kwu rks dkghrjh cjGrks-

ftrda rqEgh tkLr ,sdky- & vWysD>kaMj lksY'ksfuRlsu


eyk ,sdk;yk vkoMra- ,sd.;keqGs eh [kqi f'kdyks
cjsp t.k ,sdrp ukghr- & vjusLV gsfeaXos
vkiY;kyk cksy.;kph Qkj vkoM vlrs- tsOgk vki.k
nql;kpa cksy.ks ,sdr vlrks] R;kosGsl R;kap cksy.ks
d/kh lair; vkf.k eh ek>a er d/kh ekaMrks; vla gksra=
,d rj vki.k R;k O;Drh cjkscj lger gksrk vFkok
vlgerh n'kZorks- d/kh d/kh Hkkofud ns[khy gksrksvki.k ,sd.;k ,soth vkiY;k e;kZnhr cq)hus vkdyu
dj.;kpk iz;Ru djrks- ;kpk ifj.kke Eg.kts
leksjP;kyk okVra vki.k R;kyk letwu ?ksr ukgh-

4 fujFkZd cMcM d: udk


aftrda rqEgh tkLr cksyrk] yksdkaP;k frrda deh y{kkr
jkgr ftrda rqEgh tkLr cksyrk] rso<a leksjP;k
O;Drhpa ,sd.;klkBh deh osG vkf.k tkZ f'kYyd
jkgrs- i.k T;kosGsl rqEgh leksjP;k O;Drhr cksy.;kph
la/kh nsrk rsOgk letwu ?ks.;kph izfdz;k gh tyn gksrs th
vkiY;kyk vkiya cksy.ka deh 'kCnkr o osGsr cksy.;kl
enr djrs-

ukR;ke/;s nqjkok fuekZ.k gks.;kp gs ,d izeq[k dkj.k


vkgs- ;koj ekr d'kh djkoh\

5 T;kizek.ks brjkauh rqeP;k'kh okxkoa vla rqEgkyk


okVra R;kizek.ks R;kaP;k'kh okxk-

,d mik; Eg.kts vkiY;k eukrhy fopkj Fkkacowu R;k


O;DrhP;k cksy.;koj y{k dsafnzr dj.ks- R;k O;DrhP;k
cksy.;kpk Lor% vFkZ yko.;k,soth iz'u fopk:u rks

^fdz;k&izfrfdz;spk* fu;e ek.klkaP;k ckcrhrns[khy ykxw


54

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

iMrks- tla rqEgh brjka'kh okxrk c;kp osGsl


leksjP;kykgh rqeP;kcjkscj rla okxkola okVra] vkt
ukghrj m|krjh i.k dkgh dkGkr gs [kja B: ykxra-

ikG.ks Eg.kts Lor%P;k Hkkouk nkcwu Bso.ks uOgs rj


R;kapk fupjk dj.ks- vkiY;k HkkoukadMs lk{kh Hkkokus
ikg.ks vkf.k udkjkRed Hkkoukapk tk.khoiwoZd R;kx
dj.ks vkf.k gs Qdr mrstd ifjfLFkrhr ekSu
ikG.;kus 'kD; gksra- tj rqEgh 'kkarh vkf.k
ldkjkRedrk vuqHkor vlky rj rh rqeP;k
nsgcksyhrwu Li"V gksrs- T;kizek.ks nsgcksyhoj eukrhy
fopkjkappk ifj.kke gksrks- rlkp myV nsgcksyh
ldkjkRed dsY;kl R;kpk ldkjkRe ijh.kke nsgcksyhoj
gksrks-

rqeph fopkjlj.kh rqeP;k ukrslaca/kkaoj] cksy.;koj


izHkko Vkdra- rqeps fopkj vkf.k Hkkouk rqEgh dls
cksyrk] rqeph nsgcksyh ;koj izHkko Vkdra- R;keqGsp
rqEgh tj uqlrs pkaxys 'kCn cksyr vlyk rj
leksjP;kyk R;krhy Qksyi.kk y{kkr ;s 'kdrks^'kCnkauk* laHkk"k.kkr dsoG 7 ego vkgs6 ldkjkRed n`"Vhdksu Bsok

tsOgk rqEgh ,[kk|kcjkscj cksyr vlrkuk tk.khoiwoZd


MksG;kr MksGs ?kkywu cksyrk rsOgk R;kpk Qk;nk y{kiwoZd
,sd.;klkBh gksrks- rqeP;k nsgcksyhr ;ksX; cny d:u
leksjP;kP;k cksy.;kr jl ?ks 'kdrks-

tj rqeP;k fopkjlj.khyk brda ego vlsy rj


vki.k usgeh ldkjkRed fopkjlj.kh Bsoyh ikfgtsizR;sd O;Drhyk izR;sd ifjfLFkrhyk ldkjkRed cktw
vlrs- vki.k frpk tkx:di.ks 'kks/k ?ksryk ikfgts-

ladyu & f=ferh ifjokj

tsOgk vkiyk n`"Vhdksu ldkjkRed vlrks rsOgk


vMp.khrgh vkiY;kyk la/kh fnlw ykxrkr- izR;sd
vi;'kkr ;'kkdMs us.kkjh ,d f'kdo.k fnlrs^ldkjkRedrk* gk ,d LoHkkoxq.k vkgs tks ljkokus
vkiY;k O;fDreokpk Hkkx gks 'kdrks7 ekSu ikGkekSu ikG.;klkBh cjhp pkaxyh dkj.ks vkgsr- rqepa
Jo.k dkS'kY; fodflr dj.;klkBh ;kpk Qkj mi;ksx
gksrks- ;keqGs vuko';d okn VkGrk ;s 'kdrkr- nqljs
vkiY;kdMwu nq[kkoys tk.;kph 'kD;rk deh gksrs- ekSus

k $mok Dmll pJn l I[ll

HC Dvk J<&vblj l kbv DvYJ cnCll


p lcnu Mk[ ITv pll

55

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

OmOo kjlv lcn


Ku ouu k kjl k?
OmOom DCK kn Skwm^
O DmC n Hj cnlJ Dn kjC llv lj
nCj vkM lc D<u oM ol. O lcnu
lc mbHC& J{m Jkmm DJnv lj
kjll. O lcnu kO kU lcnu DMkw
klu JCN i mO kjCm col kjll.
mJl: Jqkwlk O jJC Hj DJMk Dn kjC
pj lcn lm vn kul lj yNo lcn lc JU J
kc Fljb O mO kjCm K& kjl.
Dl O jJlv n HnC mOo cnlJ Dn l
HnC k DHC kn k lj kjl vn v. u pj
D{J IT k OmOo kjlv lcn Ku
ouu kn k kjl k?
lcn lc O unv v k{C.
pj lcn lc O unv k{l vmu lj l lcn
lc u#l JC Hj kC Dn. lcn Gi
D[C vc&C kjl l ibm, kcbm p KN
DL&v Hkm oTv ku Hnpl DC lcn yNo
oJmYjlu DvJMk i<bcO, kcbcO
D[kv H[l.
pj lcn lc O unv k{ul lj l u#l JC
mHH pl. lcn lc O unv k{ul lj l O
DOk Jmljl J Jkml kjC Hj mHH pl DC
cU DCKv vJv Ob vc&l nl p yNo
lc cbol vml IUl Dmll. lcn lc O
unv k{uv lcnu mJl:u mJ:lu DOk mH
nl pl k lcnu vkwk k nJ Dn.
O JjbJj DJCm kCln kn HOol

vc&C v kjC.
O unv k{C n Sk biu mJl Dn. HC
Hkwl H mn oJmb Huk[n lcnu lc O
u#l JCkjl J JjbJj DJCkjl kn
HOol vc&C kjJ uil. DvL Dio K$HJ&k
lcn lc O kn oJmbkjl DLJ kn
DJ[bkjl JmjC vmm pml Dnl DC
ci FL lc Ob Jm mbHl.
DHC mO DOvk lb$%v il JJjl Dnl
lcU Flj Dvk ibv lcn lc O JjbJj
DJCm lv k Mkl. pm lc O $
vc&C kj J l lcn pL pL pl lL lL lcnu
JjbJj l vpjm H[u DM pibJj kJ. pm
yLc, Djm, kcHj J J ...... pm lcn lc
cyF&u JHj kv lc Ob jcbF[j m
kv T Mkl. lcn lc kuHklv Dvk ci&
DJubyl n vkwk k Mkl, cnlJ n Dn k
lcnu lc O JjbJj DJCm kn HOol
vkwk vc&C kj.
JjbJj O v JC, O D{J v IC.
n Sk Dm Jm Dn lc O J OmOo
kjC O jJC. JjbJj O v JC, O
D{J v IC n Jju ov kb pJUHm Sk k
Dn.
O unC J l O JjbJj DJCm HOol
vc&C kjC n biu. Hjbl JjbJj DHu O JC J

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

O D{J IC nn llk cnlJ pcU DHC


vkwk k Dnl n u#l l. D@kwJncU
DHu Puu k, llv cUuu uv&bi cU
O D@[pm kjC DLJ Ol J k=lcO you
kjC Mkw nl. JjbJj O Juv J l D{J
Iluv lcnu kC HjmLlln ci&HLJj jnl
l J pJn KNDL&v Skwm^ cJnMvu [m ijp
Dml l col lcnu cUl.
mbi lcn klJU lc O Jl, l D{J
Il. Mv vjvjU Gj vkwk lu.pilu
Dvk cvJj J MmJ Jkwl vnc mbill k
ojjp mkU lcn lc O Ju Hnpl J lc
Ob D{J Ilu Hnp.
pj lc OcO J l k=lcO kn
D@[pmcb DLJ you vmlu lj l ojjp
kclkc unv k{. vml Ob Jj kjl
ymCH# l unv k{uv lcn lc cboJj
lc O Sk sH vc&C kjl. KN DL&v O
u#l JCkjl lcn lc O Sk k@ub[j
vc&C kj.
mmH O v jJC .
mmH O jJC, O cpcH lj kjC J
Jl&cvl Ob Jj kjC.
lcnu vkwk k mO kj Dn n lc O
$ pJ{ mmH lJ{ lc lL HnC vmm pml.
pj lcn lc Ou kn cpcH Ju vn lj
lcnu km kUCj k lcn l kO mO kjCj.
cu YjHj Hm kcJ Dnl n cpcHJjnl
O lcn HC&HC mO k Mkl vn n HC c l
ov J<&l oj cnv 50 npj kcJCj n O lcn
vkwk mO k Mkl.
p Ob lcn Jj kjl DC p O lcn
unv k{l l Jl&cvkUu Dvmv mOo Dmu
Hnpl. c DJ[lv lv oJm kclkc 20 c
OJCj Dm v unl c DJ[lv lv oJm 20 c

OJl Dm un.
lc Dlv cvu lcnu vkwk k mO
kj Dn mmH oM k uil. c Dm kjv,
c Dm kjCj Dm pj lcn lc O unl Dmu lj
lcn lc Ob ci OJlv lcnu KH $mlv
pJ uiu DC
yNo lcnu lc ly#$ynj lc O
iu lcnu pCJu. pj KN DL&v lc O
Jl&cvkUl lcnu lc D<l DC Dmu
lj l Jl&cvkUl unu iu Hnpl.
Obv [[uF&v v jJC.
Obv [[uF&v jJC n Hj GHi jl l
cnCp nl Iluu kc L[cCl k nF&v KN
DL&v mbHJCm. pj lcn lm kjl vmu lj lcn
DOkDOk JU vml i kjCl IuJl jnu.
pj lcn lc Obv kn [[uF&v oTv kc
kul lj lc k[ vkwk L[ JU Gjl. mcp
Go lcn lc pkwu [[uF&v oTv kc
kjlv kn i k I[u kJ DvH#l Dm
kn i mcj Du lj lck[ Dmuu
Gjuu l L[ JUl lcn lc pkw kc k
Mkl.
lm DHuu yNo mcm pCJl k DHC
jJuu SKo i mO kju vkwk kl JU
uiCj Dn. DMJU DHC kn Dvjumk
[[uF&v jJl. Dvjumk [[uF&v jJC
lv lc JU Jl vn. Gu ibOU pml G[l J
bl, vMv J{l. DMJU lc Dbl:jCu vn
nF&u nF&u Dm vml Jj kju uJ vk. i
l [[uF&v jJ J l [[uF&v HUC kmMv
lv kj.

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

cnykP;k
lkr ikrG;k
vkbZULVkbu Eg.krks] vki.k T;k vMp.khauk rksaM nsrks;] R;k
tsOgk vki.k fuekZ.k dsY;k R;kp ikrGhoj jkgwu lqVq 'kdr
ukghr-

ikrGh 6 % osxGsi.k & brjkais{kk osxG;k xks"Vh dj.ka fdaok


osxG;k i)rhapk voyac dj.ka

osxGs ifj.kke feG.;klkBh xks"Vh osxG;k i)rhus foHkkthr


dsY;k xsY;k ikfgtsr- cnykps gs ekWMy lkr ikrG;kae/;s
foHkkthr dsysya vkgs & lksI;kiklwu dBh.kkdMs

k cy vkiya osxGai.k fl) djrks- osxGsi.k Eg.ktsp


izxrh vla vkiY;kyk Eg.krk ;sbZy- ;klkBh uohu ra=Kku
vkf.k uO;k fopkj i)rhpk voyac djk;yk ikfgtsvkiY;krhy dYiuk'kDrhpk iqjsiqj okij djk;yk ikghts-

ikrGh 1 % ijh.kkedkjrk & ;ksX; xks"Vh dj.ks-

ikrGh 7 % v'kD;izk; xks"Vh dj.ks

lokZr lksih xks"Vh Eg.kts ewyHkqr xks"Vh f'kd.ks& dke


djk;yk goa vkf.k dkekr ifj.kkedkjd gks.;klkBh Rojhr dlk
cny djkok iWjsVksP;k rRokuqlkj ;ksX; 20 xks"Vh 80 ifj.kke
nsrkr- Eg.kwup rqEgh 20 ;ksX; xks"Vhaoj y{k dsanzhr djk;yk goa-

vkt T;k xks"Vh vkiY;kyk v'kD; okVrkr R;k xks"Vh tj


'kD; >kY;k rj fdrh veqykxz cny ?kMwu ;s 'kdrks ;kph
vkiY;kyk tk.kho vkgs- ,dsdkGh v'kD; okV.kk;k xks"Vh 'kD;
>kY;kph cjhp'kh mnkgj.ks vkiY;kyk ekghr vkgsr- i.k vki.k
ek= uohu xks"Vh] uohu i)rhus d:u ikgk;yk /ktr ukghr
dkj.k vkiY;kyk vi;'kkph fHkrh okVrs] vkf.k iz;Ru dsyk rjh
vki;'k vkiY;koj vki.k R;kpk ikBiqjkok djk;pa lksMwu nsrks;'kLoh yksd vi;'kkeqGs d/khp uer ukghr dkj.k R;kauk R;akP;k
LoIukaoj fo'okl vlrks- rqEghEgh [kk=h ckGxk vkf.k ;'kLoh
Ogk-

ikrGh 2 % dk;Z{kerk & xks"Vh ;ksX; izdkjs dj.ks


;klkBh ,[kkns dke d'kkizdkjs dsys tkrs ;kps Kku feGfo.ks
vkf.k ex R;koj iq.kZ y{k dsanzhr dj.ks vko';d vkgs- R;klkBh
rKkdMwu ekxZn'kZu ?ks.ks gk ,d me i;kZ; vkgsikrGh 3 % lq/kkj.kk & vf/kd pkaxY;k izdkjs dj.ks
dk;Zi)rhr vls cny dj.kaw dh T;keqGs rqeP;k dkekpk osx
vkf.k ifj.kkedkjrk nksUgk ok<sy- R;klkBh uouohu ekxZ
oki:u igk;yk gos- uohu ra=Kku vk.kk;yk gos- lrr
f'kdk;yk gosikrGh 4 % vuko';d xks"Vh dj.ka Fkkaco.ks
;klkBh vkiY;k dk;Zi)rhpa fo'ys"k.k dj.ka vkR;ko';d
vkgs- vkiY;k ok<hlkBh vko';d v'kk xks"Vh 'kks/kwu R;koj y{k
dsafnzr d:u vuko';d xks"Vh cktwyk lkjY;k ikghtsrikrGh 5 % vuqdj.k & brjkaP;k ifj.kkedkjd dk;Zi)rhaps
vuqdj.k dj.ks
dks.krhgh xks"V djrkuk R;kcyph dkgh eqyHkqr ekghrh
feGowu R;kuqlkj dkea dj.ka brj R;k xks"Vh d'kkizdkjs djr
vkgsr rs f'kd.ka vkf.k R;kis{kk pkaxya dj.ka gsp ;'kLoh yksdkap
xed vkgs-

q w lR;kr - LoIukaph vuHkrh

;'kLoh yksd
gs usgehp
;'kLoh dk
vlrkr
ek;dy tkWMZu] FkkWel ,Mhlu] ,yukWj :>osYV vkf.k gsUjh
QksMZ v'kh vkf.k brj ;'kLoh yksd ;kaP;kr dk; xks"Vh vkgsr
T;k R;kauk tsgehp ;'k feGowu nsrkr- R;k xks"Vh tj vkiY;kyk
ns[khy ekghr >kY;k rj vki.kgh R;kaP;k izek.ks [kk=hyk;d ;'k
feGow 'kdrks- [kkyhy xks"Vh ;k R;krykp dkgh vkgsr vls
vki.k Eg.kw 'kdrks1 rs fu.kZ; ?ksrkr vkf.k d`rh djrkrpwd fdaok cjkscj] rs d`rh djrkr- dqBykgh fu.kZ; u ?ks.;kis{kk
vkf.k d`rhr dj.;kis{kk gs dsOgkgh pkaxys- tla QzWadyhu
:>osYV Eg.krks% ,[kk|k i)rhpk voyac d:u c?k.ka gh lk/kh
lksih xks"V vks- tj rh pqdhph Bjyh rj fopk fLokdj djk
vkf.k nqljh oki:u c?kk- i.k egokpa Eg.kts dkghrjh d:u
c?k.ka egokpa
2 ,[kknh xks"V djkoh'kh okVr ulsy rjh rs djrkreyk okVra gh [kwi eksBh xks"V vkgs- vkiY;krhy cjsp t.k
,[kknh xks"V djkoh'kh okVr ulsy rj ek?kkj ?ksrkr- i.k ;'kLoh
yksd rla djr ukgh- vkf.k ghp xks"V dkgh dkykarjkus Qjd
dj.kkjh Bjrs3 rs vfregokP;k xks"Vh ighY;kank djrkr;'kLoh yksd mi;ksxkP;k i.k vfregokP;k ulysY;k
xks"Vhaoj osG ?kkyor ukghr- rs fopkj d:u dkekps fu;kstu
djrkr- vkf.k vkiyk tkLrhr tkLr osG egokP;k dkekae/;sp
xqarorkr4 rs ,dk osGsl ,dp xks"V djrkrvusd dke ,dk osGsl dj.;kpk iz;Ru dsY;kus xksa/kG
mMrks vkf.k osG ok;k tkrks R;k,soth rs ,dkp xks"Vhoj y{k
dsanzhr d:u rh iw.kZ djrkr vkf.k exp nqljh xks"V gkrkr

?ksrkr- ,dkp xks"Vhoj 100 Qksdl dsY;kus rh xks"V


pkaxY;kfjrhus tyn iw.kZ gksrs5 R;kapk n`f"Vdksu ldkjkRed vlrksudkjkRed n`f"Vdksu vkiY;klkBh ?kkrd vkf.k ca/kudkjd
vkgs- ldkjkRed n`"Vhdksukus vkiY;k erkph dokMa usgehp
m?kMh jkgrkr T;kr uohu dYiuk izos'k d: 'kdrkr- ukrs
laca/k pkaxys jkg.;klkBh vkf.k uohu ukrh tksM.;klkBhgh ;kpk
[kwi mi;ksx gksrks- T;k xks"Vhr ,[kkV;kyk vMp.kh fnlrkr frFks
;'kLoh ek.klkyk la/kh fnlrkr6 R;kaph vi;'kkcyph ladYiuk ldkjkRed vlrscjsp yksd vi;'k vkY;koj iz;Ru dj.ka lksMwu nsrkr fdaok
,[kknh nqljh xks"V dj.;kph ,d fpUg vkgs vla letkrkrR;kp tkxh ;'kLoh yksd vi;'kkdMs vuqHko Eg.kwu ikgrkrR;kauk vi;'kh gks.ka vkoMr ukgh i.k rs R;kyk ?kkcjr ns[khy
ukghr7 vi;'kkph fHkrh R;kauk jks[kr ukghrs R;k fHkrhoj ekr djrkr- fHkrh Eg.kts v'kh xks"V th okLro
vlY;kpk Hkkl gksrks- fHkrhP;k ekxhy dkj.ks 'kks/kwu eukyk
R;kpk Qksyi.kk nk[kowu fnyk rj fHkrh ,drj deh gksrs fdaok
frpk lewG uk'k gksrks8 R;kauh R;kaP;k vk;q";kpa dkj.k 'kks/kysya vlra
;'kLoh yksdkauh R;kauk R;kaP:k vk;q";kr dk; djk;pa gs Li"V
Bkd vlra- gs dkj.kp R;kauk usgeh izsjhr Bsora- R;kaP;krhy
mRlkgkpa vkf.k vfojr mtsZpk gkp L=ksr vkgs9 rs fopyhr gksr ukghr;'kLoh yksd gs usgeh egokP;k xks"Vhaojp y{k dsanzhr djrkrrs R;kaP;k osGsyk [kqi ego nsrkr vkf.k R;kizek.ks fu;kstu
djrkr10 R;kaP;kdMs mRd`"V laHkk"k.k dkS'kY; vlrkr
vk;q";kr c;kp xks"Vh djrkuk yksdkaph lkFk ykxrs- R;klkBh
rqeP;kdMs mRd`"V laHkk"k.k dkS'kY; vl.ka xjtspa vkgs11 rs usgeh f'kd.;klkBh osG dk<rkrrs uohu fopkj] lwpuk] ekfgrh vkf.k cy fLodkj.;klkBh eu
eksdGa Bsorkr- eyk loZ Bkd vkgs] ek;klkBh uhou
f'kd.;klkj[ka dkghp ukgh vlk n`"Vhdksu vkiY;k izxrhph
ekjd vkgs-

You might also like