T.C.

stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Ortaa Tarihi Bilim Dal

Yksek Lisans Tezi

BYK SELUKLULAR DNEMNDE BTINLER LE YAPILAN MCADELELER

Pnar Kaya 2501050113

Tez Danman Prof. Dr. Abdlkerim zaydn

stanbul 2008

Z
slm dnyasndaki siyas ve itikad ihtilaflara bal olarak ortaya kan Btnler, zellikle Hasan Sabbhn ortaya koyduu yeni davet, yeni propaganda ad verilen yeni din ve siyas metoduyla birlikte uzun yllar boyunca Byk Seluklu mparatorluundaki kurulu dzeni sarsan, ykc faaliyetlerde bulunmular, deerli pek ok devlet adamna suikastler tertip ederek etrafa dehet samlar ve Seluklu toplumunda byk huzursuzlua neden olmulardr. Byk Seluklular Dneminde Btnler ile Yaplan Mcadeleler adl Yksek Lisans tezimiz, ran, Irak, Horasan ve Suriye corafyasnda, Byk Seluklular ile Btnler arasnda yaanan mcadeleyi, Seluklular tarafndan dzenlenen seferleri, Btnlerce ldrlen tannm ahsiyetleri kronolojik sraya uygun olarak ortaya koymay amalamaktadr. Bu nedenle mmkn olduka ana kaynaklardan ve Seluklu tarihilerinin yapm olduklar aratrmalardan istifade edilmeye allmtr.

ABSTRACT
The Btins who had came into being dependent on violent shocks and separations in the Islamc world, made some destructive facilities that had weakened the existing structure of the Saljuqid Empire throughout long years, especially with Hasan Sabbhs religious and political arrangement named new preaching. They organized assassinations to some well-known amrs which led the Great Saljuqs to a great turmoil. Our thesis aims to reveal the connection between the Great Saljuqs and the Btins in Persia, Iraq, Khursn and Syria geography, the expeditions and the well-known assassinated amrs in a chronological order. In our thesis we benefited from the original sources like the books and the researchs of the historians of the Saljuqs.

iii

NSZ
Hz. Muhammedin lmnden sonra balayan hilfet tartmalar nedeniyle ortaya kan anlamazlklar hem siyas hem de din ihtilaflar beraberinde getirmitir. Bunun sonucunda birok mezhep teekkl etmi ve slm dnyasndaki devletlerden bir ksm Snn dnceyi desteklerken bir ksm da ilii himye etmitir. Byk Seluklular, kurulu dneminden itibaren Snnliin en byk hmisi olmutur. i fikri benimseyen devletlerin banda ise Ftmler ve Bveyhler yer almaktadr. Turul Bey 1055 ylnda gerekletirdii Badat seferinden sonra Bveyhlere son vermitir. Kuzey Afrikadan balayarak Msr ve Suriyede etkinliklerini arttran Ftmler ise smil/Btn mezhebinin koruyucusu olmular ve d ad verilen propagandaclar vastasyla retilerini zellikle Byk Seluklu lkesinde yaymaya balamlardr. Tezimizin asl konusunu oluturan Byk Seluklu-Btn mcadeleleri zellikle Hasan Sabbhn Alamut Kalesini ele geirmesinden sonra balam ve onun yerine geen Btn liderleri de ayn yolu takip ederek faaliyetlerini srdrmlerdir. Byk Seluklular Dneminde Btnler ile Yaplan Mcadeleler adn verdiimiz tezimizin giriinde Btnlik kavramn, Btnlere deiik yerlerde verilen farkl adlar ve Hasan Sabbh dneminden nceki inan sistemlerini ksaca akladk. Birinci blmde, Sultan Turul Beyin ve Sultan Alp Arslann zellikle ilere olan yaklamlar hakknda bilgi verdik. kinci blmde Hasan Sabbahn hayat, faaliyetleri, yeni daveti, Seluklu veziri Nizml-Mlk ve Sultan Melikahn Btnler ile olan mcadelesinden bahsettik. nc blmde Sultan Berkyaruk dneminde Btnler ile olan mcadeleleri, drdnc blmde Sultan Muhammed Tapar zamannda Btnler ile yaanan mcadeleleri ve son blmde de Sultan Sencer devrinde Byk Seluklular ile Btnler arasndaki mcadeleleri izah etmeye altk. Konumuzla ilgili daha nce baz aratrmalar yaplm, ancak bu eserlerde zellikle belli bir hkmdarn dnemiyle ilgili derinlemesine malumat verilmitir. Biz kaynaklarda bu konularla ilgili olarak verilen orijinal bilgileri kullanmakla beraber

iv

daha nce Seluklu tarihileri ile dinler ve mezhepler tarihi alannda alan bilim adamlarnn ulat sonular da mukayese ederek Byk Seluklu mparatorluunun Btnlere kar genel tavrn ve bu alanda yaplan mcadeleleri elimizden geldiince aktarmaya altk. Tez konumuzla ilgili yaptm almalar takip ederek bana yol gsteren her zaman destek ve teviklerini grdm danman hocam sayn Prof. Dr. Abdlkerim zaydna teekkr bir bor bilirim. Ayrca Arapa evirilerimde yardmc olan hocam Mahmut Emekliye, ngilizce evirilerimin kontrolnde yardmc olan kardeim alar Kayaya, SAM personeline, Ortaa Tarihi Anabilim Dalndaki deerli hocalarma ve emei geen herkese teekkr ederim. Pnar Kaya stanbul 2008

NDEKLER
KAPAK.....i TEZ ONAY SAYFASI......ii Z (ABSTRACT).... iii NSZ.....iv NDEKLER.....vi KISALTMALAR..................ix GR......1 A- Btnlik ve Btnlere Verilen simler........ 1 B- Douu ve Gelimesi.2 C- Temel Grleri ve Tekilt Yaps...................5 I. BLM SULTAN ALP ARSLAN DNEMNDE BTINLERLE YAANAN MNASEBETLER.....................................................8 A- Bu Dnemde i-Btn Dnceye Kar Genel Yaklam.......8 B- Nizmiye Medreselerinin Almas ve Al Gn Yaanan Olaylar...11 II. BLM SULTAN MELKAH DNEMNDE BTINLER LE YAPILAN MCADELELER14 A- Hasan Sabbhn Btnlie Giriinden Alamut Kalesini Ele Geiriine Kadar Yaanan Gelimeler.....14 B- Hasan Sabbhn Alamut Kalesini Ele Geirii...18 C- Hasan Sabbhn Yeni Daveti (ed-davetl-cedde) ve Kurduu Fed Tekilat20 D- Sultan Melikah Dneminde Btnlerin Ele Geirdii Dier Kaleler27 E- Sultan Melikahn Btnlere Bak ve

vi

Onlara Kar Ald Tedbirler...... 28 F- Svede Yaanan Gelimeler ve Sultan Melikah ile Hasan Sabbh Arasnda Geen Mektup Hadisesi........ 31 G- Nizml-Mlkn ldrlmesi. 33 III. BLM SULTAN BERKYARUK DNEMNDE BTINLER LE YAPILAN MCADELELER. 36 A-Sultan Berkyarukun Saltanatnn lk Yllarnda Btnlerin Faaliyetleri......... 36 1- Btnlerin Giderek iddetlenen Eylemleri..... 36 2- Btnlerin Nizr ve Mstal Olarak kiye Ayrlmalar........ 38 3- Sultan Berkyarukun Btnler Tarafndan Yaralanmas..... 39 B- Sultan Berkyaruk Dneminde Btnlikle tham Edilenler 40 C- Sultan Berkyaruk Dneminde Btnler Tarafndan Ele Geirilen Kaleler. 42 D-Sultan Berkyarukun Btnlere Kar Asker Mdahaleleri ve Gerekletirdii Btn Katliam.45 E- Emr Bozku ve Emr avlnn Btnler ile Mcadeleleri..46 F- Sultan Berkyaruk Dneminde Suriyede Btnler ile Yaplan Mcadeleler..............47 G- Sultan Berkyaruk Dneminde Btnler Tarafndan ldrlen Tannm ahsiyetler........... 49 IV. BLM SULTAN MUHAMMED TAPAR DNEMNDE BTINLER LE YAPILAN MCADELELER...52 A- Sultan Muhammed Taparn Tekrit Kalesi Seferi..... 52 B- ahdz Kalesi zerine Tertip Edilen Sefer... 53 C- Ahmed b. Nizml-Mlk ve Emr avlnn Alamut Seferi.....57 D- Emir rgrin Seferleri..... 59 E- Sultan Muhammed Tapar Dneminde vii

Suriyede Btnler ile Yaplan Mcadeleler...........62 F- Sultan Muhammed Tapar Dneminde Btnler Tarafndan ldrlen Tannm ahsiyetler.....66 V. BLM SULTAN SENCER DNEMNDE BTINLER LE YAPILAN MCADELELER.... 69 A- Sultan Sencerin Hkmdarlnn lk Yllarnda Btnlerin Faaliyetleri ve Sultann Btnlikle Sulanmas.......69 B- Sultan Sencer Dneminde Byk Seluklularn Btnler zerine Asker Mdahaleleri.... 71 C- Sultan Sencer Dneminde Suriyede Btnler ile Yaplan Mcadeleler.... 74 D- Harizmh Atszn Sultan Sencere Kar Btnlerle birlii.....79 E- Btnlerin Seluklulara Kar Hcumlar..........80 F- Sultan Sencer Dneminde Btnler Tarafndan ldrlen Tannm ahsiyetler........... 81 SONU.....86 KAYNAKA....87 EKLER104 EK:I Farsa Kaynaklar...................................105 EK:II Arapa Kaynaklar.109 EK:III Ermeni ve Sryn Kaynaklar........115 EK:IV Seyahatnmeler.................. 117 EK:V Siysetnmeler................... 119 EK:VI Edeb Eserler..... 120 1-Mnet Mecmalar...............120 2- Tezkireler120 3- Mektuplar....120 EK:VII Btn retiye Dair Kaynaklar... 122 EK:VIII Aratrmalar... 124 viii

KISALTMALAR
AF. AFD a.g.e. a.g.m. b. Bkz. C. ev. DA DFM EI h. haz. A ng. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. : Ad geen eser. : Ad geen makale, ansiklopedi maddesi. : Bin, bn. : Baknz. : Cilt. : eviren. : Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi. : Drl-Fnn lhiyat Fakltesi Mecmuas. : Encyclopaedia of Islam Second Edition. : Hicr. : Hazrlayan. : slm Ansiklopedisi. : ngilizce.

ix

. . Edb. Fak. SAM SAV kr. m. MEB M.. Fen-Edb. Fak n. l. p. s. sy. . TTK. TDV vb.

:stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi. : Trkiye Diyanet Vakf slm Aratrmalar Merkezi. : slm limler Aratrma Vakf. : Karlatrnz. : Milad. : Milli Eitim Bakanl. : Marmara niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi. : Dipnot. : lm. : Page. : Sahife. : Say. : ems. : Trk Tarih Kurumu. : Trkiye Diyanet Vakf. : Ve benzerleri.

vol. yay.

: Volume, Cilt. : Yaynlayan.

xi

GR A-Btnlik ve Btnlere Verilen simler

Btnlik kaynaklarda nasslarn zhir mnalarn kabul etmeyen, gerek anlamlar ancak Allah ile iliki kurabilen Masm mmn bilebilecei temel grn savunan ar frkalarn ortak ad olarak gemektedir. Gizli olmak; bir eyin i yzn bilmek anlamndaki batn veya butun kknden treyen btn kelimesine nisbet ekinin eklenmesiyle olumu bir terimdir. Her zahirin bir btn ve her nassn bir tevili bulunduunu, bunu da sadece Tanr tarafndan belirlenmi veya Onunla iliki kurmu masm bir immn bilebileceini iddia eden gruplar diye de tarif edilebilir.1 Din ve felsef etkilerinin yan sra son derece gizli bir ekilde tekiltlanm rgtler vastasyla merkezi otoriteye kar gelerek siyas faaliyetlerde de bulunmu olan Btnler tarihte, ran, Irak, Horasan, Suriye, Hindistan, Bahreyn ve daha pek ok slm ehrinde, fakl zamanlarda, farkl dillerde, muhtelif isimlerle ortaya kmlardr.2 mmetin, Cafer es-Sdktan3 byk olu smil b. Cafer es-Sdka getiini kabul etmeleri sebebiyle smilyye, immetin devirleri yedier olarak srp gittii iin immetin yedincide son bulmasnn bir devreyi de sona erdireceine ve kinatn btn hadiselerini yediye gre taksim etmi olmalarndan dolay Sebiyye, Masm mmn tlimi ile insann doruya ve birlie ulaacan iddia etmi olduklar ve insanlar tlim yoluna davet etikleri iin Talimiyye4, Bbek dneminde kendilerine almet olarak krmzya boyadklar elbiseleri giydikleri ya da baka frkalardan kendilerine muhalefet eden herkese hamr (eek) dedikleri iin Muhammire, mal ve

Avni lhan, Btniyye, DA, C. V, s. 190-191; Ahmed Ate, Btniye, A, C. II, s. 339. ehristn, el-Milel ven-nihal, ev. Mustafa z, stanbul, Ensar Neriyat, 2005, s. 193. 3 Cafer es-Sdk hakknda bilgi iin bkz. Mustafa z, Cafer es-Sdk, DA, C. VII, s. 1-3. 4 Gazzl, Fedihul-Btniyye, ev. Avni lhan, Btnliin yz, Ankara, TDV Yaynlar, 1993, s. 10; Neet aatay, . Agh ubuku, slm Mezhepleri Tarihi, C. I, Ankara, AF. Yaynlar, 1965, s. 69. zellikle Hasan Sabbhn Yeni Davet ad verilen, bilgi kayna olarak akl ve dnceyi reddedip sadece imamn tlimine (retmesine) balayan arsyla tlim meselesi n plana km hatta Gazzl bu meselenin yanlln ispat etmek iin Btnliin yz olarak tercme edilen Fedihul-Btniyye adl eserini yazmtr.
2

kadnda ortakl savunan Mazdek b. Bmddn inan sistemine uymalarndan dolay Mezdekiyye, mensuplarnn her eyi mbah saymasndan ve Mecslerle birlemi olmalarndan dolay Mazdekin lakabna nisbetle Hrremiyye, Hrremyye hareketinin reisi Bbek el-Hrremye nisbetle Bbekiyye, kanunlarn, din emirlerin ve ahlk kurallarnn balaycln kabul etmeyip uc haramlar helal sayan kimselerden olduklar iin bhiyye, dinden kma sonucunu douracak inan ve grleri savunduklar iin Melhide ve bu ekilde ilhada sapan kimseler olduklar iin Mlhid, kfr gerektiren inanlar tadklar halde Mslman grnen kimseler olduklarndan Zenadka (Zndk), Eb Mslim Abdurrahman el-Horasanye nisbetle Eb Mslimiyye, liderlerinden Anu Tegin ed-Derezye nisbetle Drziyye, Suriyede yaam ar i grlere sahip bn Nusayr ve haleflerine nisbetle Nusayryye, zellikle Horasandaki smillerin Nsr- Hsrev etrafnda teekkl etmelerinden dolay Nsriyye, Ftm Halifesi Mstansrn olu Nizrn immetine inandklarndan Nizriyye, Kfedeki smil disi Hamdn b. Eas Karmata nisbetle Karmatyye (Karmita), Karmatn kardei Meymna nisbetle Meymniyye, Hasan Sabbha5 ballklarndan dolay Sabbhiyye, fedler araclyla eylemlerini gerekletirmelerinden dolay Fidyye, reislerinin mhim bir vazifeyi yerine getirmeden nce hai (esrar) kullandrmalar ve fedlerin fiillerinin ktlnden dolay hakaret ifade etmek zere Hayye gibi adlarla da anlrlar.6

B-Douu ve Gelimesi
Hz. Muhammedin lmnden sonra balayan hilfet tartmalar Mslmanlar arasnda siyas ihtilaflara sebep olmutur. Himler, Hz. Peygamberden sonra devlet bakanlna Onun damad ve ilk Mslmanlardan olan Hz. Alinin getirilmesi gerektiini savundular. at Ali b. Eb Talib (Hz. Alinin taraftarlar) olarak bilinen bu
Hasan Sabbhn hayat ve faaliyetleri iin bkz. Abdlkerim zaydn, Hasan Sabbh, DA, C. XVI, s. 347-349. 6 Btnlere verilen adlar iin bkz. Gazzl, Fedihul-Btniyye, s. 7-10; bnl-Cevz, Telbs blis, ev. Mehmet Ali Kara, blisin Hileleri, stanbul, Tevhid Yaynlar, 1996, s. 146-152; Hammdi, Kef esrril-Btnyye ve ahbril-Karmita, ev. smail Hatib Erzen, Btnler ve Karmtilerin yz, stanbul, Sebil Yaynlar, 2004, s. 38-41; ehristn, a.g.e., s. 172-193; Kumm/Nevbaht, i Frkalar, ev. Hasan Onat, Ankara, Ankara Okulu Yaynlar, 2004, s. 166-167; . Agh ubuku, Gazzl ve Btnlik, Ankara, Resimli Posta Matbaas, 1964, s. 32-40; aatayubuku, slm Mezhepleri Tarihi, C. I, s. 63-70; lhan, Btniyye, s. 191.
5

grup daha sonra ia (ilik) adyla bilinen itikad bir mezhep olarak zuhur etti. Bu mezhep mensuplar hilfetin (immet) Hz. Ali ve evldnn hakk olduunu savunuyorlard. Hz. Alinin lmnden sonra halifelik Muaviye nclnde Emevlere ve sonra da Abbaslere getiyse de iler, Hz. Muhammed ve Hz. Alinin soyuna olan ballklarn srdrmeye devam ettiler ve Hz. Ali ve evldnn dnda bu makama gelenleri gasp olarak kabul ettiler. Hz. Hseyinin 10 Ekim 680de Kerbelda hunharca katledilii, iler iin bir dnm noktas tekil ederek dank halde yaayan ileri birletirdi ve onlarn Hz. Ali neslinden gelen immlara olan ballklarn pekitirdi. Bununla beraber bir sre sonra iler arasnda da anlamazlklar yaanmaya baland. Anlamazlk konusu Hz. Ali neslinden altnc imm Cafer es-Sdktan (l. 148/765) sonra yerine oullarndan hangisinin geeceiydi. ia taraftarlarndan bir ksm byk olu smilin imm olduunu ileri srdler. Onlara gre babas kendisinden sonra olu smilin imm olacan belirtmi, taraftarlarna olunun, naibi olacan haber vererek aday olarak takdim etmiti.7 Ancak bu grev smilden alnarak Ms el-Kzma verildi. Bu konuda eitli rivayetler vardr. smilin araba dkn olmas yznden Cafer es-Sdkn gznden dm olduu: smil benim olum deildir. O insan suretinde ortaya km bir eytandr, onunla ilgili fikrimi Allah deitirdi. mmette benim yerimi almak zere ikinci olum Msy setim8 dedii sylenir. smilin immetini kabul edenler arasnda da onun lp lmedii konusunda da ayrlklar yaanm sayca az olan bir grup onun lmediini, lm gibi gsterildiini hatta smilin Cafer es-Sdkn lmnden sonra be yl yaadn, o srada onu Basra arsnda grdklerini, orada ona rastlayan eli aya tutmayan birinin yardm istemesi zerine smilin elini tutmasyla salna kavuup yrmeye baladn ve yine smilin bir mya dua etmesi zerine mnn grmeye baladn

Kumm-Nevbaht, a.g.e., s. 195-196. Cveyn, Tarih-i Cihan Ga, ev. Mrsel ztrk, 2. bsk., Ankara, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 1998, s. 513-514; R. Dozy, Trh-i slmiyyet, ev. Vedat Atilla, slm Tarihi, stanbul, Gri Yaynlar, 2006, s. 217.
8

ileri srdler.9 Onun babasndan nce lm olduunu syleyen asl smilyyeyi oluturan topluluk da immetin smilin olu Muhammed b. smile getiine inanmtr. Bir sre sonra bu frka da Muhammed b. smilin lmediine inananlar ve Btnyye olarak kabul edilen Muhammed b. smilin ldn kabul edip immetin onun neslinden gelen gizli immlara intikal ettiini dnenler olarak ikiye ayrlmtr.10 Ebl-Hattb bu topluluun bana geerek Btnyye ve smilyye eklinde geliecek olan akdeyi tasarlam ve frkann ihtilalci tekiltnn temellerini atm; Ebl-Hattbdan sonra da Meymn el-Kaddh ve olu Abdullah hareketin bana geerek Orta Dounun eski dinleri ile yeni Efltuncu felsefeden derledikleri ve Btn anlay denen bir akdenin messisi olmulardr.11 Btnyye inanlar ve kurallaryla bir mezhep haline geldikten sonra mezhep mensuplar kendilerine yeni taraftarlar katmaya baladlar. Uzun yllar boyunca immlar ve dler (propagandaclar) araclyla faaliyetlerini gizlilikle yrttler. Hatta IX. yzyln sonlarna doru Bahreyn dleri Bahreyndeki iktidar ele geirdiler ve Hamdn Karmatn nderliinde Karmatler12 adyla ortaya karak Btnlere benzer grleriyle karklk karmaya baladlar. Abbas halifelerinin de g kaybetmesiyle bu dnemde Btnler yeni bir safhaya girmi oldular. Sosyal ve iktisad deiimler toplumsal snflar arasnda byk eitsizliklere yol am servet ve iktidarn belli bir aznln elinde toplanmasyla bu durumdan mteessir olan ii snf domaya balamt. Btnler zellikle ynetimden memnun olmayan ve ekonomik sorunlar yaayan ehirlerde yaayan bu yoksul halk
Cveyn, a.g.e., s. 515; Mustafa z, smilyye, DA, C. XXIII, s. 128. ehristn, a.g.e., s. 170, 192; ubuku, Gazzl ve Btnlik, s. 29; aatay-ubuku, slm Mezhepleri Tarihi, C. I, s. 63. 11 Badd, el-Fark beynel- frak, ev. Ethem Ruhi Flal, Mezhepler Arasndaki Farklar, Ankara, TDV Yaynlar, 2005, s. 219; Kumm-Nevbaht, a.g.e., s. 197-198; Bernard Lewis, The Origins of Ismailism, Cambridge, W. Heffer and Sons, 1940, pp. 22, 92-93; aatay-ubuku, slm Mezhepleri Tarihi, C. I, s. 62- 63; Ethem Ruhi Flal, amzda tikad slm Mezhepleri, stanbul, ato Yaynlar, 2001, s. 146; Abdlbky Glpnarl, Tarih Boyunca slm Mezhepleri ve lik, stanbul, Der Yaynlar, 1979, s. 137-141; lhan, Btniyye s. 191; Mustafa z, smilyye Mezhebi, Milletleraras Tarihte ve Gnmzde ilik Sempozyumu, stanbul, SAV. Yaynlar, 1993, s. 605; ayn yazar, Meymn el-Kaddh, DA, C. XXIX, s. 505. 12 Karmatler hakknda bilgi iin bkz. L. Massignon, Karmatler, A, C. VI, s. 352-359; Sabri Hizmetli, Karmatler, DA, C. XXIV, s. 510-514.
10 9

immn nderliinde yeni bir dnya dzeni kuracaklar konusunda kandrmlar cidd ekilde propaganda yapmaya balamlard. Halk zorbalk ve basknn hkim olduu dnyaya adalet getirecek olan gizlenmi son imm ve mehdnin geleceine o kadar inandrdlar ki Kuzey Afrikaya Yemenden gnderilen dlerin baarsyla Abdullah b. Meymnun soyundan olduu halde Hz. Alinin soyundan geldiini ileri srdkleri mehdyi ortaya kartarak 297/909 ylnda Ftm Devletinin kurulmasn saladlar.13 Ftmlerle birlikte bir sre sonra Muhammed b. smilin leme huzur ve skn getiren mehd olarak dnecei dncesi terkedilmi yerine imm kavram getirilmitir.14 Ftmler gerek kurduklar propaganda merkezleri gerekse Nsr- Hsrev, Eb Hatim er-Raz, Eb Hanife Numan el-Marib gibi felsefe ve fkh alanlarnda hretli dleri sayesinde Btnyye davetini son derece glendirdiler.15 Bunun iin saraylar, ktphaneler ve mescitlerde zel oturumlar tertip ettiler. Bylelikle Btnler, Badad halifeliini ve Snn dnceyi tehdit eder hale geldiler.

C- Temel Grleri ve Tekilt Yaps

Btnyyede immet fikri adeta inancn temellerini oluturur. man sadece imma inanmakla mmkndr. mn kavram her zhirin bir btn vardr anlay ile aklanmakta ve neticede Allahn varl ve sfatlar, lemin yaradl gibi sorular Snn slm ile alakas olmayan karmak felsef aklamalarla yaplmaktadr.16 Onlara gre immlar ya zhir ya mestr olurdu. mmn mestr olmas durunda mestr imm kendisini dler vastasyla ak eder. Bu sebepten immlar ile bunlarn davasn anlatan dler arasnda sk bir iliki mevcuttu.17 Her eyi bilen, nasslar zhir-btn ayrmna tbi tutarak teviller yapan, slmn temel hkmlerini, ayet ve hadisleri
Dozy, a.g.e., s. 231-231; Flal, a.g.e., s. 147; Philip K. Hitti, Siyasi ve Kltrel slm Tarihi, ev. Salih Tu, C. II, stanbul, Boazii Yaynlar, 1980, s. 681; Lewis, The Origins of Ismailism, pp. 8689; ayn yazar, The Assassins: A Radical Sect in Islam., ev. Kemal Sarszen, Haler: slmda Radikal Bir Tarikat, stanbul, 2004, s. 43-44; Robert Mantran, slmn Yayl Tarihi, ev. smet Kayaolu, Ankara, AF. Yaynlar, 1981, s. 146-147; z, smilyye, s. 130; Neet aatay, Ftmler Devletinin Kurulu Akideleri, AFD, C. VII, Ankara, 1960, s. 63-77. 14 z, smilyye, s. 130-131. 15 Lewis, Haler, s. 47; H. brahim Hasan, Siyas-Din-Kltrel-Sosyal slm Tarihi, C. VI, 4. bsk., stanbul, Kayhan Yaynlar, 1997, s. 131. 16 Flal, a.g.e., s. 152. 17 ehristn, a.g.e., s. 192; Ahmet Ocak, Seluklularn Din Siyaseti, stanbul, Tarih ve Tabiat Vakf Yaynlar, 2002, s. 212.
13

Mslmanlarn anlayndan farkl olarak yorumlayp onlara diledii her manay verebilen imm, insanlarn ibadet ykmllklerini de ortadan kaldrabilirdi.18 Btnlere gre imm tanyan kimse iin arap ime gibi Allahn haram kld eyler helaldir. Onlar, eriatn esaslarndan her birini kendi retilerine gre tevil etmilerdir. yle ki onlara gre namazn anlam immlarna ballktr. Zekt, kazanlarnn bete birini imma ve ya yardmclarndan birine vermektir. Hac, imm ziyaret ve onun hizmetini srdrmektir. Abdest, imm tanmaya dn, orutan maksat ise yemekten kesilmek deil, immn srrn aa vurmay terk etmektir.19 Hatta Hammadnin belirttiine gre davetiler: Allah, namaz dosdoru eda ediniz, zekt veriniz buyurmutur. Zekt ylda bir kere farz klnmtr; namaz da byle, her kim onu ylda bir kere klarsa emrolunan namaz tekrarsz eda etmi olur20 diyerek ibadetlerin gereksiz olduunu iddia etmilerdir. Btnlere gre Kurann d manalarna tenzil denir ve bu asla kabul edilemez. Her mnann, her harfin hatta her noktann bir srr vardr. Bu srr amaya tevil denir ve hakikat de budur. Nsr- Hsrev Btnlerin bu grlerini: Tevilsiz tenzili kabul eden sa gz olmayan kre benzer, tevilsiz Kuran tuzlu su gibi ac, saman altndaki su gibi aldatcdr. Cennet cehennem kyamet, kabir azab, deccal, gnein batdan domas teville izah edilir. Teviller dinin asl ve ruhudur21 diyerek izah etmitir. Btnler saylar kendilerine din bir esas olarak alp bununla immet anlaylarn ispat etmeye almlardr. Yerin ve gn yedi kat olmas, haftann yedi gn olmas gibi bilinen eylerden hareketle immlarn saysnn da yedi olduuna inanmlardr. Badd: Btnyyenin dini hakknda en doru husus onlarn lemin kdemine inanan ve yaratln arzu ettii her eyi mbah grme eiliminden dolay

18 M. erefeddin, Btnlik Tarihi, DFM, C. VIII, stanbul, 1928, s. 16-18; bnll-Cevz, Telbs blis, s. 152-153; Abdlkerim zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri Seluklu Tarihi (h. 498511/m. 1105-1118), Ankara, TTK., 1990, s. 72; lhan, Btniyye, s. 191; Ate, Btniye, s. 339. 19 Badd, a.g.e., s. 229; Dozy, a.g.e., s. 243-244; Flal, a.g.e., s. 153. 20 Hammdi, a.g.e., s.50. 21 Nsr- Hsrev, Sefernme, ev. Abdlvehab Terzi, Ankara, MEB Yaynlar, 1950, s. XXIV.

btnyle erat ve peygamberleri inkr eden maddeci (dehr) zndklar olduklarn sylemitir.22 mma giden yol hccetten geerdi. Hccet immn yokluunda dveti yrtrd. mm gibi gizli deildi. Drd immn yannda sekizi de dier faaliyet blgelerinde bulunan on iki hccetin her biri immn vekili durumudayd. Nsr- Hsrev, Btnlie girdikten sonra mstecb, mezn, d, gibi dereceleri geerek hccet olmu ve Ftm halifelerinden Mstansr-Billh tarafndan Horasana hccet tayin edilmiti.23 Bernard Lewisde Hasan Sabbhn hccet ve d olduunu, asla immlk iddiasnda bulunmadn syler.24 Hccetlere bal olan ve halk Btnyyeye davet eden dler ise d-i ekber ve d-i mezn olarak ikiye ayrlrd. Ekber d halk arasndan mezhebe davet edilecek adaylar belirleyip bir sre eitirken d-i mezun ise zhir ehlinden Btnlie meyledenlerle ilgilenirdi. Mkellebler dlerin yardmclar olup ve Btnlie geebilecek kimseleri bir takm bahanelere d-i mezuna getirenlerdi. Mmin ve msteciblerde Btnlii kabul eden halk demekti. 25

22 23

Badd, a.g.e., s. 227. Nsr- Hsrev, a.g.e., s. XIII; Azamat, a.g.m., s. 396. 24 Lewis, Haler, s. 91-92; zaydn, Hasan Sabbh, s. 349. 25 aatay-ubuku, slm Mezhepleri Tarihi, C. I, s. 75; lhan, Btniyye, s. 192.

I. BLM SULTAN ALP ARSLAN DNEMNDE BTINLERLE YAANAN MNASEBETLER A- Bu Dnemde i-Btn Dnceye Kar Genel Yaklam
Byk Seluklu mparatorluunun slm dnyasnn liderliini ele

geirmesinden sonra karlat en byk problemlerinden biri de i ve Snn atmas olmutur. Seluklular daha Turul Bey zamanndan itibaren Abbaslerin din siyasetini benimsemiler, onlarn tarafn tutarak, akrabalk ba kurmular, Snnlii muhafaza ve mdafaa siyasetini takip etmilerdir.1 te taraftan zellikle Ftmler, iliin ve Batnliin koruyucusu olmulardr. Byk Seluklularn ilerle mcadelesinde temel hedef Ftm Devleti olduu halde ilk mcadele bir baka i dnceli devlet olan Bveyhler ile olmutur. Corafi adan Irakta Abbas hilfetini kontrol eder bir mevkde bulunmalar ayrca Abbas halifelerinin Byk Seluklularla yaknlamalarn engellemek iin Ftmlerle ibirliine girimeleri Sultan Turul Beyin dikkatini ekerek Bveyhoullarna kar olan politikasnda belirleyici olmutu. Bveyhoullar ayrca Eb Klicr (1044-1048) dneminde Ftm dleri sayesinde smilyyeyi benimsemeye balamlard.2 Abbas Halifesi Kaim bi-Emrillh Badadda hem Bveyhoullarnn hem de Ftmlerle ibirlii yapan Trk kumandan Arslan Bessrinin3 basks altnda zor durumda kalarak bu Ftm destekli i propagandalar engellemek iin Turul Beyi srarla Badada davet etmi, ondan kendisini bu zor durumdan kurtarmasn istemiti.

Mehmet Altay Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, 4. bsk., Ankara, TTK., 2004, s. 207-208. H. brahim Hasan, Siyas-Din-Kltrel-Sosyal slm Tarihi, C. III, stanbul, Kayhan Yaynlar, 1992, s. 428; Ocak, a.g.e., s. 159. 3 Bveyhlerin son devrinde yaayan Trk kumandan hakknda bilgi iin bkz. Erdoan Meril, Bessr, DA, C. V, s. 528-529.
2

Abbaslerin davetini kabul eden Turul Beyin geliiyle Arslan Bessri, Hille ve oradan da Rahbeye ekilmitir. Badadda bulunan Bveyhler emrindeki Trklerle yaplan asker mcadeleyi Turul Beyin askerlerinin kazanmasyla birlikte Seluklular Bveyh Devletinin hkimiyetine son vermi oldular. Bylece Snn dnyann halifesi, Snn bir g tarafndan i basksndan kurtarld ve hutbelerde de Turul Beyin ad halife ile birlikte okunmaya baland.4 Seluklular, ilik konusunda son derece duyarl olduklarndan ilerle olan mcadele Turul Beyden sonra yerine geen Alp Arslan dneminde de devam etmiti. Btnlerin her trl propaganda faaliyetleri devlet yneticilerinin annda dikkatini ekmiti. Fakat Sultan Alp Arslan dneminde devletin istihbarat tekiltnn bizzat Sultann emriyle datlmas devlet adna bir talihsizlik, Btnler adna da bir ans olmutur. Yeterince takip edilemeyen Btnler, Seluklu lkelerinde kkleme imkan bulmulardr.5 Sultan Alp Arslandan nceki hkmdarlar memleketin hibir tarafn casustan ve posta tekilatndan yoksun brakmayarak lkedeki tm asilik olaylarndan haberdar olurlard. Sultan Alp Arslan ise tahta ktnda veziri Nizml-Mlkn tavsiyelerine ramen hafiyelik usulnn faydadan ok zarar getireceini sylemi ve bu ilere kar nefretini gizlememitir. Nizml-Mlk, hafiyelik tekiltnn gereklerini belirtip haberciler nasbetmek hususunu Alp Arslana arzettiinde Sultan, byle bir memur tayinini istemediini, dnyann her ehrinde dostlarn da, dmanlarn da bulunabileceini, habercinin bir haberi getirdii zaman kendisinin bir garezi varsa, dostu dman, dman da dost gsterebilecei gibi; dmanlarn da gerekirse haberciyi para ile satn alabileceklerinden hafiyenin dmandan daha fena olabileceini sylemitir.6 Bylece yollarda gvenliin giderek azalmas Btnlerin ilerini de kolaylatrmtr.
Mehmet Altay Kymen, Turul Bey ve Zaman, stanbul, MEB Yaynlar, 1976, s. 38-39; Erdoan Meril, lk Mslman Trk Devletleri, 4. bsk., Ankara, TTK., 2000, s. 50-51; ayn yazar, Bessr, s. 528; Ocak, a.g.e., s. 174. 5 Ocak, a.g.e., s. 217. 6 Bndr, Zbdetn-Nusra ve nuhbetl-usra, ev. Kvameddin Burslan, Irak ve Horasan Seluklular Tarihi, 2. bsk., Ankara, TTK., 1999, s. 67; Fuad Kprl, Trkiye Tarihi, stanbul, Kanaat Ktphanesi, 1923, s. 174.
4

Bununla beraber btn grlere sahip kimselerin faaliyetlerine ya da devlet kademesinde herhangi bir vazife stlenmelerine asla msaade edilmezdi. Sultan Alp Arslan bir Trkn veya bir emrin herhangi bir rfzyi huzuruna kabul ettiini iittii zaman onu iddetle azarlard. Sultan Alp Arslan zamannda hibir zerdtn, hristiyann, rfznin bir Trkn huzuruna kmaya cret ve cesaretleri yoktu. Btn Trklerin kethdal, memur ve zanaatkrlar temiz Hanef veya fi mezhebine mensup Horasanl insanlardan olurdu. Hatta bir kimse kedhdlk, ferrlk veya rkb-drlk iin bir Trkn katna geldii zaman: Sen hangi ehirdensin; hangi vilayetindensin; hangi mezheptensin, hangi millettensin? diye sorulduunda eer, Hanef, fi veya Horasanl, mezhebe teallk etmeyen Mavernnehrli ise onu kabul ederlerdi. Eer, o kii: iyim; Kum, Kn, Ave, Sve, Reydenim derse kabul etmezlerdi.7 Btnlerin devlet ierisindeki durumuyla ilgili olarak Nizml-Mlk, Alp Arslan dneminde geen u dikkate deer hadiseyi de nakletmitir: Bir gn Alp Arslana nde gelen adamlarndan Erdemin maiyetinde Btn mezhebinden birinin altn iletmilerdi. Sultan Alp Arslan buna olduka sinirlenerek Erdeme: Senin ktibin olan Hurdbe dedikleri o adamcaz, Btn deil midir? diye sorduunda Erdem: Ey bendelerinin efendisi, o btn dnyada kim oluyor? Eer kendisi hep zehir olsa, bu derghn sakinlerine ne zarar yapabilir? dedi. Huzura getirilen ktibin Sultana Btn deil i olduunu sylemesi zerine Alp Arslan: Ey kt adam, Rafz mezhebi o kadar iyi midir ki, onu Btn mezhebine kalkan yapyorsun? Zira, her iki gruba da lanet olsun diyerek ktibi cezalandrarak kap dar etti. Sonra yzn byk toplulua evirerek: Su bu adamcazn deildir, su bir kt mezhepliyi kendi hizmetine alan Erdemindir. Ben defalarca sizlere sylemiimdir ki, sizler Horasanl ve Mavernnehrli Trklersiniz. Bu diyara yabancsnz; bu vilyeti ben klla ve zorla almm. Irak ahalisi ounlukla, kt mezhepli, kt dinli, kt

Nizml-Mlk, Siyset-Nme, ev. Mehmet Altay Kymen, Ankara, TTK., 1999, s. 115; Mehmet Altay Kymen, Byk Seluklu mparatorluu: Alp Arslan ve Zaman, C. III, 4. bsk., Ankara, TTK., 2001, s. 192.

10

itikatl ve Deylem8 taraftar olurlar. Trk ile Deylem arasndaki dmanlk ve ihtilaf bugne ait deildir. Aziz ve celil olan Allah, Deylemlilere musallat olduklar iin Trkleri yceltmitir. Aziz ve celil olan Allahn ltfu ile Trkler, temiz dinlidirler. Onlar (Deylemliler) bo eyler (hev), bidat (ile urarlar) ve kt mezheplidirler. Trkler (karsnda) aciz kaldklar mddete, byklk taslarlar ve itaat gsterirler. Trklerin ilerinde zayflk zuhur ederse, onlar kuvvet kazanrlar, Trklerden calmaya alrlar demitir.9

B- Nizmiye Medreselerinin Almas ve Al Gn Yaanan Olaylar

i-sml bir devlet olarak ortaya kan Fatmler, ilik hareketini ilm esaslara balamak, dler (propagandaclar) yetitirebilmek iin Drl-Hikme10 ad verilen eitim kurumlarn kurmulard. Bu kurumlarda yetien smil dileri snr tesi lkelere giderek propaganda faaliyetlerini gerekletiriyorlar ve bunda da olumlu sonular alyorlard.11 Msrdaki el-Ezher Camii ve medresesi de bu dnemde i akdesini en gl ekilde yaydklar eitim kurumuydu. Buradaki limler ve hocalar, Btn retileri ileriye tayarak, Ftm egemenlii altnda veya darda, bu inanc benimsememi olanlara bu retileri aktaracak dler yetitiriyorlard.12 i propagandalarna kar slm dnyasn korumay hedefleyen NizmlMlk, Btnlik hareketinin ileride Seluklular iin byk tehlike yaratacan sezerek Snnlie dman mezheplerle sadece silahl deil ilm ve fikr mcadelenin de
rann kuzeyinde Gln eyaletinin bir blmn tekil eden Hazar Denizi ile Kazvn arasndaki dalk blge ve bu blgede yaayan kavmin ad. Bkz. Tahsin Yazc, Deylem, DA, C. IX, s. 263265. 9 Nizml-Mlk, a.g.e., s. 116; Kymen, Alp Arslan ve Zaman, C. III, s. 192-193. 10 Ayrntl bilgi iin bkz. Mahmut Kaya, Drlhikme, DA, C. VIII, s. 537-538. 11 Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, s. 207. 12 Ahmed Ate, Gazzlnin Btnliin Belini Kran Delilleri, Kitb Kavsm al-Btnya , AFD, C.III, sy. 1-2, Ankara, 1954, s. 24; Ahmet Ocak, Nizmiye Medreseleri, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Malatya, 1993, s. 16-17; Lewis, Haler, s. 44-45; Hasan, a.g.e., C. VI, s. 329-331; z, smilyye Mezhebi, s. 606; Sad Abdlfetth r, Ezher: Eitim retim, DA, C. XII, s. 59.
8

11

gerekliliini savundu.13 Bu amala Sultan Alp Arslann destei ve yardmlaryla onun devrinde ve daha sonra Sultan Melikah zamannda bata Badad olmak zere, Irk- Arab, Irk- Acem, Horasan, Mvernnehr, Suriye ve Anadolunun eitli ehirlerinde Nizmiye Medreselerini14 ina ettirdi. Badaddaki Nizmiye Medresesinin inas Eb Sad el-K vastasyla Zilkde 459/Eyll-Ekim 1067 ylnda tamamland.15 Medreselerde Snnliin salam temellere oturtulmas iin hibir masraftan kanlmad. Hocalar ve renciler iin her trl imknlar hazrland. Bu medreselerde dnemin en hretli ilim ve din adamlar dersler vererek, Snn akdeyi koruyup glendirecek talebeleri yetitirmeye gayret gsterdiler. Yetitirilen talebeler de devletin en sekin kadrolarnda stlerine den vazifeleri yerine getirdiler. Badad Nizmiye Medresesinin al gn medresede ilk dersini verecek olan Eb shak e-rz, sz vermi olmasna ramen medresede bulunamamtr. Ala katlmak zere yola ktnda karsna kan bir ocuun, halktan zorla alnm bir arazide ina edilmi olan medresede ders vermemesi gerektii hakknda kendisini uyarmas zerine, medresede ders vermekten kanmtr.16 Vezir Nizml-Mlk, Eb shak e-rznin ders vermediini duyunca olduka hiddetlenmi, bu medresenin kendisi iin yaptrldn syleyerek durumu halifeye bildirmiti. Bunun zerine halifenin Eb shak e-rzye: Bizim Arap olmayanlarla olan durumumuzu biliyorsun, senin bu tutum ve davrannn beni sorumlu drmesinden endie ederim demesiyle, Eb shak e-rz, derslere

Nizml-Mlkn din politikas hakknda bkz. Syed Salman Nadvi, Religious Policy of Nizm Al-Mulk, al-ilm, Vol. 4, Durban, 1984, p. 35-43; G. M. Kurpalidis, Byk Seluklu Devletinin dari, Sosyal ve Ekonomik Tarihi, ev. lyas Kamalov, stanbul, tken Yaynlar, 2007, s. 141; Seyfullah Kara, Seluklularn Dini Serveni, stanbul, ema Yaynlar, 2006, s. 616-621. 14 Daha fazla bilgi iin bkz. Abdlkerim zaydn, Nizmiye Medresesi, DA, C. XXXIII, s. 188191. 15 bnl-Esr, el-Kmil fit-trih, ev. Abdlkerim zaydn, C. X, stanbul, Bahar Yaynlar, 1987, s. 64; M. Asad Talas, Nizamiyye Medresesi ve slmda Eitim-retim, ev. Sadk Cihan, Samsun, Ett Yaynlar, 2000; Kurpalidis, a.g.e., s. 140; Ocak, Nizmiye Medreseleri, s. 28; zaydn, Nizmlmlk, DA, C. XXXIII, s. 195; ayn yazar, Nizmiye Medresesi, s. 189. 16 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 64; Zeheb, el-ber f haberi men gaber, yay. M. S. Zalun, C. II, Beyrut, 1985, s. 309.

13

12

girmeyi kabul etmitir.17 Eb shak e-rzye yaklaan ocuun Nizmiye Medreselerinin kendilerine yapaca btn ktl nceden sezen ve bunu engellemek isteyen Btnler tarafndan gnderilmi olma ihtimali bulunmaktadr. Bu ihtimalin bir dier gerekesi de Btnlerin yaptklar komplo ve suikastlerde daha ziyade ocuklardan yararlanm olmalardr.18

Sbt bnl-Cevz, Mirtz-zamn f trihil-ayn, ev. Ali Sevim, Sbt bnl-Cevznin Mirtz-Zamn f Tarihil-yan Adl Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler, Makaleler, C. II, Ankara, Berikan Yaynlar, 2005, s. 232. 18 Talas, a.g.e., s. 42.

17

13

II. BLM SULTAN MELKAH DNEMNDE BTINLER LE YAPILAN MCADELELER A- Hasan Sabbhn Btnlie Giriinden Alamut Kalesini Ele Geiriine Kadar Yaanan Gelimeler
Sultan Melikah dnemi Btnler ile fikr mcadelenin yansra uzun yllar boyunca srecek asker mcadelenin de balad bir dnemdir. zellikle NizmlMlk ile Hasan Sabbh arasnda yaanan olaylar bu dnemde Btnlere kar yrtlen siyaseti de belirlemitir. Sultan Melikahn ve veziri Nizml-Mlkn Btnlerle mcadelesine gemeden nce Btnlerin lideri Hasan Sabbhn hayatndan bahsetmek yerinde olacaktr. Hasan Sabbh, aslen Gney Yemende hkm sren Himyer krallarnn soyuna mensup olduunu iddia eder.1 Onun Araplarn randaki ilk yerleim merkezlerinden ve On ki mam iliinin kalelerinden Kum2 ehrinde h. 438-445/ m. 1046-1054 yllar arasnda doduu rivayet edilir.3 Ailesinin g etmesiyle ocukluu ve eitim hayat Rey ehrinde gemitir. Hasan Sabbh son derece zeki, yetenekli, okumaya merakl olduundan babas zellikle eitimiyle yakndan ilgilenerek deerli hocalardan dersler almasn salamtr. Rivayete gre, Hasan Sabbh, Nizml-Mlk ve mer Hayym bu

Cveyn, a.g.e., s. 534; Kazvn, Trh-i Gzde, yay. Abdlhseyin Neva, Tahran, 1364, s. 517; Dozy, a.g.e., s. 246; Kprl, a.g.e., s. 189; zaydn, Hasan Sabbh, s. 347. 2 Zaros sradalarnn kuzeydou kolunun eteklerinde, Tahrann 150 km. gneybatsnda bulunan Kum ehri iin bkz. Marcel Bazin, Kum, DA, C. XXVI, s. 361-362. 3 Cveyn, (a.g.e., s. 534-535) Hasan Sabbhn Rey ehrinde dnyaya geldiini belirtmise de, Lewis, (Haler, s. 56) Farhad Daftary, (The Ismailis: Their History and Doctrines, ev. Erdal Toprak, smaililer: Tarihleri ve retileri, stanbul, Doruk Yaynlar, 2005, s. 475) ve Marshall G. S. Hodgson, (The Order of Assassins: The Struggle of the Early Nizr Ismls Against the Islamic World, Netherlands, Mouton & Co Publishers, 1955, p. 43) Hasan Sabbhn doumundan ksa sre sonra ailesinin Rey ehrine yerletiini belirtmektedir.

14

dnemde mam Muvaffak Nsbrden beraber tahsil grmler ve samimi dost olmulard. Hatta ileride ilerinden hangisi yksek bir makama gelirse o makam birbirleriyle paylaacaklar konusunda sz vermilerdi. Yllar sonra Nizml-Mlk ilerinden ilk olarak baary yakalayp vezirlik makamna gelince, Hasan Sabbh ve mer Hayym onu ziyaret iin sfahna gelmiler, Nizml-Mlk, arkadalarn ok gzel karlam, onlara ikramda bulunmu, sonra: Bir arzunuz var m? diye sorunca, mer Hayym: Bana Nibrda bir maa bala ben de lnceye kadar rahat geineyim cevabn vermitir. Hasan Sabbh ise ayn suali: Ben dnya ileriyle uramay daha ziyade tercih ederim eklinde cevaplamtr. Bunun zerine Nizml-Mlk, Hasan Sabbha idar grevler vermitir. Hasan Sabbh ise vezir olmak istediinden kendisine verilen grevlerle yetinmemi her frsatta NizmlMlk ktlemeye balam, ona dman olmu ve karlkl evrilen entrikalar Hasan Sabbhn Sultan Melikah tarafndan saraydan kovulmasna kadar srmtr.4 Hasan Sabbh, Nizml-Mlk ve mer Hayymn okul arkadalklar gerek Redddin gibi baz melliflerce douda, gerekse mer Hayymn rubailerini ngilizceye eviren Fitz Gerald sayesinde batda, uzun sre tarih noksanl yznden kabul edilmise de 408/1018de doan Nizml-Mlkn 438-445/10461054 arasnda doan Hasan Sabbhn ve 517/1123te len mer Hayymn eldeki tarihi verilere bakldnda ocukluk arkada olma ihtimali pek bulunmamakta hakknda anlatlan hikayeler efsaneden teye gidememektedir.5 Atalar gibi iann On ki mam Koluna bal olan Hasan Sabbh, kk yalarda iken Rey civarnda Ftmler adna ilii gizli olarak yayan Emre Zarrb ve Eb Necm Sirc adlarndaki propagandaclardan etkilenerek Btn mezhebine girdi. Hatta bata kukuyla yaklam, bu mezhebe girmeyi istememi ancak aamal bir ekilde nce tartarak ardndan kitaplar okuyup, inanlar hakknda aydnlatlarak
Kazvn, a.g.e., s. 517; Devletah- Semerkand, Tezkire-i Devletah, ev. Necati Lugal, stanbul, Tercman Yaynlar, 1977, s. 195-196; Dozy, a.g.e., s. 247-248. 5 Harold Bowen, The Sargudhast-i Sayyidna, the Tale of the three schoolfellows and the Wasaya of the Nizm al-Mulk, Journal of The Royal Asiatic Society, vol. IV, London, 1931, pp. 773-774; brahim Kafesolu, Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, stanbul, .. Edb. Fak. Yaynlar, 1953, s. 129-130; Lewis, Haler, s. 58-59; Daftary, smaililer, s. 475-476; zaydn, Hasan Sabbh, s. 347.
4

15

Cafer es-Sdktan sonra smil b. Cafer es-Sdk neslinin getiine inananlarn arasna katlmtr.6 Mezhebe katldktan ksa sre sonra 464/1072 yl Ramazannda Reye ziyarete gelen sfahn badsi Abdlmelik b. Attn7 dikkatini ekmiti. Yeteneklerini hemen fark ettiren Hasan Sabbh dlik naipliine getirilmi ve Ftm Halifesi Mstansr-Billhn8 yanna gitmesi tavsiye edilmiti. Hasan Sabbh, 1076-1077 yllar arasnda Msra gitmek zere yola kt. sfahn ve Azerbaycan zerinden geldii Meyyfrkn blgesinde, katld din tartmalarda Snn ulemnn etkisini reddedip, immdan bakasnn din yorumlar yapamayacan syleyince Snn kad tarafndan yreden kovuldu. Dmaka ulatnda ise buradan Msra giden karayolunun askeri mdahale iin Trk askerlerince kesildiini grnce deniz kys istikametinde ilerleyerek 471/1078de Kahireye ulat.9 Hasan Sabbh, Msrda Halife Mstansr-Billh ile grerek onun nezdinde davette bulunmaya balad.10 Halife onu her ne kadar saygn bir kii olarak kabul etmise de yetkinliinin ve yeteneklerinin de farkndayd. Bu konuda nlem almak iin Hasan Sabbh kendinden de uzak tutmutu.11 Hasan Sabbh ksa sre sonra Msrda siyas kargaann ortasnda kald. bnl-Esrin belirttiine gre halifeye: Senden sonra kim imam olacak? diye sormu halife de olu Nizr gsterince Hasan Sabbh halifenin dier olu Mstalye kar Nizrn tarafn tutmaya

Cveyn, a.g.e., s. 535; Kafesolu, Sultan Melikah Devri, s. 129; aatay-ubuku, slm Mezhepleri Tarihi, C. I, s. 70. 7 smil hareketinin badsi Abdlmelik Attn faaliyet gsterdii sahalar bata Kirman ve Azerbaycan civardr. Horasan, Khistan, Irak evresindeki etkisi kesin olarak bilinmemekle birlikte Seluklu mparatorluunun birok blgesinde smil etkinliklerini canlandrmtr. Bkz. Daftary, smaililer, s. 474. Hayat hakknda bilgi iin bkz. Bernard Lewis, Ibn Attash, EI, C. III, London, 1971, p. 725. 8 Hayat ve faaliyetleri hakknda bilgi iin bkz. Abdlkerim zaydn, Mstansr-Billh el-Ftm, DA, C. XXXII, s. 119-121. 9 Hodgson, The Order of Assassins, p. 46. 10 Kafesolu, Sultan Melikah Devri, s. 129; Arif Tamir, Tarihul-smilyye, C. IV, London, Riyazr-Reis lil-Ktb ven-Ner, 1991, s. 11-12; zaydn, Hasan Sabbh, s. 347. 11 Dozy, a.g.e., s. 249.

16

balamtr; ancak i ekimeler artnca Mstal taraftarlarnca zarar grmemek iin Msr terk etmek zorunda kalm ve Fasa yelken aan bir gemiye bindirilmitir.12 Gemi denize aldktan ksa bir sre sonra iddetli bir frtnaya yakalanmt. Herkes korku ve tela iindeyken Hasan Sabbh sakin bir tavrla frtnay izlemi, bylesine sakin olabilmesinin nedenini soran birine: Bana hibir ey olmayacana dair Mevlamz sz verdi yantn vermiti. Birka dakika sonra frtnann dinmesi zerine gemide bulunanlar Hasan Sabbhn mridi olmulard.13 Hasan Sabbh, geminin Suriyeye doru srklenmesiyle Halebe, oradan da Badad ve Hzistan zerinden sfahna ulat. Seluklu iktidarnn etkisinin, gl olarak hissedildii Orta ve Bat ran ehirlerinde Btnlii yaymaya alan Hasan Sabbh, Deylem dliine atanarak bir sre sonra rann kuzeyindeki Gln, Mzendern ve zellikle dalk Deylem blgesine yneldi. Bu blge hem Seluklu etkisinden uzakta kalyordu hem de halk i arlklyd. Hasan Sabbh zellikle Dmgn taraflarndan kendisine pek ok taraftar buldu. Artk etrafa dlerini gnderiyor halktan cahil, san solunu ayrt edemeyen kimselere kendini zahit biri olarak tantyor, onlara yalanlar anlatyordu.14 Onun ok gemeden halkn zayf ve gszlerini doru yoldan saptracan syleyen Nizml-Mlk yakalanmas iin Rey Reisi Eb Mslime emir verdi.15 Bylelikle daha Alamut Kalesini ele geirmesinden ok nce Nizml-Mlk yaklaan tehlikeyi fark etmi; ancak ald nlemler yetersiz kalmtr. Bu srada Hasan Sabbh, sfahnda gizlice Reis Ebul-Fazln evinde saklanmt. Ebul-Fazl, kendisine hrmet gsterip sk sk sohbet ederken Reise: Kendime iki taraftar bulsam, bu memleketin altn stne getiririm dedii kaynaklarda gemektedir. Bu szler zerine Hasan Sabbhn ruhi bunalm geirdiini hatta akln kardn dnen Reis gizlice bildii tedavi yntemleriyle
bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 261; Dozy, a.g.e., s. 249-250; Ate, Gazzlnin Btnliin Belini Kran Delilleri, s. 25. 13 Dozy, a.g.e., s. 250. 14 bn Kesr, el-Bidye ven-nihye, ev. Mehmet Keskin, Byk slm Tarihi, C. XII, stanbul, ar Yaynlar, 1995, s. 310; aatay-ubuku, slm Mezhepleri Tarihi, C. I, s. 71. 15 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 260-261; Cveyn, a.g.e., s. 537.
12

17

onu iyiletirmek zere harekete geti. Bu tr hastalklara iyi gelen erbetler, dima glendirici yiyecekler hazrlayp nne getirince Hasan Sabbh, Ebul-Fazln niyetini anlayarak sfahndan ayrlmay tercih etmi ve artk kalc bir ekilde yerleecei yeni bir merkez aramaya balamtr.16 Ancak Cveyn, Ebul-Fazl ile Hasan Sabbh arasnda geen hadisenin bu ekilde son bulmadn anlatmtr. Yllar sonra Reis Ebul-Fazl bir frsatn bulup Alamuta gelerek Hasan Sabbha inananlar arasna katlm; bir gn Hasan Sabbh, ona dnerek: Kimin akln kard belli oldu mu? Gryorsun ki iki uygun dost buldum ve dediklerimi yaptm deyince Ebul-Fazl, Hasann ayaklarna kapanarak ondan af dilemitir.17

B- Hasan Sabbhn Alamut Kalesini Ele Geirii

Hem davetini geni kitlelere yaymak hem de Nizml-Mlkn adamlarnca yakalanmamak iin gvenli msthkem bir mevk kurmak isteyen Hasan Sabbh bunun iin Kazvnin kuzeydousunda Rdbr vadisi yannda Elbruz dalar zerinde kurulmu olan Alamut Kalesine18 yerlemeyi uygun grd. Rivayete gre kale Deylem krallarndan biri tarafndan ina edilmiti. Kral ava ok dknd. Ava kt bir gn kartallarndan birini salverip peinden gitmi kartaln bir kayala konduunu grmt. Kral bu kayalk alan msthkem bir mevzi olarak kabul ederek derhal buraya bir kale ina edilmesini emretmiti.19 Daha sonra da kale aluh amut kelimelerinin birleimi olan kartal yuvas, kartal eitimi manasndaki Alamut adn almtr.20 Kaleyi Sultan Melikah dneminde Alevi- Mehd isimli bir reis ynetmekteydi. Alamuttan bazlar Btnlie meyledince kale reisi hepsini
Cveyn, a.g.e., s. 542-543; Kazvn, a.g.e., s. 517; Devletah, a.g.e., s. 197; Dozy, a.g.e., s. 248249. 17 Cveyn, a.g.e., s. 543. 18 Alamut Kalesi hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Zeki V. Togan, Alamut, A, C. I, s. 289; Abdlkerim zaydn Alamut, DA, C. II, s. 336-337. 19 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 260; Lewis, Haler, s. 63-64; Elbruz dalarnn merkezinde fevkalade korunakl gayet sarp bir mevkde bulunan ve d-i kebir diye bilinen kale Taberistan hkimi Hasan b. Zeyd tarafndan 246/860da ina edilmitir. Bkz. Ebzziy Mehmed Tevfik, Hasan Bin Sabbh, stanbul, Matbaa-i Ebzziy, 1300, s. 9; Kafesolu, Sultan Melikah Devri, s. 132. 20 Cveyn, a.g.e., s. 537; Kazvn, a.g.e., s. 518.
16

18

uzaklatrarak kalenin Sultan Melikaha ait olduunu duyurmutu. Dardan hcumla alnmas hemen hemen imknsz olan kaleye Hasan Sabbh, 6 Recep 483/4 Eyll 1090 aramba gn gizlice sokuldu. Gerek kimliini saklayarak kalede yaamaya balad. Ksa sre sonra Alevi- Mehd Hasan Sabbhn kim olduunu renince kaleden ayrlmak zorunda kald21 ve bylelikle Alamutta Hasan Sabbhn liderliinde Btn hkimiyeti balad. Bununla beraber Alevi- Mehdnin kalenin bedeli olarak 3000 dinar altn alarak kaleden ayrld da rivayet edilir.22 Hasan Sabbh kaleyi ele geirir geirmez buray merkezi bir s haline getirmek iin gerekenleri yapmaya balad. Kalenin ambarlarn ve su kaynaklarn geniletti, duvarlarn glendirdi. Yalnzca kaleyle ilgilenmekle kalmayp Alamut vadisinde de sulama sistemini mkemmelletirip tarmsal retimi arttrd. Vadiye aalar diktirdi.23 Hasan Sabbh Alamutta yaad yaklak 35 sene zarfnda sadece iki kere oturduu evin bahesine km onun dnda tm vaktini evinde geirmitir.24 Alamutta koyu sofu bir dzen ierisinde hataya yer vermeyen sert kanunlar koymu ve titizlikle uygulamtr. rnein Alamutta Hasan Sabbhn bata bulunduu dnemde hi kimse aktan arap imemi hatta arap kpnn yanna bile yanamam, mzikle, elenceyle ilgilenmemiti. Olu Muhammed bile arap imekle suland iin emri zerine derhal ldrlmt.25

Cveyn, a.g.e., s. 537-538; Ocak, a.g.e., s. 218-219. bn sfendiyr, Trh-i Taberistn, ng. ev. Edward G. Browne, An Abridged Translation of History of Tabaristn, Leiden, 1905, s. 240; Cveyn, a.g.e., s. 537-538; Kazvn, a.g.e., s. 519; Ebul-Fid, el-Muhtasar f ahbril-beer, yay. Edib Arif ez-Zeyyin, C. IV, Beyrut, 1956-1961, s. 200; Hodgson, The Order of Assassins, pp. 49-50; ayn yazar, The Ismaili State, The Cambridge History of Iran, ed. by. J. A. Boyle, vol. V, Cambridge, Cambridge University Press, 1968, p. 430; Nasrullah Felsefi, Erbau Resil tarihyye min selseti riclin kibr, ed-Dirsetl-Edebiyye, C. VII/3-4, Beyrut, 1965, s. 279-280; Daftary, smaililer, s. 479; bnl-Esr, (a.g.e. C. X, s. 261) Hasan Sabbhn iini salama balaynca kale reisinin yanna gidip: Bu kaleyi terk et dediini Alevnin aka yaptn sanarak gldn ve bunun zerine Dmgna srldn, Hasan Sabbhn da parasn verip kaleyi ele geirdiini belirtmitir. 23 Daftary, smaililer, s. 480. 24 Cveyn, a.g.e., s. 540; E. Tevfik, a.g.e., s. 29; Lewis, Haler, s. 65; Daftary, smaililer, s. 513. 25 Cveyn, a.g.e., s. 545.
22

21

19

C- Hasan Sabbhn Yeni Daveti (ed-davetl-cedde) ve Kurduu Fed Tekilat

Ftm Halifesi Mstansr-Billhn byk olu Nizrn ve soyunun immetini savunan Hasan Sabbh, Ftmlerin, btn anlaynn doktrin, tekilat yaps, propaganda usullerinde bir takm deiiklikler yaparak ed-davetl-cedde (yeni davet, yeni propaganda) ad verilen Nizar smil/Btnlik hareketine nclk etmitir. Bu davet ile Hasan Sabbh Btnlie yeni bir kimlik kazandrm, bu kimlik dorultusunda Btnlii daha ok siyas bir dzene dntrmtr. Hasan Sabbh ilk Nizarlerin tlim retisini, mezhebe getirdii yenilikleri, karsndakini ikna eden delillerini el-Fussul-Erbaa adn verdii bir risalede toplam ve buradaki bilgiler ehristnnin Farsadan tercmeleriyle gnmze ulamtr.26 Birinci blm Allahn nasl bilinecei meselesidir. Bu meselenin aklanmas iin ncelikle u iki hususun ortaya konmas gerekir. Allah, ya bir reticinin retmesine muhta olarak deil sadece akl ve dnceyle bilinecek; ya da akl ve dnce ile deil bir reticiyle bilinecektir. Birinci gr kabul edilirse bakasnn akln ve dncesini inkr etme yetkisi bulunmamaktadr: Eer inkr edilirse bu retme (tlim) anlamna gelir nk inkr da bir tlimdir. nkr edenin bakasna ihtiya duyduuna delil tekil etmektedir. nsan bir gr beyan ederse yine iki durum kanlmazdr. Bu gr ya kiinin kendisine aittir ya da kii bakasna ait bir gr dile getirmitir.27 kinci faslda: Bir reticiye ihtiya sabit olunca, mutlak olarak her retici uygun mudur, yoksa bir sadk reticiye mi ihtiya vardr? hususu tartlr. Eer her retici uygun olur derse, o kimsenin hasm olan reticiyi inkr ciz olmaz. Eer inkr ederse yetkili ve gvenilir (sadk), hata ve yanl yapmas mmkn olmayan bir

el-Fussul-Erbaa hakknda bilgi iin bkz. ehristn, a.g.e., s. 196-198; Hodgson, The Order of Assassins, p. 50; Ate, Gazzlnin Btnliin Belini Kran Delilleri, s. 25-26; Daftary, smililer, s. 516. 27 Cveyn, a.g.e., s. 538.

26

20

reticiyi kabullenecei ortaya kar.28 Hasan Sabbh bylelikle, Allah bilmenin, din gerekleri renmenin akl ve dnce ile deil ancak bir reticiyle olabileceini belirterek mezhebin eitim ve retime alan btn kaplarn kapamtr.29 nc faslda tartlan ise: Sadk bir reticiye olan ihtiya kesinleince retici tannp, stnln ortaya koyunca renmek mi gereklidir yoksa doruluunu tespit etmeksizin her reticiden renmek mi gerekir? hususudur. Bir yola koyulurken kiiye nce arkada sonra yol gerekir. Btn bunlar neticesinde insanlarn iki frka olduklar anlalr. lki, Allahn bilinmesinde sadk bir reticiye muhta olanlardr ki o retici bilindikten sonra ondan ilim renilmesi gerekir. kincisi ise Allahn herhangi bir lim vastasyla bilinebileceini syleyenlerdir ve bunlar drdnc fasl oluturmaktadr. Bylelikle reticinin yani Masum mmn kendinden baka bir kanta ihtiyac olmadn, bizzat varlyla, insanlarn akl yrtme yoluyla farkna vardklar ihtiyalarn doyurmakta yeterli olaca vurgulanmtr. lemde hak ve batln bulunduuna da temas ederek, hakkn alametinin birlik (vahdet), batln alametinin ise okluk (kesret) olduunu, insanlarn sadece kendi akllar ve dnceleri ile hareket ederlerse ayr ayr sonulara vararak oklua deceklerini ancak Masm mmn retmesine bavurulduunda birliin salanacan, retmenin (tlim) cemaatle beraber olduunu, cemaatin de imamla birlikte bulunduunu ifade etmitir.30 Hasan Sabbh, Kuran ve hadislerin zahirlerinin kymeti olmadn savunarak tevil yoluyla Kuran ayetlerini Nizarlerin siyas grlerine uygun olarak yorumlamaya ve fikirlerini yaymaya balad. Hasan Sabbh Nizar daveti tekiltnda, Byk stad, eyhl-Cebel (dan eyhi), Reisd-Dave (davet reisi), Mevlana, Efendimiz, Seyyidn gibi nvanlar kullanarak, dleri tayin ediyor, kendine zg kurallarn koyup bunlarn uygulanmasn salyordu.31 Ona yardmc olarak Hseyin
ehristn, a.g.e., s. 196. Cveyn, a.g.e., s. 538. 30 ehristn, a.g.e., s. 197. 31 Dozy, a.g.e., s. 251; H. brahim Hasan, Siyas-Din-Kltrel-Sosyal slm Tarihi, C. IV, 3. bsk., stanbul, Kayhan Yaynlar, 1992, s. 330.
29 28

21

Kin, Eb Tahir gibi ok gvendii byk dleri ve bunlardan aldklar emirleri uygulayan dleri bulunmaktayd. Hasan Sabbh, d olacak kiinin, halk kandrarak kendi mezheplerine ekebilmesi iin ok kurnaz ve zeki olmasn art komutu. D, insanlar kolayca inanlarndan pheye drebilmeli ve onlara istedii fikri kabul ettirebilmeliydi.32 Btnlik tekiltn dlerden sonra imama bal refikler (dostlar) ve fedler33 oluturmaktayd. Fedler; sivil ve devlet erkn kiileri tehdit etmek ya da hanerle gerekletirdikleri suikast sonucu ortadan kaldrmakta kullandklar, kk yatan itibaren eitim alan, mezhepleri uruna aldklar her emri yerine getirmeye hazr genlerdir. Bu genlerden sonra da mezhebi koruyan dier davet mensuplar ve davete katlan halk Nizar Btn tekiltn oluturmaktayd. Hasan Sabbh fedlerin hanerle suikast ilemesini Btnliin ayrlmaz bir paras haline getirmitir. Hatta Batllar assassins/katiller kelimesini fedlere gnderme yaparak kullanmlardr.34 Ancak Seluklu dzenini ykmak istedikleri halde hanerle uyguladklar suikast giriimlerinde dorudan Seluklu hanedanna yneldiklerini sylemek mmkn deildir. nk Btnlerin hanerle gerekletirecekleri bu tr bir eylem tm Seluklu halknn tepkisini ekebilirdi.35 Rivayetlere gre; seilen cahil fedlere Hasan Sabbh ha ektirerek zihinlerini bulandryor, sonra da Ehl-i Beyt mensuplarnn mruz kald zulmleri anlatp ilerini intikam hisleriyle doldurarak, onlar Nizr-smil36 imm urunda canlarn feda etmeye artlandryordu.37 Cennette kendilerini bekleyen mutluluun bir rneini nceden tatmalar iin ektikleri hale uyuturulduklar iin Btnlere

Hasan, a.g.e., C. IV, s. 331. Ayrntl bilgi iin bkz. Tahsin Yazc, Fid, DA, C. XIII, s. 53. 34 Dozy, a.g.e., s. 251; Kprl, a.g.e., s. 188-189; M. erefeddin, Fatmler ve Hasan Sabbh, DFM, C. I/4, stanbul, 1926, s. 34; Ocak, a.g.e., s. 227; Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, ev. Yldz Moran, 3. bsk., stanbul, E Yaynlar, 1994, s. 62; zaydn, Hasan Sabbh, s. 348; Assassins szc Hallar ldren manasnda da kullanlmtr. Bkz. Bernard Lewis, Ortadou, ev. Selen Y. Klay, Ankara, Arkada Yaynlar, 2005, s. 105. 35 Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, s. 209; Ocak, a.g.e., s. 225. 36 Geni bilgi iin bkz. Mustafa z, Nizriyye, DA, C. XXXIII, s. 200-201. 37 Yazc, Fid, s. 53.
33

32

22

Han, Hayye de denilmekteydi.38 Bal, ceviz, haten oluan zel karmdan yedirilen ya da iirilen fedler kendilerinden geerek hayallere dalarlar, eitli gzellikler iersinde bir sre tutulduktan sonra din vazife olarak verilen suikastlerini gerekletirirlerse bu cennet bahelerinde en gzel ekilde arlanacaklarna inandrlrlard.39 Marco Polonun aktardklarna gre: eyh, ok byk iki dan arasndaki grkemli bir vadide oturuyordu. Hi grlmemi genilikte ve gzellikte bir bahe yaptrmt. Burada dnyann tm iek ve meyvelerinden, bitkilerinden ve bulabildii aalardan bolca vard. Hi kimsenin grmedii kadar gzel evler ve saraylarda dnyann en gzel hanmlar ve gen kzlar yayordu. Bunlar her trl enstrman almay, ahenkle ark sylemeyi gayet iyi biliyorlard. eyh, adamlarna bu bahenin cennet olduunu anlatyordu. eyh, bu dan sakinlerinin, on iki ile yirmi ya arasndaki tm olan ocuklarn yaknnda, saraynda tutuyordu; Kimi zaman kendisine sava aan ya da dman olan bir beyi ortadan kaldrmay dilediinde, bu genlerden bazlarn gizli cennete koyuyor, onlara iecek iki veriyor ve onlar da ier imez hemen uyuklamaya balyorlard. Baheye tanan genler uyanp da kendilerini bu kadar harikulade bir yerde bulduklarnda eyhin her istediini yapmaya hazr hale geliyorlard. eyh, cennette bulunmu olan gen delikanllardan ounu, civar blgelerde ok uzak olmayan bir mesafeye gnderir ve onlardan tarif ettii falanca adam ldrmelerini isterdi. Bunun zerine genler annda giderler ve efendilerinin sylediini yaparlard. Bu iten syrlanlar ya saraya geri dnerler ya da katledilirlerdi. Bazlar suikasti gerekletirdikten sonra yakalanrd ve yakalananlar, ksa sre sonra cennette olacaklarn dnerek lmekten baka bir ey dilemezlerdi.40
Tudelal Benjamin-Ratisbonlu Petachia, Ortaada ki Yahudi Seyyahn Avrupa, Asya ve Afrika Gzlemleri, ev. Nuh Arslanta, stanbul, Kakns Yaynlar, 2001, s. 45; Dozy, a.g.e., s. 252; Cahen, a.g.e., s. 62; Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, s. 210; Ocak, a.g.e., s. 21. 39 aatay-ubuku, slm Mezhepleri Tarihi, C. I, s. 71-72; P. K. Hitti, a.g.e., s. 689-690; Yazc, Fid, s. 53; Flal, a.g.e., s. 149; Ocak, a.g.e., s. 226. 40 Marco Polo, Dnyann Hikaye Edilii: Harikalar Kitab, ev. Ik Ergden, C. I, stanbul, thaki Yaynlar, 2003, s. 118-121. Marco Polo 1271 ylndan sonra yani Nizarlere Hlg tarafndan son verildikten yaklak on be yl sonra seyahatine kmtr. Bu da anlattklarnn doruluundan phe edilmesine yol amtr.
38

23

Dozy ise bu hadiseyi yle nakletmitir: Byk stad veya Byk Daveti fed olarak kabul edilmeyi hak ettii dnlen genci yemee davet eder. Hahan tohum ve yapraklarndan inetir ve ya bunlardan yaplm bir iecei vererek sarho ederdi. Esrarn etkisine giren gen Alamuttaki cennet benzeri baheye gtrlrd. Bahede gl dallarndan ardaklar, inilerle kapl kkler, ipek hallar, gelecein fedsine arap sunan gzel kzlar bulunurdu. Bunlarla kendinden geen gen sonunda akl elinerek cinayet ilemeye hazr hale getirilirdi.41 Fedlerinin kendisine ne kadar bal olduklarn Hasan Sabbh u szleriyle aklamtr: Bunlarn hayat benim iki dudam arasndadr. Her ne vakit azmdan leceksin kelimesi kacak olsa muhatabm o anda kendini ldrmeyi vazife bilir.42 Eylemlerini titizlikle yerine getiren fedler kurbanlarn ortadan kaldrdktan sonra ok nadir olarak yaarlard. nk fedler gerek ran gerek Suriye evresinde iledikleri cinayetlerin tmnde ilerini kolaylatracak ve canlarn kurtarmalarn salayacak hibir eye bavurmamlardr.43 Onlar kurbanlarn tek suikast aletleri olan hanerle zellikle kalabalk iinde ldrmeyi tercih ederler ve kendileri de genellikle hemen yakalanarak ayn yerde ldrlrd. Fedlerin anneleri ocuklarnn iledikleri cinayetten sonra sa-salim eve dnmelerinden byk znt duyar ve onlarn cennete gitmekten mahrum kaldklarna inanrlard. Genellikle Mslman bir devlet adamna Cuma gn le saati camide veya mescitte namaz klan cemaatin gz nnde; bir Hristiyan kontuna ise onlarn kutsal gnleri olan Pazar gn suikast dzenlemeyi tercih ederlerdi.44

Dozy, a.g.e., s. 251-252. E. Tevfik, a.g.e., s. 33. 43 Hodgson, The Order of Assassins, p. 114; Lewis, Haler, s. 182. 44 Hasan, a.g.e., C. V, s. 336; Amin Maalof, Araplarn Gzyle Hal Seferleri, ev. Mehmet Ali Klbay, 2. bsk., stanbul, Telos Yaynlar, 1998, s. 139; Yazc, Fid, s. 153.
42

41

24

Btnler bu ekilde yrttkleri eylemlerine Sultan Melikah dneminden itibaren balayarak gerek Seluklu gerek Hal devlet adamlar arasnda tedirginlie yol aarak toplum dzenini bozmaya almlard. Nizar dleri, halk kendi mezheplerine sokmak iin gizlilik iinde baz btn dncelerini de yaymaya baladlar. Bu davet usullerini u ekilde aklayabiliriz.45 Teferrs: Propagandac kendi inancna davet edecei kimseyi iyi semeli onun psikolojisini anlamaldr. Etki altna alamayaca kiilere Btnyyeden bahsetmemelidir. Hatta dlere: inde k olan evde konumaynz. Yani kelm ilmini ve kyas yollarn bilenlerin yannda hibir eyden bahsetmeyiniz ve orak araziye tohum samaynz eklinde tavsiyeler verilirdi.46 D bu ekilde aldatlabilecek ve saptrlabilecek kimse ile aldatlamayacak olan ayrt edebilmeli, herkese kar ayn metodu kullanmamalyd. Tens: Propagandac mezhebe araca kiiyle nce dostluk kurmal, ona gven vermeli, onlarn holanaca gnl alc szler sylemelidir. ok dindar grnerek etkiledikleri kiiye bir sre sonra benimsedii din inanlarnn yorumunu sorarak onu pheye drmelidir. Tekk: Davet edilmekte olan ahsn sorduu sorulara Bunun bilgisi imamdadr denilerek Kurann zhiri olamayacana inandrlr, d de aklsz kiileri pheye drc sorular sorarak mridin kalbine ulaarak inanlarn sarsar. Talk: Tekk (pheye drme) ile inanc sarslan kii sorularnn cevaplanmas iin bir sre kendi haline braklr. Bu srede o kiinin ruhi durumuna gre yeni tedbirler alnr.

Btnlie davet usulleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Gazzl, Fedihul-Btniyye, s. 13-19; Badd, a.g.e., s. 230-241; aatay-ubuku, slm Mezhepleri Tarihi, C. I, s. 85-88; ubuku, Gazzl ve Btnlik, s. 46-49; Hasan, a.g.e., C. V, s. 332-333; Ate, Btniye, s. 341-342; lhan, Btniyye, s. 193. 46 Ate, Btniye, s. 341.

45

25

Rabt: Rabt (ballk) mridin tevil isteini merakta brakmakla gerekleir. D, mridin samimi olduuna inanrsa srlarn aklayacan syleyerek ona gizlilik yemini ettirir. Tedls: Bu aamada d mezhebin srlarn birdenbire deil yava yava aklamaya balar. Yalanlara bavurarak mezhebi olduundan ok farkl gsterir. Tess: D yapm olduu telkinlerin kiide iyice yerlemesini salar. Btnn gerek mana olduunu ifade ederek delillerini kesinletirmeye alr. Hal: Davete arlan kii Ehl-i Snnet mezhebinden ayrlmaya arlr, ibadetlerin gereksiz olduu konusunda telkin edilir. nsilh: Kii btn telkinlere aldanarak artk tam bir btn olur; namaz, oru gibi din amelleri kaldrlr. bnl-Cevz, bu davet usullerinin u ekilde uygulandn belirtmitir: Bu kimselerin insanlar kandrmak iin birok hileleri vardr. Kandrabilecekleri ahsa bakarlard. Eer zhde meyleden bir tipse ona emanetten, doruluktan ve nefsan arzular terk etmekten bahsederlerdi. Babolua meyleden bir tipse ona ibadetin mantksz olduundan takvann ahmaklk olduundan bahsederlerdi ve asl akllln byle fani bir dnyann zevkine tabi olmak olduunu sylerlerdi. Her mezhebin yannda o mezhebe uygun eyleri sylyorlar, sonra da inand eylerde o kiiyi pheye dryorlard. Onlara ya ahmak adamlar ve ya Mecuslerin ocuklar icabet ediyor, szlerini kabul ediyordu. Daha ok da slm davetinin gelmesi ile atalarnn devleti yklan kimseler kabul ediyorlard. Egemenlie meyleden ve fakir olanlar da madd destekle kandrlp, saptrlyorlard
47

47

bnl-Cevz, Telbs blis, s. 153-154.

26

D- Sultan Melikah Dneminde Btnlerin Ele Geirdii Dier Kaleler

Hasan Sabbh, Seluklulardan ve randaki dier yabanc hkimiyetlerden nefret ediyordu. Seluklu Sultan basit cahil bir Trktr ve Trkler insan deil, demden gelen cinlerdir
48

diyerek Alamutun zaptndan sonra tekiltlanmaya ve

blgedeki dier kaleleri49 de ele geirerek Seluklu etkisini krmaya almtr. bnl-Esre gre Btnlerin ilk ele geirdikleri kale Kin50 Kalesidir. Kalenin valisi de Btn olduu iin Btnler onun yannda toplanp, glenmilerdi. ok gemeden ehrin reisi, adamlar ve Btnler Kirmandan geip Kine doru ilerleyen bir kafileye saldrmlar, bir kii hari kafiledeki ahslarn hepsini ldrmlerdi. Kurtulan kii Kine gidip ve hadiseyi halka anlattnda ehirliler Btnlerle savamak zere yola kmlar fakat onlar yenemeyip teslim olmak zorunda kalmlard.51 Bu olay bnl-Esrin belirttiine gre Nizml-Mlkn ldrlmesinden ncedir ve Btnlerin tehlike samaya, yamalama yapmaya, adam ldrmeye Nizml-Mlkn ldrlmesinden ok daha nce baladklarn da gstermektedir. Hasan Sabbh daha sonra, Sultan Melikahn yakn bir dostuna ait olan Deylem yaknlarndaki Ruznz kalesini 1200 dinara satn ald.52 Onlarn ele geirdikleri bir dier kale Alamutun yaknlarndaki ah-rd nehrinin tesinde Rdbrd. Bu kale daha sonra Btn davetinin nemli merkezlerinden biri oldu.53 Btnlerin ele geirdii yerler arasnda Khistann bir blm de bulunmaktayd. Blge barndrd i potansiyeliyle Hasan Sabbhn ncelikli hedefleri arasndayd. Hasan Sabbh Alamut Kalesini ele geirmesinde de yardmlar
Farhad Daftary, Ismailis in Medieval Muslim Societies, London, I. B. Tauris Publishers, 2005, p. 130. 49 Btnlerin ele geirdii kaleler hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Peter Willey, Eagles Nest: Ismaili Castles in Iran and Syria, London, I. B. Tauris Publishers, 2005. 50 Khistan blgesinde bulunan kale hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Willey, a.g.e., pp. 171-177. 51 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 258; Hasan, a.g.e., C. V, s. 326. 52 bnl-Cevz, el-Muntazam f trhil-mlk vel-mem, C. IX, Haydarabad, 1359, s. 121. 53 Lewis, Haler, s. 65; Ocak, a.g.e., s. 219.
48

27

bulunan d Hseyin Kinyi bu blgede davetini yaymakla grevlendirdi. Blgede Smniler devrinde Horasan emrleri olan Simcrlerin bir ksm yaamaktayd. Simcrlerin soyundan el-Mnevver, halk ve ileri gelenler tarafndan reis kabul edilmiti. ehir valisi olarak atanan bir Seluklu kumandan halka zulm ve eziyet etmeye balayp el-Mnevverin kz kardeini zorla almak isteyince el-Mnevver nclndeki halk Btnlere snmaya balad.54 Blgedeki bir kasabaya yerlemi olan Hseyin Kin bu durumdan en iyi ekilde yararlanarak halkn isyann destekledi bylece ksa srede Khistan ile ona bal Hur, Tabes, Zevzen, Tn, Hsef ve dier nemli yerleim birimleri Btnlerce ele geirilmi oldu.55 Btnlerin 484/1092 ylnda zapt ettii kalelerden biri de Ebher yaknndaki Vesnemkh kalesiydi. Melikahn Emr nere ikta ettii Haldhn Kalesi de yine Btnler tarafndan ele geirildi.56 Hasan Sabbh, Sultan Melikaha ramen bu kalelerin alnmasyla saltanat merkezinin yaknnda siyas bir teekkl oluturmakla kalmam; urunda canlarn feda edebilecek asker bir g de oluturarak servet ve g sahibi olmutur. Alamut merkez olmak zere bykl kkl yaklak elli kadar kale ile hkimiyet sahasn giderek geniletmitir.57

E- Sultan Melikahn Btnlere Bak ve Onlara Kar Ald Tedbirler

bnl-Cevz, Sultan Melikahn balangta Btn fikirlerden etkilendiini belirtmitir. Onun Ebl-Vefa b. Ukaylden aktardklarna gre Sultan Melikaha yakn olan vaiz el-Crcan, Sultann inancnn Btnlikle bozulduunu EblVefaya gizlice sylemiti. Hatt Sultan: Tanr nedir, Tanr diyerek ne demek istiyorsunuz? demeye balamt. Ebl-Vefann Tanrnn varl, ruh ve akl ilikisi ve Btnlerin dncelerinin ne kadar yanl olduu hakkndaki szlerinin
bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 261. bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 261; Cveyn, a.g.e., s. 540; Lewis, Haler, s. 67; Sergey Grigorevi Agacanov, Seluklular, ev. Ekber N. Necef-Ahmet R. Annaberdiyev, stanbul, tken Yaynlar, 2006, s. 183; Daftary, smaililer, s. 481. 56 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 261-262. 57 Abdlkadir Yuval, Seluklular Zamannda Btnlerin Faaliyetleri, Frat niversitesi Dergisi, C. III, sy. 2, Elaz, 1989, s. 292-293.
55 54

28

vaiz Crcan tarafndan kendisine aktarlmasyla, Sultan Melikah duygulanm, onlar lanetleyerek kendisine anlatlanlar sayesinde gerek yzlerinin farkna vardn sylemitir.58 Sultan Melikah daha sonra kendisinden sonra da Byk Seluklu mparatorluunu uzun sre megul eden Btnlik ile mcadeleyi bir devlet politikas haline getirdi. Rdbr ve Alamut blgesinden sorumlu emri Yorunta 1091de Alamut ve civar kaleleri ele geirmek zere grevlendirdi.59 Sultan Melikahn ald bu nlem sadece blgesinin sknetini salamakla grevli ikta sahibi bir emri gndermek olarak deil; baarl bir ekilde Btnlerle mcadele edecek bir kumandan gndermek olarak dnlrse yeterli bir tedbir olmutur nk Emr Yorunta Alamut Kalesini baarl bir ekilde muhasara etmi, Hasan Sabbhn davetini benimseyenleri ldrm, mallarn yamalam, civar kaleleri de takip altna almtr. Emr Yoruntan saldrlar karsnda Alamutta yeterli erzak

biriktirilmediinden ieride bulunan kale halk yiyecek sknts ekmeye balad. lerinden mitsiz bir halde kaleyi birka svariye brakp g etmeye niyetlenenler oldu. Bunun zerine Hasan Sabbh cesaretlendirici szlerle kale halkn sakinletirerek mukavemeti salamaya alt. Halife Mstansrdan kaleyi terk etmemeleri gerektii, imanla savald takdirde yaknda baarya (ikbl) kavuacaklar konusunda emir aldn syledi. Bu yalan kale halkna dayanma gc vererek onlarn insanst bir biimde direnmelerini salad. Hatta bu direniten sonra Alamut Beldetl-kbl adyla anlr oldu.60 Kalenin dmesine ok az kalmken Emr Yoruntan eceliyle aniden lm durumu tamamen Btnlerin lehine evirdi.

bnl-Cevz, el-Muntazam f trhil-mlk vel-mem, ev. Ali Sevim, bnl-Cevz elMuntazam Adl Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler, Makaleler, C. II, Ankara, Berikan Yaynlar, 2005, s. 603-604. 59 Cveyn, a.g.e., s. 540; Kafesolu, Sultan Melikah Devri, s. 133; Ocak, a.g.e., s. 219; Abdlkerim zaydn, Melikah, DA, C. XXIX, s. 56. 60 Cveyn, a.g.e., s. 540; Kafesolu, Sultan Melikah Devri, s. 133; Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, s. 212; aatay-ubuku, slm Mezhepleri Tarihi, C. I, s. 72; zaydn, Hasan Sabbh, s. 347.

58

29

Kaleden muhasarann kaldrlmasyla Seluklu glerinin tm emekleri boa kt ve Hasan Sabbhda Btnlii yayma faaliyetlerini hzlandrd. Emr Yoruntan lmnden sonra Btnlerin faaliyetleri iyice artm, kendilerine katlan yeni taraftarlaryla zellikle Khistan ve Rdbr blgesinde giderek glenmeye balamlard. Sultan Melikah bu defa Khistan tarafndaki kaleleri ele geirmekle megul olan d Hseyin Kinyi yakalamak zere bu blgeye Emr Kolta, Alamutta bulunan Hasan Sabbh yakalamak zere ise Emr Arslanta grevlendirdi. Emr Arslanta komutasndaki Seluklu ordusu Alamuta ulatnda Hasan Sabbhn yannda yalnzca 70 kadar adam bulunuyordu ve kaledeki erzak yetersiz durumdayd. Btnler yaayabilecekleri en az dzeydeki erza tketip Seluklu ordusuna kar koyuyorlard. Arslantan ordusu kaledekileri iyice sktrmt.61 Dihdr Eb Ali Erdistn adl Hasan Sabbhn bir dsi Kazvne yerlemi ve yre halkndan pek ou bu dnin davetine uymutu. Ayn ekilde Talekan, Rey ve baka blgelerden gelen pek ok kii de Kazvne yerleerek smillii benimsemiti.62 Hasan Sabbh son are olarak Dihdr Eb Ali Erdistnden yardm istedi. Dnin toplad 300 kadar smil gerekli erzak ve malzemeyle birlikte Seluklu kuatmasn yararak Alamuta girdiler. Bu gelenlerle glenen ayn zamanda evre halk tarafndan desteklenen Alamuttaki Btnler, bir gece srpriz bir kla Arslantan ordusunu dattlar (aban 485/Eyll-Ekim 1092). Bu bozgun zerine Emr Arslantan askerleri kuatmay kaldrarak ekilmek zoruna kaldlar. Bu gelimeler karsnda Sultan Melikah komutanlarndan Kzl Sar, emrine Horasan blgesinin askerlerini de vererek Btnleri ortadan kaldrmas iin grevlendirdi. Kzl Sar onlara ait kaleleri teker teker zapt etmeye balad Fakat Mmn bd yaknnda Dere kalesini ele geirdii srada Sultann lm haberi her eyi deitirdi. Ayn ekilde Emir Koltata Hseyin Kinye kar muvaffak
61

Cveyn, a.g.e., s. 541; Kazvn, a.g.e., s. 519; Kafesolu, Sultan Melikah Devri, s. 134; aatayubuku, slm Mezhepleri Tarihi, C. I, s. 72-73. 62 Cveyn, a.g.e., s. 541; Kafesolu, Sultan Melikah Devri, s. 134; Daftary, smaililer, s. 481-482.

30

olacakken bu haberi duydu ve iki komutan da kuatmalarna son verip geri ekilmek zorunda kaldlar.63

F- Svede Yaanan Gelimeler ve Sultan Melikah ile Hasan Sabbh Arasnda Geen Mektup Hadisesi
Btnlerin Seluklu topraklarndaki bilgi sahibi olduumuz ilk cinayetleri Alamutun ele geirilmesinden daha nce Svede meydana gelmiti. Btnlerden on sekiz kii bir bayram gn burada toplanarak bayram namaz klmlard. Bunlarn haberini alan ahne de onlar dikkatle izledikten sonra bu ahslar yakalayp hapsetmi haklarnda soruturma yaptktan sonra da serbest brakmt. Bu olay Btnlerin ilk toplantlardr.64 Bu toplant ayn zamanda onlarn giriecei eylemlerin de bir habercisi gibiydi. ok gemeden Btnler, Sveli olup sfahnda ikamet eden bir mezzini kendi mezheplerine davet ettiler. Fakat mezzin bu daveti kabul etmedi. Bunun zerine mezzinin kendilerini ikyet etmesinden korkarak onu ldrdler. Bu olay kaynaklarda dktkleri ilk kan olarak gemektedir. Nizml-Mlk olaydan haberdar olunca sulularn derhal yakalanmasn emretti. Nihayet bu cinayetten Thir adl bir marangoz sorumlu tutularak ldrld ve cenazesi ibret iin sokaklarda halka tehir edildi. Hatta bir sre sonra Btnler, Nizml-Mlkn lm zerine Siz bizden bir marangoz ldrdnz biz de karlnda Nizml-Mlk ldrdk dediler. 65 Svede yaanan bu olaylardan sonra Sultan Melikahn Hasan Sabbha yazd ihtar mektubu ve Hasan Sabbhn cevab gnmze kadar gelmitir.66 bnl-Cevznin belirttiine gre Sultan Melikah, Hasan Sabbh itaate aran,
Cveyn, a.g.e., s. 541; Kazvn, a.g.e., s. 519; Kafesolu, Sultan Melikah Devri, s. 134; Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, stanbul, tken Yaynlar, 2005, s. 317. 64 bnl-Cevz, Telbs blis, s. 158; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 258. 65 bnl-Cevz, el-Muntazam, C. IX, s. 120121; ayn yazar, Telbs blis, s. 158; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 258; Hasan, a.g.e., C. V, s. 326; Hodgson, The Order of Assassins, p. 47. 66 Osman Turan, a.g.e., s. 316.
63

31

kendisine muhalefet etmemesini, lim ve idarecileri ldrme eylemini terk etmesini isteyen bir mektup gndermitir. Hasan Sabbh ise mektubu okuyan elinin huzurunda emrindeki Btn genlerden birine: Kendini ldr demi ve gen haner saplayarak kendini ldrmtr. Bir dier gence de: Kendini at demesiyle gen kendisini kaleden aaya atmtr. Hasan Sabbhn daha sonra eliye dnerek: Bu grdklerini Sultana anlat, benim bir emrimle derhal cann vermeye hazr 20.000 kii var demesi zerine eli aknlkla oradan ayrlmtr.67 bn Kesr de olay benzer ekilde anlatm, Sultan Melikahn mektuplarla beraber limlerin fetvlarn da gnderdiini Hasan Sabbhn Sultann gnderdii mektubu elilerin huzurunda okuyunca evresinde bulunan genlerden birine: Kendini ldr dediini ve gencin ba alp grtlan keserek ldn bir bakasna da: Kendini uraya at der demez gencin kalenin tepesinden aa atlayarak parampara olduunu ve bunun zerine Hasan Sabbhn Sultann elisine: te cevabm budur dediini belirtmitir.68 Snrl sayda kaynakta geen Sultan Melikah ile Hasan Sabbh arasnda yazlan mektuplardan M. erefeddinin tercmesinde Sultan Melikah, Hasan Sabbha yeni bir din kurduunu, baz cahil halk kendi tarafna ekerek isyan ettirdiini, slm halifelerine ve Abbaslere dil uzattn syleyerek slmiyete dnmesini, bu faaliyetlerinden vazgemezse zerine ordularn gndererek kalesini yerle bir edeceini sylemitir. Hasan Sabbh da gayet hrmetkr ve saygl ifadelerle balad mektubunda Mslman olduunu ancak gerek halife olarak Ftm halifesini kabul edip bal bulunduunu syleyerek Abbas halifesini kabul edemeyeceini belirtmitir. Abbasler ona gre Hz. Muhammedin neslinden gelenlere ve slm dinine kar su ilemilerdir. Mektubunda Nizml-Mlk ile gemite yaad sorunlardan da bahsetmi ve Sultandan kendisi ile ilgili meselelerde Nizml-Mlke danmamasn istemitir.69 Dier iki mektupta da verilen bilgiler M. erefeddin verdikleriyle hemen hemen ayndr. zellikle Murtaza
67 68

bnl-Cevz, el-Muntazam, C. IX, s. 121. bn Kesr, a.g.e., C. XII, s. 310. 69 M. erefeddn, Ftmler ve Hasan Sabbh, s. 23; Kurpalidis, a.g.e., s. 156.

32

Ravendnin yaymlad mektupta Hasan Sabbh, Sultana vg dolu szler yazm ve Nizml-Mlk ile aralarnda dmanlk bulunduunu aksine Sultana kar hibir dmanlnn olmadn zellikle vurgulamtr.70

G- Nizml-Mlkn ldrlmesi
Nizml-Mlk, Hasan Sabbh ve onun takipilerine hem smil olmalar, hem de canndan ok bal olduu Seluklu varlna kar ciddi bir tehlike oluturduklar iin kin duyuyordu. Hasan Sabbh ise Nizml-Mlk nezdinde itibar kazanarak kendisini Sultan Melikaha bile takdim ettirmi;71 ancak gzden dmesinin etkisini unutmayarak, kendisiyle her frsatta mcadeleye hazr olan ve bu amala askeri hazrlklar yapan veziri ortadan kaldrmaya karar vermiti. Bunun iin Deylemli Eb Thir-i Errn adl bir ocuu grevlendirdi. Nizml-Mlk, 10 Ramazan 485/14 Ekim 1092 gecesi Nihvend blgesine yakn bir kye vard. Hatta: bu yer Hz. mer dneminde sahabeden bir grubun ldrld yerdir dedi.72 Cveyn burann Bstn ile Kengaver yolunun ortasnda Sehne (Suhne) denilen bir ky olduunu belirtmitir.73 Burada suf klna giren Eb Thir-i Errn haremine gitmekte olan Nizml-Mlke arzuhlini takdim etmek istedi. Vezir, kd almak iin elini uzatt srada hanerini saplayarak Nizml-Mlk ldrd.74 Btn gen kamak istediyse de Nizml-Mlkn adamlarnca yakalanarak ldrld.
Murtaza Ravend, Sergzet-i Hasan Sabbh, Trih ctim-i ran, C. IX, Sweden, 1997, s. 196203. 71 E. Tevfik, a.g.e., s. 4-5. 72 bnl-Cevz, el-Muntazam, Makaleler, C. II, s. 592-593. 73 Cveyn, a.g.e., s. 542. 74 bnl-Kalnis, Zeyl Trhi Dmak, yay. H. F. Amedroz, Beyrut, 1908, s. 121; Azm, TrhulAzm, yay. ve ev. Ali Sevim, Azim Tarihi: Seluklularla lgili Blmler, Ankara, TTK., 1988, s. 28; bnl-Cevz, el-Muntazam, C. IX, s. 61; Ravend, Rhats-Sudr ve Ayets-Srr: Gnllerin Rahat ve Sevin Almeti, ev. Ahmed Ate, C. I, 2. bsk., Ankara, TTK., 1999, s. 132; bn sfendiyr, a.g.e., s. 240; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 176-177; Cveyn, a.g.e., s. 542; Ebul-Fid, a.g.e., C. IV, s. 114; Yezd, el-Urada fil-Hikyetis-Selukiyye, ev. M. erefeddin Yaltkaya, Milli Tetebbular Mecmuas, C. II, sy. 4, stanbul, 1331/1915, s. 245; Kazvn, a.g.e., s. 519; bn Kesr, a.g.e., C. XII, s. 277-281; Ahmed b. Mahmd, Seluk-Nme, haz. Erdoan Meril, C. II, stanbul, Tercman Yaynlar, 1977, s. 13; Mneccimba, Cmiud-Dvel: Seluklular Tarihi Horasan, Irak, Kirman ve Suriye Seluklular, yay. Ali ngl, C. I, zmir, Akademi Kitabevi, 2000, s. 61; Hodgson, The Order of Assassins, p. 75; Kafesolu, Sultan Melikah Devri, s. 203; Hasan, a.g.e., C. V, s. 44; Agacanov, Seluklular, s. 181-182; Carole Hillenbrand, 1092: A Murderous Year, The Arabist Budapest Studies In Arabic, Vol. 15-16, part. II, Budapest, 1995, p. 283; zaydn, Nizmlmlk, s. 195.
70

33

Sadreddn Hseynnin aktardklarna gre ise: Nizml-Mlk, Alamut Kalesinin etrafn askerlerle kuatarak yollar kesti. Bunun zerine kaleden iki adam kt. Fakat bunlarn atlarnn nal izlerinin ters olmas kale etrafna gitmi olduklarn gsteriyordu. Nizml-Mlk de bu srada hamamdan km, mahfede oturup yemek yiyordu. Bu iki adamdan biri urad hakszl ikyet etmek isteyen biri klnda vezirin sofrasna yaklaarak onu bayla ldrd. Kaarken aya adrn ipine taklp yere dmesi zerine Nizml-Mlkn adamlarnca derhal yakalanarak ldrld.75 Nizml-Mlkn lm ile ilgili kaynaklardaki ortak gr ldren kiinin Deylemli Btn bir gen olmasdr. Ancak azmettirenler hakknda farkl grler bulunmaktadr. Nizml-Mlke dmanlk besleyenlerden birisi Sultan Melikahn ei Terken Hatundu. Terken Hatun, olu Mahmudu veliaht tayin ettirmek istiyordu. Ancak Sultan Melikahn Zbeyde Hatundan olan olu Berkyaruk, oullarndan en byyd ve Nizml-Mlk tarafndan da destek grmekteydi. Nizml-Mlk Sultan Melikah bu konuda ikna etmeye alrken Terken Hatunda kendi olunu sultan yapmak iin Tcl-Mlkle ittifak yapmay uygun grmt.76 Tcl-Mlk Sultan Melikahn nezdinde itibar kazanarak Nizml-Mlke muhalefet etmeye balamt. Onun kurduu dzeni ykmak iin Terken Hatunla birlik olarak Sultan Melikah devaml olarak Nizam- Mlkn kusurlaryla doldurmaktayd. Sultan bu szlerin tesirinde kalarak Nizml-Mlke: Aka benim ynetimimi paylayorsun, oullarna valilikler, tmarlar veriyorsun, neyi ynetmek istiyorsan, bana danmadan onu yapyorsun. Sanki sen devlette benim erikimsin! ster misin, nnden vezirlik hokkasnn kaldrlmasn emredeyim ve halk senin tahakkmnden kurtaraym! eklinde bir mesaj yollad. NizmlMlkn ise: Sultan benim mlkte erik ve devlette ortak olduumu bugn m biliyor, benim hokkamla onun tac birbirine baldr eklindeki cevabna,
Sadreddin Hseyn, Ahbrd-Devletis-Selcukiyye, ev. Necati Lugal, 2. bsk., Ankara, TTK., 1999, s. 45. 76 Ravend, a.g.e., C. I, s. 131-132; Redddin Fazlullh, Cmiut-tevrh, ng. ev. Kenneth Allin Luther, The History of Seljuq Turks From the Jmi al-tawrkh: an Ilkhanid Adaptation of the Seljq-nma of Zahr al-Dn Nshpr, Curzon, 2001, s. 61; Kazvn, a.g.e., s. 97; Kafesolu, Sultan Melikah Devri, s. 200-202.
75

34

anlatclarn sslemeler de eklemesiyle Sultann gazab ve fkesi artm NizmlMlk, Tcl-Mlkn ellerine brakmt. O da Sultann haberi olmadan gizlice Btnlerle anlam ve vezir Nihvend yaknlarnda hanerlenerek ldrlmt.77 Kaynaklarda Sultan Melikahn yaral veziri adrnda ziyaret ettii srada vezirin ona: Ey Sultanm, mrnden ok az bir zaman kala bana byle yaplmasn emretmeseydin demesi zerine Sultann da byle bir emri vermediine dair yemin ederek vezire: Ben sana bunu nasl rev grebilirim, sen babam yerindesin ve devletimin bereketisin dedii gemektedir. Bunun zerine vezirin ldrlme iinden Tcl-Mlk sorumlu tutularak Nizml-Mlke bal Nizmiye askerleri tarafndan ldrlmtr.78 Nizml-Mlkn lm zerinden ok gemeden 16 evval 485/19 Kasm 1092de Sultan Melikah da vefat etti. Kaynaklarda Sultan Melikahn av etinden zehirlendii gibi Halife Mukted Biemrillh, Terken Hatun veya Nizml-Mlkn adamlar tarafndan ldrld de rivayet edilir.79

Ravend, a.g.e., C. I, s. 131-132; Bndr, a.g.e., s. 62-64; Redddin, a.g.e., s. 61-62; Yezd, a.g.e., s. 245. 78 bnl-Cevz, el-Muntazam, C. IX, s. 63; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 186; Bndr, a.g.e., s. 63-64; bnl-Adm, Buye, s. 72-73. 79 Sultan Melikahn lm hakkndaki farkl grler iin bkz. Hillenbrand, a.g.m., pp. 290-291; Kafesolu, Sultan Melikah Devri, s. 208-210.

77

35

III. BLM SULTAN BERKYARUK DNEMNDE BTINLER LE YAPILAN MCADELELER A-Sultan Berkyarukun Saltanatnn lk Yllarnda Btnlerin Faaliyetleri 1- Btnlerin Giderek iddetlenen Eylemleri
Sultan Melikahn lmnden sonra olu Mahmudun Sultan ilan edilmesi zerine Nizml-Mlkn adamlar Melikahn dier olu Berkyaruk etrafnda toplanarak onu Sultan ilan etmilerdi. Sultan Berkyarukun saltanatnn banda kardeleri, amcas Tutu ve Terken Hatun ile giritii hkimiyet mcadelesi sonucu ortaya kan otorite boluundan ise Btnler yararlanmasn bilmiler ve saylarn oaltp kuvvetlerini arttrarak varlklarn srdrmlerdir. Btnler zellikle sfahnda faaliyetlerini giderek arttrmlard. yle ki insanlar ikindi vaktinden sonra evlerinden kamaz olmutu. kindiden sonra eve gelmeyenlerden de mitlerini kesiyorlard. 486/1093te sfahn, Btn bir iftin yardm isteme bahanesiyle kandrdklar insanlar, ok byk ikencelerle lme terk ettikleri haberiyle alkaland. nsanlar eve gelip yerde duran kilimi kaldrdklarnda kuyu iine atlm elliye yakn ceset bulmular ve bu ift ve onlara ballklarndan phelendikleri kiileri evle beraber atee vermilerdi.1 Redddin bu olay u ekilde aktarmtr: Dar bir sokan giriinde bulunan kr bir adam: Allahm bu kr adam ellerinden tutup kapsnn nne getiren her kimse, onu bala eklinde dua ediyordu. Bu dar sokak sanki bir lm yoluymu
bnl-Cevz, el-Muntazam, C. IX, s. 120-121; ayn yazar, Telbs blis, s. 158; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 259; Hodgson, The Order of Assassins, p. 78; ayn yazar, The Ismaili State, pp. 442-443.
1

36

gibi uzun ve karanlkt ve adamn evi bu sokan sonunda bulunmaktayd. Bu evin giriine bir kuyu kazmlar ve yardm eden Mslmanlar bu kuyudan aa atyorlard. Hatta kuyunun altnda geiler, yeralt odalar ve zel odalar bulunmaktayd. Alt ay boyunca bu byle srd ve yals genci ehrin pek ok insan ortadan kayboldu. Bir gn, yal bir kadn, evden bir ey almaya alana dek hi kimse bu srr aa karamad. Kadn, ackl inlemelerin sesini duyunca, evdekiler kadnn, yaptklarn anlamasndan korktular. Onu, ekmek verecekleri bahanesiyle eve ardlar. Kadn korktu ve kat. Sokakta bulunan bir grup insana: Bir evden gizemli bir yaknma sesi duydum ve birka kii beni eytanlatrmaya alt demesi zerine ehirde kaybettii yaknlarn arayan byk bir kalabalk evin kapsna geldi. Kuyuda kimisi l, bazlar ivilerle duvara asl, bazlar zar zor nefes alabilen 300400 civarnda insan buldular ve adam, karsn, onlara yardm edenleri evle beraber derhal yaktlar.2 bnl-Esrde bu olay benzer ekilde anlatarak, fi fakihi Ebl-Ksm Mesd b. Muhammed el-Hucend nderliindeki sfhan halknn Btnlerden intikam almak iin kollar svadn, onlara ukur kazdrp iine ate yaktrdn, halkn Btnleri getirip bu atein iine attklarn belirtmitir. Halk ayrca bu ate ukurlarnn bana bir adam grevlendirip ona Mlik adn vermi, bylece pek ok Btn ldrlmt.3 Btnlerin her geen gn eylemlerini iddetle arttrmas Seluklu halk arasnda o kadar byk korkuya yol amt ki ileri gelen devlet adamlar kendilerince nlemler almaya baladlar. Devaml olarak hayatlarn kaybetme korkusu yaayan yneticiler ve emrler elbiselerinin altna zrh giymeden sokaa kamaz olmulard.4

Ravend, a.g.e., C. I, s. 153-154; Redddin, a.g.e., s. 75; Kazvn, a.g.e., s. 455-456. Bu eserlerde olaydan Sultan Muhammed Tapar devrindeki hadiseler aktarlrken bahsedilmitir. 3 bnl-Esr, (a.g.e., C. X, s. 259) ise ayn olay 1093 ylnda geen hadiseler arasnda gstermitir. 4 Abdlkerim zaydn, Sultan Berkyaruk Devri Seluklu Tarihi (h. 485-498/m. 1092-1104), stanbul, .. Edb. Fak. Yaynlar, 2001, s. 86; Sultann veziri el-Eazz Ebl-Mehsin bile elbisesinin altna zrh giyiyordu, Suyt, (Trhul-hulef, yay. Muhammed Muhyiddin Abdlhamid, Kahire, 1952, s. 428) Lewis, (Haler, s. 76-77) Sultan Berkyarukun yakn adamlar da ldrlmekten korktuklar iin huzura silahl kmak zere izin istemiler ve bu istekleri Sultan Berkyaruk tarafndan da kabul edilmitir. Bkz. bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 265.

37

Sultan Berkyaruk ise bu kark ortamda onlarla mcadele etmek iin daha fazla zaman ve para ayramad gibi belki de rakip ve dmanlarnn kendi aleyhindeki faaliyetleri iin Btnlere msamaha gsteriyordu.5 Sultan Berkyaruk dneminin ilk ylarnda Seluklu lkesinde sosyal ynetimden memnun olmayan halk kitlelerinin din mcadele olarak balattklar hareketler de giderek artmtr. zellikle Nibr ve evresinde filer, Hanefler ve Karmatler arasnda 1095 yl banda atmalar meydana gelmitir. filerin reisi mamul-Haremeyn el-Cveynnin olu tannm fakih Ebul-Kasm ile Haneflerin lideri Kad Muhammed b. Ahmed b. Seyyid, Karmatlere kar ittifak haline girerek onlara ait medreseleri yakmlar ve Karmat ve dier gruplardan birok insan ldrmlerdir.6

2- Btnlerin Nizr ve Mstal Olarak kiye Ayrlmalar

Hasan Sabbh daveti 1094 ylna kadar Ftm Halifesi Mstansr-Billh adna yrtmt. Mstansr-Billhn lmyle Btnler arasnda ayrlk yaanmaya baland. Mstansr-Billh, Hasan Sabbha kendisinden sonra olu Nizr veliaht tayin ettiini sylemi hatta Nizrn halife olmasn istemeyenlerle yaanan siyas olaylar Hasan Sabbhn Msrdan gizlice ayrlmasna sebep olmutu. Mstansr-Billh lnce Ftmlerin gl veziri ve bakumandan Efdal b. Bedrl-Ceml kendisine kar davranlarndan rahatsz olduu Nizrn kzkardei ile evli olan Mstansr-Billhn dier olu Mstal-Billh halife ilan etti.7 Rivayete gre Efdal, Mstansr-Billh dneminde atyla sarayn hol blmnde ilerlerken Nizr dardayd ve Efdal onu fark etmemiti. Bunun zerine Nizr: Ey Ermeni

Lewis, Haler, s. 76; zaydn, Sultan Berkyaruk Devri, s. 84. bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 211; Kurpalidis, a.g.e., s. 157. 7 Halife hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Nadir zkuyumcu, Mstal-Billh el-Ftm, DA, C. XXXII, s. 115.
6

38

kpei, attan aa in! Ne kadar edepsizsin diye barm bunu iiten Efdal b. Bedrl-Ceml de Nizra kar kin balamt.8 Mstal-Billhn halife ilan edilmesiyle Nizr, ldrlme korkusuyla skenderiyeye kam ancak yakalanm ve Kahireye getirilip hapse atlarak ldrlmt.9 Yaanan bu gelimeler sonucu zellikle Hasan Sabbhn liderliindeki ran, Irak ve Suriyenin bir blmndeki Btnlerin, ilk olarak veliaht seilen Nizrn imamln; Kahire, Yemen ve Hindistan evresindekilerin ise Mstal-Billhn immln tanmaya balamasyla smiller; Dou smilleri yani Nizryye ve Bat smilleri yani Mstalyye olmak zere iki kola ayrlm oldular.10

3- Sultan Berkyarukun Btnler Tarafndan Yaralanmas

Seluklu Devletinde yaanan karklklar frsat bilen Btnler zellikle Hasan Sabbhn ed-davetl-cedde denilen propaganda usulyle birlikte faaliyetlerini daha da iddetlendirdiler ve hemen her gn Mslman halktan masum insanlar ldrdler. Btnler, Sultan Berkyaruka btn dman olan birini vezr tayin ettii iin11 suikast giriiminde bulundular. 488 yl Ramazan aynda (Eyll 1095) meydana gelen bu hadisede Sultan Berkyaruk Sicistanl bir Btn tarafndan pazsndan yaralanmt. Suikast tertip eden ahs yakalanp sorguya ekilince kendisine iki kiinin yardmc olduunu syledi. Daha sonra bu iki kii de yakalanp ikence ile sorguland. Ancak sularn kabul ettikleri halde suikasti kimin emriyle dzenlediklerini sylemek istemediler. Bunun zerine ilerinden birisi bir filin ayaklar altna atlnca her eyi itiraf edeceini belirttiyse de arkadann, nasl olsa

8 9

bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 201. Azm, a.g.e., s. 29; Lewis, Haler, s. 72-73; zkuyumcu, a.g.m., s. 115; z, Nizriyye, s. 200. 10 Cveyn, a.g.e., s. 531; M. erefeddin, Ftmler ve Hasan Sabbh, s. 20; Ocak, a.g.e., s. 217; z, smilyye Mezhebi, s. 607; Daftary, smaililer, s. 487. 11 Hodgson, The Ismaili State, p. 445; zaydn, Sultan Berkyaruk Devri, s. 85.

39

ldrleceklerini bari srlarn ifa edip de Sicistan halkn rezil etmemelerinin uygun olacan sylemesi zerine her iki suikasti de ldrld.12

B- Sultan Berkyaruk Dneminde Btnlikle tham Edilenler

Btnlere dman olanlar her an onlardan gelecek bir tehlike korkusuyla yayor, Btn olmayanlar ise onlarn iledikleri ktlklere ve cinayetlere ortak olmakla itham ediliyorlard. Bunlardan biri Kiy el-Herrs adyla mehur olan EblHasen Ali b. Muhammeddi. Muharrem 495/Ekim-Kasm 1101 ylnda Nizmiye mderrisliinden azlederek tutukland. nk bazlar Sultan nezdinde onun Btn olduunu syleyerek ithamda bulunmulard. Aralarnda bn Ukaylinde bulunduu bir grup lim onun Btnlikle alakas bulunmadna dair tanklkta bulununca mderris salverildi.13 Bu ithamlardan bir dieri ise Kirman meliki hakknda olandr. Kirman ahalisi meliklerinin Btn olduuna inanarak onu yakalayp ldrmt.14 bnl-Esr bu ithamn hakl olup Kirman melikinin Btnlie meylettiini anlatmtr. yle ki: Hzistnda ktiplik yapan Eb Zra adl bir ahs melikin yanna eli olarak gelip onu Btnlie tevik etmiti. Melik daha sonra keyf bir ynetim sergilemi ve halka zulmetmeye inanlarna uymayanlar ldrmeye balaynca da Eb Zra ile birlikte ldrlmt.15 Btn olduu iddiasyla ldrlenler arasnda Tekrit Kalesi muhafz Keykubdn olu da bulunmaktayd.16

Ravend, a.g.e., C. I, s. 140; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 212; Redddin, (a.g.e., s. 67-68) Sultan Berkyarukun yaralanmasna ramen Btnlerden korkmadn, onlardan her an yeni bir saldr alma tedirginlii duyarak yaamn deitirmeyi hi dnmediini, daima cesaretli olduunu belirtmitir. Yezd, a.g.e., s. 209; Kazvn, a.g.e., s. 451; bn Kesr, a.g.e., C. XII, s. 293; zaydn, Sultan Berkyaruk Devri, s. 85. 13 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 266; bn Kesr, a.g.e., C. XII, s. 313; Abdlkerim zaydn, Kiy elHerrs, DA, C. XXVI, s. 126. 14 Bndr, a.g.e., s. 67. 15 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 263-264. 16 Ravend, a.g.e., C. I, s. 142; Bndr, a.g.e., s. 88; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 265; zaydn, Sultan Berkyaruk Devri, s. 89.

12

40

Mecdl-Mlk el-Balsn de Btnlikle itham edilen devlet adamlarndandr. Sultan Berkyarukun eski veziri Meyyidl-Mlk, vezirlikten azledilmi ve bunun zerine Muhammed Tapar Berkyaruka kar isyana tevik etmiti. Vezirlikten uzaklatrlmasnn sebebi olarak Sultan Berkyaruka bal devlet adamlarndan Mecdl-Mlk el-Balsnyi gryordu. Bu gergin ortamda deerli emrlerin teker teker Btnler tarafndan ldrlmesinden Meyyidl-Mlk ve ona bal devlet adamlar, Mecdl-Mlk sorumlu tuttular ve onu btn olmakla ve onlar azmettirmekle itham ettiler. Sultan Berkyaruk ise Mecdl-Mlkn ldrlmesini nleyemedi.17 ok gemeden Meyyidl-Mlk de bizzat Sultan Berkyaruk tarafndan hem isyan giriimleri hem de Sultan Btnlikle sulad iin ldrld.18 Sultan Berkyaruk bile btn olmakla itham edilmitir. Berkyarukun komutanlarndan, devlet adamlarndan bir ksm uygun zamanda ibirlii yapmak iin tpk Snn yerel gruplaryla olduu nfusun dier gruplarn oluturan Btnlerle baz anlamalar, birlemeler yapyorlar, gerekli durumlarda da onlar kullanyorlard.19 Sultan Berkyarukun da 493/1100 tarihinde Emr-i Dd Habe b. Altuntak ile birlikte Melik Sencere kar yaptklar savata Emr-i Ddn yannda Btnlerden mteekkil 5000 kiilik piyade kuvveti bulunmaktayd.20 Yine 494/1101 ylnda Muhammed Tapar ve Sencerin Badata varmas zerine Diclenin bat tarafna gemek zorunda kalan Berkyarukun askerleri arasnda Btnler bulunmaktayd Nehrin iki tarafnda yaanan arpmalar srasnda Muhammed Taparn askerleri Berkyaruk tarafndaki askerlere: Ey Btnler! eklinde bararak onlar knamlard.21 Sultan Berkyaruk ayrca, ou Muhammed Tapara bal ve kendisine muhalif olan deerli emrler de Btnler tarafndan

bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 239-240; Yezd, a.g.e., s. 266; zaydn, Sultan Berkyaruk Devri, s. 5758. 18 bnl-Cevz, el-Muntazam, C. IX, s. 123; Bndr, a.g.e., s. 89; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 251; Yezd, a.g.e., s. 266; Kazvn, a.g.e., s. 453. 19 Hodgson, The Ismaili State, pp. 443-444. 20 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 245; Bndr, a.g.e., s. 236; zaydn, Sultan Berkyaruk Devri, s. 92; Daftary, smaililer, s. 483. 21 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 255; zaydn, Sultan Berkyaruk Devri, s. 92.

17

41

ldrnce bu cinayetlerden de sorumlu tutulmutu.22 Berkyarukun Btnler zerine tertip ettii harekt ise kendisi hakknda yaplan btn bu ithamlara verdii cevab ve Btnleri gerektiinde sadece karlar iin kullandnn kant olmutur.

C- Sultan Berkyaruk Dneminde Btnler Tarafndan Ele Geirilen Kaleler

Alamutu ele geirdikten sonra Btnler, Deylem civarndaki birok kaleyi de ele geirmilerdi. zellikle Sultan Melikahn lmnden sonraki kark ortamda ve Sultan Berkyaruk dneminde ele geirdikleri bu kalelere yenilerini de eklediler. Sultan Melikahn lmnden ksa sre sonra Btnler, Damgann kuzeyinde bulunan stnvend kalesini alarak Elbruz sradalarnn batsndan, orta ve dou kesimlere yayldlar.23 489/1096da gelecekte en nemli merkezlerinden biri olacak Girdkhu24 ele geirdiler. Gizlice smillii kabul etmi olan Damgn Reisi Muzaffer, Seluklu yneticileriyle kurduu iyi ilikiler neticesinde Emr-i Dd Habeyi Sultan Berkyaruktan kendisi iin Girdkh Kalesini istemeye ikna etti. Sultann bu istee olumlu yant vermesi sonucu Reis Muzaffer, Emr-i Dd Habe adna Girdkhu ynetmeye balad. Hatta 493/1100 ylndaki savata Berkyaruk ve Emr-i Ddn yanna yardm iin 5000 kiilik btn birliini yardm iin gnderdi.25 Emrin lm zerine hazinelerini kaleye tayp elde ettii parayla kaleyi kuatmalara dayankl hale getirdi. Her trl gereksinimi saladktan sonra ise Btn olduunu aklayarak kaleyi Hasan Sabbh adna ynetmeye balad.26

bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 265; Hodgson, The Ismaili State, s. 445. bn sfendiyr, a.g.e., s. 243; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 262; Hodgson, The Order of Assassins, p. 77; Daftary, smaililer, s. 484. 24 Damgann 15 km. kuzeybatsnda yksek bir kayann zerinde kurulmu Girdkh Kalesi, Elbruz sradalarnda, Bat ran ile Horasan zerindeki stratejik bir noktadadr. Bkz. Daftary, smaililer, s. 484. 25 Hodgson, The Ismaili State, p. 444; Daftary, smaililer, s. 484; Willey, a.g.e., p. 148. 26 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 262; Cveyn, a.g.e., s. 484; Lewis, Haler, s. 74; Willey, a.g.e., p. 148.
23

22

42

Btnler, Gneybat randa Zagros Dalar ile Huzistn arasnda bulunan Errecn blgesindeki kaleleri de ele geirdiler. Eb Hamza adl Errecnl bir ayakkabc olan d, kalelerin ele geirilmesini salad. Bu kaleler en-Nzr ile Errecna iki fersah mesafede bulunan et-Tunbr kaleleri idi.27 Alamutun batsnda, ah-rd nehrinin st ksmnda bulunan Lemmeser Kalesi de Btnlerin zapt ettii kalelerdendir.28 Hasan Sabbh henz davetini kabul etmemi Lemmeser Kalesine gvendii Btnlerden bazlarn ve Kiya Buzurg mmidi29 gnderdi. Buzurg mmid ve adamlar kimseye grnmeden 24 Zilkde 495/10 Eyll 1102 gecesi kaleyi basp halkn ldrd. Kalenin Btnlerin eline gemesiyle Alamuta ah-rd vadisinin bat ynnden gelen yol koruma altna alnm oldu. Buzurg mmid, Hasan Sabbh tarafndan yerine gemesi iin Alamuta arlncaya kadar yirmi yldan fazla kalede hkm srd.30 Btnler, sfhanda bir tepe zerinde kurulmu ahdz Kalesini de zapt ettiler. Kaynaklarda geen kalenin yapl hikyesi yledir: Sultan Melikahn bir gn avda iken kpei kamt. Sultan kaan kpei kovalam nihayet onu bir da banda yakalamt. Beraberinde Rum elilerden biri de bulunmaktayd. Elinin o srada kendisine: u da bizim olsa zerinde mutlaka kale yaptrrdk demesi, Sultan burada kaleyi ina ettirmeye sevk ettirmi ve kalenin yapm iin yaklak bir milyon 200.000 dinar sarf etmiti. Abdlmelik b. Att eitli hilelerle kaleyi ele geirdikten sonra sfahn halk: u kaleye baknz ki rehberi bir kpek, yaplmasna iaret eden bir kfir, imdi orada t veren bir zndktr diyerek kaleden bahsetmilerdi.31

27

bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 262; Hodgson, The Order of Assassins, p. 77; Daftary, smaililer, s. 485; Errecn blgesindeki Btn kaleleri iin bkz. Willey, a.g.e., p. 212-215. 28 Willey, a.g.e., p. 128. 29 Buzurg mmidin hayat iin bkz. dare, Bzrg mmid, A, C. II, s. 846. 30 Cveyn, a.g.e., s. 544; Kazvn, a.g.e., s. 519; Daftary, a.g.e., s. 486; Hodgson, The Order of Assassins, p. 78; dare, Bzrg mmid, s. 846. 31 bnl-Cevz, el-Muntazam, C. IX, s. 150-151; bn Kesr, a.g.e., C. XII, s. 322; zaydn, Sultan Berkyaruk Devri, s. 78.

43

nce, smil dlerinden Abdlmelik b. Att sfhnda yaam ama Btnlikle itham edilince ehirden kamt.32 Olu Ahmedin ise babasnn din grlerini tamadna dair kanaat getirilerek ehirde kalmasna msaade edilmiti. Ahmed b. Att, babas gibi mezhebin tm retilerini iyi bilen, zeki biri deildi. Hatta Hasan Sabbha: Bunca cehaletine ramen Ahmed b. Atta neden hrmet edersiniz diye sorduklarnda: Babasnn hatr iin zira o benim hocamd cevabn vermiti.33 Babasnn zamannda ucuz pamuk giysiler alp satan ve babasnn inanlaryla hi ilgisi yokmu gibi grnen Ahmed b. Att zamanla kalede uaklarn ve klelerin retmeni olarak yer buldu. Zaman zaman saraya giysi alma bahanesiyle ehre inip, halk mezhebe davet etmeye balad. zel toplantlar dzenledi. Btnlii halka anlatmak iin bir ev kurdu. Her gece ehirden gelenleri evinde kabul ederek her yeni mridinin byk bir gizlilikle kendi muhitindeki insanlara propaganda yapmas temeline dayanan sistemiyle taraftarlarn saysnn artmasn bekledi. Yaklak 30.000 kii onun retilerini benimsedikten sonra artk faaliyetlerini aktan aa yapmaya balad.34 Ahmed b. Att, kale dizdarnn da gvenini kazanp sa kolu haline gelerek lmnn ardnda yerine geti ve ahdzi Btn kalesi haline getirerek blgedeki Mslmanlara zulmetmeye onlar ldrmeye balad, ahdz huzurlu bir slm ehriyken btn dzen bozulmu oldu.35 sfahna be fersah uzaklndaki Hlincan Kalesi de Btnlerin igaline urayan kalelerden biriydi. Kalenin koruyucusu bir Trk idi. Btn olan bir marangoz onunla arkada olmu, gzel hediyeler sunmutu. Bu hediyeler arasnda ranl bir cariye de bulunmaktayd. Kalede bu cariyenin gelmesiyle dzenlenen elence srasnda marangoz ve arkadalar gizlice dier Btnleri ieri aldlar. eri girenler,

Ravend, a.g.e., C. I, s. 152; Yezd, a.g.e., s. 270. bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 346; Lewis, Ibn Attash, p. 725. 34 Redddin, a.g.e., s. 74; kr. Ravend, a.g.e., C. I, s. 152-153; Kazvn, a.g.e., s. 454; Osman Turan, a.g.e., s. 317-318; Willey, a.g.e., p. 208. 35 bnl-Kalnis, a.g.e. s. 152; Ravend, a.g.e., C. I, s. 152; Bndr, a.g.e., s. 93; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 346; Aksary, Msmeretl-Ahbr, ev. Mrsel ztrk, Ankara, TTK., 2000, s. 16-17; Yezd, a.g.e., s. 270-271; Hodgson, The Order of Assassins, p. 85-86; Lewis, Haler, s. 75.
33

32

44

Trk koruyucuyu ve adamlarn ldrp kaleyi Abdlmelik b. Atta teslim ettiler. Bylece Btnler, ran ile Hzistan arasndaki yollar kesmi oldular.36

D- Sultan Berkyarukun Btnlere Kar Asker Mdahaleleri ve Gerekletirdii Btn Katliam

Sultan Berkyaruk, 489/1096 ylnda Ebher ahalisini Btnlerin elinden kurtarmt. Ebher yaknlarndaki Vesnemkh Kalesini Btnler 1092 ylnda igal etmiler, burada yaayan halka eziyet ektirmeye balamlard. Halkn kendisine bavurarak yardm istemesi zerine Sultan Berkyaruk, Btnler zerine asker gndermi ve ehirdeki Btnler son ferdine kadar ldrlmt.37 Daha sonra uzun yllar Btnler zerine cidd bir harektta bulunamayan Berkyaruk zellikle sfahn ve evresinde yaanan hadiseler ve kendisine ve askerlerine ynelik ithamlarn giderek artmas zerine, aban 494/Haziran 1101 tarihinde: Ele geirebildiiniz kadar btnyi ldrn, mallarn da aln diyerek Btnlerin ldrlmesi, evlerinin, yurtlarnn, mallarnn yamalanmas emrini verdi38 Bizzat kendisi, askerleriyle birlikte yola kp pelerine dt ve Btn bir cemaati adrlarnda yakalad. lerinden tannmayanlar hari kurtulan olmad. adrlar yamaland, yannda hazr vaziyette silhlar bulundu.39 Btnlerin lideri olduu sylenen Yezd hkimi Emr Muhammed b. Dmenziyr katysa da ertesi gn kararghta yolunu arm ve ne yapacan bilmez bir halde bulunarak ldrld.40 Sultan Berkyaruk adna Meyyidl-Mlkn maln msadere etmek zere Baddda bulunan eliye haber gnderilip Btnlerin ileri gelenlerinden ve liderlerinden biri olan Eb brahim el-Esedbdnin yakalanp tevkif edilmesi istendi. Esedbd yakalanp hapsedildi. Hapisteyken: Beni ldrdnz farzedin,

bnl-Cevz, el-Muntazam, C. IX, s. 121-122; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 262. bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 261-262. 38 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 257; bn Kesr, a.g.e., C. XII, s. 310; bn Tarberd, en-Ncmzzhire f mlki Msr ve'l-Khire, C. V, Kahire, Drl-Ktbil-Msriyye, 1935, s. 166. 39 bnl-Cevz, el-Muntazam, C. IX, s. 120; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 265. 40 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 265; zaydn, Sultan Berkyaruk Devri, s. 89.
37

36

45

kaleler ve ehirlerdeki Btnleri ldrebilecek misiniz? demesi zerine de derhal ldrlp, cenaze namaz bile klnmadan cesedi surlarn dna atld.41

E- Emr Bozku ve Emr avlnn Btnler ile Mcadeleleri

Sultan Berkyaruk Seluklu gcne kar tehdit olarak grd Btnlere kar giritii harektta kardei Melik Sencerle de anlaarak ortak bir mcadeleye girme karar ald. Sencer, bana en kdemli emri Bozkuu geirdii kalabalk ve tehizatl bir orduyu 494/1101 ylnda Khistandaki smil blgelerine gnderdi. Getikleri yerlerdeki Btnleri hezimete uratan ordu Btnlerin en mstahkem mevklerinden biri olan Horasandaki Tabes ehrini kuatma altna ald. Tam mancnklarla surlarn geni bir blmn ykp Tabesi almak zerelerken Btnler ok miktarda rvet verip kuatmann kaldrlmasn saladlar.42 Bu sayede kalelerini onarp olas bir saldrya kar hazrlk yapma frsat buldular. Yaklak sene sonra Emr Bozku dzenli birliklerinin yan sra gnlllerin de katld ordusuyla tekrar Btnler zerine harekete geti ve Tabesi yeniden kuatt. Tabes ve evresindeki Btnlere byk zararlar verip pek ounu ldrd. Sa kalanlardan da bir daha kale yapmayacaklarna, silah satn almayacaklarna ve hi kimseyi Btnlie davet etmeyeceklerine dair sz alarak blgeden uzaklat. Halkn byk ksm ise Sencere ve Emr Bozkua Btnlerle bu artlarla anlatklar iin tepki gsterdi. 43 Sultan Berkyaruk dneminde Btnlerle mcadele eden dier bir Seluklu emri de avlyd. Btnler, Hzistn ve Fars blgelerindeki kaleleri igal etmeye balaynca, Emr avl da adamlarndan bir grupla anlat. Adamlar Emre kar
bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 265-266; zaydn, Sultan Berkyaruk Devri, s. 89-90. bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 266; Hodgson, The Ismaili State, p. 445; Lewis, Haler, s. 77; zaydn, Sultan Berkyaruk Devri, s. 90. 43 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 266, 306-307; Mehmet Altay Kymen, Byk Seluklu mparatorluu: kinci mparatorluk Devri, C. V, 3. bsk., Ankara, TTK., 1991, s. 150-151; Hodgson, The Ismaili State, p. 445; Lewis, Haler, s. 77; zaydn, Sultan Berkyaruk Devri, s. 90.
42 41

46

isyan etmi gibi gzkerek Btnlerin yanna gittiler. Onlara katlm gibi grnerek gvenlerini kazandlar. avl, planlar dorultusunda Porsukoullarnn kendi beldelerine gz diktiini, onlara kar koymaktan aciz olduu iin de Hemedana ekilmek zorunda kaldn syleyerek yola kt. Emr avlnn Btnlere katlan adamlar, yz kadar lideri ikna ederek avlnn karsna kma karar aldlar. Her iki taraf birbirleriyle karlatklar zaman avlnn Btnlerin tarafnda yer alan adamlar saf deitirdi. Btnlerden ise kaarak kurtulan kii hari hepsi kltan geirildi. (494/1101)44

F- Sultan Berkyaruk Dneminde Suriyede Btnler ile Yaplan Mcadeleler

Tutu tarafndan kurulmu olan Byk Seluklu mparatorluuna tbi Suriye Seluklu Devleti, Tutuun Berkyaruk ile yapt saltanat mcadelesi srasnda Rey Savanda (488/1095) lmyle oullar Rdvan b. Tutuun banda bulunduu Haleb Seluklu Meliklii ve Dukakn banda bulunduu Dmak Seluklu Meliklii olmak zere ikiye ayrlmtr.45 Hasan Sabbhn ed-davetl-ceddesi ilk baarsn randa elde etmiti. Suriye ise gerek paral yaps ve Snn ve i birok farkl grubu barndrmas gerekse Hal istilasna maruz kalmasyla Hasan Sabbhn dikkatini ekmi burada kendilerine uygun yeni sler elde edeceini dnerek zellikle dalk blgelere Alamuttan dler gndermeye balamt. Bu dler randa uyguladklarna benzer taktikler uygulamlar, etkinliklerini evre arazilerine yayacaklar msthkem mevkleri ele geirmeye balamlard. Suikastlere bavurmular, gerektiinde yerel yneticilerle ittifaklar kurmulard. Ancak yabanc olduklar bu corafyada faaliyet srdrmek Btnler asnda olduka zorlu gemi ancak elli ylda Suriyenin

44 45

bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 263; zaydn, Sultan Berkyaruk Devri, s. 90-91. Azm, a.g.e., s. 29.

47

ortasnda bulunan Cebel-Bahrda (Cebel-Ensriye) bir dizi msthkem kale ele geirebilmilerdir.46 Sultan Berkyaruk dneminde Btnlerin Suriyedeki lideri Halebe yerlemi olan el-Hakm el-Mneccimdi. Melik Rdvan ile dostane bir iliki kuran Btn lideri burada din faaliyetlerini ve propagandalarn yapmaya balamt. Melik Rdvan Hallara ve dier dmanlarna kar destek almak ya da kendisi de el-Hakm elMneccimden etkilendii iin Btnlie meyledip Halebde onlardan yana bir tutum almaya balad. Bunun sonucunda Halebde propaganda merkezleri olan (DrdDave) oluturuldu.47 Melik Rdvan daha da ileri giderek hkim olduu yerlerin byk bir ksmnda Msr Ftm Halifesi Mstali adna hutbe okuttu. Msrdan gelen eliler de Rdvan Ftm halifelerine itaat etmee ardlar, buna karlk ona Dmak ele geirmesi iin asker ve mli yardm gndereceklerine dair sz verdiler. Bunun zerine Melik Rdvan da, eyzer ve Antakya hari, btn ehirlerde, 17 Ramazan 490/28 Austos 1097 tarihinde yaplan bir trenle Msr Ftm Halifesi Mustali, veziri Efdal b. Bedrl-Ceml ve kendi adna hutbe okuttu. Bylece ilk kez bir Seluklu meliki i Msr Ftm Halifeliini metb tanm oldu. Fakat bununla birlikte Melik Rdvann kararna kar olan Snn slm dnyasndan gelen iddetli muhalefet, emrlerin tenkitleri ve vaad edilen yardmlarn gelmemesi zerine Melik Rdvan, drt hafta kadar sonra 12 evval 490/22 Eyll 1097 tarihinde tekrar Abbas Halifesi MstazhirBillh, Sultan Berkyaruk ve kendi adna Snn hutbeyi okutmaya devam etti.48
Lewis, Haler, s. 141-144; Daftary, smaililer, s. 500-501; Abdlkerim zaydn, Seluklular Zamannda Suriyedeki Btn Faaliyetleri, Trklk Aratrmalar Dergisi, C. XII, (Ayrbasm), stanbul, 2002, s. 198-200. 47 bnl-Kalnis, a.g.e., s. 189; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 225; bnl-Adm, Buyett-taleb f trhi Haleb: Seluklularla lgili Hal Tercmeleri, ev. Ali Sevim, Ankara, TTK., 1976, s. 79; ayn yazar, Zbdetl-Haleb min trihi Haleb, ev. Ali Sevim, bnl-Admin Zbdetl-Haleb min Trihi Haleb Adl Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler, Makaleler, C. II, Ankara, Berikan Yaynlar, 2005, s. 697; Hodgson, The Order of Assassins, pp. 89-90; Daftary, smaililer, s. 502; Ali Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular Tarihi, 3. bsk., Ankara, TTK., 2000, s. 222-223; zaydn, Suriyedeki Btn Faaliyetleri, s. 203. 48 bnl-Kalnis, a.g.e., s. 133; Azm, a.g.e., s. 30-31; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 225; bnl-Adm, Buye, s. 79; ayn yazar, Zbde, Makaleler, C. II, s. 679-680; Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular, s. 175-176; Aydn Usta, Mslman-Hal Siyas ttifaklar: karlarn Glgesinde Hal Seferleri, 2. bsk., stanbul, Yeditepe Yaynlar, 2008, s. 87.
46

48

Suriyede Btnlerin iledikleri ilk suikast Melik Rdvann isteiyle olduu rivayet edilen Btn hkimi el-Mneccimin gnderdii sf klndaki ranl fed tarafndan, Hms Emri Cenhd-Devle Hseyine kar tertip edildi. Btn dman olduu bilinen Cenhd-Devle Hseyin, 22 Receb 496/1 Mays 1103 tarihinde Cuma namaz iin camiye gittii srada hanerlenerek ldrld.49 Suikast Hms halk arasnda byk tedirginlie yol am hatta ehirde yaayan Trklerin ou Dmaka kamt. Bu olaydan ksa sre sonra da el-Hakm el-Mneccim ldrld ve Suriyedeki Nizar davay yrtmek zere Eb Tahir esSi grevlendirildi. Eb Tahir randaki smlerin politikasn takip ederek onlara taraftar olan halkn yaad blgelerdeki kaleleri ele geirmeye alt. Halebdeki kararghndan si Nehri ile Haleb arasndaki Cebels-Smmk gibi yksek yerlerde faaliyetlerini younlatrarak Btnlii yaymaya devam etti.50

G- Sultan Berkyaruk Dneminde Btnler Tarafndan ldrlen Tannm ahsiyetler

Sultan Berkyaruk dneminde ok sayda sivil ve din mevklerdeki ahsiyetler ve deerli devlet adamlar Btnler tarafndan ldrlmtr. Suriyede yaanan olaylar aktarrken bahsettiimiz Hms Emri Cenhd-Devle Hseyin dnda Btnlerin ldrd dier ahslarn bazlar unlardr: Nizml-Mlkn nedimlerinden Emr Erku en-Nizm, 488/1095de Reyde bir btn tarafndan ldrld. Katili de orada derhal katledildi.51

bnl-Kalnis, a.g.e., s. 142; Azm, a.g.e., s. 33; bnl-Adm, Buye, s. 76; ayn yazar, Zbde, Makaleler, C. II, s. 698; bn Tarberd, a.g.e., C. V, s. 168; Lewis, Haler, s. 144; Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular, s. 174, 194; Aydn Usta, Mslman-Hal Mcadelelerinde Haler, .. Edb. Fak. Tarih Dergisi, sy. 44, stanbul, 2008, s. 6-7. 50 zaydn, Suriyedeki Btn Faaliyetleri, s. 201. 51 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 226.

49

49

Seluklu ahnesi Emr Porsuk, Ramazan 490/Austos-Eyll 1097de bir btn tarafndan ldrld. Hatta bu suikastten sonra Porsukoullar, lgazi ve dier emrler Berkyaruku sorumlu tutarak onu terk ettiler.52 Btnler tarafndan ldrlen emrlerden biri de Emr Gmt.53 Sultan Berkyarukun annesi Zbeyde Hatunun veziri Abdurrahman esSmeyrem, Safer 490/Ocak-ubat1097de Btnler tarafndan ldrld.54 sfahnda Btnliin yayldn grnce kendini onlarla savamaya adam olan Emr ner, 492/1098-1099 ylnda Sve civarnda iftarn yapmak iin konaklad srada ldrld. Svarileri arasnda yer alan Harizm Trklerinden olan btn zerine saldrm biri yamayla megul olmu, dieri mumu sndrm nc de emri ldrmt.55 Nibr hatibi Ebul-Kasm b. mml-Haremeyn Nibrda Btnler tarafndan ldrld. (492/1098-1099)56 27 evval 493/4 Eyll 1100de iki btn, sfahn ahnesi Emr Bilge Beg Sermezi, Muhammed Taparn sfahndaki saraynda brne haner saplayarak ldrd. Btnlerden biri katysa da dieri yakalanarak ldrld. Emr, Btnlerden ok ekinir ve devaml olarak zrhyla dolard. Tesadfen o gece zrhn giymemiti. Ayn gece oullarnn da Btnler tarafndan ldrlmesiyle sabahleyin evlerinden be ceset kmt.57

bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 226; Redddin, a.g.e., s. 68; Sanaullah, The Decline of Seljquid Empire, Calcutta, University of Calcutta Press, 1938, p. 43. 53 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 265. 54 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 226; Hodgson, The Order of Assassins, p. 77. 55 Ravend, a.g.e., C. I, s. 142; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 234-235; Redddin, a.g.e., s. 69; Yezd, a.g.e., s. 262; Kazvn, a.g.e., s. 451. 56 bn Kesr, a.g.e., C. XII, s. 307; aatay-ubuku, a.g.e., C. I, s. 72. 57 bnl-Cevz, el-Muntazam, C. IX, s. 114; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 248; bn Kesr, a.g.e., C. XII, s. 308; Sanaullah, a.g.e., p. 62.

52

50

Sultan Berkyarukun veziri el-Eazz Ebl-Mehsin Abdlcell b. Muhammed ed-Dihistn 12 Safer 495/6 Aralk1101de sfhan kaps nnde Btnlerce ldrld.58 Snn lim ve mderrislerden, Nizml-Mlk tarafndan da sk sk ziyaret edilen Ebl-Muzaffer b. el-Hucend Reyde 496/1102-1103 ylnda halka vaaz verdikten sonra krsden inerken bir btn tarafndan ldrld.59 Reyde mderrislik yapan filerin ileri gelen reislerinden Eb Cafer b. elMet 498/1104 tarihinde vaazn verip krsden iner inmez bir btn tarafndan ldrld.60

58 59

bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 274; Bndr, a.g.e., s. 90; Sanaullah, a.g.e., s. 45. bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 297; bn Kesr, a.g.e., C. XII, s. 315; Hodgson, The Order of Assassins, s. 96, n. 39. 60 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 318.

51

IV. BLM SULTAN MUHAMMED TAPAR DNEMNDE BTINLER LE YAPILAN MCADELELER A- Sultan Muhammed Taparn Tekrit Kalesi Seferi
Berkyarukun 498/1104 ylnda lmesi zerine tahta Sultan Muhammed Tapar geerek Seluklu mparatorluunda dzeni yeniden salamak iin gayret gstermeye balamt. ktidar tamamyla eline aldktan sonra Seluklular iin byk tehdit oluturan Btnler zerine kararl bir ekilde hareket etmi dzenli olarak gerekletirdii seferleri ile bu konuyu ne kadar ciddiye aldn gstermitir. Sultan Muhammed Tapar, 500/1106 ylnda on iki yldr Btnlerin elinde bulunan Tekrit ehrine sefer tertip etti. Tekrit ehrini Sultan Melikahn lmnden sonra Haleb hkimi Kasmd-Devle Aksungur, ele geirmi, onun Tutu tarafndan ldrlmesiyle kale Gevheryn tarafndan alnm ve bir Btn olan Keykubd b. Hezresb ed-Deylem buraya vali olarak tayin edilmiti. Keykubd on iki yl Tekrit'te kalm halka zulmedip ok kt bir yol takip etmiti. Sultan Muhammed Tapar Seluklu tahtna oturunca Tekriti Badd ahnesi Aksungur el-Porsukiye ikta etmiti. Ancak Aksungur el-Porsuki Tekriti yedi aydan fazla bir sre muhasara ettiyse de alamad. Kuatma yznden zor durumda kalan Keykubd, Hille emri Seyfd-Devle Sadakaya haber gnderip Tekriti kendisine teslim etmek istediini bildirdi; Bunun zerine Sadaka Tekrite gidip Safer 500/Ekim 1106da ehri teslim ald. Aksungur el-Porsuk de kaleden eli bo dnmek zorunda kald. Sultan Muhammed Tapar, Keykubdn Tekriti bir btn karargh haline

52

getirmesinden endie ettii iin ehri ele geirmek istiyordu. Ancak baarl olamad ve Keykubd bir i olan Seyfd-Devle Sadakay Snn Trklere tercih etti.1 Hemen hemen ayn tarihlerde Melik Sencer de Sultan Muhammed Taparn isteiyle Khistandaki Btnler zerine bir sefer tertip etmiti.2

B-ahdz Kalesi zerine Tertip Edilen Sefer

Sultan Muhammed Taparn Btnlere ynelik asl hedefi Sultann olmad zamanlarda hazine ve silah deposu olarak kullanlan, gen kz ve gen uaklarn bulunduu, Deylemlilerin korumas altnda bulunan3 ahdz Kalesini ele geirmekti. Burada Btnler hem Mslman halka byk eziyetler ektiriyor hem de giderek glenerek dier ehirler iin de bir tehdit unsuru oluturuyorlard. Sultan Muhammed Tapar kaleye aslnda Recep 500/ubat-Mart 1107de sefer dzenlemeye karar vermise de bu durum askerleri iine szm olan Btnlerin houna gitmemi, Kl Arslann Badad zapt ettiine dair aslsz sylentileri ortaya atmlard. Dzmece mektuplarla Horasanda karklklar olduuna dair Sultan Muhammed Tapar inandrmaya almlarsa da Sultan bunlarn uydurma olduunu anlaynca derhal sefer emri vererek harekete geti.4 Seluklu ordusu 6 aban 500/2 Nisan 1107 tarihinde ahdzin bat tarafndaki daa karak ehri muhasara etmeye balad. Oradaki Btnlerden intikam almak isteyen evre halk da Sultan Muhammed Taparn etrafnda toplanarak byk bir cemaat oluturdular ve kaleyi her taraftan kuatmaya baladlar. Sultan, Btnlerle savamak zere emrleri arasnda iblm yapm, erzak sknts eken Btnleri ok
bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 337; Hodgson, The Order of Assassins, p. 95; zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 86; Daftary, smaililer, s. 506. i olan Hille emri Seyfd-Devle Sadaka 1107 yl Mart aynda Sultan Muhammed Tapar tarafndan ldrld. Hatta ldrlme sebepleri arasnda kendisi ve Hille ahalisinin Btnlikle sulanmas da bulunmaktayd ki Sultan Muhammed Tapar Sadaka ile yapt savata btn olanlar dnda hibir esiri ldrmeyeceini de sylemiti. Bkz. bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 353-360. 2 bn sfendiyr, a.g.e., s. 240; Hodgson, The Order of Assassins, p. 95; ayn yazar, The Ismaili State, p. 446; Agacanov, Seluklular, s. 287. 3 Ravend, a.g.e., C. I, s. 152; Redddin, a.g.e., s. 74; Yezd, a.g.e., s. 270. 4 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 346.
1

53

zor durumda brakmt.5 Bunun zerine Ahmed b. Att, Mslman olduunu ve Sultan Muhammed Taparn emirlerine itaat edecei hatta vergi deyip savalarda Seluklulara hizmet ettii srece ehrin hkimi olarak kabul edilmesini eer bu artlar kabul edilirse ahdz ve sfahnda bulunan ok sayda adamnn Byk Seluklularn emrine gireceini belirterek uzlamaya alt.6 Ayrca Btnler, Sultann Allaha, kitaplarna, peygamberlerine, ahiret gnne ve Muhammed (a.s)in getirdiklerinin hak olduuna inanan fakat immet hususunda ihtilafa dlen bir kavimle anlamas, itaatlerini kabul edip onlar her trl ikenceden muhafaza etmesinin caiz olup olmadna dair fetv istediler. Fakihlerin ou bunu caiz grrken bir ksm ise fetvy vermekten ekindi.

Halkn huzurunda mnazara dzenlendi. nde gelen fi fakihlerinden Ebul-Hasan Ali b. Abdurrahman es-Semencn: Onlarla savamak vaciptir, bulunduklar yerde imanlarn ikrar edip ahadet getirmeleri onlara hi bir fayda salamaz; nk onlara: mmnz eriatn haram kldn hell, eriatn hell kabul ettiini de haram sayarsa bu takdirde siz onun grn kabul eder misiniz? denilince, onlar: Evet derlerse, ite o zaman icma ile sahihtir ki, onlarn kan mbah olur eklinde konuunca mnazara uzad ve zm alnamaynca Btnler daha sonra Sultandan kendilerine limler gndermesini istediler. Ulemdan bazlarnn adlarn verdiler. Bunlar arasnda sfahn Haneflerinin reisi ve ehrin kads Ebl-Al Sad b. Yahya ve dier baz fakihler vard. limler onlarla grmek iin kaleye ktklarnda Btnlerin niyetinin meseleyi oyalayp uzatmak ve zaman kazanmak olduunu anlayarak geri dndler.7 Sultan Muhammed Taparn muhasaraya devam etmesi zerine Btnler hdiz Kalesinin teslimine; Hlincan Kalesinin teslimi, kendileri hakknda sylenen szlere itibar edilmemesi, onlardan biri bir ey syleyecek olursa onun kendilerine teslim edilmesi ve erzak yardm artyla raz oldular. Bu tekliflerine olumlu yaklaan Sultan Muhammed Tapar da kaleye her gn veziri Sadl-Mlk araclyla erzak vb.
5 6

Ravend, a.g.e., C. I, s. 154-155; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 346. Hodgson, The Ismaili State, p. 446. 7 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 347; Lewis, Haler, s. 80; Daftary, smaililer, s. 506-507.

54

gndermeye balad.8 Ancak Btnlerin Seluklu emrlerinden birini yaralamalar zerine Sultan derhal Hlincan Kalesinin tahrip edilmesi ve Btnlerin muhasara edilmesi emrini verdi ve Hlincan Kalesini yerle bir ederek iindeki Btnleri ldrtt.9 stekleri zerine ahdzde bulunan Btnlerin de Seluklu komutanlar eliinde bir ksmnn Errecndaki en-Nzr kalesine, bir ksmnn Tabes kalesine gitmelerine ve bu kalelere ulatklarna dair haber gnderdikten sonra geride kalanlarn da Alamut kalesine gitmeleri kabul edildi.10 Ancak dierleri kalelerine ulamalarna ramen Ahmed b. Att sznde durmad. Kaynaklarda belirtildiine gre Ahmed b. Att, Vezir Sadl-Mlk ile anlam hatta ona: Zahiremiz bitti, adamlar da muharebeden yorulup usandlar, kaleyi teslim edeceiz eklinde haber gndermi bunun zerine Sadl-Mlk de: Bu kpei (Sultan) devirene kadar bir hafta sabrediniz ve kaleyi elden vermeyiniz imdi zahire gnderiyoruz cevabn vermiti.11 Bu srada sfahn Reisi Ubeydullah b. Ali el-Hatb, sfahnda filerin reisi Sadred-Dn el-Hucend gibi ileri gelenler Sultan Muhammed Tapara Vezir SadlMlkn Btnlerle iliki kurduunu ve Ahmed b. Attla dost olduunu srarla iletmeye baladlar.12

bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 347. Bndr, a.g.e., s. 93; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 348; Ahmed b. Mahmd, a.g.e., C. II, s. 41; Sanaullah, a.g.e., s. 46-47; Meril, lk Mslman Trk Devletleri, s. 66; Daftary, smaililer, s. 508. 10 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 348; Lewis, Haler, s. 81; Daftary, smaililer, s. 507; zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 80. 11 Ravend, a.g.e., C. I, s. 155; Redddin, a.g.e., s. 76; Kazvn, a.g.e., s. 454-455. 12 Zhirddn Nbur, The Saljqnma of Zahr al-Dn Nshpr: A Critical Text Making Use of the Unique Manuscript in the Library of the Royal Asiatic Society, ed. by. A. H. Morton, E. J. W. Gibb Memorial Trust, 2004, s. 48; Sadreddin Hseyn, a.g.e., s. 58; Ravend, a.g.e., C. I, s. 154-155; Bndr, a.g.e., s. 94; Sbt, Mirtz-zamn, C. VIII/2, s. 17; Redddin, a.g.e., s. 76; Enirvan: Hatb, Sultann havassndan lekelemedik ve hakknda sultann fikrini bozmadk ve tevi etmedik kimse brakmad gibi havas ve avamdan kara srmedik yahut hakknda skt edip minnet altna koymadk insan da brakmad diyerek vezirin haksz yere iftiraya uradn belirtmektedir. Ona gre Ubeydullah b. Ali el-Hatb, yalanc ve hilekardr. Sadl-Mlkten korkmakta ve Sadl-Mlk Sultan Muhammed Taparn gznden drmek iin elinden geleni yapmaktadr. Bkz. Bndr, a.g.e., s. 97; kr. Sanaullah, a.g.e., s. 16-17.
9

55

Sultan Muhammed Tapar son derece hararetli bir mizaca sahipti her ay dzenli olarak kan aldrrd. Rivayete gre Sadl-Mlk, kan alacak olan ineci ile anlam ona kan almas iin zehire batrlm bir neter ve karlnda da 1000 dinar ve kyafet vermiti. Kocasnn yapacaklarndan haberdar olan inecinin kars bu durumu bo bulunup Sadred-Dn el-Hucendnin adamlarndan birine sylemiti. O da Kamil adnda Sadred-Dn el-Hucendye casusluk yapan arkadana syleyince Sadred-Dn el-Hucend derhal Sultann kalesine gelerek bu srr paylat. Ertesi gn Sultan kendini hasta gibi gsterip ineciyi ard. neci pazsn balayp zehirli neterini karnca Sultan ona dnerek doruyu sylemesini istedi. neci: Ey efendimiz, canm bala! diyerek sze balayp ve btn olaylar anlatnca Sultann emriyle batrlan ine ile orada hemen can verdi. Sultan Muhammed Taparn bylelikle vezirinin Btnlerle ibirlii iinde olduuna dair en ufak bir phesi kalmad.13 Ertesi gn vezirini kendine ihanet ettii, onun ileri gelen drt adamn da Btn itikadna sahip olduklar iin sfahn kapsnda astrd (evval 500/ Mays Haziran 1107).14 Yaanan bu olaylarn ardndan Sultan Muhammed Tapar ahdz Kalesinin kesin olarak ele geirilmesi emrini vererek askerlerini kaleye sevk etti. 2 Zilkde 500/25 Haziran 1107 tarihinde balayan hcum srasnda Ahmed b. Attn yannda savaacak ve onu mdafaa edecek az sayda adam kalmt. Ama byk bir cesaretle savayorlard. Btnlerin ileri gelenlerinden olup Sultana snan birinin askerlere gstermi olduu yoldan kaleye kan askerler, Ahmed b. Att ve yannda bulunan
Ravend, a.g.e., C. I, s. 156; Redddin, a.g.e., s. 76; zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 81; Bndr (a.g.e., s. 95) ise Sultann vezirinin btn olduuna kanaat getirmesini daha fakl bir olayla anlatlmtr. Buna gre aslnda Btnlerle ibirlii halinde olan Ubeydullah b. Ali el-Hatb idi ve Ahmed b. Att ile gizlice mektuplayorlard. Sadl-Mlk bu durumu bildiinden el-Hatbnin yazsna benzeyen bir yaz yazarak mektuplardan birini almay ve Sultana gstererek Btnlik ithamndan kurtulmay istiyordu. Bunun iin itimat ettii bir adam gnderdi. Eline de mrur iin kendi yazsyla yazlm mrur tezkeresi verdi. Fakat yolda saknarak gitmesini unuttu. Grevli adam yannda vezirin hatt ile yazlan tezkere ve mektupla yakalannca bu yaz Sadl-Mlkn sonu oldu ve Sultan tarafndan Btnlerle ittifak yaptna kanaat edildi. 14 Zhirddn Nbur, a.g.e., s. 49; Sadreddin Hseyn, a.g.e., s. 58; Ravend, a.g.e., C. I, s. 156; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 350; Bndr, a.g.e., s. 94; Sbt, Mirtz-zamn, C. VIII/2, s. 18; Redddin, a.g.e., s. 77; Kazvn, a.g.e., s. 455; Ahmed b. Mahmd, a.g.e., C. II, s. 43; Mneccimba, a.g.e., s. 103; Sanaullah, (a.g.e., s. 17) vezirin Ubeydullah b. Ali el-Hatbnin iftirasna maruz kald belirtmitir.
13

56

seksen kiiyle etin bir mcadeleye girierek Btnlerin ounu ldrdler ve bu fesat yuvasn ele geirdiler.15 Kalenin Seluklularca fethiyle birlikte Ahmed b. Att esir alnd. Bir hafta bekletildikten sonra Sultann emriyle ehrin her tarafnda gezdirilerek derisi yzld. Bu arada olu ldrld ve kars da deerli mcevherlerini takarak kendini kaleden aaya att. Zafer yle byk bir cokuyla kutland ki her tarafa fetihnmeler gnderildi, minberlerde duyuruldu.16

C- Ahmed b. Nizml-Mlk ve Emr avlnn Alamut Seferi

Sultan Muhammed Tapar, ahdzi ele geirmek suretiyle nemli bir btn kararghn zapt etmi oluyordu. Fakat Alamut henz ayaktayd. Bu sebeple Alamuta yeni bir sefer dzenledi. Veziri Ahmed b. Nizml-Mlk ve Emr avl komutasndaki bir orduyu Muharrem 503/Austos 1109 tarihinde Hasan Sabbh zerine evketti. Vezir, stnvend ve Alamutu kuatt. Alamutun tahl kaynaklarn yok etti, yakalad birok btnyi katletti, kale ve evleri tahrip etti. Ottan baka yiyecekleri kalmayan kaledekiler kadnlar ve ocuklar baka kalelere gndermeye baladlar fakat hem kn bastrmas hem de Btnlerin dardan yardm almaya balamasyla dnmek zorunda kaldlar.17

bnl-Kalnis, a.g.e., s. 151-153; Sadreddin Hseyn, a.g.e., s. 55; Ravend, a.g.e., C. I, s. 157; bnl-Cevz, el-Muntazam, C. IX, s. 150-151; bn sfendiyr, a.g.e., s. 240-241; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 348; Bndr, a.g.e., s. 93; Sbt, Mirtz-zamn, C. VIII/2, s. 20; Redddin, a.g.e., s. 76-77; Kazvn, a.g.e., s. 454-455; Ahmed b. Mahmd, a.g.e., C. II, s. 41; Mneccimba, a.g.e., s. 103; Hodgson, The Ismaili State, p. 446; Lewis, Haler, s. 80-81; zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 82; ayn yazar, Muhammed Tapar, DA, C. XXX, s. 580; Meril, lk Mslman Trk Devletleri, s. 66. 16 bnl-Kalnis, a.g.e., s. 153; bnl-Cevz, el-Muntazam, C. IX, s. 151; Ravend, a.g.e., C. I, s. 157; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 348; Sbt, Mirtz-zamn, C. VIII/2, s. 20; Redddin, a.g.e., s. 77; Ahmed b. Mahmd, a.g.e., C. II, s. 41; Hodgson, The Ismaili State, p. 446; Lewis, Haler, s. 81; Daftary, smaililer, s. 507; zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 82; Willey, a.g.e., s. 209. 17 Sadreddin Hseyn, a.g.e., s. 318; bnl-Cevz, el-Muntazam, C. IX, s. 153; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 382; Cveyn, a.g.e., s. 543, 545; bnl-Kalnis, (a.g.e., s. 162) ve Ahmed b. Mahmd (a.g.e., C. II, s. 42) bu seferin 501 ylnda yapldn zikretmilerdir. Mneccimba, a.g.e., s. 105; E. Tevfik, a.g.e., s. 23; Hodgson, The Order of Assassins, p. 97; Lewis, Haler, s. 82-85; Osman Turan, a.g.e., s. 318; Bu ayr bir sefer de olabilir. Bkz. Hodgson, The Order of Assassins, p. 97, n. 42; ayn yazar, The Ismaili State, p. 446, zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 82, n. 59.

15

57

Btnler ksa sre sonra vezire bir suikast tertip ederek seferin intikamn almaya altlar. Ahmed b. Nizml-Mlke aban 503/ubat-Mart 1110da camiye gittii srada suikast dzenlemilerse de vezir boynundan yaralanarak kurtulmay baard. Onu yaralayanlardan bir tanesi yakalanp arapla sarho edilince Btn topluluunun yerini bildirdi ve hepsi yakalanarak ldrld.18 Ahmed b. Nizml-Mlk ve Emr avl komutasndaki birliklerin Nizarlerle tututuu bir ok atmada blgede byk bir ykma neden olmasna ramen ana hedefi olan Alamutun alnamamas zerine19 Sultan Muhammed Tapar Taberistn ve Giln hkimi Hsamd-Devle ehriyrdan Btnlere kar kendisiyle ibirlii yapmasn istedi.20 Ancak Hsamd-Devle ehriyr, buyurucu ve sert olduunu dnerek teklifi kabul etmedi. Bunun zerine Sultan Emr Sunguru 5000 svariyle birlikte Mzendern zerine gnderdi. Ryan ve mul yneticilerinden de emre elik etmelerini ve ona yardmc olmalarn istedi. Emr Sungur, mulda blgenin ileri gelen emrleri tarafndan karland. Kendisine muldan Sr'ye kadar sahil eridinden gitmesini ve yol boyunca elik edeceklerini sylediler. Bunu duyan Hsmd-Devle ehriyr, Lfur Emri Mehd ile dier tm emrleri ramda toplad ve hep birlikte Sr'ye ilerlediler. Emr Sungur da Atrabin blgesinde karargh kurdu. Hsmd-Devle ehriyr sava balar balamaz Emr Sungurun Begeri adl emrini kendine doru ekerek oullarndan Necmd-Devlenin Emr Sungur zerine hcuma gemesini salad. Bylelikle Emr Sungurun birlikleri bozuldu ve askerleri kamak zorunda kald. Emr de sfahna geri dnd ve Sultan Muhammed Tapara bu blgede baarya g kullanarak deil yalnzca politik stratejilerle ulalabileceini syledi. Bunun zerine Sultan, Hsmd-Devleye bir eli gndererek ona Sungurun zerine asker gndererek kendi emirlerini atn bildirdi ve sfahndaki saraya oullarndan birini gndermesini istedi. Hsmd-Devle oluna zarar gelmeyeceine dair sz aldktan sonra bu teklifi kabul etmek zorunda kald.
bnl-Cevz, el-Muntazam, C. IX, s. 163; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 382; bn Kesr, a.g.e., C. XII, s. 329; Mneccimba, a.g.e., s. 106. 19 Daftary, smaililer, s. 508; Hodgson, The Order of Assassins, p. 97. 20 bn sfendiyr, a.g.e., s. 241; zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 87; Daftary, smaililer, s. 508.
18

58

Oullarn yanna ararak Sultan Muhammed Taparn nerisinden bahsetti ve hangisinin gitmek istediini sordu. Necmd-Devle bu tehlikeli giriime cesaret edemedi fakat Ald-Devle Ali ehriyr gnll olarak gitmek istediini syledi. Yannda svarilerle yola kan Ald-Devle, sfahna geldiinde Sultan Muhammed Tapar tarafndan saygyla karland. Sultan kz kardeiyle evlenmesini bylelikle iki aile arasnda akrabalk bann tesisini nerdi ancak Ald-Devle, Necmd-Devlenin kskanlklarndan ekinerek bu erefe kendisinden yaca daha byk olduu iin Necmd-Devlenin uygun olacan sylerek bu haberi paylamak zere beraberinde sultann verdii hediyelerle Taberistna geri dnd. Bu cesaretinden dolay trenlerle karland. Haberi ilettikten sonra aabeyi yola karak sfahna geldi ve Sultan Muhammed Taparn kz kardeiyle evlendi.21 Bylece Bvendler22 ile Seluklular arasnda akrabalk ba salanm oldu.

D- Emr rgrin Seferleri

Sultan Muhammed Taparn emriyle Btnler zerine tertiplenen bir dier sefer de Emr Anutekin rgrin Cemziyelevvel 505/Kasm-Aralk 1111de yapt seferdi. Emr nce Kelm kalesini fethetti. Kale hkimi Ms ve yanndaki Btnlere emn vererek onlar Alamuta gnderdi. Daha sonra Bre Kalesini23 de fethederek ayn ekilde kale ahalisine Alamuta gitmeleri iin izin verdi.24 Rdbr blgesinde Btnlerle uzun sre mcadele eden Emr Anutekin rgr tarafndan 4 Haziran 1117 tarihinde Lemmeser, 13 Temmuz 1117de de Alamut ikinci kez kuatld ve kuatma Mart-Nisan 1118e kadar devam etti.25 Bu seferde emr yannda Karaca, Gndodu, l-

bn sfendiyr, a.g.e., s. 241-242; Zahrddn-i Mara, Trh-i Taberistn u Ryn u Mzendarn, yay. Bernhard Dorn, St. Petersburg, 1850, s. 210-215; zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 87-88. 22 Bvendler hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Erdoan Meril, Bvendler, DA, C. V, s. 214-216. 23 Bre, sfahna yedi fersah (20 mil) uzaklktadr. Bkz. bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 419, Hodgson, The Order of Assassins, p. 97, n. 44. 24 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 419; Hodgson, The Order of Assassins, p. 97; zaydn, Muhammed Tapar, s. 580. 25 Cveyn, a.g.e., s. 546.

21

59

Kavut ve Bozan gibi mehur komutanlarn da bulunduu ok kalabalk bir orduyla kaleyi muhasara etmiti.26 Emrler arasnda cesaret ve ileri grll yannda Btnlerle cihad hususunda en akll ve basiretli zat Anutekin idi. Orada kendisi ve yanndaki emirlerin barnmalar iin evler yaptrd. Emrlerden her bir zmrenin hangi aylarda Alamutu muhasara edeceini tayin etti, bylece Alamut nbetlee olarak muhasara edilecek ve ordu srekli din kalan askerlerle kaleyi daha kolay ele geirebilecekti. Btnler, yaplan muhasarayla ok zor durumda kaldlar, yanlarnda hi yiyecek kalmad. Hatta kadnlarn ve ocuklarn emn dileyerek kaleden indirdiler. Kendilerine ve adamlarna gitmeleri iin msaade edilmesini istediler ancak Anutekin onlarn bu isteklerini daha nce olduu gibi kabul etmedi ve hepsini alktan krlmalar gayesiyle kaleye geri gnderdi. yle ki Hasan Sabbh kaledekilere gnde bir para ekmek ve ceviz veriyordu ve neredeyse hepsi alktan krlmak zereydi.27 Btnler artk daha fazlasna tahamml edemeyecekleri bir duruma dmlerdi ki tam da bu srada Sultan Muhammed Taparn lm haberi geldi.28 Bunu duyan Btnlerin cesareti artt, moralleri dzeldi. Sultann lm haberi Alamutu muhasara etmekte olan askerlere bir gn sonra ulat. Emr Anutekin rgr: Muhasaray kaldrp gidersek ve bu durum onlarn kulana giderse kaleden inip zerimize gelirler ve hazrladmz bunca yiyecek ve zahireyi alrlar; yaplacak en doru i Alamutu fethedinceye kadar muhasaray srdrmektir. Muhasaraya devam etmeyeceksek bile hi olmazsa gn burada kalarak hazrlanp biriktirdiimiz erzak ve dier arlklarmz ileri geirmeliyiz; gtremeyeceimiz eyleri de dmann eline gemesin diye yakmal ve ancak ondan sonra buradan ayrlmalyz dedi.29
Osman Turan, a.g.e., s. 318-319; zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 83. Ravend, a.g.e., C. I, s. 158; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 420; Osman Turan, a.g.e., s. 319; aatayubuku, a.g.e., C. I, s. 73; zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 83. 28 Sultan Muhammed Tapar, 24 Zilhicce 511/18 Nisan Perembe gn vefat etti. Ayrntl bilgi ve lm hakkndaki farkl grler iin bkz. zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 149-151. 29 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 420; Bndr, a.g.e., s. 119, n. 1.
27 26

60

Askerler emrin szlerini duyunca onun doru sylediine inandlar, birlik ve beraberlik iinde hareket etmeye karar verdiler; fakat akam olunca birbirleriyle istiare etmeden ekip gittiler. Anutekinden baka Btnlerle mcadele edecek kimse kalmad. Btnler kaleden inip onun zerine geldiler. Anutekin onlara kar kendini savunarak savatysa da bir sre sonra askerlere katlp ekilmek zorunda kald. Seluklu zahiresi ve ganimetleri de Btnlerin eline geti. Bylelikle kuatma kat sonu alnp, Alamut fethedilecei srada Sultan Muhammed Taparn ani lm haberiyle bir anda sona ermi oldu.30 Zbdetn-Nusrada Alamut muhasarasnn kaldrlmasndan Sultan

Muhammed Taparn Hcib-i Kebr tayin ettii Emr Ali b. merin veziri EblKasm Dergzn sorumlu tutulmutur. yle ki: Alamut Kalesini muhasara etmekte olan askerler, kaleyi fethetmeye yaklam ve muhasarann maksada muvaffak surette neticeleneceini mahade etmi iken Dergzn, Btnlie meylinden ve onlara yardm etmeye sz vermi olduundan askeri datmaya balad ve askerlerin reisi olan Anutekin irgr'i tevkif etmeye izin kartt. Bunun zerine askerler muhasaray brakarak intizamsz bir surette ekilmeye baladlar. Alamuttakiler bunlar takip ederek bir ksmn katlettiler, kalanlar arka ve garba daldlar. 31 Sultan Muhammed Tapar tm saltanat boyunca srekli Btnlere seferler dzenlemi onlarla her frsatta savamaktan geri durmamtr. Btnler bu dnemde Seluklu askerleriyle savamaktan yeni kaleler ele geirmeye frsat bulamamlardr fakat Vezir Sadl-Mlk ya da Dergzn rneinde olduu gibi gizli tekilatlar yine sultann en yaknna kadar uzanabilmitir. Ayn dnemlerde Gazzlnin Sultan Muhammed Tapara sunduu eserinde verdii u tavsiyelerden de Btnlerin devlet kademesinde ne kadar yer ald anlalmaktadr: Devlet bakan; mayalarnda alaklk bulunan kimseleri lkeden
Sadreddin Hseyn, a.g.e., s. 55; Ravend, a.g.e., C. I, s. 158; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 420; Bndr, a.g.e., s. 114; Cveyn, a.g.e., s. 546; Redddin, a.g.e., s. 77; Osman Turan, a.g.e., s. 318319; Hodgson, The Order of Assassins, pp. 97-98; ayn yazar, The Ismaili State, p. 446; Lewis, Haler, s. 83-84; aatay-ubuku, a.g.e., C. I, s. 73; Daftary, smaililer, s. 509; zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 84. 31 Bndr, a.g.e., s. 119.
30

61

karmal, kt szl ve kt ilerle uraan kimselerin szne kulak vermemeli, akll sanatkr ve yetenekli kimseleri kendine yakn tutup lkeyi bayndr konuma getirmeli, liykatsz kimselere ynetim ve idari sorumluluk vermemelidir Liykat olmayan kimseleri bu greve getirirse onlar ynetimi bozar lkeyi harap ve halkn yaamn altst ederler. Sonunda byk bir kargaa ve anari ortaya kar. slmn prensiplerini deitirmeye alrlar. Kendi arzularna uygun aslsz eyler ortaya koyarlar. Kt bilginleri kendi tarafna ekerek bu sayede yllarca alarak yapamayacaklar bidatlarn bir anda yaylmasn salarlar.32

E- Sultan Muhammed Tapar Dneminde Suriyede Btnler ile Yaplan Mcadeleler

Btnler Sultan Muhammed Tapar dneminde Suriyedeki ilk saldrlarn, faaliyetlerini yaymak iin elverili bir konumda bulunan Efmiye Kalesine dzenlediler. ehrin reisi Halef bn Mlibdi. Btn reislerinden Eb Thir es-Sig, kendisi ile ibirlii yapan Kad Ebl-Feth es-Sermn ynetimindeki Sermnli bir btn grubu, bn Mlibi ldrp kaleyi ele geirmek zere Efmiyeye gnderdi.33 bn Mlib, kadya gvenerek sevgi ve sayg gsterdi. Kadnn Btnlerle ibirlii yaptn duyan bn Mlibin oullar babalarn uyardlarsa da Ebl-Feth esSermnnin bn Mlibe: Ey Emr! Herkes bilir ki, ben a ve perian bir halde sana sndm. Sen bana emn verdin, beni zengin ettin, aziz kldn. Sayenizde makam ve servete kavutum. Benim senin katnda ulatm mevkyi, senin bana ihsan ettiin nimetleri kskanan ve ekemeyen baz kiiler beni sana jurnal ettiler. imdi senden yanndaki btn servetimi geri alman ve beni geldiim gibi perian bir halde buradan uzaklatrman istiyorum34 demesi zerine bn Mlib kadya gvenmeye devam etti.

Gazzl, Nashatl-Mlk: mm Gazzl ve Devlet Bakanna tler, stanbul, lke Yaynlar, 2004, s. 65-66. 33 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 327-328; bnl-Adm, Buye, s. 77; bnl-Adm, Zbde, Makaleler, C. II, s. 703. 34 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 328.

32

62

Ebl-Feth es-Sermn, Eb Thir es-Sigden, planlar dorultusunda Sermn ahalisinden 300 kiiyle birlikte Hal valyelerine ait bir at, onlara ait bir silh ve yine ldrlen Hallardan birinin kafasn Efmiyeye bn Mlibin yanna gndermesi iin Melik Rdvan ikna etmesini istedi. Gnderilen topluluk Melik Rdvan ile adamlarnn kendilerine ok kt muamele ettiklerinden ikyeti olup onun yanndan kaan ve yolda Hallarla karlap mcadele etmi gaziler olarak gelecekti. Ksa sre sonra yola kan grup Efmiyeye gelerek ilerinden bazlar kaleye yerleti.35 Bir gece kale muhafzlarnn uykuya dald bir srada Ebl-Feth es-Sermn ve kalede ikamet eden birka fed sessizce surlara gidip aaya ipler sarktarak 300 Sermnliyi byk bir gizlikle yukar doru ekerek kaleye soktular ve uyumakta olan bn Mlibin ocuklarn yaptklar basknla ldrdler.36 Btnler ardndan bn Mlibi de ldrerek 26 Cemziyelevvel 499/3 ubat 1106da kaleyi ele geirdiler.37 Ksa sre sonra Melik Rdvann Btnlerle sk bir ibirlii iinde olmas Sultan Muhammed Taparn dikkatini ekmi ve Sultan dzenledii bir mecliste onu iddetli bir biimde knamtr. Bunu haber alan Melik Rdvan, Halef bn Mlibin ldrlmesinde rol oynayan Ebl-Feth es-Sermnnin kardeinin olu EblGanimin yandalaryla birlikte Halebden dar kartlmasn emretti hatta Btnlerden bazlarn ldrtt.38 Bylece Melik Rdvan Halebde serbeste faaliyet

bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 329; bnl-Adm, Buye, s. 77; Lewis, Haler, s. 146-147. Azm, a.g.e., s. 35; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 329; Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular, s. 203; bnl-Adm (Buye, s. 77), (Zbde, Makaleler, C. II, s. 703) bn Mlibin Musbih adl olunun kurtularak Antakya Hal Kontluuna snm ve durumu anlatmas zerine Hallarn Efmiye Kalesine saldrarak 13 Muharrem 500/14 Eyll 1106da kaleye ele geirdiklerini zikretmitir. 37 Azm, a.g.e., s. 35; bnl-Kalnis, a.g.e., s. 190-191; bnl-Esrin (a.g.e., C. X, s. 329) aktardklarna gre, Ebl-Feth, oullarn ldrdkten sonra bn Mlibin odasna doru gitmi, bn Mlib kukulanarak: Sen kimsin! diye seslenince Ebl-Feth: Ben lm meleinim, senin cann almaya geldim diye cevap vererek tm yalvarmalarna ramen bn Mlibi ldrmtr. bnlAdm, Buye, s. 77; ayn yazar, Zbde, Makaleler, C. II, s. 703; Hodgson, The Order of Assassins, p. 92; Daftary, smaililer, s. 503; Lewis, Haler, s. 147; Steven Runciman, Hal Seferleri Tarihi: Kuds Krall ve Frank Dou (1100-11187), C. II, 2. bsk., Ankara, TTK., 1992, s. 99; zaydn, Suriyedeki Btn Faaliyetleri, s. 200; Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular, s. 203. 38 bnl-Adm, Buye s. 79; ayn yazar, Zbde, Makaleler, C. II, s. 704; Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular, s. 204.
36

35

63

gsteren Btnlerden bir ksmnn eylemlerine son vermise de te yandan Eb Thir es-Sigin faaliyetlerine engel olma cesaretini gsterememitir.39 Bir sre sonra Btnler eyzerde kendilerini gsterdiler. ehir ahalisinin Hristiyanlarn paskalya yortusunu izlemek iin ehirden inmelerini frsat bilerek; Efmiyeden, Sermnden ve dier yerlerden toplanm yz kiilik bir grupla kaleye girip ehre olan hkim oldular. Kalenin sahipleri ise bu durumu fark ettikleri andan itibaren eyzer halkyla beraber Btnlerle savamaya baladlar. Kaleyi ele geirenleri ve eyzerde onlarn grlerini benimseyen herkesi ldrdler.40 Btnlerin Suriyede ve zellikle Halebdeki faaliyetleri uzun yllar devam etti. Burada devlet adamlarn, limleri, kendilerine kar olduunu dndkleri her meslekten ahsiyeti ldrmeye baladlar. Reblevvel 505/Eyll-Ekim 1111de Halebe gelen Eb Harb sa b. Zeyd el-Hucend adl olduka zengin ve smil kart bir tccara suikast giriiminde bulundular.41 Kendisi btn servetini Btnlere kar mcadele iin harcam hatta onlar ldrenlere deerli hediyeler vermiti.42 Be yz deve yk malla Halebe geldiinde yannda btn olduunu bilmedii Ahmed b. Nasr er-Rz adl adam da bulunmaktayd. Rivayete gre Ahmed b. Nasr er-Rz, ok gemeden Eb Thir es-Sigin ve oradan da Melik Rdvann yanna giderek, Eb Harbn mal ve parasn almas hususunda onlar kkrtt. Bunun zerine Melik Rdvan ve Eb Thir, Eb Harb zerine adamlarn sevk ettiler ancak saldry zamannda farkeden Eb Harb ve adamlar Ahmet b. Nasr er-Rzyi ve Eb Thirin adamlarnn hepsini de ldrdler. Halebdeki Snn ve iler, Melik Rdvann yanna gidip yaplan bu hareketlerin doru olmadn syleyip knadlar. Ayrca Snn ve i genler,
Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular, s. 204. bnl-Esr, (a.g.e., C. X, s. 377-378) eyzerde yaanan olaylar 502/1108-1109 olaylar arasnda aktarm; bnl-Kalnis (a.g.e., s. 190-191), Lewis, (Haler, s. 149) Daftary, (smaililer, s. 505) ise 507/1114 olaylar arasnda gstermilerdir. 41 bnl-Adm, Buye, s. 53; bnl-Adm, Zbde, Makaleler, C. II, s. 712-713; Osman Turan, a.g.e., s. 256; zaydn, Suriyedeki Btn Faaliyetleri, s. 202. 42 bnl-Adm, Zbde, Makaleler, C. II, s. 712-713.
40 39

64

Btnlerden bir gruba da saldrp onlar ldrdler. Fakat Melik Rdvan, Eb Harbe yaplan bu saldry knamaya cesaret edemedi. Bu arada Eb Harb, Atabeg Tutekin ve teki slm hkmdarlarna birer mektup yazarak durumu bildirdi. Bu hkmdarlarn elilerinin kendisini knamas zerine de Melik Rdvan, Eb Harb hakknda herhangi bir kt niyetinin olmad hususunda elilere ant iti. Haleb halk ise o gnden sonra Btnlere saldrmaktan geri durmad.43 Sultan Muhammed Tapar dneminde Suriyede yaanan bir dier suikast ise Emr Mevdda kar olmu ve emrin lmyle sonulanmtr. 10 Ekim 1113de Emr Mevdd, Atabeg Tutekin ile birlikte Cuma namaz iin Dmakta Ulu Camiide bulunduu srada dilenci klna girmi bir btn kendisinden bir eyler istiyor gibi yaklaarak Emri yaralad ve kendisi de orada derhal ldrld. Emr Mevdd, Atabeg Tutekinin evine gtrldyse de kurtarlamad.44 Melik Rdvann Rdvann 28 Cemziyelhir 507/10 Aralk 1113 tarihinde lm45 zerine yerine 12 yandaki olu Alparslan el-Ahras geti. Melik Rdvan devrinde Halebdeki Btn nfuzunun giderek arttn ve tehlikeli boyutlara ulatn gren Sultan Muhammed Tapar Halebin yeni hkimi Melik Alparslan elAhrasa yazd mektubunda: Baban (Rdvan) Btnlerle ilgili hususlarda bana muhalefette bulunuyordu. Hlbuki imdi senden benim evldm olarak onlar yok etmeni istiyorum diyerek onlarn bertaraf edilmesini bildirdi.46

bnl-Adm, Zbde, Makaleler, C. II, s. 712-713; zaydn, Suriyedeki Btn Faaliyetleri, s. 202. 44 Azm, (a.g.e., s. 39) hi tannmam bir adam tarafndan ldrldn belirtilmitir. bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 396; bn Kesr, a.g.e., C. XII, s. 332; Sanaullah, a.g.e., s. 64-65; Lewis, Haler, s. 148; In Demirkent, Urfa Hal Kontluu Tarihi (1098-1118), C. I, Ankara, TTK., 1990, s. 157; Runciman, a.g.e., C. II, s. 104; Daftary, smaililer, s. 504; zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 77. Bndr (a.g.e., s. 161) ve Urfal Mateos (Urfal Mateos Vekayi-Nmesi (952-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli (1136-1162), ev. Hrant D. Andreasyan, 3. bsk., Ankara, TTK., 1987, s. 252), Emr Mevdudu muhtemelen Dmak zapt etmesinden korktuu iin Atabeg Tutekinin ldrttn zikretmilerdir. bnl-br (Abl-Farac Tarihi, C. II, 3. bsk., ev. mer Rza Dorul, Ankara, TTK., 1999, s. 352) Melik Rdvan tarafndan gnderilen smiller tarafndan ldrldn sylemitir; Usta, (a.g.e., s. 103) cinayetin Dmakta ilenmesinin Atabeg Tutekini pheliler arasna soktuunu belirtmitir. 45 bnl Kalnis, a.g.e., s. 189; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 397; bnl-Adm, Buye, s. 79-80; bnlAdm, Zbde, Makaleler, C. II, s. 714. 46 bnl-Adm, Zbde, Makaleler, C. II, s. 716; Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular, s. 226.

43

65

Bu srada bata Haleb Reisi Sid b. Bed olmak zere Halebin ileri gelenleri de Melik Alparslana Btnler ile mcadele etmesi iin tavsiyelerde bulunmaktaydlar. Gen Melik, Sid b. Bed ile birlikte derhal harekete geerek bata Btn reisi Eb Thir, olmak zere smil ed-D, Hakm el-Mneccimin kardei ve yaklak 200 kadar Btnyi yakalayp ldrtt, bir ksmn da hapsedip, mallarna el koydu. Btnler bu yaananlar zerine ehirden kamaya baladlar. Halebdeki Btnlerin birou telef olduu gibi bir ksm da Suriyenin eitli ehirlerine dalp gittiler.47

F- Sultan Muhammed Tapar Dneminde Btnler Tarafndan ldrlen Tannm ahsiyetler

bn Mlib ve Emr Mevdd dnda bu dnemde; 499/1105-1106 Kad EblAl Sad b. Eb Muhammed en-Nibr sfahn Camiinde bir btn tarafndan ldrld.48 Nizaml-Mlkn en byk olu ve Melik Sencerin veziri Fahrl-Mlk b. Nizaml-Mlk 10 Muharrem 500/11 Eyll 1106 tarihinde Btnler tarafndan ldrld. yle ki bulunduu evden kt bir srada kendisinden yardm isteyen bir ses duydu ve yardm isteyen adam yanna ard. Adam, vezire bir pusula uzatt ve Fahrl-Mlk pusulay incelemekle megulken hanerini saplayarak ldrd. Btnyi Melik Sencerin huzuruna getirildiinde suu Sencerin adamlar zerine atmasyla birlikte hem kendisi hem de iftiraya urayan Sencerin adamlar ldrld.49

bnl-Kalnis, a.g.e., s. 189; Azm, a.g.e., s. 39; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 398; bnl-Adm, Zbde, Makaleler, C. II, s. 716; Sbt, Mirtz-zamn, C. VIII/2, s. 47; Lewis, Haler, s. 148149; Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular, s. 227; Meril, lk Mslman Trk Devletleri, s. 90; zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 85-86; ayn yazar, Suriyedeki Btn Faaliyetleri, s. 203-204; ayn yazar, Muhammed Tapar, s. 580; Runciman, a.g.e., C. II, s. 105; Daftary, smaililer, s. 504-505; Usta, a.g.m., s. 12. 48 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 333; zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 76. 49 bnl-Cevz, el-Muntazam, C. IX, s. 148; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 336; Sbt, Mirtz-zamn, C. VIII/2, s. 17; Cveyn, a.g.e., s. 543; Kazvn, a.g.e., s. 456; bn Kesr, a.g.e., C. XII, s. 323; Mneccimba, a.g.e., s. 112; zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 77; Ocak, a.g.e., s. 231.

47

66

Ramazan 502/Nisan-Mays 1109da bayram gn Nibr, sfahn ve Buhara kads Said b. Muhammed b. Abdurrahman, sfahnda Btnlerce ldrld. Kendisini ldren Btn de orada yakalanarak ldrld.50 Nizmiye Medresesi mderrislerinden ve Eer finin btn kitaplar yansa hafzamda onlar yeniden yazdracak kadar g bulunmaktadr diyen lim EblMehsn er-Ryn Muharrem 502/ Austos-Eyll 1108 ylnda Btnlerce ldrlen ahsiyetlerdendir.51 sfahn kads Ubeydullah b. Ali el-Hatb de Hemedanda Btnler tarafndan ldrld. Btnler aleyhine ok alr onlardan korktuu iin devaml zrh giyerdi. 503 Safer aynda/1108 Eyll-Ekim aynda bir cuma gn yabanc gibi gzken bir btn zerine hcum edip adamlaryla onun arasna girerek kady ldrd.52 Btnler tarafndan ldrlen devlet adamlarn biri de Meraga Emri Ahmedldi. 1 Muharrem 510/16 Mays 1116 tarihinde Sultan Muhammed Taparn saraynda Atabeg Tutekin ile birlikte otururken hakszla maruz kaldn syleyen bir adam Emr Ahmedlin yanna gelerek elindeki pusulay Sultana uzatmasn istedi. Emr pusulay uzatrken btn ona haneriyle saldrd. Emr Ahmedl haneri ald srada dier bir btn de ortaya karak bir haner darbesi daha indirdi. btnlerin yakalanp ldrldkleri ve emrin de yere dt srada nc bir btn daha ortaya karak son kez hanerini emre saplayarak onu ldrd.53

bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 377; Sbt, Mirtz-zamn, C. VIII/2, s. 29; Zeheb, el-ber, C. II, s. 383; zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 77; Ocak, a.g.e., s. 232. 51 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 378; Zeheb, el-ber, C. II, s. 383-384; Suyt, a.g.e., s. 428; Ocak, a.g.e., s. 232. 52 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 377; Ravend, a.g.e., C. I, s. 154, n. 4; Zeheb, el-ber, C. II, s. 383; zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 77. 53 bnl-Kalnis, a.g.e., s. 198; Azm, a.g.e., s. 40; Redddin, a.g.e., s. 141; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 410; bnl- Adm, Buye, s. 81; bn Kesr, a.g.e., C. XII, s. 342; Zeheb, Siyeru alminnbel, yay. uayb el-Arnat-M. Nuaym el-Arkass, C. XIX, Beyrut, 1985, s. 383; Sanaullah, a.g.e., s. 65; zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 77; ayn yazar, Ahmedller, DA, C. II, s. 168; Ocak, a.g.e., s. 231.

50

67

Sultan Muhammed Taparn hazinedar Eb Ahmed el-Kazvn de Btnler tarafndan ldrlen ahsiyetlerdendir.54 Taberistnn Ryan ehri fi Fakhi Abdl-Vhid b. smil de Muharrem 502/11 Austos-9 Eyll 1108 tarihinde Btnlerce ldrld.55

54 55

bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 418. zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri, s. 77.

68

V. BLM SULTAN SENCER DNEMNDE BTINLER LE YAPILAN MCADELELER A- Sultan Sencerin Hkmdarlnn lk Yllarnda Btnlerin Faaliyetleri ve Sultann Btnlikle Sulanmas
Sultan Muhammed Taparn lmnden sonra olu Mahmud ile Sencer arasnda yaanan hkimiyet mcadelesini Sencer kazanm ve imparatorluu yeniden taksim ederek Irak Seluklu Devletinin kurulmasn salamtr. Bu srete Btnlerin faaliyetlerinde de bir takm deiiklikler meydana gelmitir. Hasan Sabbh, Sultan Muhammed Tapar dneminde ald darbelerin yarasn sarmakla uram, suikastlere bir sre ara vermi, Btn kalelerini onarp glendirmekle, siyas faaliyetlerle, yerel ittifaklar ve kamplamalar kurmakla ilgilenmitir. Bu dnemde Sultan Sencerin Btnler zerine sefere kmay ve Btnlerin de bu sayede glenip davalarna ok sayda yeni insan katmalar Sencerin hogrsne ve kendisine suikast dzenleneceine dair korkularna balanmtr.1 Sultan Sencer balangta Btnlerle mcadele etmeye teebbs ettiyse de Hasan Sabbhn her taraf memur ettii casus frkasnn devletin tm kademelerinde birer ikier adam bulunduundan Sultan Sencerin Btnler aleyhindeki almalar Hasan Sabbha bildirilmiti.2 Sultan Muhammed Taparn lmyle yarm kalan mcadelenin Sultan Sencer ile devam edeceini dnen Hasan Sabbh da bunu engellemek iin derhal harekete gemitir.3

Lewis, Haler, s. 85-86; Kymen, kinci mparatorluk Devri, C. V, s. 155; Daftary, smaililer, s. 511. 2 E. Tevfik, a.g.e., s. 24-25. 3 Kymen, kinci mparatorluk Devri, C. V, s. 155.

69

Fedlerin arzularn tahakkuk ettirmeleri ve gayelerine ulamalar iin ou kez sadece tehditleri yeterdi. rnein; herhangi bir lider onlara ait bir kale zerine hcuma gemek istediinde, sabahleyin yatandan kalknca yan banda yere saplanm bir haner grrd. Bu hanere balanm kat paras zerinde tehdit ifadeleri ise komutann taaruz kararndan dnmesine kfi gelirdi.4 yle ki: Hasan Sabbh, Sultan Sencerin yaknlarndan bir grubu vaatlerle aldatt, Sultann hademelerinden birine parayla birlikte bir haner gnderdi. Hizmeti, Sultan gece sarho olarak uyuduu zaman haneri yatann baucunda bir yere saplad. Sencer sabah kalkp orada haneri grnce endielenmeye balad ve kimseden phelenmediinden bu ii gizlice aratrmas iin bir adamn grevlendirdi. O srada Hasan Sabbhn Sultana bir eli gndererek: Eer ben Sultann iyiliini dnmeseydim, sert yere konmu olan o ba onun yumuak gsne saplatrdm demesi zerine Sultan Sencer Btnlerle savamaktan kanr oldu.5 Hatta Cveynnin aktardklarna gre, Sultan Sencer onlara ait olan Kum blgesinde bulunan btnlerin haracndan 3000 dinar eksiltmi, Girdkhdan geenlerden gei creti almalarna gz yummu ayrca yine Cveynnin bizzat rastlad fermanlarnda Sultan, Btnlere bar ve dostluk arlarnda bulunmutu.6 Sultan Sencerin Bir sre sonra vezirinin de ldrlmesine ramen Btnler zerine kararl bir ekilde ilerlememesi ve smil hareketinin ve eylemlerinin giderek artmas Abbas Halifesi Msterid Billh tarafndan Sencerin smillere kar tutarsz mcadele etmekle sulanmasna neden olmutur. 527/1132-1133 ylnda Halifeye yazd mektupta, gereke olarak Btnlere ehirlerde yerlememeleri ve yollarda karklk karmamalar artyla eman verildiini belirtmi bununla beraber Btnlerin bu gne kadar Mslmanlar korkuttuklar iin yaknlarnda yaayan insanlarn onlarn inancn kabul edebileceklerini bunun devlet iin byk bir kusur

Hasan . Hasan, Siyasi-Dini-Kltrel-Sosyal slm Tarihi, C. V, stanbul, Kayhan Yaynlar, 1992, s. 336. 5 Cveyn, a.g.e., s. 546; Kazvn, a.g.e., s. 520; E. Tevfik, a.g.e., s. 25-26; M. erefeddin, Ftmler ve Hasan Sabbh, s. 34; aatay-ubuku, a.g.e., C. I, s. 74. 6 Cveyn , a.g.e., s. 547; Hodgson, The Order of Assassins, p. 101; Lewis, Haler, s. 86-87.

70

olacan ifade etmitir.7 Sultan Sencer mektubunda, Halife ve taraftarlarnn Sencerin ve maiyyeti mensuplarnn Btnleri kahretmek hususunda gsterdii faaliyeti hatrlamayp bilmediklerini onlarn dedikleri gibi bir eyin hibir vakitte olmadn, Btnlere kar yapt mcadelelerde onlardan saysz kimseyi ldrttn fakat bunlara ramen Btnlerin faaliyetlerini azaltmadklarn, tecavz, katil her trl hilelere bavurmaktan geri durmadklarn da vurgulamtr.8

B- Sultan Sencer Dneminde Byk Seluklularn Btnler zerine Asker Mdahaleleri

Reblhir 518/Mays-Haziran 1124 tarihinde Hasan Sabbh hastalanm, Lemmeserde bulunan Buzurg mmidi ararak halefi olarak tayin etmitir. Dihdr Eb Ali Erdistnyi de propaganda iinin bana getiren Hasan Sabbh, 6 Reblhir 518/23 Mays 1124 gecesi lmtr.9 Vefat Btnlerin faaliyetlerini engellememi, aksine Buzurg mmid dneminde siyas faaliyetlerden ziyade suikastlere ve Seluklu lkesinde karklk karmaya arlk vermilerdir. Bu dnemde Btnlere kar iddetli bir tepki mid (Diyarbekir) halkndan gelmitir. 518/1124-1125 senesi mid halk ehirdeki Btnlere kar ayaklanmtr. Btnler burada olduka oalmlard. Halk yedi yz kadar Btnyi ldrm bu olaydan sonra Btnlerin bu blgedeki durumlar iyice zayflamt.10

1126 ylnda Sultan Sencer meliklik zamannda olan Tabes seferinden sonra (1103) ilk kez Btnlere kar askeri mcadeleye giriti. Bu mcadeleye
Kurpalidis, a.g.e., s. 517; Kymen, kinci mparatorluk Devri, C. V, s. 226-228; Sultan Sencer ile Halife Msterid Billh arasnda yazlm bu mektuplar iin ayrca bkz. Mntecebddin Bed, Kitab- Atebetl-ketebe: Mecma-i Mrselt- Dvn- Sultan Sencer, yay. Muhammed KazvinAbbas kbal, Tahran, 1329 , s. 156-167; Abbas kbal, Vezret der ahd-i Seltn-i Buzurg-i Selcuk, Tahran, 1338 ., s. 302-318. 8 Kymen, kinci mparatorluk Devri, C. V, s. 226. 9 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 493; Cveyn , a.g.e., s. 547; Kazvn, a.g.e., s. 520-521; M. erefeddin, Ftmler ve Hasan Sabbh, s. 34; E. Tevfik, a.g.e., s. 34-35; Lewis, Haler, s. 90; aatayubuku, a.g.e., C. I, s. 74; zaydn, Hasan Sabbh, s. 349. 10 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 494; bn Kesr, a.g.e., C. XII, s. 363; Hodgson, The Order of Assassins, p. 101.
7

71

giriilmesinde Sultann Hasan Sabbhn lmyle kendine olan gveninin artmas, Btnlerin zayflam olduuna dair dnceleri, Btn dman veziri Kn (Muind-Dn Muhtassl-Mlk Eb Nasr Ahmed b. el-Fazl)nin etkisi, halkn ve deerli emrlerinin basklar gibi sebepler yer alabilir. Vezir Kn, 520/1126da Btnlere kar cihat edilmesini, bulunduklar ve yakalandklar yerlerde ldrlmelerini, mallarnn yamalanp, kadnlarnn esir alnmalarn emretti ve Kuhistndaki Turays ile Nibr blgesindeki Beyhaka Seluklu askerlerini gnderdi.11 Askerler Btnleri byk hezimete urattlar, Beyhak yresindeki kylerden Tarzda ne kadar Btn varsa hepsini ldrdler. Liderleri dahi kendini minareden aaya atarak intihar etti. Ayn ekilde Tuyrayse gnderilen Btnler de ehir halkndan pek ok kiiyi ldrerek, mallarn ganimet olarak aldlar.12 te yandan Btnler aldklar bu saldrlara ramen bu blgede bulunan Talikandaki Mansura gibi baz yeni kaleleri de ele geirdiler. Gelecekte en nemli Nizar slerinden biri olacak Meymundiz Kalesinin de 1126 ylnda yapmna baladlar.13 Ancak Kn, Btnler zerine tertipledii seferden ksa bir sre sonra intikam almak isteyen Btnlerce ldrld.14 Bunun zerine Sultan Sencer, 521/1127 ylnda Btnlere ar bir darbe indirmeye karar verdi. Hazrlanan byk bir orduyla Horasan zerine sefer tertip ederek yaklak on bin civarndaki Btnyi ldrtt. Alamuta ise sefer dzenlemeyerek buradaki Btnlerle ilgilenmeyi Irak Seluklularna brakt.15 Fakat Irak Seluklular Btnlerle ilgilenmekten ziyade kendi saltanat mcadeleleriyle uratklar iin zellikle bu dnemde Btnlerin iledii cinayetler daha da artt.
bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 499; Beyhak, Trh-i Beyhak, yay. A. Behmenyr, Tahran, 1982, s. 271-275; Kymen, kinci mparatorluk Devri, C. V, s. 152; ayn yazar, Seluklu Devri Trk Tarihi, s. 214; Lewis, Haler, s. 95; Agacanov, Seluklular, s. 288. 12 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 499-500; Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, s. 214; Hodgson, The Order of Assassins, p. 101-102. 13 Hodgson, The Order of Assassins, p. 102; Lewis, Haler, s. 96; Daftary, smaililer, s. 520; Kale hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Willey, a.g.e., pp. 114-120. 14 Vezir Knnin ldrlmesi ayrntl olarak tezimizin Sultan Sencer dneminde Btnler tarafndan ldrlen tannm ahsiyetler balnda yer almaktadr. 15 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 512; bn Kesr, a.g.e., C. XII, s. 370; Mneccimba, a.g.e., s. 117; Osman Turan, a.g.e., s. 319.
11

72

Ayn yl ierisinde Hasan Sabbhn zamannda neredeyse Alamutu zapt edecek olan Anutekin rgrin yeeni Rdbr zerine bir sefer tertiplemise de baarl olamad. Yenilerek blgeyi terk etmek zorunda kald. Yine Rdbra gnderilen bir baka Seluklu ordusu da komutanlar Temurdoan tutsak alan Nizrlerce pskrtld.16 Sultan Sencer Btnlere gz yummadn ispatlarcasna 528/1133-1134te Emr Erku kumandasndaki bir grup askerini uzun sredir Btnlerin elinde bulunan Horasandaki Girdkh Kalesini muhasara etmek zere gnderdi. Kaledeki Btnler uzun sren muhasara sonucunda erzaklarnn tkenmesiyle zor durumda kalmlar, savamak yle dursun ayakta duramaz hale gelmilerdi; ancak kale tam fethedilmek zereyken rivayete gre Emr Erku Btnlerin gndermi olduu para ve deerli taklar alarak muhasaray brakp ekip gitmiti.17 Buzurg mmidin 1138deki lmyle yerine lmnden gn nce atad olu Muhammed b. Buzurg mmid geti. Bylece merkezi ynetiminin babadan oula gemesi gelenei de balam oldu.18 Sultan Sencer dneminde Btnler zerine tertiplenen seferlerden biri de 546/1151-1152 senesinde gereklemitir. Sultan Sencerin askerlerinden mteekkil bir grup, Horasandaki Turays zerine yrmtr. Btnlerin elindeki beldelere basknlar yapmlar, yamalar etmiler, oluk ocuu esir almlardr. ehirleri tahrip edip evleri atee veren Sencerin askerleri Btnlere ok byk zararlar verdikten sonra geri dnmtr.19

16 17

Daftary, smaililer, s. 520. bnl-Esr, a.g.e., C. XI, s. 27. 18 Cveyn, a.g.e., s. 549-550; Hodgson, The Order of Assassins, s. 143; Daftary, smaililer, s. 534535. 19 bnl-Esr, a.g.e., C. XI, s. 139.

73

C- Sultan Sencer Dneminde Suriyede Btnler ile Yaplan Mcadeleler

Suriyede Sultan Sencer dnemindeki ilk gelime Melik Alparslan tarafndan Suriyeden uzaklatrlan Haleb Reisi Sid b. Bednin Btnler tarafndan ldrlmesi olmutur. Mardine kam olan Sid b. Bed 513/1119da Frat Nehri zerindeki gei noktasnda bulunan Devser Kalesinden ayrlarak iki oluyla beraber kaykla suyu geecei srada iki btn tarafndan saldrya urayarak ldrlmtr.20 te yandan Sultan Muhammed Tapar dneminde Haleb reisi olan Eb Thir es-Sigin ldrlmesinden sonra yerine yine bir btn lideri olan Eb brahim el-Esedbdnin yeeni Behram gemitir. Sultan Sencer dneminde Suriyede zellikle Behramn faaliyetleri ve tertipledii suikastleri gze arpmaktadr. Haleb 1123 ylnda Artukolu Belek Gazi tarafndan alndktan sonra Btnlerin nfuzu azalmaya balam, Behramn casusu tutuklanm, Btnler Halebden srgn edilerek Gney Suriyede kendilerine yeni sler aramaya balamlar hatta Behram bir sre ar gizlilik iinde klktan kla girerek ehir ehir dolamaya balamt.21 Btnler bu sre zarfnda Suriye civarndaki suikastlerine yine devam ederek 519/1125 ylnda kad Ebul-Fazl b. el-Hab ldrmlerdir.22 8 Zilkde 520/25 Kasm 1126 Cuma gn de yine Behramn faaliyetleriyle Musul hkimi Kasmddevle Aksungur el-Porsuk halkla beraber Cuma namazn klmaya gittii camide derviler gibi kimsenin kukusunu uyandrmadan bir kede namaz klan yaklak on kadar Suriyeli btnnin birdenbire zerine saldrmasyla

bnl-Adm, Zbde, Makaleler, C. II, s. 730; Lewis, Haler, s. 150; zaydn, Suriyedeki Btn Faaliyetleri, s. 204. 21 bnl-Kalnis, a.g.e., s. 215; Lewis, Haler, s. 150; Runciman, a.g.e., C. II, s. 147; zaydn, Suriyedeki Btn Faaliyetleri, s. 204-205. 22 Azm, a.g.e., s. 49; zaydn, Suriyedeki Btn Faaliyetleri, s. 205; Daftary, smaililer, s. 523.

20

74

hanerle yaralanm ve onlarla yine de mcadele edip n yaralamasna ramen kurtarlamamtr.23 bnl-Kalanisye gre emr muhafzlarna ok gvenmekteydi. Ne bir klcn ne de bir ban delebilecei rme bir zrh giyerdi. Etraf tepeden trnaa silahl adamlarla evriliydi.24 Rivayete gre ldrlmeden nceki gece ryasnda birka kpein kendisine saldrdn ve bunlarn birini ldrdn fakat geri kalan kpeklerin de kendisinden intikam aldn grmt. Ryasn adamlarna anlatnca birka gn dar kmamasn tavsiye etmiler fakat o: Ben hi bir ey iin Cumay terk etmem demitir.25 Bndar, Aksungur el-Porsuknin ldrlmesinde Irak Seluklu veziri ve Btnlerle srekli ibirlii halinde olan Ebl-Kasm Dergznnin sorumlu olduunu belirtmitir. Buna gre Dergzn, Btnlere dmanlk besleyen Aksunguru azletmek iin sultan nezdinde elinden gelen hileleri yapmaya alm fakat muvaffak olamaynca Btn kardelerinden yardm istemiti. Ayarlad Btnler de dervi klyla gittikleri camide Aksunguru katletmilerdi.26 Kaynaklarn aktardna gre Aksungura saldran Btnler hemen ldrld; ancak Btnlerden Azaza bal Kefernshl bir gen kaarak kurtuldu. Bu gencin yal bir annesi vard. Aksungurun ve ona saldranlarn ldrldn duyunca olunun ehit dtn dnerek gurur duymu, ok sevinerek en gzel elbiselerini giyip sslenmiti. Fakat birka gn sonra olunun sa salim kendisine geldiine

bnl-Kalnis, a.g.e., s. 234-235; Azm, a.g.e., s. 50; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 501; bnl-Adm, Buye, s. 84; ayn yazar, Zbde, Makaleler, C. II, s. 773; bn Kesr, a.g.e., C. XII, s. 365; Zeheb, Siyeru alm, C. XIX, s. 510; bnl-br, a.g.e., C. II, s. 360; bnl Cevz, (el-Muntazam, C. IX, s. 254) Aksungurun lmn 519 ylnda geen hadiseler arasnda zikretmitir Urfal Mateos ( a.g.e., s. 284)a gre de Aksunguru hac diye anlan kimseler ziyareti klnda gelerek evinde bakla ldrmlerdir. Bndr, a.g.e., s. 138, n. 1; Dozy, a.g.e., s. 253; Lewis, Haler, s. 150-151; Runciman, a.g.e., C. II, s. 144; Demirkent, a.g.e., C. II, s. 73-74; Cokun Alptekin, Aksungur elPorsuk, DA, C. II, s. 297; Daftary, smaililer, s. 524; Ocak, a.g.e., s. 231; Usta, a.g.e., s. 123. 24 bnl-Kalnis, a.g.e., s. 234-235. 25 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 501; bnl-Adm, Zbde, Makaleler, C. II, s. 773. 26 Bndr, a.g.e., s. 137.

23

75

grnce zntsnden ne yapacan arm, salarn yolup yzne knalar yakmt. 27 1126 ylndan itibaren Behram, taraftarlarnn giderek artmas ile faaliyetlerini aktan aa yapmaya balad. Artukolu lgazi ile iyi ilikiler kurmaya balad. lgazi, Behram ve dier Btnlerden, kendisine kar hcuma geeceklerinden korktuu iin onlarla ibirlii yapmaktan ekinmedi ve bir tavsiye mektubu hazrlayarak Dmak hkimi Atabeg Tutekine Behram yanna almasn nerdi. Bu tavsiye mektubu sayesinde Tutekin tarafndan saygyla karlanan Behram, Dmakta aka propaganda yapmaya, durumunu giderek kuvvetlendirmeye balad.28 bnl-Esre gre: Eer Dmak ahalisinin tm Ehl-i Snnete mensup olmasayd ve kabul ve davet ettii hususlarda ona kar bir tavr taknmasayd hi phesiz Behram Dmaka hkim olurdu.29 Behram bir sre sonra Dmak halkndan tepki grmeye balaynca Tutekinden, adamlaryla birlikte snabilecei bir kale istedi. Tutekinin veziri Mazdekan de btn olmad halde Behram desteklemekteydi ve zellikle onun srarlar sonucu Tutekin Banyas Kalesini Behrama Zilkde 520/Aralk 1126da teslim etti. Kalenin yan sra Dmakta ayrca propaganda evi olarak kullanacaklar bir binaya da sahip oldular. Behram Banyas Kalesine girince kaleyi yeniden ina ettirmi, istihkmlarn kuvvetlendirmi her taraftan kaleye akn eden Btnler burada dehet samaya balamlard.30 Behram Banyasn kuzeyindeki Hasbiye blgesindeki Vdit-Teymi davalarn yaymak iin olduka uygun bir yer olarak gryordu. Buradaki yerel emrlerden Barak b. Cendelin lmnden sorumlu tutulan Behram 522/1128de

bnl-Adm, Zbde, Makaleler, C. II, s. 773; Dozy, a.g.e., s. 253. bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 500; Daftary, smaililer, s. 524; Runciman, a.g.e., C. II, s. 147. 29 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 500. 30 bnl-Kalnis, a.g.e., s. 215; Azm, a.g.e., s. 49; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 500; Daftary, smaililer, s. 524; Cokun Alptekin, Dmak Atabeglii: Tog Teginliler, stanbul, M.. Fen-Edb. Fak. Yaynlar, 1985, s. 79-80; Usta, (a.g.m., s. 12) Btnlerin, Banyas Kalesinin kendilerine verilmesi karlnda 1126 yl iinde Havran civarna akn yapan Kuds Hallarna kar harekete geen Tutekinin ordusunda bir birlik ile yer aldklarn belirtir.
28

27

76

blgeye bir sefer tertip etti. Ancak kardeinin cn almak isteyen Dehhak b. Cendel olduka etin bir mcadele vererek btnleri yendi ve Behram bu sava esnasnda ldrld. Hem Behramn hem de Tutekinin ayn sene lmleri Btnlerin iini zorlatrm oldu.31 Behramn yerine smillerin liderliine smail el-Acem; Tutekinin yerine de Tcl-Mlk Brinin getii 1128 yl sonrasnda Vezir Mazdekan yine konumunu koruyarak Btnlere yardm etmi ancak Tcl-Mlk Bri onlara destek vermeyerek ehirden kartmak iin uygun frsat kollamaya balamt. Bu esnada giderek glenen Mazdekannin Dmak Hallara teslim edip karlnda Sur ehrini alaca haberi Tcl-Mlk Briye ulanca hi vakit kaybetmeyerek i kalede yapt toplantda huzuruna kan veziri ldrterek Dmakta 15 Ramazan 523/1 Eyll 1129 gn byk bir Btn katliam balatt. Halk grd her yerde ellerine geirdikleri silah ve aralarla yaklak alt bin Btnyi ldrd. Zor durumda kalan smail el-Acem de Hallara haber gndererek Banyas Kalesini onlara teslim etti.32 Yaanan bu olaylar zerine Tcl-Mlk Bri, Btnlerin intikam almak iin harekete geecekleri korkusuyla tedbirler alm, korumasz ve zrhsz hibir yere gitmez olmutu. Fakat Alamuttan gnderilen iki ranl fed, Trk askerler olarak Dmak kuvvetleri arasna katlm bir sre bekleyerek Brinin muhafz birlii iine girmeyi de baararak 5 Cemziyelhir 525/5 Mays 1131 tarihinde hamamda etrafnda kimse yokken Briyi hanerle yaralamlard. Btnler orada derhal

bnl-Kalnis, a.g.e., s. 221-222; Azm, a.g.e., s. 52; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 518; zaydn, Suriyedeki Btn Faaliyetleri, s. 205-206; Alptekin, a.g.e., s. 80; Daftary, smaililer, s. 525. 32 bnl-Kalnis, a.g.e., s. 224-226; Azm, a.g.e., s. 52-53; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 519; bn Kesr, a.g.e., C. XII, s. 373; Sryan Mihael, (Sryani Patrik Mihailin Vakayinamesi (1042-1195), ev. Hrant. D. Andreasyan, C. II, TTK.da bulunan yaymlanmam nsha, 1944, s. 106-107) Vezirin ldrlmesine hiddetlenen Btnlerin bir arada toplanarak kllarn elmeye, insanlar ldrmeye, tahribat yapmaya baladklarn ehrin ileri gelenleri ve halkn bu durum zerine onlara kar birletiklerini belirtmitir. zaydn, Suriyedeki Btn Faaliyetleri, s. 206; Daftary, smaililer, s. 525-526; Alptekin, a.g.e., s. 97.

31

77

ldrlmlerse de Bri, 21 Recep 526/7 Haziran 1132 gn ald yarann etkisiyle vefat etmitir.33 Suriyede Sultan Sencer dneminde Btnler Cebels-Summakn

gneybatsnda yer alan Franklar ve Mslmanlarn ounlukta bulunduu Cebel Bahr blgesinde de yeni kaleler zapt etmeye almlardr. Bu kalelerden biri Kadms idi. Kaleyi, 1132-1133te kale hkimi bn Amrndan satn alan Btnler, Franklar ve Mslmanlar ile komu olmak istemeyip onlarla savamlardr. Bu durum da Byk Seluklular ile olan mcadelelerin bu dnemde azalmasna yol amtr.34 Hama ehrinin dousu ile Banyas arasnda kalan Masyaf Kalesi de Btnler tarafndan zapt edilmitir. Kale, 1140-1141de 1127-1128de kaleyi satn alm olan Ben Mnkzn bana geirmi olduu Sungur adl valinin ynetimindeydi. Btnler ona hile yapp aldatarak kaleye kmlar sonra da ldrerek Suriyedeki en nemli slerinden biri olacak Masyafa hkim olmulard.35 Kehf, Hvb, Rusfe, Menka, Kuleya, Btnlerin Suriye civarnda zapt ettii dier kalelerdi.36 Sultan Sencer dneminin sonlarnda da eyhl-Cebel olarak bilinen sml dsi Ridddin Sinan ile birlikte Suriyedeki smlilerin tarihinde Hallarla ve Selahaddin Eyyb ile etin mcadelelere girecekleri yeni bir sayfa balam oldu.37

bnl-Kalnis, a.g.e., s. 230-233; Azm, a.g.e., s. 55; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 529,536; Sryan Mihael, a.g.e., C. II, s. 107; Alptekin, a.g.e., s. 97-98; zaydn, Suriyedeki Btn Faaliyetleri, s. 207; Usta, a.g.e., s. 156. 34 bnl-Esr, a.g.e., C. XI, s. 19; bn Kesr, a.g.e., C. XII, s. 380; Lewis, Haler, s. 155-156; Daftary, smaililer., s. 527; Willey, a.g.e., pp. 228-229. 35 bnl-Esr, a.g.e., C. XI, s. 78; Lewis, Haler, s. 156; Daftary, smaililer, s. 530; Willey, a.g.e., pp. 220-221. 36 Lewis, Haler, s. 156; P. K. Hitti, a.g.e., C. II, s. 691; zaydn, Suriyedeki Btn Faaliyetleri, s. 207; Usta, a.g.m., s. 14; Daftary, (smaililer, s. 527) Kehf Kalesinin Nizrlerce satn alndn belirtir. 37 Ridddin Sinn hakknda bilgi iin bkz. M. erefeddin, Karmita ve Sinn Rided-Dn, DFM, C. II/7, stanbul, 1928, s. 26-80; W. Ivanow, Ridddin Sinan, A, C. IX, s. 635-636; Farhad Daftary, Ridddin Sinn el-smil, DA, C. XXXIV, s. 467-468; Lewis, Haler, s. 157-170.

33

78

D) Harizmh Atszn Sultan Sencere Kar Btnlerle birlii

Sultan Sencer daha meliklii srasnda Harizm38 blgesine hkim olmu sultanlk dneminde ise Harizmh Atsz bamszln kazanmak zere harekete geince Atsz ile Sencer arasnda hkimiyet mcadelesi yaanmaya balamt. Sultan Sencerin II. Harizm seferi sonrasnda Atsz, Sencere bal kalacana sz vermise de Sencer onun her an bir itaatsizlik yapp isyan edeceini dnmekteydi. Onu doru yola sevketme maksadyla devrin tannm airlerinden Edib Sbiri eli olarak Harizme gnderdi. Harizmh Atsz, Edib Sbiri yannda alkoyup ikazlarn dinler gibi grnrken gizlice bir suikast tertip ederek Sultan Senceri ortadan kaldrmay planlyordu. Bu amala Harizmde bulunan iki btn ile para karl anlat. Bu durum Btnlerin kendi gaye ve maksatlar dnda siyaset adamlar tarafndan, siyas amalar uruna nasl kullanldklarn da gstermektedir.39 Bunu renen Edib Sbir iki fedyi tasvir eden bir mektubu ihtiyar bir kadnn ayakkabs iinde Mervde bulunan Sultan Sencere ulatrd. Tarif ettii ekl zerine kenar mahallelerden bir meyhanede yakalanan btnler derhal ldrld. Planlarnn Edib Sbirin gayretleri sonucu boa gittiini renen Harizmh Atsz ise Edib Sbiri derhal yakalatt ve Ceyhun Nehrine attrarak bodurmak suretiyle intikamn alm oldu.40 Yaanan bu olaylar zerine de Sultan, Harizm blgesine daha sonra tekrar sefer dzenledi.

Aral Glnn gneyinde uzanan topraklara ve XIII. yzyla kadar bu blgede yaayan halka verilen ad. Ayrntl bilgi iin bkz. Abdlkerim zaydn, Hrizm, DA, C. XVI, s. 217-220. 39 Kymen, kinci mparatorluk Devri, C. V, s. 346. 40 brahim Kafesolu, Harezmahlar Devleti Tarihi (485-618/1092-1221), 4. bsk., Ankara , TTK., 2000, s. 58; Kymen, kinci mparatorluk Devri, C. V, s. 346; V. V. Barthold, Mool stilasna Kadar Trkistan, haz. Hakk Dursun Yldz, Ankara, TTK., 1990, s. 350.

38

79

E- Btnlerin Seluklulara Kar Hcumlar

Reblhir 549/Haziran-Temmuz 1154 ylnda Khistandaki Btnlerden saylar piyade ve svari yedi bin kiiyi bulan byk bir grup topland. Seluklu askerlerinin Ouzlarla megul olmasn frsat bilen grup Horasan zerine yrd ve Havf'a bal beldelere doru harekete geti. Emr Ferruhl b. Mahmd el-Kn, maiyyeti ve adamlarndan mteekkil bir toplulukla smllerin karsna kt, fakat onlarla ba edemeyeceini anlayarak Emr Muhammed b. nerden askerleriyle ve sznn getii emirlerle birlikte smllere kar savamak iin harekete gemesini istedi. Emr Muhammed b. ner ok sayda emr ve askerlerle harekete geti ve Ferruhhn da birlikleriyle beraber Btnlere saldrdlar. Uzun sren mcadeleyi Seluklular kazanmasyla reisleriyle birlikte ok sayda Btn ldrld bazlar da esir alnd.41 evval 551/Mays-Haziran 1156 ylnda da Btnler Horasandaki Tabes ehrine yryerek orada olaylar kardlar. Sultann devlet erknndan birok kiiyi esir alarak, mallarn ve hayvanlarn yamaladlar, halktan bazlarn ldrdler.42 552/1157 ylnda ise Btnler Horasan haclarna hcum ederek onlardan zahid, lim hi kimseyi hayatta brakmadlar.43

41

bnl-Esr, a.g.e., C. XI, s. 170-171. bnl-Esr, Khistandaki Btnlerin kale ve hisarlarn muhafaza ve mdafaa edecek kimsenin kalmadn belirterek: Eer Horasan askerleri Ouzlarla megul olmasayd hi yorulup meakkat ekmeden bu kaleleri ele geirebilirler, Mslmanlar da onlarn errinden kurtarabilirdi demitir (a.g.e., C. XI, ayn yer). 42 bnl-Esr, a.g.e., C. XI, s. 184. 43 bn Kesr, a.g.e., C. XII, s. 431.

80

F- Sultan Sencer Dneminde Btnler Tarafndan ldrlen Tannm ahsiyetler

Suriyede ldrlm olan Ebul-Fazl b. el-Hab, Aksungur el-Porsuk, Tcl-Mlk Bri dnda Btnler tarafndan katledilen dier ahsiyetlerden bazlar yledir: 1121 ylnda Ftm ordusunun bakumandan Efdal b. Bedrl-Ceml, Nizr sktrmas, kendileriyle ayn mezhebi paylamas gerekirken bunu yapmamas, Ehl-i Snnet itikadna muhalefet etmekten vazgemesi ve onlara muhalefet edilmesini yasaklamas gibi sebeplerle Halebli btn tarafndan ldrld.44 Irak Seluklu Sultan Mahmdun veziri Kemll-Mlk Eb Tlib esSmeyrem Safer 516 sonu/Mays 1122de Hemedana gitmek zere Sultanla beraber yola kmt. Dar bir geitten getii ve bu sebeple adamlarnn nden gittii bir srada kendisine saldran btnnin haneri atna sapland ve btn hzla oradan uzaklat. Bunu gren adamlarnn da onu yakalamak iin peinden gittikleri srada ortaya kan bir dier btn tarafndan vezir ldrld.45 523/1128-1129da afi reisi Abdlltif b. el-Hucend Btnlerin saldrs sonucu ldrld.46

bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 466; Lewis, Haler, s. 154; zaydn, Suriyedeki Btn Faaliyetleri, s. 207. 45 bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 475; bn Kesr, a.g.e., C. XII, s. 359; Mneccimba, a.g.e., C. I, s. 138; madddin ise vezirin dkkndan kan bir gruh tarafndan baklanp yaralandn, yaral olarak kaldrlan vezire doktorun bakt srada tavandan atlayan bir adamn saplad bakla hayatn kaybettiini zikretmitir. Bkz. Bndr, a.g.e., s. 128-129. 46 Ravend, a.g.e., C. I, s. 155; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 521.

44

81

519/1125-1126da Halifenin mektubunu Sultan Sencere iletmek iin Horasana giden Kad Eb Sad Muhammed b. Nasr b. Mansr el-Herev dn yolunda Btnler tarafndan ldrld.47 Sultan Sencerin Btnlere kar mcadele veren veziri Kn, 29 Safer 521/16 Mart 1127 ylnda seyis klna girmi iki btnnin maiyyetine szmas ve Nevruz vesilesiyle Sultana gnderecei iki Arap atn semek zere onlar yanna armasyla bekledikleri frsata kavuarak hanerlerini saplamas neticesinde ldrld.48 527/1132-1133 ylnda Irak Seluklu Sultan Mesudun Atabegi Aksungur elAhmedl, Hemedann dnda bulunan Karategin ayrnda kendisine hcum eden Btnler tarafndan ldrld.49 Abbas Halifesi Msterid Billh da Btnler tarafndan ldrlen ahsiyetlerdendir. Irak Seluklularnn yeni sultan olan Mesudu Abbas Halifesi Msterid Billh tanmam, adna hutbe okumadan vazgemiti. Mesud ile halife arasndaki anlamazlk Hemedan civarnda kar karya gelmeleriyle bir savaa dnm, halifenin ordusundan baz emrlerin ayrlarak dier tarafa katlmasyla g kaybeden Msterid Billh yenilmiti.

Azm, a.g.e., s. 48; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 498; bn Kesr, a.g.e., C. XII, s. 365; Ocak, a.g.e., s. 232; Bndr, (a.g.e., s. 137) Herevnin, Vezir Ebl-Kasm Dergznnin anlat Btnler tarafndan ldrldn yle aklamtr: Dergzn vezir olduktan sonra Kad Eb Sad Muhammed b. Nasr b. Mansr el-Herevnin elilikle Sultan Sencere gitmesi takarrr etti. Gz kamatrc baha ve kmil cemal ile Horasana gitti. Bu hal Dergznye ar geldi. Kalbi perian oldu. Bu zat, buraya dnd gn, kendisinin perdesinin yrtlacan bildi. Zira Sultan Sencer nezdinde ahvalini gizlemiti. Biliyordu ki Herev onu halla pamuu gibi didecekti. Bundan dolay birka Btn ile uyuarak, Herev Horasandan dndkten sonra onu ldrmelerini kararlatrd. 48 Azm, a.g.e., s. 51; bnl-Esr, a.g.e., C. X, s. 511; Bndr, a.g.e., s. 242; Kymen, kinci mparatorluk Devri, C. V, s. 154; Hodgson, The Order of Assassins, p. 102; Lewis, Haler, s. 96-96; Daftary, smaililer, s. 521; Bndr ayrca yine bu olayn sorumlusunun Ebl-Kasm Dergzn olduu belirtilmitir. Dergzn, vezirliini istemeyen Knyi ortadan kaldrmak iin btnlerle anlam btnler de veziri ldrmek iin seyis klnda saraya gelmilerdi bkz. a.g.e., s. 39. 49 Sadreddin Hseyn, a.g.e., s. 73; bnl-Esr, (a.g.e., C. X, s. 541) Aksungur el-Ahmedlnin Sultan Mesudun grevlendirdii kiiler tarafndan da ldrlm olma ihtimalinden bahsetmitir. Mneccimba, a.g.e., s. 148; bnl Cevz, el-Muntazam, C. X, s. 29; Bndr, a.g.e., s. 158; Ahmed b. Mahmd, a.g.e., C. II, s. 59; Faruk Smer, Aksungur el-Ahmedl, DA, C. II, s. 296-297; zaydn, Ahmedller, s. 168.

47

82

Cveynnin aktardklarna gre, Sultan Mesud durumu amcas Sencere bildirmek zere haberci gndermi fakat tesadfen deprem olup, yldrmlar dnce herkes bu doa olaylarn Halifeye kar yaplan kt muameleye yklemiti. Bunun zerine Sultan Sencer elisiyle birlikte bir mektup gndererek: Mesud, bu ferman alr almaz mminlerinin emrinin yanna gitsin, onun btn insanlarn sna olan eiini topran psn, yaptklarna karlk zr dilesin, bilsin ki bu ekilde yldrmlar dmesine ve iddetli rzgarlarn esmesine imdiye kadar kimse ahit olmad. Bu afetleri Halifeye yaplm ktln cezas olarak gryorum demiti. Sultan Mesud fermana uyarak Msterid Billhn kalmas iin bir adr hazrlatt.50 Halifenin bir daha asker toplamamas, para demesi, sarayndan kmamas gibi hususlarda aralarnda srekli eliler gelip gidiyordu. 17 Zilkde 529/29 Austos 1135 tarihinde Sultan Sencerin elisi sfatyla Emr Kuran Han Msterid Billh koruyan muhafzlardan biri eliyi karlamak iin yanndan ayrlmt. Bunu frsat bilen Btnler Halifeye saldrarak onu ldrmlerdir. Yirmiden fazla yerinden yaralayarak burnunu ve kulaklarn kesmi rlplak bir halde ortada brakmlardr.51 Halife Msterid Billhtan ksa sre sonra yerine geen olu er-Rid Billhda Sultan Mesudla uzun sre mcadele etmi ayrca Btnlerden babasnn

Cveyn, a.g.e., s. 548-549; Redddin, a.g.e., s. 106. Redddin, (a.g.e., s. 106) cinayeti ileyen kii saysn vermemiken; Cveyn, (a.g.e., s. 549) baz kiilerin Sencerin bu cinayet emrini verdiklerini sylediini ama bunun tamamen bir iftira olduunu belirterek Seluklulara ve Sultan Sencere dman olanlarn uydurmas olduunu syler; bnl-Esr, (a.g.e., C. XI, s. 35)in bir rivayetine gre Btnlerin hepsi ldrlm bir dier rivayetine gre ise on tanesi ldrlmt; bnl-Kalnis, (a.g.e., s. 249-250) ve bnl-Cevz (el-Muntazam, C. X s. 48)ye gre de 17 Btn katlm 7si ldrlm 10u kamt. bnl-br (a.g.e., C. II, s. 369) Btnlerin Sultan Sencer ile birlikte geldiklerini ve on be kii olduklarn zikreder; Bndr (a.g.e., s. 164) Sultan Sencerin gnderdii Btnler tarafndan ldrldn syler. Kymen, (kinci mparatorluk Devri, C. V, s. 280-283) Halifenin ldrlme ihtimalleri hakkndaki farkl grleri sralamtr. Ayrca bkz. Azm, a.g.e., s. 59; Ravend, a.g.e., C. I, s. 218; Mneccimba, a.g.e., s. 155156; Ahmed b. Mahmd, a.g.e., C. II, s. 61-62; Sryani Mihael, a.g.e., s. 108; Hasan, a.g.e., C. V, s. 78; bn Kesr, a.g.e., C. XII, s. 386; Lewis, Haler, s. 97-98; Daftary, smaililer, s. 522; Ocak, a.g.e., s. 231; Osman G. zgdenli, Seluklu-Hilfet Mnasebetlerinde Bir Dnm Noktas: Halife elMsteridin Katli Meselesi, .. Edb. Fak. Tarih Dergisi, sy. 39, stanbul, 2004, s. 2-3, 8; ayn yazar (a.g.m., s. 6-7) cinayeti tertipleyen Btnlerin saysna ilikin farkl melliflerin grlerinden bahsetmitir.
51

50

83

cn almaya almt. sfahna gittii bir srada 25 Ramazan 532/6 Haziran 1138da rivayetlere gre Btnler tarafndan ldrld. Hizmetinde alan bir grup Horasanl Btn, er-Rid Billh le uykusuna yatmak isterken ldrmlerdi.52 534/1139-1140da Sultan Sencerin yakn adamlarndan el-Mukarreb Cevher, Btnlerce ldrld. Cevher Sultann annesinin klesiydi. Annesi lnce Sencerin hizmetine girmi ve giderek ykselmiti. Askerlerinin says otuz binlere ulam, Sultan tarafndan Rey ehrine grevlendirilmiti. Btnlerden bir grup kadn klna girerek ondan yardm isteme bahanesiyle yanna yaklaarak ldrmlerdi.53 Bir baka rivayete gre Sultan Sencer, Cevherin nfzunun bu ekilde artmasndan sklarak onu ortadan kaldrmalar iin Btnlerle anlamt. Cevher de bu durumun farkndayd. Hatta bir gn Sencer, azn arayarak ona: Ey Cevher, bu melnlarn sana bir zarar vermesinden korkuyorum, onlardan sakn demi ve Cevher de cevap olarak: Eer beni kendinden emin edersen hi kimseden korkmam, bunlarn gailesini defetmek hususunda kimseden yardm istemem cevabn vermiti. Bir sre sonra Sencerin saraynn dehlizinde Btnlerden bir cemaat zerine atlayarak onu ldrm, harem tarafnda bulunan feryatlar duyan Sultan Sencerde bu iten haberi olduunu belli edercesine Cevher katlolundu demiti.54

Mneccimba, (a.g.e., C. I, s. 162), bn Kesr, (a.g.e., C. XII, s. 393) ve bnl-br (a.g.e., C. II, s. 375) halifenin, hizmetinde buluna Horasanl bir grup tarafndan ldrldn zikretmilerdir. Ravend, (a.g.e., C. I, s. 220) halifeye bir mddet hizmet etmi bir Btn tarafndan ldrldn nakletmitir. Kymen, (kinci mparatorluk Devri, C. V, s. 305) ise halifenin Btnler tarafndan ldrlm olma ihtimalinin babasna nazaran ok zayf olduunu zira Badaddayken deil de Badad dna ktklar an, arka arkaya iki halifenin de ldrlmesinin olduka dndrc olduunu sylemitir. Sadreddin Hseyn, a.g.e., s. 76; Bndr, a.g.e., s. 166; bnl-Esr, a.g.e., C. XI, s. 63; Cveyn, a.g.e., s. 549-550; Hasan, a.g.e., C. V, s. 78; Lewis, Haler, s. 100, Hodgson, The Order of Assassins, p. 144; Daftary, smaililer, s. 536. 53 Azm, a.g.e., 64; Sadreddin Hseyn, a.g.e., s. 79; bnl Cevz, el-Muntazam, C. X, s. 87; bnlEsr, a.g.e., C. XI, s. 75; Bndr, a.g.e., s. 176; Ahmed b. Mahmd, a.g.e., C. II, s. 66. 54 Bndr, a.g.e., s. 245-246; Mneccimba, a.g.e., s. 130.

52

84

Cevhere bal adamlarndan Rey valisi Abbas efendisinin Btnlerin tuza sonucunda ldrldn duyunca onlara sava am, Btnlerden pek ounu ldrm, lkelerini harap etmiti.55 Reblevvel 538/Eyll-Ekim 1143de Sultan Mesudun kz ile evli olan ve Tebrizde yaayan Irak Seluklu Meliki Davud b. Sultan Mahmd Suriyeden gnderilen Btnler tarafndan ldrld.56 Mzendern hkiminin olu Girdbazu 537/1142de Btnler tarafndan ldrld. Olunu kaybeden babas ah Gazi ise bu olaydan sonra onlara dman olmu ve grd her Btnyi ldrtmtr.57

Azm, a.g.e., s. 64; bnl-Esr, a.g.e., C. XI, s. 75; Mneccimba, a.g.e., C. I, s. 171; Bndr, (a.g.e., s. 176), Sadreddin Hseyn, (a.g.e., s. 79) ve Ahmed b. Mahmd (a.g.e., C. II, s. 66) da Abbasn efendisinin intikam iin o kadar ok Btnyi ldrdn hatta kafataslarndan bir minare yaptrp zerinde bir mezzinin ezan okuduunu zikretmilerdir bu melliflere gre Abbas, Btnlerden yz binden fazlasn ldrmtr. 56 Sadreddin Hseyn, a.g.e., s. 79; Azm, a.g.e., s. 67; Kazvn, a.g.e., s. 465; Ahmed b. Mahmd, a.g.e., C. II, s. 67; Daftary, smaililer, s. 537; Bndr (a.g.e., s. 178) ve Mneccimba (a.g.e., C. I, s. 146) Emr Zeng b. Aksungurun memleketine hcum etmesinden korktuu iin Suriyeli Btnlerle anlam olma ihtimalinden de bahsetmilerdir. 57 Daftary, smaililer, s. 537; Hodgson, The Order of Assassins, p. 145.

55

85

SONU
slm tarihinde yaanan siyas ve din ihtilaflarn bir sonucu olarak eitli fikir akmlar ve mezhepler ortaya kmtr. Bunlardan biri de smil/Btn dnce akmdr. Btnlik, dler araclyla yaplan propagandalar sayesinde slm dnyasnda giderek daha geni kitlelere ulamtr. zelikle Hasan Sabbh, Alamut Kalesini ele geirdikten sonra Btnlie yeni bir kimlik kazandrarak Byk Seluklu mparatorluu topraklarnda yllarca srecek atmalara, haksz yere kan dklmesine ve devlet otoritesinin zaafa uratlmasna sebep olmutur. Btnler, mevcut siyas ve din dzeni ykp kendi grlerini kabul ettirmek iin her yolu mbah saymlar, kendilerine has hanerle deerli devlet adamlarn ldrerek ve Seluklu hkimiyetindeki kaleleri zapt ederek etrafa dehet samlardr. Kaynaklarn ifadesiyle hibir frka hatta Yahudi ve Hristiyanlar bile onlar kadar Mslmanlara madd ve manev zarar vermemitir. Byk Seluklular bir yandan kurduklar medreselerde Snn akdeyi glendirerek ilm ve fikr adan onlarla mcadele ederken bir yandan da Sultan Melikah dneminden itibaren tertip ettikleri seferlerle asker adan mcadelelerini srdrmlerdir. Bu mcadeleler srasnda Byk Seluklular, bata Sultan Muhammed Tapar dneminde olmak zere zaman zaman Btnlere kar baar kazanmlarsa da kesin bir neticeye ulaamamlardr. Alamut Kalesindeki Btn hkimiyeti ancak lhanl Hkmdar Hlgnun 1256 ylnda kaleyi ele geirmesiyle son bulmutur.

86

KAYNAKA
Agacanov, Sergey Grigorevi: Seluklular, ev. Ekber N. Necef-Ahmet R. Annaberdiyev, stanbul, tken Yaynlar, 2006. Ahmed b. Mahmd: Seluk-Nme, haz. Erdoan Meril, 2 c., stanbul, Tercman Yaynlar, 1977. Aksaray, Kermddin Mahmud: Msmeretl-Ahbr, ev. Mrsel ztrk, Ankara, TTK., 2000. Alptekin, Cokun: Dmak Atabeglii: Tog Teginliler, stanbul, M.. Fen-Edb. Fak. Yaynlar, 1985. Alptekin, Cokun: Aksungur el-Porsuk, DA, C. II, s. 297. r, Sad Abdlfetth: Ezher: Eitim, retim ve Sosyal Hayat, DA, C. XII, s. 59-63. Atalan, Mehmet: iliin Farkllama Srecinde Cafer es-Sdkn Yeri, Ankara, Aratrma Yaynlar, 2005. Ate, Ahmed: Gazzlnin Btnliin Belini Kran Delilleri, Kitb Kavsm alBtnya, AFD, C. III, sy. 1-2, Ankara, 1954, s. 23-55. Ate, Ahmed: Btniye, A, C. II, s. 339-342. Avc, Casim: Nashatl-Mlk, DA, C. XXXII, s. 411. Azamat, Nihat: Nsr- Hsrev, DA, C. XXXII, s. 395-397.

87

Azm: Trhul-Azm, yay. ve ev. Ali Sevim, Azim Tarihi: Seluklularla lgili Blmler, Ankara, TTK., 1988. Badd, Abdl-Khir b. Thir: el-Fark beynel-frak, ev. Ethem Ruhi Flal, Mezhepler Arasndaki Farklar, Ankara, TDV Yaynlar, 2005. Barthold, V. V.: Mool stilasna Kadar Trkistan, haz. Hakk Dursun Yldz, Ankara, TTK., 1990. Bausani. A.: Religion in the Saljuq Period, The Cambridge History of Iran, ed. by. J. A. Boyle, vol. V, Cambridge, 1968, pp. 283302. Bazin, Marcel: Kum, DA, C. XXVI, s. 361-362. Beyhak, Zahrddin Ebul-Hasan Ali b. Ebul-Ksm Zeyd: Trh-i Beyhak, yay. A. Behmenyr, Tahran, 1982. Bilgin, Orhan: Cveyn, DA, C. VIII, s. 140-141. Black, Antony: The History Of Islamic Politicial Thought, Edinburgh, Edinburgh Universiy Press, 2001. Bowen, Harold: The Sargudhast-i Sayyidna, the Tale of the Three Schoolfellows and the Wasaya of the Nizm al-Mulk, Journal of The Royal Asiatic Society, vol. IV, London, 1931, pp. 771-782. Brockelmann, C.: slm Milletleri ve Devletleri Tarihi, ev. Neet aatay, Ankara, AF. Yaynlar, 1964. Brockelmann, C.: bnl-Cevz, Sbt, A, C. V/2, s. 850. dare: Bzrg mmid, A, C. II, s. 846. 88

Bndr, Feth b. Ali b. Muhammed: Zbdetn-Nusra ve nuhbetl-usra, ev. Kvameddin Burslan, Irak ve Horasan Seluklular Tarihi, 2. bsk., Ankara, TTK, 1999. Cahen, Claude: Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, ev. Yldz Moran, 3. bsk., stanbul, E Yaynlar, 1994. Cveyn, Aled-Dn At Melik: Tarih-i Cihan Ga, ev. Mrsel ztrk, 2. bsk., Ankara, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 1998. aatay, Neet-ubuku, . Agh: slm Mezhepleri Tarihi, C. I, Ankara, AF. Yaynlar, 1965. aatay, Neet: Ftmler Devletinin Kurulu Akideleri, AFD, C. VII, Ankara, 1960, s. 63-77. ubuku, . Agh: Gazzl ve Btnlik, Ankara, Resimli Posta Matbaas, 1964. Daftary, Farhad: Ismailis in Medieval Muslim Societies, London, I. B. Tauris Publishers, 2005. Daftary, Farhad: Medieval Ismaili History and Thought, New York, Cambridge University Press, 1996. Daftary, Farhad: The Ismailis: Their History and Doctrines, ev. Erdal Toprak, smaililer: Tarihleri ve retileri, stanbul, Doruk Yaynlar, 2005. Daftary, Farhad: Ridddin Sinn el-smil, DA, C. XXXIV, s. 467-468. Devletah- Semerkand: Tezkire-i Devletah, ev. Necati Lugal, stanbul, Tercman Yaynlar, 1977.

89

Danman, Nafiz: Earilik Neden Btnlie ve Hulla Kar Cephe Almtr?, AFD, C. VI, sy. 1-4, Ankara, 1959, s. 135-152. Demirkent, In: Urfa Hal Kontluu Tarihi (1098-1118), C. I, Ankara, TTK., 1990. Dorul, mer Rza: Cennet Fedaileri: slm Tarihinde Gizli ve Ykc Teekkller, stanbul, sr lmiye Ktphanesi Neriyat, 1944. Dozy, R.: Trh-i slmiyyet, haz. Vedat Atilla, slm Tarihi, stanbul, Gri Yaynlar, 2006. Ebul-Ferec (bnl-br, Bar Hebraeus): Abl-Farac Tarihi, 2 c., 3. bsk., ev. mer Rza Dorul, Ankara, TTK., 1999. Ebul-Ferec (bnl-br, Bar Hebraeus): Trhu muhtasarid-dvel, ev. M. erefeddin Yaltkaya, Ankara, Maarif Vekleti, 1941. Ebul-Fid: el-Muhtasar f ahbril-beer, yay. Edib Arif ez-Zeyyin, C. IV, Beyrut, 1956-1961. Felsef, Nasrullah: Erbau Resil tarihyye min selseti riclin kibr, ed-DirsetlEdebiyye, C. VII/3-4, Beyrut, 1965, s. 270-302. Flal, Ethem Ruhi: amzda tikad slm Mezhepleri, stanbul, ato Yaynlar, 2001. Gazzl: Fedihul-Btniyye, ev. Avni lhan, Btnliin yz, Ankara, TDV Yaynlar, 1993. Gazzl: Nashatl-Mlk: mm Gazzl ve Devlet Bakanna tler, stanbul, lke Yaynlar, 2004. 90

Gazzl: mam Gazzlnin Mektuplar, ev. Grsel Uurlu, stanbul, nklab Yaynlar, 2002. Gibb, H. A. R-Kraus, P.: Mstansr, A, C. VIII, s. 827-831. Glpnarl, Abdlbky: Tarih Boyunca slm Mezhepleri ve lik, stanbul, Der Yaynlar, 1979. Guidi, Michelangelo: Mezdek, A, C. VIII, s. 201-205. Gndz, inasi: Mecslik, DA, C. XXVIII, s. 279-284. Hamdullah, Mstevf-i Kazvn: Trh-i Gzde, yay. Abdlhseyin Neva, Tahran, 1364. Hammdi, Muhammed b. Mlik: Kef esrril-Btnyye ve ahbril-Karmita, ev. smail Hatib Erzen, Btnler ve Karmtilerin yz, stanbul, Sebil Yaynlar, 2004. Has, Kenan: Mezdekiyye, DA, C. XXIX, s. 523-524. Hasan, H. brahim: Siyas-Din-Kltrel-Sosyal slm Tarihi, C. III-VI, stanbul, Kayhan Yaynlar, 1992-1997. Hillenbrand, Carole: 1092: A Murderous Year, The Arabist Budapest Studies In Arabic, Vol. 15-16, part. II, Budapest, 1995, pp. 281-296. Hitti, Philip K.: Siyasi ve Kltrel slm Tarihi, ev. Salih Tu, C. II, stanbul, Boazii Yaynlar, 1980. Hizmetli, Sabri: Karmatler, DA, C. XXIV, s. 510-514.

91

Hodgson, Marshall G. S.: The Order of Assassins: The Struggle of the Early Nizr Ismls Against the Islamic World, Netherlands, Mouton & Co Publishers, 1955. Hodgson, Marshall G. S.: slmn Serveni: Bir Dnya Medeniyetinde Bilin ve Tarih, 3 c., stanbul, z Yaynclk, 1993. Hodgson, Marshall G. S.: The Ismaili State, The Cambridge History of Iran, ed. by. J. A. Boyle, vol. V, Cambridge, Cambridge University Press, 1968, pp. 422482. Hseyn, Sadred-Dn Ebul-Hasan: Ahbrd-Devletis-Selcukiyye, ev. Necati Lugal, 2. bsk., Ankara, TTK., 1999. Ivanow, W.: A Bibliographical Survey Ismaili Literature, Tahran, The Ismaili Society, 1963. Ivanow, W.: A Guide to Ismaili literature, London, The Royal Asiatic Society, 1933. Ivanow, W.: mm, A, C. V/2, s. 980-983. Ivanow, W.: Ridddin Sinan, A, C. IX, s. 635-636. bn sfendiyr: Trh-i Taberistn, ng. ev. Edward G. Browne, An Abridged Translation of History of Tabaristn, Leiden, 1905. bn Kesr: el-Bidye ven-nihye, ev. Mehmet Keskin, Byk slm Tarihi , C. XII, stanbul, ar Yaynlar, 1995. bn Tarberd: en-Ncmz-zhire f mlki Msr ve'l-Khire, C. V, Kahire, Drl-Ktbil-Msriyye, 1935.

92

bnl-Adm: Buyett-taleb f trhi Haleb: Seluklularla lgili Hal Tercmeleri, ev. Ali Sevim, Ankara, TTK., 1976. bnl-Adm: Zbdetl-Haleb min trihi Haleb, ev. Ali Sevim, bnl-Admin Zbdetl-Haleb min trihi Haleb Adl Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler, Makaleler, C. II, Ankara, Berikan Yaynlar, 2005, s. 607776. bnl-Cevz: el-Muntazam f trhil-mlk vel-mem, C. IX-X, Haydarabad, 1359. bnl-Cevz: el-Muntazam f trhil-mlk vel-mem, ev. Ali Sevim, bnlCevz el-Muntazam Adl Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler, Makaleler, C. II, Ankara, Berikan Yaynlar, 2005, s. 437-605. bnl-Cevz: Telbs blis, ev. Mehmet Ali Kara, blisin Hileleri, stanbul, Tevhid Yaynlar, 1996. bnl-Esr: el-Kmil fit-trih, ev. Abdlkerim zaydn, C. X, XI, stanbul, Bahar Yaynlar, 1987. bnl-Kalnis: Zeyl Trhi Dmak, yay. H. F. Amedroz, Beyrut, 1908. kbal, Abbas: Vezret der ahd-i Seltn-i Buzurg-i Selcuk, Tahran, 1338 . lhan, Avni: Btniyye, DA, C. V, s. 190-194. Kafesolu, brahim: Seluklu Tarihi, stanbul, MEB Yaynlar, 1992. Kafesolu, brahim: Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, stanbul, .. Edb. Fak. Yaynlar, 1953.

93

Kafesolu, brahim: Harezmahlar Devleti Tarihi (485-618/1092-1221), 4. bsk., Ankara , TTK., 2000. Kafesolu, brahim: Nizml-Mlk, A, C. IX, s. 329-333. Kara, Seyfullah: Seluklularn Dini Serveni, stanbul, ema Yaynlar, 2006. Kaya, Mahmut: Drlhikme, DA, C. VIII, s. 537-538. Kprl, Fuad: Trkiye Tarihi, stanbul, Kanaat Ktphanesi, 1923. Kymen, Mehmet Altay: Byk Seluklu mparatorluu: Alp Arslan ve Zaman, C. III, 4. bsk., Ankara, TTK., 2001. Kymen, Mehmet Altay: Byk Seluklu mparatorluu: kinci mparatorluk Devri, C. V, 3. bsk., Ankara, TTK., 1991. Kymen, Mehmet Altay: Seluklu Devri Trk Tarihi, 4. bsk., Ankara, TTK., 2004. Kymen, Mehmet Altay: Turul Bey ve Zaman, stanbul, MEB Yaynlar, 1976. Kymen, Mehmet Altay: Sencer, A, C. X, stanbul, 1966, s. 486-493. Krenkow, F.: Sbi, A, C. X, s. 6-9. Kumm/Nevbaht: i Frkalar, ev. Hasan Onat, Ankara, Ankara Okulu Yaynlar, 2004. Kurpalidis, G. M.: Byk Seluklu Devletinin dari, Sosyal ve Ekonomik Tarihi, ev. lyas Kamalov, stanbul, tken Yaynlar, 2007. Kutluer, lhan: lhad: slm dncesi, DA, C. XXII, s. 93-96. 94

Lambton, A. K. S.: The Dilemma of Government in Islamic Persia; The Siyasatnama of Nizam Al-Mlk, Iran, XXII, London, 1984, pp. 55-66. Lewis, Bernard: The Assassins: A Radical Sect in Islam, ev. Kemal Sarszen, Haler: slmda Radikal Bir Tarikat, stanbul, Kap Yaynlar, 2004. Lewis, Bernard: The Origins of Ismailism, Cambridge, W. Heffer and Sons, 1940. Lewis, Bernard: Ortadou, ev. Selen Y. Klay, Ankara, Arkada Yaynlar, 2005. Lewis, Bernard: Ibn Attash, EL, C. III, London, 1971, p. 725. Lewis, Bernard: smiller, A, C. V/1, s. 1120-1124. Maalof, Amin: Araplarn Gzyle Hal Seferleri, ev. Mehmet Ali Klbay, 2. bsk., stanbul, Telos Yaynlar, 1998. Mantran, Robert: slmn Yayl Tarihi, ev. smet Kayaolu, Ankara, AF. Yaynlar, 1981. Massignon, L.: Karmatler, A, C. VI, s. 352-359. Massignon, L.: Nusayrler, A, C. IX, s. 365-370. Meril, Erdoan: lk Mslman Trk Devletleri, 4. bsk., Ankara, TTK., 2000. Meril, Erdoan: Byk Seluklu Devleti: Siyas Tarih, Ankara, Nobel Yaynlar, 2005. Meril, Erdoan: Bvendler, DA, C. V, s. 214-216. Meril, Erdoan: Bessr, DA, C. V, s. 528-529. 95

Muhammedolu, Aliev Saleh: Hrremiyye, DA, C. XVIII, s. 500-501. Mneccimba, Ahmed b. Ltfullah: Cmiud-Dvel: Seluklular Tarihi: Horasan, Irak, Kirman ve Suriye Seluklular, yay. Ali ngl, C. I, zmir, Akademi Kitabevi, 2000. Mntecebddin, Bed: Kitab- Atebetl-ketebe: Mecma-i Mrselt- Dvn- Sultan Sencer, yay. Muhammed Kazvin-Abbas kbal, Tahran, 1329 . Nadvi, Syed Salman: Religious Policy of Nizm Al-Mulk, al-ilm, Vol. 4, Durban, 1984, p. 35-43. Nsr- Hsrev: Sefernme, ev. Abdlvehab Terzi, Ankara, MEB Yaynlar, 1950. Nbur, Zhirddn: The Saljqnma of Zahr al-Dn Nshpr: A Critical Text Making Use of the Unique Manuscript in the Library of the Royal Asiatic Society, ed. by. A. H. Morton, E. J. W. Gibb Memorial Trust, 2004. Nizml-Mlk: Siyset-Nme, ev. Mehmet Altay Kymen, Ankara, TTK., 1999. Ocak, Ahmet: Seluklularn Din Siyaseti, stanbul, Tarih ve Tabiat Vakf Yaynlar, 2002. Ocak, Ate: Nizmiye Medreseleri, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Malatya, 1993. Onat, Hasan: bhiyye, DA, C. XIX, s. 252-254. z, Mustafa: smiliyye Mezhebi, Milletleraras Tarihte ve Gnmzde ilik Sempozyumu, stanbul, SAV Yaynlar, 1993, s. 605-645. z, Mustafa: Cafer es-Sdk, DA, C. VII, 1-3. 96

z, Mustafa: Drzlik, DA, C. X, s. 39-48. z, Mustafa: Haiyye, DA, C. XVI, s. 418-419. z, Mustafa: Gliyye, DA, C. XIII, s. 333-337. z, Mustafa: smilyye, DA, C. XXIII, s. 128-133. z, Mustafa: Meymn el-Kaddh, DA, C. XXIX, s. 505. z, Mustafa: Nizriyye, DA, C. XXXIII, s. 200-201. zaydn, Abdlkerim: Sultan Berkyaruk Devri Seluklu Tarihi (h.485498/m.1092-1104), stanbul, .. Edb. Fak. Yaynlar, 2001. zaydn, Abdlkerim: Sultan Muhammed Tapar Devri Seluklu Tarihi (h. 498511/m.1105-1118), Ankara, TTK., 1990. zaydn, Abdlkerim: Sultan Berkyaruk Devrinde (10921104) Btnlerle Yaplan Mcadeleler, Prof. Dr. Fikret Iltana 80. Doum Yl Armaan, stanbul, 1995, s.177185. zaydn, Abdlkerim: Seluklular Zamannda Suriyedeki Btn Faaliyetleri, Trklk Aratrmalar Dergisi, sy. 12, (Ayrbasm), stanbul, 2002, s. 195-207. zaydn, Abdlkerim: Ahmedller, DA, C. II, s. 168-169. zaydn, Abdlkerim: Alamut, DA, C. II, s. 336-337. zaydn, Abdlkerim: Berkyaruk, DA, C. V, s. 514-516. zaydn, Abdlkerim: Bndr, DA, C. VI, s. 489490. 97

zaydn, Abdlkerim: Ebl-Fid, DA, C. X, s. 320-321. zaydn, Abdlkerim: el-Bidye ven-nihye, DA, C. VI, s. 131-132. zaydn, Abdlkerim: el-Kmil, DA, C. XXIV, s. 281-283. zaydn, Abdlkerim: Hamdullah el-Mstevf, DA, C. XV, s. 454-455. zaydn, Abdlkerim: Hrizm, DA, C. XVI, s. 217-220. zaydn, Abdlkerim: Hasan Sabbh, DA, C. XVI, s. 347-349. zaydn, Abdlkerim: bn Kesr, DA, C. XX, s. 132-134. zaydn, Abdlkerim: bnl-Esr, DA, C. XXI, s. 26-27. zaydn, Abdlkerim: bnl-br, DA, C. XXI, s. 92-94. zaydn, Abdlkerim: bnl-Kalnis, DA, C. XXI, s. 99-100. zaydn, Abdlkerim: Kiy el-Herrs, DA, C. XXVI, s. 126. zaydn, Abdlkerim: Melikah, DA, C. XXIX, s. 54-57. zaydn, Abdlkerim: Muhammed Tapar, DA, C. XXX, s. 579-581. zaydn, Abdlkerim: Mstansr-Billh el-Ftm, DA, C. XXXII, s. 119-121. zaydn, Abdlkerim: Nizmlmlk, DA, C. XXXIII, s. 194-196. zaydn, Abdlkerim: Nizmiye Medresesi, DA, C. XXXIII, s. 188-191.

98

zgdenli, Osman G.: Ortaa Trk-ran Tarihi Aratrmalar, stanbul, Kakns Yaynlar, 2006. zgdenli, Osman G.: Seluklu-Hilfet Mnasebetlerinde Bir Dnm Noktas: Halife el-Msteridin Katli Meselesi, .. Edb. Fak. Tarih Dergisi, sy. 39, stanbul, 2004, s. 1-35. zkuyumcu, Nadir: Mstal-Billh el-Ftm, DA, C. XXXII, s. 115. Polo, Marco: Dnyann Hikye Edilii: Harikalar Kitab, ev. Ik Ergden, C. I, stanbul, thaki Yaynlar, 2003. Poonawala, K. H.: Bibliography of Ismaili Literature, Berkeley, University of California Press, 1977. Rvend: Rhats-Sudr ve Ayets-Srr: Gnllerin Rahat ve Sevin Almeti, ev. Ahmed Ate, 2 c., 2. bsk., Ankara, TTK., 1999. Ravendi, Murtaza: Sergzet-i Hasan Sabbh, Trih ctim-i ran, C. IX, Sweden, 1997, s. 188- 211. Redddin Fazlullh: Cmiut-tevrh, ng. ev. Kenneth Allin Luther, The History of Seljuq Turks From the Jmi al-tawrkh: an Ilkhanid Adaptation of the Seljq-nma of Zahr al-Dn Nshpr, Curzon, 2001. Rizvi, S. Rizwan Ali: Life and Times of Nizam Al-Mlk, Islamic Culture, LIV/3, Haydarabad, 1980, pp. 163-172. Runciman, Steven: Hal Seferleri Tarihi: Kuds Krall ve Frank Dou (110011187), C. II, 2. bsk., Ankara, TTK., 1992.

99

Sanaullah, Mawlaw Fdl: The Decline of Seljquid Empire, Calcutta, University of Calcutta Press, 1938. Sevim, Ali: Suriye ve Filistin Seluklular Tarihi, 3. bsk., Ankara, TTK., 2000. Sevim, Ali: Azm, DA, C. IV, s. 330-331. Sevim, Ali: Buyett-Taleb, DA, C. VI, s. 361-362. Sevim, Ali: bnl-Adm, DA, C. XX, s. 478-479. Sbt bnl-Cevz: Mirtz-zamn f trihil-ayn, C. VIII/2, Haydarbd, 1370/1951. Sbt bnl-Cevz: Mirtz-zamn f trihil-ayn, ev. Ali Sevim, Sbt bnlCevznin Mirtz-Zamn f Tarihil-yn Adl Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler, Makaleler, C. II, Ankara, Berikan Yaynlar, 2005, s. 3-435. Strothmann, R.: Sebiye, A, C. X, s. 292-295. Suyt, Celled-Dn: Trhul-hulef, yay. Muhammed Muhyiddin Abdlhamid, Kahire, 1952. Smer, Faruk: Aksungur el-Ahmedl, DA, C. II, s. 296-297. Sryn Mihael: Sryani Patrik Mihailin Vakayinamesi (1042-1195), ev. Hrant. D. Andreasyan, C. II, TTKda bulunan yaymlanmam nsha, 1944. ehristn, Ebul-Feth Muhammed b. Abdlkerim: el-Milel ven-nihal, ev. Mustafa z, stanbul, Ensar Neriyat, 2005. erefeddin, M.: Btnlik Tarihi, DFM, C. II/8, stanbul, 1928, s. 1-27.

100

erefeddin, M.: Ftmler ve Hasan Sabbh, DFM, C. I/2, stanbul, 1926, s. 1-42. erefeddin, M.: slmda lk Fikri Hareketler ve Din Mezhepler, DFM, C. XII, stanbul, 1929, s. 1-20. erefeddin, M.: Karmita ve Sinn Rided-Dn, DFM, C. II/7, stanbul, 1928, s. 26-80. erefeddin, M.: Seluklular Devrinde Mezhib, Trkiyat Mecmuas, C. I, stanbul, 1925, s. 101118. een, Ramazan: Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, stanbul, SAR Yaynlar, 1998. een, Ramazan: Cmiut-tevrih, DA, C. VII, s. 132-134. Talas, M. Asad: Nizamiyye Medresesi ve slmda Eitim-retim, ev. Sadk Cihan, Samsun, Ett Yaynlar, 2000. Tamir, Arif: Tarihul-smilyye, 4 c., London, Riyazr-Reis lil-Ktb ven-Ner, 1991. Tan, Muzaffer: Btnlik Kavram ve Btn Frkalarn Tasnifi Meselesi, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2000. Tanc, Muhammed: ehristn, A, C. XI, s. 393-396. Tevfik, Ebzziy Mehmed: Hasan Bin Sabbh, stanbul, Matbaa-i Ebzziy, 1300. Togan, Zeki V.: Alamut, A, C. I, s. 289. Togan, Zeki V.: Redd-Dn Tabb, A, C. IX, s. 705-712. 101

Topalolu, Bekir: smailiyyede nan Esaslar ve badet ekilleri zerine Deerlendirme, Milletleraras Tarihte ve Gnmzde ilik Sempozyumu, stanbul, SAV Yaynlar, 1993, s. 655- 660. Topalolu, Bekir: Zndk, A, C. XIII, s. 558-561. Tudelal Benjamin-Ratisbonlu Petachia: Ortaada ki Yahudi Seyyahn Avrupa, Asya ve Afrika Gzlemleri, ev. Nuh Arslanta, stanbul, Kakns Yaynlar, 2001. Turan, Osman: Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, stanbul, tken Yaynlar, 2005. Urfal Mateos: Urfal Mateos Vekayi-Nmesi (952-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli (1136-1162), ev. Hrant D. Andreasyan, 3. bsk., Ankara, TTK., 1987. Usta, Aydn: Mslman-Hal Siyas ttifaklar: karlarn Glgesinde Hal Seferleri, 2. bsk., stanbul, Yeditepe Yaynlar, 2008. Usta, Aydn: Mslman-Hal Mcadelelerinde Haler, .. Edb. Fak. Tarih Dergisi, sy. 44, stanbul, 2008, s. 1-23. zm, lyas-Topalolu, Bekir-Koca, Ferhat: Mezhep, DA, C. XXIX, s. 526-542. Willey, Peter: Eagles Nest: Ismaili Castles in Iran and Syria, The Institute of Ismaili Studies Series London, I. B. Tauris Publishers, 2005. Yazc, Tahsin: Deylem, DA, C. IX, s. 263-265. Yazc, Tahsin: Fid, DA, C. XIII, s. 53. Yazc, Tahsin: Mntecebddin Bed, DA, C. XXXII, s. 25.

102

Yezd: el-Urada fil-Hikyetis-Selukiyye, ev. M. erefeddin Yaltkaya, Milli Tetebbular Mecmuas, C. II, sy. 4, stanbul, 1331/1915, s. 241-272. Yldz, Hakk Dursun: Bbek, DA, C. IV, s. 376-377. Yuval, Abdlkadir: Seluklular Zamannda Btnlerin Faaliyetleri, Frat niversitesi Dergisi, C. III, sy. 2, Elaz, 1989, s. 289-298. Zahrddn-i Mara: Trh-i Taberistn u Ryn u Mzendarn, yay. Bernhard Dorn, St. Petersburg, 1850. Zeheb: el-ber f haberi men gaber, yay. M. S. Zalun, C. II, Beyrut, 1985. Zeheb: Siyeru almin-nbel, yay. uayb el-Arnat-M.Nuaym el-Arkass, C. XIX, Beyrut, 1985.

103

EKLER

104

KAYNAKLAR EK: I FARSA KAYNAKLAR A) Rvend, Eb Bekir Necmed-Dn Muhammed b. Ali b. Sleyman (l. 603/1206-1207den sonra)
Kn civarnda bir kasaba olan Rvendde doan mellif, hattatlk, cilt ve tezhipte kendisini gelitirmi, Sultan Turulun (11751194) hrmetini kazanarak ona hat hocal yapmtr. 1203 senesinde yazmaya balad Rhats-Sudr ve Ayets-Srr1 adl eserini Seluklu hanedanyla kurduu dostane ilikiler nedeniyle Anadolu Seluklu Sultan I. Gyaseddin Keyhsreve ithaf ve takdim etmitir. Eser, Byk Seluklularn balangcndan itibaren genel olaylar aktarmas ve zellikle Sultan Sencerin lmnden sonraki dnemleri ayrntl aklamas bakmndan birinci elden kaynaktr. Mellifin kendisinden nceki dnemler iin kayna Zahrddn Nburnin Seluknme2 adl eseridir. Eserden konumuzla ilgili olarak Btnler tarafndan ldrlen devlet adamlarn, Btnlerin sfahnda halka yaptklar zulmleri, Sultan Muhammed Tapar dneminde gerekletirilen ahdz kuatmasn, Ahmed b. Attn faaliyetlerini anlatrken istifade ettik.

B- Cveyn, Aled-Dn At Melik (l. 681/1283)

Cveyn, lhanllar dneminde yetien bir devlet adam ve tarihidir. eitli devlet grevleri yaptktan sonra 1256 ylnda Hlgnun, hizmetine girerek onun randaki Btnleri yok etmek iin tertip ettii btn seferlere katlm ve Alamutun
Muhammed b. Ali b. Sleyman er-Rvend, Rhats-Sudr ve Ayets-Srr: Gnllerin Rahat ve Sevin Almeti, ev. Ahmed Ate, 2 c., 2. bsk., Ankara, TTK., 1999. Metinde Rvend eklinde ksaltlmtr. 2 Zhirddn Nbur, The Saljqnma of Zahr al-Dn Nshpr: A Critical Text Making Use of the Unique Manuscript in the Library of the Royal Asiatic Society, ed. by. A. H. Morton, E. J. W. Gibb Memorial Trust, 2004. Tezde Zhirddn Nbur olarak ksaltlmtr.
1

105

zapt srasnda bizzat orada bulunmutur. Alamutun mehur ktphanesinin yok olmasn nleyerek buradaki deerli eserleri okumu ve daha sonra btn akidesiyle ilgili olanlar yaktrmtr.3 Cveynnin Trh-i Cihng adl nemli eseri Moollar, Harizmahlar ve Btnler hakknda en nemli bilgileri ieren ana kaynaklardandr. Cveynden sonra yaam tarihilerden pek ou bu eserden istifade etmilerdir. cilt olarak yazlan eserin, bizim iin asl nemli ksm nc cildidir. Bu ciltte Cveyn, Btnlerin mezheplerini ve genel inan zelliklerini, tarihelerini, Hasan Sabbhn hayatn ve grlerini, Btnlerin Hlg tarafndan ortadan kaldrlncaya kadar zellikle Alamut ve evresindeki faaliyetlerini ve Seluklularn Btnler zerine tertipledii seferleri olduka ayrntl bir biimde anlatmtr. Biz tezimizde eserin Mrsel ztrk tarafndan yaplan Trke tercmesinden yararlandk.4

C-Redddin Fazlullh b. Ebul-Hayr mded-Dn elHemedn (l. 718/1318)

lhanllar devrinde yaam tabip, devlet adam ve vezir olan Redddinin, Btnler ve faaliyetleri ile ilgili olarak Cveynnin eserinden sonra en nemli ana kaynaklarn banda gelen Farsa eseri, Cmiut-tevrhtir.5 Redddin, umm bir tarih almas olan eserinde Cveynnin kullanm olduu kaynaklardan dorudan ya da dolayl olarak istifade ederek Btnlere geni yer vermitir. Buna karlk Redddinin eseri Cveynnin eseriyle karlatrldnda bilgilerin daha derli toplu olduu, smli kaynaklarna daha ok bal kalnd ve pek ok ayrnty barndrd grlr. Bu durum da Redddinin,

Cveynnin hayat ve eserleri hakknda daha geni bilgi iin bkz. Orhan Bilgin, Cveyn, DA, C. VIII, s. 140-141. 4 Aled-Dn At Melik Cveyn, Tarih-i Cihan Ga, ev. Mrsel ztrk, 2. bsk., Ankara, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 1998. Metinde Cveyn olarak ksaltlmtr. 5 Hayat hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Zeki Velidi Togan, Redd-Dn Tabb, A, C. IX, s. 705712. Eser hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Ramazan een, Cmiut-tevrh, DA, C. VII, s. 132134.

106

Cveynnin daha erken bir tarihte kopyasn kartp imha etmi olduu daha btnlkl bir metinden istifade etmi olabileceini dndrmektedir.6 Eserden, Btnler tarafndan ldrlen devlet adamlarn, Seluklularn onlara kar gerekletirdii asker mdahaleleri, zellikle Sultan Berkyaruk ve Sultan Muhammed Tapar dnemlerinde yaanan olaylar anlatrken ska faydalandk. Eserin ngilizce tercmesini kullandk.7

D- Hamdullah b. Eb Bekr Ahmed Mstevf-i Kazvn (l. 740/1340tan sonra)

1281 ylnda Kazvnde doan mellifin Trh-i Gzde8 adl eseri 730/1330da Vezir Gyseddn Muhammede takdim ettii umm bir tarihtir. Tek cilttir ve dili Farsadr. Alt blme ayrlm olan eserin drdnc blmnde Msr ve Kuzey Afrika smilleri ve ran smillerine dair ayr balklar halinde deerli bilgiler bulunmaktadr. Eserden, Hasan Sabbhn hayatn, Nizml-Mlkn ldrlmesini, Seluklularn tertipledii seferleri, Btnlerce ldrlen devlet adamlarn aktarrken yararlandk. Ayrca bu Farsa kaynaklar dnda bn sfendiyrn Trh-i Taberistn,9 Kermddin Mahmud-i Aksarynin Msmeretl-Ahbr,10 Yezdnin el-Urada

Bernard Lewis, The Assassins: A Radical Sect in Islam, ev. Kemal Sarszen, Haler: slmda Radikal Bir Tarikat, stanbul, Kap Yaynlar, 2004, s. 54. 7 Redddin Fazlullh, Cmiut-tevrh, ng. ev. Kenneth Allin Luther, The History of Seljuq Turks From the Jmi al-tawrkh: an Ilkhanid Adaptation of the Seljq-nma of Zahr al-Dn Nshpr, Curzon, 2001. Metinde Redddin eklinde ksaltlmtr. 8 Hamdullah Mstevf-i Kazvn, Trh-i Gzde, yay. Abdlhseyin Neva, Tahran, 1364. Metinde, Kazvn eklinde ksaltlmtr. Ayrca hayat ve eserleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Abdlkerim zaydn, Hamdullah el-Mstevf, DA, C. XV, s. 454-455. 9 bn sfendiyr, Trh-i Taberistn, ng. ev. Edward G. Browne, An Abridged Translation of History of Tabaristn, Leiden, 1905. Metinde bn sfendiyr eklinde ksaltlmtr. 10 Kermddin Mahmud-i Aksary, Msmeretl-Ahbr, ev. Mrsel ztrk, Ankara, TTK., 2000. Metinde Aksary eklinde ksaltlmtr.

107

fil-Hikyetis-Selukiyye,11 Zahrddn-i Maranin Trh-i Taberistn u Ryn u Mzendarn,12 Beyhaknin Trh-i Beyhak13 adl eserlerinden de faydalandk.

Muhammed b. Abdullah b. Nizm el-Hseyn el-Yezd, el-Urada fil-Hikyetis-Selukiyye, ev. M. erefeddin Yaltkaya, Milli Tetebbular Mecmuas, C. II, sy. 4, stanbul, 1331/1915, s. 241-272. Metinde Yezd olarak ksaltlmtr. 12 Zahrddn-i Mara, Trh-i Taberistn u Ryn u Mzendarn, yay. Bernhard Dorn, St. Petersburg, 1850. 13 Zahrddin Ebul-Hasan Ali b. Ebul-Ksm Zeyd el-Beyhak, Trh-i Beyhak, yay. A. Behmenyr, Tahran, 1982.

11

108

EK:II ARAPA KAYNAKLAR A- bnl-Kalnis, Eb Yal Hamza b. Esed et-Temm (l. 555/1160)
Dmakta doan mellif tarih, edebiyat, ilahiyat ve fkh tahsili yaptktan sonra Dvnr-Resil reisliine kadar ykselmitir. Hill b. el-Muhassin esSabnin14 tarihine zeyl olarak yazd eseri Zeyl Trhi Dmak,15 360-555/9701160 yllar arasndaki olaylar iermektedir. Dmak tarihi iin birinci elden kaynak olan bu eserde Byk Seluklular dneminde Suriyede Btnlerin yapm olduklar faaliyetler, kuatm olduklar kaleler, ldrdkleri devlet adamlar ve zellikle Sultan Muhammed Tapar ve Sultan Sencer dneminde yaanan mcadeleye dair bilgiler bulunmaktadr.

B- Azm, Eb Abdullah Muhammed b. Ali et-Tenh (l. 556/1161)

Halebde yaam olan Suriyeli tarihi Azmnin hayat hakknda pek fazla bilgi yoktur. Yaratltan balayarak 538/1144 ylna kadar meydana gelen olaylar ksa cmlelerle aktard eseri Trhul-Azmden zellikle Suriyede Btnlerle yaanan mcadeleyi izah ederken yararlandk. Eserin 430-538/1039-1144 yllarna ait blm Ali Sevim tarafndan Trkeye tercme edilerek yaymlanmtr.16

Hill es-Sab ve eseri hakknda bkz. F. Krenkow, Sbi, A, C. X, s. 6-9. bnl-Kalnis, Zeyl Trhi Dmak, yay. H. F. Amedroz, Beyrut, 1908. Metinde bnlKalnis eklinde ksaltlmtr. bnl-Kalnisnin hayat ve eseri hakknda bkz. Abdlkerim zaydn, bnl-Kalnis, DA, C. XXI, s. 99-100. 16 Azm, Trhul-Azm, yay. ve ev. Ali Sevim, Azim Tarihi: Seluklularla lgili Blmler, Ankara, TTK., 1988. Metinde Azm olarak ksaltlmtr.
15

14

109

C- Sadred-Dn el-Hseyn, Ebul-Hasan Ali b. Nsr (l. 590/1194)

Sadred-Dn Ebul-Hasan Ali b. Nsr el-Hseynnin Ahbrd-DevletisSelckiyye adl eserinde zellikle Nizml-Mlkn lm, Sultan Muhammed Tapar dneminde ahdz Kalesine yaplan sefer ve burada yaanan olaylar, Vezir Sadl-Mlkn Btnlikle sulanarak ldrlmesi ve Btnler tarafndan ldrlen baz devlet adamlar hakknda deerli bilgiler bulunmaktadr. Eser, Necati Lugal tarafndan Trkeye tercme edilmitir.17

D- bnl-Cevz, Ebul-Ferec Cemleddn Abdurrahman b. Ali b. Muhammed (l. 597/1201)

bnl-Cevz, 1116da Badadda domu, hayat boyunca slm ilimlerin btn dallaryla ilgilenip eserler vermi, Hanbel limidir. bnl-Cevz, elMuntazam f trhil-mlk vel-mem18 adl eserinde yaratltan balayp 574/1179 ylna kadar yaanan olaylar hicretten itibaren kronolojik sraya uygun olarak aktarm ve aktard yl len mehur ahslarn biyografilerine de geni yer vermitir. Eserden, gerek ldrlen ahsiyetler ve onlarn biyografileri gerekse Btnlerle yaanan asker mcadeleler hakknda deerli bilgileri barndrmas sebebiyle tezimizin her blmnde istifade ettik.

E- bnl-Esr, zzeddin Ali b. Muhammed (l. 630/1233)

Tarih olaylar aktarmada gsterdii hassasiyeti ve gvenilir kaynaklara bavurmasyla tannan bnl-Esr, 1160da Cezret bn merde domu, oradan ailesiyle birlikte dnemin nemli kltr merkezlerinden Musula giderek tahsil hayatna devam etmi ve Musul atabeglerinin hizmetine girmitir. Ald btn
17

Sadred-Dn Ebul-Hasan Ali b. Nsr el-Hseyn, Ahbrd-Devletis-Selcukiyye, ev. Necati Lugal, 2. bsk., Ankara, TTK., 1999. Metinde Sadreddin Hseyn eklinde ksaltlmtr. 18 bnl-Cevz, el-Muntazam f trhil-mlk vel-mem, C. IX-X, Haydarabad, 1359.

110

tekliflere ramen mevk sahibi olmak yerine ilimle ilgilenmeyi, eserler vermeyi tercih eden bnl-Esr 630/1233te vefat etmitir.19 bnl-Esre ortaan en byk ve en gvenilir tarihilerinden biri olma vasfn kazandran eseri el-Kmil fit-trih,20 yaradltan 1231 ylna kadar gelen olaylar anlatan genel bir tarih kitabdr. Eser, Hasan Sabbhn hayat ve faaliyetleri, Nizml-Mlkn ldrlmesi, Btnler tarafndan ele geirilen kaleler ve bu kaleleri ele geiri yntemleri, ahdz Kalesinde yaanan mcadeleler, deerli devlet adamlarnn Btnler tarafndan nasl suikasta urayarak ldrldkleri ve Byk Seluklu-Btn mcadelesini ilgilendiren daha pek ok olay olduka ayrntl olarak kapsamas nedeniyle tezimizi hazrlarken srekli olarak bavurduumuz bir kaynaktr.

F- Bndr, Kvmddin Eb brahim el-Feth b. Ali b. Muhammed (l. 643/1245)

Bndr, 586/1190da sfahnda domu ve genlik yllarn orada geirdikten sonra Dmaka yerlemitir. Bir sre Eyyblerin hizmetinde ktip olarak grev yapm ve 1245te Dmakta lmtr.21 Vezir Enirvan b. Hlidin hatralarn yazp 1134 ylna kadar yaanan olaylar anlatt Ftru zamnissudr ve sudru zamnil-ftr adl eseri mdeddn Ktib el-sfahn tarafndan Arapaya evrilerek Nusratul-fetre ve usratul-ftra adyla 1194 ylna kadar yaanan olaylar anlatan bir eser haline getirilmitir. Bndr, ihtisar ederek Zbdetn-Nusra ve nuhbetl-usra adn verdii bu eseri 623/1226 ylnda asl metindeki ifadeleri kendi ifadeleri ile deitirmeden, Irak ve Horasan Seluklularnn tarihini aktaracak ekilde tamamlamtr. Eserde yeri geldike Btnlerle ibirlii yapan Seluklu devlet adamlarndan bahsedilmi, Nizml-Mlkn ldrlmesi, Emir rgrin Alamut kuatmas, Vezir Sadl-Mlkn Btnlikle sulanarak
Mellif hakknda bilgi iin bkz. Abdlkerim zaydn, bnl-Esr, DA, C. XXI, s. 26-27. Eserin Seluklular ile ilgili blmleri Prof. Dr. Abdlkerim zaydn tarafndan tercme edilmitir. bnl-Esr, el-Kmil fit-trih, ev. Abdlkerim zaydn, C. X-XI, stanbul, Bahar Yaynlar, 1987. Eser hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Abdlkerim zaydn, el-Kmil, DA, C. XXIV, s. 281-283. 21 Mellifin hayat ve eserleri hakknda bkz. Abdlkerim zaydn,Bndr, DA, C. VI, s. 489490.
20 19

111

ldrlmesi ve zellikle Sultan Sencer dneminde Btnler ile Byk Seluklular arasnda yaanan mcadeleler detayl olarak aktarlmtr. Biz eserin Trke tercmesinden yararlandk.22

G- Sbt bnl-Cevz, emsed-Dn Ebul-Muzaffer Yusuf b. Kzolu b. Abdullah (l. 654/1257)

Badadda 581/1186de domu olan mellif dedesi bnl-Cevz tarafndan yetitirilmitir. Dedesinin lmnden sonra Dmaka yerleerek tarih, fkh, nasihat sahalarnda eserler hazrlam, dersler, vaazlar vermitir.23 Balangtan 654/1257 ylna kadar olan olaylar anlatt Mirtz-zamn f trihil-ayn adl eserinde Suriyede Byk Seluklular ile Btnler arasnda yaanan hadiseler ve Btnler tarafndan katledilen ahsiyetler hakknda bilgiler mevcuttur. Eser neredilmi ve baz blmleri Trkeye tercme edilmitir.24

H- bnl-Adm, Ebul-Ksm Kemlddn mer b. Ahmed b. Hibetillh b. Muhammed el-Ukayl el-Haleb (l. 660/1262)
bnl-Adm, 588/1192de Halebde domu air, lim ve devlet adamdr. Eyyblerin ileri gelen bilginlerinden olan bnl-Adm vezirlik, elilik gibi grevlerden sonra 660/1262de Kahirede vefat etmitir.25

Bndr, el-Feth b. Ali b. Muhammed, Zbdetn-Nusra ve nuhbetl-usra, ev. Kvameddin Burslan, Irak ve Horasan Seluklular Tarihi, 2. bsk., Ankara, TTK., 1999. Metinde Bndr eklinde ksaltlmtr. 23 Hayat ve eserleri hakknda bkz. C. Brockelmann, bnl-Cevz, Sbt, A, C. V/2, s. 850; Ramazan een, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, stanbul, SAR Yaynlar, 1998, s. 144-145. 24 Sbt bnl-Cevz, Mirtz-zamn f trihil-ayn, ev. Ali Sevim, Sbt bnl-Cevznin Mirtz-Zamn f Tarihil-yan Adl Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler, Makaleler, C. II, Ankara, Berikan Yaynlar, 2005, s. 3-435; Sbt bnl-Cevz, Mirtz-zamn f trihil-ayn, C. VIII/2, Haydarbd, 1370/1951. Tezde Sbt eklinde kullanlmtr. 25 Hayat hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Ali Sevim, bnl-Adm, DA, C. XX, stanbul, s. 478479.

22

112

Eserlerinden Buyett-taleb f trhi Haleb,26 Halebin corafyas, mehur ahslar ile ilgili nemli bir kaynaktr. Eserin Seluklularla ilgili ksmlar Ali Sevim tarafndan neredilerek Biyografilerle Seluklular Tarihi adyla Trkeye tercme edilmitir. Bu eserden zellikle Btnler tarafndan ldrlen devlet adamlarndan ve Suriyede yaanan gelimelerden bahsederken yararlandk. bnl-Admin tezimizde yararlandmz dier bir nemli eseri de Buyett-taleb f trhi Halebden faydalanarak 641/1243 ylna kadarki olaylar anlatt bir Haleb tarihi zeti olan Zbdetl-Haleb min trihi Halebdir. Ali Sevim tarafndan Seluklularla ilgili ksmlar Trkeye tercme edilerek makale olarak yaymlanmtr.27 Eserde Sultan Muhammed Taparn Btnlere kar tertip ettii seferler, Sultan Muhammed Tapar ve Sultan Sencer dnemlerinde ldrlen devlet adamlar, Suriyede yaanan mcadelelerle ilgili bilgiler bulunmaktadr. Ayrca; Ebul-Fidnn el-Muhtasar f ahbril-beer,28 Zehebnin Siyeru almin-nbel,29 ve el-ber f haberi men gaber,30 bn Kesrin el-Bidye vennihye,31 bn Tarberdnin en-Ncmz-zhire f mlki Msr ve'lKhire,32Suytnin Trhul-hulef,33 Ahmed b. Mahmdun Seluk-Nme,34

bnl-Adm, Buyett-taleb f trhi Haleb: Seluklularla lgili Hal Tercmeleri, ev. Ali Sevim, Ankara, TTK., 1976. Metinde bnl-Adm, Buye eklinde ksaltlmtr. Eser hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Ali Sevim, Buyett-Taleb, DA, C. VI, s. 361-362. 27 bnl-Adm, Zbdetl-Haleb min trihi Haleb, ev. Ali Sevim, bnl-Admin ZbdetlHaleb min Trihi Haleb Adl Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler, Makaleler, C. II, Ankara, Berikan Yaynlar, 2005, s. 607-776. 28 Ebul-Fid, el-Muhtasar f ahbril-beer, yay. Edib Arif ez-Zeyyin, C. IV, Beyrut, 1956-1961. Metinde Ebul-Fid eklinde ksaltlmtr. Hayat hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Abdlkerim zaydn, Ebl-Fid, DA, C. X, s. 320-321. 29 Zeheb, Siyeru almin-nbel, yay. uayb el-Arnat-M. Nuaym el-Arkass, C. XIX, Beyrut, 1985. Metinde ksaltlmas Zeheb eklindedir. 30 Zeheb, el-ber f haberi men gaber, yay. M. S. Zalun, C. II, Beyrut, 1985. 31 bn Kesr, el-Bidye ven-nihye, ev. Mehmet Keskin, Byk slm Tarihi, C. XII, stanbul, ar Yaynlar, 1995. Hayat hakknda bilgi iin bkz. Abdlkerim zaydn, bn Kesr, DA, C. XX, s. 132-134. Eser hakknda bilgi iin bkz. Abdlkerim zaydn, el-Bidye ven-nihye, DA, C. VI, s. 131-132. Metinde ksaltmas bn Kesr eklindedir. 32 bn Tarberd, en-Ncmz-zhire f mlki Msr ve'l-Khire, C. V, Kahire, Drl-Ktbil Msriyye, 1935. 33 Celled-Dn Suyt, Trhul-hulef, yay. Muhammed Muhyiddin Abdlhamid, Kahire, 1952. Tezde Suyt olarak ksaltlmtr. 34 Ahmed b. Mahmd, Seluk-Nme, haz. Erdoan Meril, C. II, stanbul, Tercman Yaynlar, 1977.

26

113

Mneccimba Ltfullah Ahmet Efendinin Cmiud-Dvel istifade ettik.

35

adl eserlerinden de

Mneccimba Ahmed b. Ltfullah, Cmiud-Dvel: Seluklular Tarihi Horasan, Irak, Kirman ve Suriye Seluklular, yay. Ali ngl, C. I, zmir, Akademi Kitabevi, 2000. Tezde Mneccimba eklinde ksaltlmtr.

35

114

EK: III ERMEN VE SRYN KAYNAKLARI A- Urfal Mateos (l. 531/1136dan sonra)
Ermeni kaynaklarnn en nemlilerinden olan Vekayinme, Urfada barahip olarak yaam olan Mateos tarafndan yazlmtr. Mellif hakknda pek fazla bilgi yoktur ancak eserinde m. 952-1136 yllar arasndaki olaylara deindii iin lm de bu tarihten sonradr. Konumuzla ilgili olarak Btnlerin ldrdkleri ahsiyetlerle ilgili az da olsa baz bilgiler mevcuttur. Eser Papaz Grigorun yazd zeyliyle beraber Trkeye tercme edilmitir.36

B- Sryn Mihael ( l. 1200)

Antakya Yakubi Patriklii grevini yapan Sryn Mihaelin Vekayinmesi zellikle XII. Yzyln ikinci yarsnda yaanan olaylar hakknda deerli bilgiler iermektedir. Biz Sultan Sencer dneminde Suriyede yaanan olaylar ve Halife Msterid Billhn lmn aktarrken eserden istifade ettik.37

C- Ebul-Ferec (bnl-br) (l. 685/1286)

Sryn kaynaklardan tezimizde Ebul-Ferec (bnl-br)in38 Hz. demden balayarak 1285 ylna kadarki kadar tarihi olaylar kaleme ald umm tarihinden yararlandk. Eserde, Btnlerle ilgili genel baz bilgiler bulunmaktadr. Eser ngilizce tercmesinden yararlanlarak Trkeye evrilmitir.39

36

Urfal Mateos, Urfal Mateos Vekayi-Nmesi (952-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli (1136-1162), ev. Hrant D. Andreasyan, 3. bsk., Ankara, TTK., 1987. 37 Sryn Mihael, Sryani Patrik Mihailin Vakayinamesi (1042-1195), ev. Hrant. D. Andreasyan, C. II, TTK.da bulunan yaymlanmam nsha, 1944. 38 Hayat ve eserleri hakknda bkz. Abdlkerim zaydn, bnl-br, DA, C. XXI, s. 92-94. 39 Gregory Ebul-Ferec, Abl-Farac Tarihi, C. II, 3. bsk., ev. mer Rza Dorul, Ankara, TTK., 1999. Tezde bnl-br eklinde ksaltlmtr.

115

Ebul-Ferecin dier bir nemli eseri Trhu muhtasarid-dvelde40 ise konumuzla ilgili olarak lhanl Hkmdar Hlgnun 1256 ylnda Alamut Kalesindeki btn hkimiyetine son vermesi dnda bilgi bulunmamaktadr.

Ebul-Ferec, Trhu muhtasarid-dvel, ev. M. erefeddin Yaltkaya, Ankara, Maarif Vekleti, 1941.

40

116

EK: IV SEYAHATNMELER A- Nsr- Hsrev, Eb Mun Nsr b. Hsrev b. Hris elKubdiyn el-Mervez (l. 465/1073ten sonra)
smil filozof, air, lim, ve seyyah olan Nsr- Hsrevin Sefernme adl eseri Ortaa seyahatnmelerinin en gzel rneklerindendir. Konumuzla ilgili olarak Nsr- Hsrevin smil ehirlerine dair izlenimlerinden ve kendisinin de btn grlere sahip olmasndan dolay btn retisiyle ilgili dncelerinden yararlandk. Eser pek ok dile olduu gibi Trkeye de tercme edilmitir.41

B- Tudelal Benjamin (l. 1187den sonra)

smiller hakknda bilgi veren ilk Avrupallardan biri spanyal haham ve gezgin Tudelal Benjamindir. Gezdii yerlerde yaayan Yahudiler hakknda bilgiler verdii Seyahatnmesinde ran ve Suriyede yaayan smli topluluklarndan da bahsetmitir.42

C- Marco Polo (l. 724/1324)

Ortaan Avrupal gezginlerinden en nls ine kadar yapt yolculuuyla tannan Venedikli Marco Polodur. Latince yazm olduu eserinde, Alamut Kalesindeki oluturulmu olan cennet bahelerinden bahsederek fedlerin buralarda nasl kandrldndan nasl disiplinli bir eitimden geerek kendilerine verilen her suikast grevini yerine getirdiklerinden bahsetmi ve anlattklar bir masal gibi yllarca dilden dile aktarlmtr. Batnn, Btnlere duyduu ilginin temelinde

Nsr- Hsrev, Sefernme, ev. Abdlvehab Terzi, Ankara, MEB Yaynlar, 1950. Hayat ve eserleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Nihat Azamat, Nsr- Hsrev, DA, C. XXXII, s. 395-397. 42 Tudelal Benjamin-Ratisbonlu Petachia, Ortaada ki Yahudi Seyyahn Avrupa, Asya ve Afrika Gzlemleri, ev. Nuh Arslanta, stanbul, Kakns Yaynlar, 2001.

41

117

Marco Polonun hikyeleri bulunmaktadr. Biz eserin Trke tercmesinden yararlandk.43

Marco Polo, Dnyann Hikaye Edilii: Harikalar Kitab, ev. Ik Ergden, C. I, stanbul, thaki Yaynlar, 2003.

43

118

EK: V SYSETNMELER A- Nizml-Mlk, Hasan b. Ali b. shak et-Ts (l. 485/1092)

Nizml-Mlk, Byk Seluklu mparatorluunun en nemli veziri, Ortaa slm dnyasnn en baarl devlet adamlarndandr.44 i-Btn dnceye kar Snnlii yayp glendirmeye alm bu amala Hasan Sabbhla hem asker hem de fikr olarak yllarca mcadele etmitir. Nizml-Mlk, vezirliinin yan sra slm kltr ve medeniyeti ve Byk Seluklu devlet tekilt, asker, siyas, ekonomik, kltr yaps hakknda deerli bilgiler veren Siysetnme adl eseriyle de tannr. Eser Farsadr ve elli fasldan olumaktadr. Her faslda bir konuyu ele alarak bu konuyla ilgili rnek hikyeler anlatmtr. Bizim iin esas ksm eserin Btnler ve Karmtiler hakknda bilgiler veren krk yedinci fasldr. Seluklu-Btn mcadelesinin balangc asndan verdii bilgiler olduka nemlidir. Eser yaymlanm ve Trkeye de tercme edilmitir.45

B- Gazzl, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed (l. 505/1111)

Ear kelamcs, fi fkihi ve mutasavvf olan byk slm dnr Gazzl, ilm sahalarda ilerlemi, Nizml-Mlkn himayesine girerek Nizmiye Medresesinin mderrisliine getirilmitir. Bu dnemde zellikle Btnlikle ilgili incelemelerde bulunmutur. Gazzlnin, Sultan Muhammed Tapara ithaf ettii siyasetnme trnden Farsa eseri Nashatl-Mlkte46 dolayl olarak Btnlerin toplumsal dzeni nasl bozduklar anlatlarak onlarla mcadele yollar nerilmitir.

Hayat ve eseri hakknda bkz. Abdlkerim zaydn, Nizmlmlk, DA, C. XXXIII, s. 194-196. Nizml-Mlk, Siyset-Nme, ev. Mehmet Altay Kymen, Ankara, TTK., 1999. 46 Gazzl, Nashatl-Mlk: mm Gazzl ve Devlet Bakanna tler, stanbul, lke Yaynlar, 2004. Eser hakknda bkz. Casim Avc, Nashatl-Mlk, DA, C. XXXII, s. 411.
45

44

119

EK: VI EDEB ESERLER 1- Mnet Mecmlar Mntecebddin Bed (l. 552/1157den sonra)
Sultan Sencerin n Dvn reisi Meyyidd-Devle Mntecebddin Bednin47 Atebetl-ketebe adl eserinde Byk Seluklu mparatorluu tekilt hakknda menrlar ve husus mektuplar yer almaktadr. Eserde Btnlerin kard karklklarla ilgili genel baz bilgilerin yan sra Sultan Senceri Abbas hilfeti tarafndan Btnlerin faaliyetlerine gz yummakla sulayan belgeler de yer almaktadr.48

2- Tezkireler Devletah- Semerkand (l. 900/1494-1495)

Devletah tarafndan airlerin hal tercmelerinin topland Tezkire-i Devletah, Farsa bir eserdir. Biz Necati Lugal tarafndan yaplan Trke tercmesinden, Hasan Sabbhn hayatn ve Nizml-Mlk ile olan ilikilerini aktarrken yararlandk.49

3- Mektuplar
Tezimizde Sultan Melikah Dneminde Seluklu-Btn mcadelelerini anlatrken yararlandmz kaynaklarn banda Sultan Melikah ile Hasan Sabbh
Hayat hakknda bilgi iin bkz. Tahsin Yazc, Mntecebddin Bed, DA, C. XXXII, s. 25. Mntecebddin Bed, Kitab- Atebetl-ketebe: Mecma-i Mrselt- Dvn- Sultan Sencer, yay. Muhammed Kazvin-Abbas kbal, Tahran, 1329 . 49 Devletah- Semerkand, Tezkire-i Devletah, ev. Necati Lugal, stanbul, Tercman Yaynlar, 1977.
48 47

120

arasnda yazlm olan mektuplar gelmektedir. Bu mektuplarda yer alan bilgiler birbirleriyle paralellik gstermektedir. Yararlandmz mektuplar M. erefeddin Yaltkaya, Nasrullah Felsef ve Murtaza Ravendi tarafndan yaynlanmtr.50 Bu mektuplar tarihiler arasnda da farkl grlere yol amtr. yle ki; Osman Turan, bu mektuplar kabul etmi dier taraftan brahim Kafesolu bu mektuplara pheli olarak bakarak propaganda amacyla yazlm belgeler olduklarndan bahsetmitir.51 Yararlandmz dier mektuplar ise Gazzlnin bata Sultan Sencer olmak zere deerli Seluklu vezirlerine ve emrlerine yazm olduu mektuplardr.52

M. erefeddin, Ftmler ve Hasan Sabbh, DFM, C. I/4, stanbul, 1926, s. 1-42; N. Felsef, Erbau Resil tarihyye min selseti riclin kibr, ed-Dirsetl-Edebiyye, C. VII/3-4, Beyrut, 1965, s.270-302; Murtaza Ravendi, Sergzet-i Hasan Sabbh, Trih ctim-i ran, C. IX, Sweden, 1997, s. 188-211. 51 Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, stanbul, tken Yaynlar, 2005, s. 316; kr. brahim Kafesolu, Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, stanbul, .. Edb. Fak. Yaynlar, 1953, s. 134-135. 52 Gazzl, mam Gazzlnin Mektuplar, ev. Grsel Uurlu, stanbul, nklab Yaynlar, 2002.

50

121

EK:VII BTIN RETYE DAR KAYNAKLAR A- Gazzl, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed (l. 505/1111)
Gazzlnin tezimizde yararlandmz bir dier eseri Nizml-Mlkn Btnler tarafndan ldrlmesine ramen byk bir cesaret gstererek onlar reddetme maksadyla yazd Fedihul-Btniyye adl eseridir.53 Eserde Btnlerin grlerini anlatarak onlar sert bir uslbla tenkit etmitir. Gazzlnin Btnlerin reddi maksadyla yazd eserlerden biri de Kavsml-Btniyyedir.54 Gazzl bu eserde onlarn ileri srm olduklar delilleri tek tek rtmektedir.

B- Muhammed b. Mlik el-Hammdi (l. h. V. asrn ortalar)

Mellif Yemende Btnler arasnda yaam onlarn her halini grm, insanlar aldattklarn kefetmi bundan dolay kullandklar hileleri aklamak ve Mslmanlar onlarn tehlikelerinden korumak iin Kef esrril-Btnyye ve ahbril-Karmita55 adl rislesini yazmtr. Eserde Btnliin propaganda ve mezhebe davet ekilleri, inan akdeleri hakknda bilgiler bulunmaktadr.

C- Eb Mansr Abdl-Khir b. Thir el-Badd (l. h. V/ m. XI. yzyl)

Badadda yaam olan mellif slmi ilimlerin her alanyla ilgilenmi pek ok eserler vermitir. Bizim, tezimizde yararlandmz eseri el-Fark beynelGazzl, Fedihul-Btniyye, ev. Avni lhan, Btnliin yz, Ankara, TDV Yaynlar, 1993. Ahmed Ate, Gazzlnin Btnliin Belini Kran Delilleri, Kitb Kavsm al-Btnya , AFD, C.III, sy. 1-2, Ankara, 1954, s. 23-55. 55 Muhammed b. Mlik el-Hammdi, Kef esrril-Btnyye ve ahbril-Karmita, ev. smail Hatib Erzen, Btnler ve Karmtilerin yz, stanbul, Sebil Yaynlar, 2004. Tezde Hammdi olarak ksaltlmtr.
54 53

122

fraktr.56 Eserde Btnliin gerek tarihesi gerekse inan akdeleri ile ilgili deerli bilgiler mevcuttur.

D- Ebul-Feth Taceddn Muhammed b. Abdlkerim ehristn (l. 548/1153)

Ortaada yaam en nemli dinler tarihisi olan ehristn, Seluklu Sultan Sencerin veziri Ebul-Ksm b. el-Muzafferin 12 yl hizmetinde kalm ve kendisine byk hret kazandran eseri el-Milel ven-nihali bu vezire ithaf etmitir.57 Dinler tarihi alannda yazlm mstakil almalardan biri olan eserde slm frkalar ve muhtelif dinler hakknda bilgiler verilerek Btnliin tarih sreci ve temel prensipleri aktarlm bununla beraber Hasan Sabbhn ed-davetl-cedde (yeni davet, yeni propaganda) adn verdii dnceleri ve davetini yayarken geirdii aamalarla ilgili de ok kymetli bilgiler verilmitir. Ayrca Eb Halef el-Kummnin Kitabl-maklat vel-frak ve Eb Muhammed Hasan b. Musa b. Hasan Nevbahtnin Frak-a58 bnl-Cevznin Telbs blis59 adl eserlerinden yararlandk.

Eb Mansr Abdl-Khir b. Thir el-Badd, el-Fark beynel- frak, ev. Ethem Ruhi Flal, Mezhepler Arasndaki Farklar, Ankara, TDV Yaynlar, 2005. Tezde Badd olarak ksaltlmtr. 57 Ebul-Feth Taceddn Muhammed b. Abdlkerim ehristn, el-Milel ven-nihal, ev. Mustafa z, stanbul, Ensar Neriyat, 2005. Metinde ehristn olarak ksaltlmtr. Hayat ve eseri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Muhammed Tanc, ehristn, A, C. XI, s. 393-396. 58 Kumm/Nevbaht, i Frkalar, ev. Hasan Onat, Ankara, Ankara Okulu Yaynlar, 2004. 59 bnl-Cevz, Telbs blis, ev. Mehmet Ali Kara, blisin Hileleri, stanbul, Tevhid Yaynlar, 1996.

56

123

EK: VIII ARATIRMALAR

Tezimizi hazrlarken yararlandmz aratrmalardan biri 1300/1883te telif edilen Ebzziy Mehmed Tevfikin Hasan Bin Sabbh adl biyografisidir. Eserde Hasan Sabbhn ocukluu, genlii, mezhebe girii ve ilk faaliyetlerinin yan sra Sultan Sencer dneminde Btnlerin Sultan Sencerin odasna haner sokacak kadar cesaretli olup devletin en st kademelerine kadar yaylm olmalar ayrntl biimde anlatlmtr.60 R. Dozynin Abdullah Cevdet tarafndan tercme edilen Trh-i slmiyyet adl eserinde de smilyye mezhebine geni yer verilmi, inan esaslar, tariheleri, faaliyetleri zerinde nemle durulmutur. Biz bu eserin Trke tercmesinden istifade ettik.61 Fuad Kprlnn Trkiye Tarihi62 adl eserinde zellikle Btnlerin Byk Seluklu lkesinde yrtt ilk faaliyetler hakknda deerli bilgiler vermitir. Mawlaw Fdl Sanaullah, tarafndan doktora tezi olarak hazrlanan The Decline of Seljquid Empire63 Seluklu devlet adamlarnn Btnler tarafndan katledililerini bnl-Esre bal kalarak aktarm ve dier kaynaklardan pek bahsetmemi olsa da yararlandmz aratrmalardandr. Btnler hakknda yazlm en nemli aratrmalarn banda ise M. Hodgsonun The Order of Asassins64 adl eseri gelmitir. M. Hodgson gerek bu eserinde gerekse Cambridge History Of Irann V. cildinde yazm olduu The Ismaili State adl makalesinde Nizar smillerinden detayl olarak bahsetmitir.65 Bibliyografya almalarnda ise W. Ivanow nemli aratrmaclarndandr. Hindistan civarnda pek ok smil el yazmasn ortaya karm ve bu yeni el
Ebzziy Mehmed Tevfik, Hasan Bin Sabbh, stanbul, Matbaa-i Ebzziy, 1300. R. Dozy, Trh-i slmiyyet, ev. Vedat Atilla, slm Tarihi, stanbul, Gri Yaynlar, 2006. Tezde Dozy eklinde ksaltlmtr. 62 Fuad Kprl, Trkiye Tarihi, stanbul, Kanaat Ktphanesi, 1923. 63 Mawlaw Fdl Sanaullah, The Decline of Seljquid Empire, Calcutta, University of Calcutta Press, 1938. Tezde Sanaullah olarak ksaltlmtr. 64 Marshall G. S. Hodgson, The Order of Assassins: The Struggle of the Early Nizr Ismls Against the Islamic World, Netherlands, Mouton & Co Publishers, 1955. 65 Marshall Hodgson, The Ismaili State, The Cambridge History of Iran, ed. by. J. A. Boyle, vol. V, Cambridge, Cambridge University Press, 1968, pp. 422482.
61 60

124

yazmalarn da kapsayan bibliyografik eseri A Bibliographical Surveyi66 hazrlamtr. K. H. Poonawalada Ivanowdan sonra Bibliography of Ismaili Literature67 adl eserini yazmtr. Biz her iki eserden de kaynak taramas yaparken yararlandk. Btnler hakknda nemli almalar yapm bir dier uzman ise Bernard Lewistir. 1967 ylnda yaymlanan The Assassins: A Radical Sect in Islam adl eseri pek ok dile evrilmi, Trke tercmesi de tezimizi hazrlarken srekli olarak istifade ettiimiz aratrmalarn banda yer almtr.68 Eser hem ana kaynaklara dayanmas hem de sade anlatmyla kendisinden sonraki aratrmaclarca da byk ilgi grm temel bavuru kayna olmutur. G. M. Kurpalidisin Seluklu sosyal, kltrel siyas hayatn anlatan eserinde de Nizmiye Medreseleri ve burada i hareketlere kar balatlan Snn propaganda hakknda bilgiler bulunmaktadr.69

Mehmet Altay Kymenin Byk Seluklu mparatorluu, Alp Arslan ve Zaman70 ve kinci mparatorluk Devri,71 brahim Kafesolunun Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu,72 Neet aatay ve . Agh ubukunun slm Mezhepleri Tarihi73 tezimizde yararlandmz deerli aratrmalardr.

W. Ivanow, A Bibliographical Survey Ismaili Literature, Tahran, The Ismaili Society, 1963. K.H. Poonawala, Bibliography of Ismaili Literature, Berkeley, University of California Press, 1977. 68 Bernard Lewis, The Assassins: A Radical Sect in Islam., ev. Kemal Sarszen, Haler: slmda Radikal Bir Tarikat, stanbul, 2004. 69 G. M. Kurpalidis, Byk Seluklu Devletinin dari, Sosyal ve Ekonomik Tarihi, ev. lyas Kamalov, stanbul, tken Yaynlar, 2007. 70 Mehmet Altay Kymen, Byk Seluklu mparatorluu: Alp Arslan ve Zaman, C. III, 4. bsk., Ankara, TTK., 2001. 71 Mehmet Altay Kymen, Byk Seluklu mparatorluu: kinci mparatorluk Devri, C. V, 3. bsk., Ankara, TTK., 1991. 72 brahim Kafesolu, Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, stanbul, .. Edb. Fak. Yaynlar, 1953. 73 Neet aatay, . Agh ubuku, slm Mezhepleri Tarihi, C. I, Ankara, AF. Yaynlar, 1965.
67

66

125

Abdlkerim zaydnn kitaplarndan, makalelerinden ve ansiklopedi maddelerinden olduka istifade ettik. zellikle Sultan Berkyaruk dnemindeki Seluklu-Btn mnasebetlerini anlatrken Sultan Berkyaruk Devri Seluklu Tarihi (h. 485-498/m. 1092-1104)74 Sultan Muhammed Tapar Dnemindeki Seluklu-Btn mnasebetlerini anlatrken de Sultan Muhammed Tapar Devri Seluklu Tarihi (m. 498-511/h. 1105-1118)75 adl eserlerini kullandk. Ahmet Ocakn Seluklularn Din Siyaseti76 adl eseri de Seluklularla Btnler arasndaki mcadelenin siyas boyutunun yan sra fikr ve din boyutlarn da aktarmas asndan nemli aratrmalardandr. Ethem Ruhi Flalnn amzda tikad slm Mezhepleri adl eserinden de Btnliin tarihesini, hem ilk smiller hem de Nizar smillerin inan esaslarn aktarrkan yararlandk.77 Gnmzde zellikle Londrada bulunan The Institute of Ismaili Studies, (smil Aratrmalar Enstits)de nemli almalar yaplmakta ve deerli eserler hazrlanmaktadr. Bu enstit bnyesinde aratrmalar yapan Farhad Daftarynin eserlerinden The Ismailis: Their History and Doctrines Trkeye de tercme edilmitir.78 Farhad Daftarynin bata Batda yaplan almalar olmak zere pek ok kaynaktan yararlanarak hazrlad eserinde tm smil tarihini kapsayan ayrntl bilgiler bulunmaktadr.

Abdlkerim zaydn, Sultan Berkyaruk Devri Seluklu Tarihi (h. 485-498/m. 1092-1104), stanbul, .. Edb. Fak. Yaynlar, 2001. 75 Abdlkerim zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri Seluklu Tarihi (h. 498-511/m. 11051118), Ankara, TTK., 1990. 76 Ahmet Ocak, Seluklularn Din Siyaseti, stanbul, Tarih ve Tabiat Vakf Yaynlar, 2002. 77 Ethem Ruhi Flal, amzda tikad slm Mezhepleri, stanbul, ato Yaynlar, 2001. 78 Farhad Daftary, The Ismailis: Their History and Doctrines, ev. Erdal Toprak, smaililer: Tarihleri ve retileri, stanbul, Doruk Yaynlar, 2005.

74

126