Declementia

LuciusAnnaeusSeneca

LiberI I. 1.Scriberedeclementia,NeroCaesar,institui,utquodammodospeculivicefungererettetibi ostenderemperventurumadvoluptatemmaximamomnium.Quamvisenimrectefactorumverus fructus sit fecisse nec ullum virtutum pretium dignum illis extra ipsas sit, iuvat inspicere et circumirebonamconscientiam,tumimmittereoculosinhancimmensammultitudinemdiscordem, seditiosam,impotentem,inperniciemalienamsuamquepariterexsultaturam,sihociugumfregerit, etitaloquisecum:2.'Egonexomnibusmortalibusplacuielectusquesum,quiinterrisdeorumvice e fungerer?Egovitaenecisquegentibusarbiter;qualemquisquesortemstatumquehabeat,inmea manu positum est; quid cuique mortalium Fortuna datum velit, meo ore pronuntiat; ex nostro responsolaetitiaecausaspopuliurbesqueconcipiunt;nullaparsusquamnisivolentepropitioqueme floret; haec tot milia gladiorum, quae pax mea comprimit, ad nutum meum stringentur; quas nationesfunditusexcidi,quastransportari,quibuslibertatemdari,quibuseripi,quosregesmancipia fieriquorumquecapitiregiumcircumdaridecusoporteat,quaeruanturbes,quaeoriantur,meaiuris dictioest.3.Inhactantafacultatererumnonirameadiniquasuppliciacompulit,noniuvenilis impetus, non temeritas hominum et contumacia, quae saepe tranquillissimis quoque pectoribus patientiamextorsit,nonipsaostentandaeperterrorespotentiaedira,sedfrequensmagnisimperiis gloria. Conditum, immo constrictum apud me ferrum est, summa parsimonia etiam vilissimi sanguinis; nemo non, cui alia desunt, hominis nomine apud me gratiosus est. 4. Severitatem abditam, at clementiam inprocinctu habeo;sicmecustodio,tamquamlegibus,quasexsitu ac tenebris in lucem evocavi, rationem redditurus sim. Alterius aetate prima motus sum, alterius ultima;aliumdignitatidonavi,aliumhumilitati;quotiensnullaminvenerammisericordiaecausam, mihi peperci. Hodie dis immortalibus, si a me rationem repetant, adnumerare genus humanum paratussum.' 5.Poteshoc,Caesar,audacterpraedicare:omnia,quaeinfidemtutelamquetuamvenerunt,tuta haberi,nihil pertenequevinequeclamadimireipublicae.Rarissimamlaudemetnulliadhuc principumconcessamconcupistiinnocentiam.Nonperditoperamnecbonitasistatuasingularis ingratosautmalignosaestimatoresnanctaest.Referturtibigratia;nemounushomounihominitam carusumquamfuit,quamtupopuloRomano,magnumlongumqueeiusbonum.6.Sedingenstibi onusimposuisti;nemoiamdivumAugustumnecTi.Caesarisprimatemporaloquiturnec,quodte imitarivelit,exemplarextratequaerit;principatustuusadgustumexigitur.Difficilehocfuisset,si nonnaturalistibiistabonitasesset,sedadtempussumpta.Nemoenimpotestpersonamdiuferre, ficta cito in naturam suam recidunt; quibus veritas subest quaeque, ut ita dicam, ex solido enascuntur,temporeipsoinmaiusmeliusqueprocedunt. 7.MagnamadibataleampopulusRomanus,cumincertumesset,quoseistatuanobilisindoles daret;iamvotapublicaintutosunt;necenimpericulumest,netesubitatuicapiatoblivio.Facit quidemavidosnimiafelicitas,nectamtemperataecupiditatessuntumquam,utineo,quodcontigit, desinant;gradusamagnisadmaiorafit,etspesimprobissimasconplectunturinsperataadsecuti; omnibus tamennunccivibustuis et haecconfessioexprimitur essefelices etillanihil iam his accederebonisposse,nisiutperpetuasint.8.Multailloscoguntadhancconfessionem,quanullain hominetardiorest:securitasalta,adfluens,iussupraomneminiuriampositum;obversaturoculis laetissima forma rei publicae, cui ad summam libertatem nihil deest nisi pereundi licentia. 9. Praecipue tamenaequalisadmaximosimosquepervenitclementiaetuaeadmiratio;cetera enim bonaproportionefortunaesuaequisquesentitautexspectatmaioraminoraque,exclementiaomnes

idemsperant;necestquisquam,cuitamvaldeinnocentiasuaplaceat,utnonstareinconspectu clementiamparatamhumaniserroribusgaudeat. II. 1.Esseautemaliquosscio,quiclementiapessimumquemqueputentsustineri,quoniamnisipost crimen supervacua est et sola haec virtus inter innocentes cessat. Sed primum omnium, sicut medicinaeapudaegrosusus,etiamapudsanoshonorest,itaclementiam,quamvispoenadigni invocent,etiaminnocentescolunt.Deindehabethaecinpersonaquoqueinnocentiumlocum,quia interimfortunaproculpaest;necinnocentiaetantumclementiasuccurrit,sedsaepevirtuti,quoniam quidemcondicionetemporuminciduntquaedam,quaepossintlaudatapuniri.Adice,quodmagna parshominumest,quaerevertiadinnocentiampossit,sipoenaeremissiofuerit>.2.Nontamen volgoignosceredecet;namubidiscrimenintermalosbonosquesublatumest,confusiosequituret vitiorumeruptio;itaqueadhibendamoderatioest,quaesanabiliaingeniadistinguereadeploratis sciat.Necpromiscuamhabereacvolgaremclementiamoportetnecabscisam;namtamomnibus ignoscerecrudelitasquamnulli.Modumteneredebemus;sedquiadifficileesttemperamentum, quidquidaequoplusfuturumest,inpartemhumaniorempraeponderet. III. 1.Sedhaecsuomeliuslocodicentur.Nuncintrespartesomnemhancmateriamdividam.Primaerit manumissionis; secunda, quae naturam clementiae habitumque demonstret: nam cum sint vitia quaedamvirtutesimitantia,nonpossuntsecerni,nisisigna,quibusdinoscantur,impresseris;tertio locoquaeremus,quomodoadhancvirtutemperducaturanimus,quomodoconfirmeteametusu suamfaciat. 2.Nullamexomnibusvirtutibushominimagisconvenire,cumsitnullahumanior,constetnecesse estnonsoluminternos,quihominemsocialeanimalcommunibonogenitumviderivolumus,sed etiaminterillos,quihominemvoluptatidonant,quorumomniadictafactaqueadutilitatessuas spectant;namsiquietempetitetotium,hancvirtutemnaturaesuaenanctusest,quaepacemamatet manusretinet.3.Nullumtamenclementiaexomnibusmagisquamregemautprincipemdecet.Ita enimmagnaeviresdecorigloriaequesunt,siillissalutarispotentiaest;nampestiferavisestvalere adnocendum.Illiusdemummagnitudostabilisfundataqueest,quemomnestamsupraseessequam prosesciunt,cuiuscuramexcubareprosalutesingulorumatqueuniversorumcottidieexperiuntur, quoprocedentenon,tamquammalumaliquodautnoxiumanimalecubiliprosilierit,diffugiunt,sed tamquam ad clarum ac beneficum sidus certatim advolant. Obicere se pro illo mucronibus insidiantiumparatissimietsubsternerecorporasua,siperstragemillihumanamiteradsalutem struendumsit,somnumeiusnocturnisexcubiismuniunt,lateraobiecticircumfusiquedefendunt, incurrentibuspericulisseopponunt. 4.Nonesthicsinerationepopulisurbibusqueconsensussicprotegendiamandiqueregesetse suaqueiactandi,quocumquedesideravitimperantissalus;nechaecvilitassuiestautdementiapro unocapitetotmiliaexcipereferrumacmultismortibusunamanimamredimerenonnumquamsenis etinvalidi. 5.Quemadmodumtotumcorpusanimodeservitet,cumhoctantomaiustantoquespeciosiussit,ille inoccultomaneattenuisetinquasedelatitetincertus,tamenmanus,pedes,oculinegotiumilli gerunt,illumhaeccutismunit,illiusiussuiacemusautinquietidiscurrimus,cumilleimperavit,sive avarus dominus est, mare lucri causa scrutamur, sive ambitiosus, iam dudum dextram flammis obiecimusautvoluntariiterramsubsiluimus,sichaecimmensamultitudouniusanimaecircumdata illius spiritu regitur, illius ratione flectitur pressura se ac fractura viribus suis, nisi consilio sustineretur.

IV. 1.Suamitaqueincolumitatemamant,cumprounohominedenaslegionesinaciemdeducunt,cum in primam frontem procurrunt et adversa volneribus pectora ferunt, ne imperatoris sui signa vertantur.Illeestenimvinculum,perquodrespublicacohaeret,illespiritusvitalis,quemhaectot miliatrahuntnihilipsapersefuturanisionusetpraeda,simensillaimperiisubtrahatur. Regeincolumimensomnibusuna; amissoruperefidem. 2.HiccasusRomanaepacisexitiumerit,hictantifortunampopuliinruinasaget;tamdiuabisto periculoaberithicpopulus,quamdiuscietferrefrenos,quossiquandoabruperitvelaliquocasu discussosreponisibipassusnonerit,haecunitasethicmaximiimperiicontextusinpartesmultas dissiliet,idemquehuicurbifinisdominandierit,quiparendifuerit.3.Ideoprincipesregesqueet quocumque alio nomine sunt tutores status publici non est mirum amari ultra privatas etiam necessitudines;namsisanishominibuspublicaprivatispotiorasunt,sequitur,utisquoquecarior sit,inquemserespublicaconvertit.OlimenimitaseinduitreipublicaeCaesar,utseducialterum nonpossetsineutriusquepernicie;nametilliviribusopusestethuiccapite. V. 1.Longiusvideturrecessisseapropositooratiomea,atmeherculesremipsampremit.Namsi,quod adhuccolligit,tuanimusreipublicaetuaees,illacorpustuum,vides,utputo,quamnecessariasit clementia;tibienimparcis,cumviderisalteriparcere.Parcendumitaqueestetiamimprobandis civibusnonaliterquammembrislanguentibus,et,siquandomissosanguineopusest,sustinendaest manus, neultra,quamnecessesit,incidat.2.Estergo,utdicebam,clementiaomnibusquidem hominibussecundumnaturam,maximetamendecoraimperatoribus,quantoplushabetapudillos, quod servet, quantoque in maiore materia apparet. Quantulum enim nocet privata crudelitas! principumsaevitiabellumest.3.Cumautemvirtutibusintersesitconcordianecullaalteramelior authonestiorsit,quaedamtamenquibusdampersonisaptiorest.Decetmagnanimitasquemlibet mortalem,etiamillum,infraquemnihilest;quidenimmaiusautfortiusquammalamfortunam retundere?Haectamenmagnanimitasinbonafortunalaxioremlocumhabetmeliusqueintribunali quaminplanoconspicitur. 4.Clementia,inquamcumquedomumpervenerit,eamfelicemtranquillamquepraestabit,sedin regia,quorarior,eomirabilior.Quidenimestmemorabiliusquameum,cuiusiraenihilobstat,cuius graviori sententiae ipsi, qui pereunt, adsentiuntur, quem nemo interpellaturus est, immo, si vehementiusexcanduit,nedeprecaturusestquidem,ipsumsibimanuminicereetpotestatesuain meliusplacidiusqueutihocipsumcogitantem:' Occiderecontralegemnemononpotest,servare nemopraeterme' ?5.Magnamfortunammagnusanimusdecet,qui,nisiseadillamextulitetaltior stetit, illam quoque infra ad terram deducit; magni autem animi proprium est placidum esse tranquillumqueetiniuriasatqueoffensionessupernedespicere.Muliebreestfurereinira,ferarum vero nec generosarumquidem praemordereet urguere proiectos.Elephanti leonesque transeunt, quaeimpulerunt;ignobilisbestiaepertinaciaest.6.Nondecetregemsaevanecinexorabilisira,non multum enim supra eum eminet, cui se irascendo exaequat; at si dat vitam, si dat dignitatem periclitantibusetmeritisamittere,facit,quodnullinisirerumpotentilicet;vitaenimetiamsuperiori eripitur,numquamnisiinferioridatur.7.Servarepropriumestexcellentisfortunae,quaenumquam magissuspicidebet,quamcumillicontigitidempossequoddis,quorumbeneficioinlucemedimur

tamboniquammali.Deorumitaquesibianimumadserensprincepsaliosexcivibussuis,quiautiles boniquesunt,libensvideat,aliosinnumerumrelinquat;quosdamessegaudeat,quosdampatiatur. VI. 1.Cogitato,inhaccivitate,inquaturbaperlatissimaitinerasineintermissionedefluenseliditur, quotiensaliquidobstitit,quodcursumeiusveluttorrentisrapidimoraretur,inquatribuseodem tempore theatris caveae postulantur, in qua consumitur quicquid terris omnibus aratur, quanta solitudoacvastitasfuturasit,sinihilrelinquitur,nisiquodiudexseverusabsolverit.2.Quotus quisqueexquaesitoribusest,quinonexipsaealegeteneatur,quaquaerit?quotusquisqueaccusator vacatculpa?Etnescio,annemoaddandamveniamdifficiliorsit,quamquiillampeteresaepius meruit.3.Peccavimusomnes,aliigravia,aliileviora,aliiexdestinato,aliiforteimpulsiautaliena nequitiaablati;aliiinbonisconsiliis parumfortiterstetimusetinnocentiaminviti acretinentes perdidimus;necdeliquimustantum,sedusqueadextremumaevidelinquemus.4.Etiamsiquistam beneiampurgavitanimum,utnihilobturbareeumampliuspossitacfallere,adinnocentiamtamen peccandopervenit. VII. 1.Quoniamdeorumfecimentionem,optimehocexemplumprincipiconstituam,adquodformetur, utsetalemessecivibus,qualessibideosvelit.Expeditergohabereinexorabiliapeccatisatque erroribusnumina,expeditusqueadultimaminfestaperniciem?Etquisregumerittutus,cuiusnon membra haruspices colligant? 2. Quod si di placabiles et aequi delicta potentium non statim fulminibuspersequuntur,quantoaequiusesthominemhominibuspraepositummitianimoexercere imperiumetcogitare,utermundistatusgratioroculispulchriorquesit,serenoetpurodie,ancum fragoribuscrebrisomniaquatiunturetigneshincatqueillincmicant!Atquinonaliafaciesestquieti moratiqueimperiiquamserenicaelietnitentis.3.Crudeleregnumturbidumtenebrisqueobscurum est,intertrementesetadrepentinumsonitumexpavescentesneeoquidem,quiomniaperturbat, inconcusso.Faciliusprivatisignosciturpertinacitersevindicantibus;possuntenimlaedi,dolorque eorumabiniuriavenit;timentpraetereacontemptum,etnonrettulisselaedentibusgratiaminfirmitas videtur, non clementia; at cui ultio in facili est, is omissa ea certam laudem mansuetudinis consequitur.4.Humililocopositisexerceremanum,litigare,inrixamprocurrereacmoremirae suae gerere liberius est; leves inter paria ictus sunt; regi vociferatio quoque verborumque intemperantianonexmaiestateest. VIII. 1.Graveputaseripiloquendiarbitriumregibus,quodhumillimihabent.' inquis'se Ista' rvitusest, nonimperium.' Quid?tunonexperirisistudnobisesse,tibiservitutem?Aliacondicioesteorum, quiin turba,quamnonexcedunt,latent,quorumetvirtutes,utappareant,diuluctanturet vitia tenebrashabent;vestrafactadictaquerumorexcipit,etideonullismagiscurandumest,qualem famamhabeant,quamqui,qualemcumquemeruerint,magnamhabiturisunt.2.Quammultatibinon licent,quaenobisbeneficiotuolicent!Possuminqualibetparteurbissolusincederesinetimore, quamvisnullussequaturcomes,nullussitdomi,nullusadlatusgladius;tibiintuapacearmato vivendum est. Aberrare a fortuna tua non potes; obsidet te et, quocumque descendis, magno apparatusequitur.3.Esthaecsummaemagnitudinisservitusnonpossefieriminorem;sedcumdis tibi communis ipsa necessitas est. Nam illos quoque caelum adligatos tenet, nec magis illis descenderedatumestquamtibitutum:fastigiotuoadfixuses.4.Nostrosmotuspaucisentiunt, prodirenobisacrecedereetmutarehabitumsinesensupublicolicet;tibinonmagisquamsolilatere

contingit.Multacircateluxest,omniuministamconversioculisunt;prodireteputas?Oriris.5. Loquinonpotes,nisiutvocemtuam,quaeubiquesuntgentes,excipiant;irascinonpotes,nisiut omnia tremant, quia neminem adfligere, nisi ut, quidquid circa fuerit, quatiatur. Ut fulmina paucorumpericulocadunt,omniummetu,sicanimadversionesmagnarumpotestatumterrentlatius quamnocent,nonsinecausa;nonenim,quantumfecerit,sedquantumfacturussit,cogitaturineo, qui omnia potest. 6. Adice nunc, quod privatos homines ad accipiendas iniurias opportuniores acceptarum patientia facit, regibus certior estexmansuetudinesecuritas,quiafrequens vindicta paucorumodiumopprimit,omniuminritat.7.Voluntasoportetantesaeviendiquamcausadeficiat; alioqui,quemadmodumpraecisaearboresplurimisramisrepullulantetmultasatorumgenera,ut densiorasurgant,reciduntur,itaregiacrudelitasaugetinimicorumnumerumtollendo;parentesenim liberiqueeorum,quiinterfectisunt,etpropinquietamiciinlocumsingulorumsuccedunt. IX. 1.Hocquamverumsit,admonereteexemplodomesticovolo.DivusAugustusfuitmitisprinceps, siquisillumaprincipatusuoaestimareincipiat;incommuniquidemreipublicaegladiummovit. Cumhocaetatisesset,quodtununces,duodevicensimumegressusannum,iampugionesinsinum amicorum absconderat, iam insidiis M. Antonii consulis latus petierat, iam fuerat collega proscriptionis.2.SedcumannumquadragensimumtransissetetinGalliamoraretur,delatumestad eumindiciumL.Cinnam,stolidiingeniivirum,insidiaseistruere;dictumest,etubietquandoet quemadmodum adgredi vellet; unus ex consciis deferebat. 3. Constituit se ab eo vindicare et consiliumamicorumadvocariiussit.Noxilliinquietaerat,cumcogitaretadulescentemnobilem, hoc detracto integrum, Cn. Pompei nepotem, damnandum; iam unum hominem occidere non poterat, cui M. Antoniusproscriptionis edictum intercenam dictarat. 4.Gemenssubinde voces variasemittebatetintersecontrarias:' Quidergo?Egopercussoremmeumsecurumambularepatiar mesollicito?Ergonondabitpoenas,quitotcivilibusbellisfrustrapetitumcaput,totnavalibus,tot pedestribusproeliisincolume,postquamterramariquepaxparataest,nonoccidereconstituat,sed immolare?' (namsacrificantemplacueratadoriri.)5.Rursussilentiointerpositomaioremultovoce sibi quam Cinnae irascebatur: ' Quid vivis, si perire te tam multorum interest? Quis finis erit suppliciorum? Quis sanguinis? Ego sum nobilibus adulescentulis expositum caput, in quod mucronesacuant;nonesttantivita,si,utegononpeream,tammultaperdendasunt.' 6.Interpellavit tandemillumLiviauxoret:' Admittis' inquit'muli ebreconsilium?Fac,quodmedicisolent,qui,ubi usitataremedianonprocedunt,temptantcontraria.Severitatenihiladhucprofecisti;Salvidienum Lepidussecutusest,LepidumMurena,MurenamCaepio,CaepionemEgnatius,utaliostaceam, quos tantum ausos pudet. Nunc tempta, quomodo tibi cedat clementia; ignosce L. Cinnae. Deprensus est; iam nocere tibi non potest, prodesse famae tuae potest.'7. Gavisus, sibi quod advocatum invenerat, uxori quidem gratias egit, renuntiari autem extemplo amicis, quos in consiliumrogaverat,imperavitetCinnamunumadseaccersitdimissisqueomnibusecubiculo,cum alteram Cinnae poni cathedram iussisset: ' inquit 'pr Hoc' imum a te peto, ne me loquentem interpelles, nemediosermonemeoproclames;dabiturtibiloquendiliberumtempus.8.Ego te, Cinna,cuminhostiumcastrisinvenissem,nonfactumtantummihiinimicumsednatum,servavi, patrimonium tibi omne concessi. Hodie tam felix et tam dives es, ut victo victores invideant. Sacerdotiumtibipetentipraeteritiscompluribus,quorumparentesmecummilitaverant,dedi;cum sicdetemeruerim,occideremeconstituisti.' 9.Cumadhancvocemexclamassetproculhancabse abessedementiam:'Nonpraestas' inquit' fidem,Cinna;convenerat,neinterloquereris.Occidere, inquam,meparas'; adiecitlocum,socios,diem,ordineminsidiarum,cuicommissumessetferrum. 10.Etcumdefixumvideretnecexconventioneiam,sedexconscientiatacentem:'Quo' inquit'hoc animo facis? ut ipse sis princeps? male mehercules cum populo Romano agitur, si tibi ad imperandumnihilpraetermeobstat.Domumtuerituamnonpotes,nuperlibertinihominisgratiain

privatoiudiciosuperatuses;adeonihilfaciliuspotesquamcontraCaesaremadvocare.Cedo,sispes tuassolusimpedio,PaulusneteetFabiusMaximusetCossietServiliiferenttantumqueagmen nobiliumnoninanianominapraeferentium,sedeorum,quiimaginibussuisdecorisint?' 11.Netotameiusorationemrepetendomagnampartemvoluminisoccupem(diutiusenimquam duabushorislocutumesseconstat,cumhancpoenam,quasolaeratcontentusfuturus,extenderet): 'Vit inquit' am' tibi,Cinna,iterumdo,priushosti,nuncinsidiatoriacparricidae.Exhodiernodie internosamicitiaincipiat;contendamus,utrumegomeliorefidetibivitamdederimantudebeas.' 12. Post hoc detulit ultro consulatum questus quod non auderet petere. Amicissimum fidelissimumquehabuit,heressolusillifuit.Nullisampliusinsidiisabullopetitusest. X. 1.Ignovitabavustuusvictis;namsinonignovisset,quibusimperasset?SallustiumetCocceioset Deilliosettotamcohortemprimaeadmissionisexadversariorumcastrisconscripsit;iamDomitios, Messalas, Asinios, Cicerones, quidquid floris erat in civitate, clementiae suae debebat. Ipsum Lepidum quam diu mori passus est! Per multos annos tulit ornamenta principis retinentem et pontificatummaximumnonnisimortuoillotransferriinsepassusest;maluitenimillumhonorem vocariquamspolium.2.Haeceumclementiaadsalutemsecuritatemqueperduxit;haecgratumac favorabilem reddidit, quamvis nondum subactis populi Romani cervicibus manum imposuisset; haechodiequepraestatillifamam,quaevixvivisprincipibusservit.3.Deumessenontamquam iussicredimus;bonumfuisseprincipemAugustum,beneilliparentisnomenconvenissefatemurob nullamaliamcausam,quamquodcontumeliasquoquesuas,quaeacerbioresprincipibussolentesse quaminiuriae,nullacrudelitateexsequebatur,quodprobrosisinsedictisadrisit,quoddareillum poenasapparebat,cumexigeret,quod,quoscumqueobadulteriumfiliaesuaedamnaverat,adeonon occidit,utdimissis,quotutioresessent,diplomatadaret.4.Hocestignoscere,cumsciasmultos futuros,quiproteirascanturettibisanguinealienogratificentur,nondaretantumsalutem,sed praestare. XI. 1.HaecAugustussenexautiaminsenectutemannisvergentibus;inadulescentiacaluit,arsitira, multafecit,adquaeinvitusoculosretorquebat.Compararenemomansuetudinituaeaudebitdivum Augustum,etiamsiincertameniuveniliumannorumdeduxeritsenectutemplusquammaturam; fuerit moderatus etclemens, nempepostmareActiacumRomanocruore infectum,nempe post fractasinSiciliaclassesetsuasetalienas,nempepostPerusinasarasetproscriptiones.2.Egovero clementiamnonvocolassamcrudelitatem;haecest,Caesar,clementiavera,quamtupraestas,quae nonsaevitiaepaenitentiacoepit,nullamhaberemaculam,numquamcivilemsanguinemfudisse; haecestinmaximapotestateverissimaanimitemperantiaethumanigeneriscomprendensutsui amornoncupiditatealiqua,nontemeritateingenii,nonpriorumprincipumexempliscorruptum, quantumsibicivessuosliceat,experiendotemptare,sedhebetareaciemimperiisui.3.Praestitisti, Caesar,civitatemincruentam,ethoc,quodmagnoanimogloriatusesnullamtetotoorbestillam cruorishumanimisisse,eomaiusestmirabiliusque,quodnulliumquamcitiusgladiuscommissus est. 4.Clementiaergonontantumhonestioressedtutiorespraestatornamentumqueimperiorumest simuletcertissimasalus.Quidenimest,curregesconsenuerintliberisqueacnepotibustradiderint regna, tyrannorum exsecrabilis ac brevis potestas sit? Quid interest inter tyrannum ac regem (speciesenimipsafortunaeaclicentiaparest),nisiquodtyranniinvoluptatemsaeviunt,regesnon nisiexcausaacnecessitate?

XII. 1.'Quid ergo?Nonregesquoqueoccideresolent?' Sedquotiensidfieripublicautilitaspersuadet; tyrannissaevitiacordiest.Tyrannusautemaregefactisdistat,nonnomine;nametDionysiusmaior iuremeritoquepraeferrimultisregibuspotest,etL.Sullamtyrannumappellariquidprohibet,cui occidendifinemfecitinopiahostium?2.Descenderitlicetedictaturasuaetsetogaereddiderit,quis tamenumquamtyrannustamavidehumanumsanguinembibitquamille,quiseptemmiliacivium Romanorum contrucidari iussit et, cum in vicino ad aedem Bellonae sedens exaudisset conclamationem totmilium subgladio gementium,exterritosenatu:' Hocagamus' inquit, 'P .C.; seditiosipauculimeoiussuocciduntur' ?3.Hocnonestmentitus;pauciSullaevidebantur.Sedmox deSulla,cumquaeremus,quomodohostibusirascendumsit,utiquesiinhostilenomencivesetex eodemcorporeabruptitransierint;interim,hocquoddicebam,clementiaefficit,utmagnuminter regemtyrannumquediscrimensit,uterquelicetnonminusarmisvalletur;sedalterarmahabet, quibusinmunimentumpacisutitur,alter,utmagnotimoremagnaodiacompescat,necillasipsas manus,quibussecommisit,securusadspicit.4.Contrariisincontrariaagitur;namcuminvisussit, quiatimetur,timerivult,quiainvisusest,etilloexsecrabiliversu,quimultospraecipitesdedit, utitur: Oderint,dummetuant, ignarus,quantarabiesoriatur,ubisupramodumodiacreverunt. Temperatusenimtimorcohibetanimos,adsiduusveroetaceretextremaadmovensinaudaciam iacentesexcitatetomniaexperirisuadet.5.Sicferaslineaetpinnaeclusascontineant,easdema tergoequestelisincessat:temptabuntfugamperipsa,quaefugerant,proculcabuntqueformidinem. Acerrima virtus est, quam ultima necessitas extundit. Relinquat oportet securi aliquid metus multoqueplusspeiquampericulorumostentet;alioqui,ubiquiescentipariametuuntur,incurrerein periculaiuvatetutalienaanimaabuti. XIII. 1. Placido tranquilloque regi fida sunt auxilia sua, ut quibus ad communem salutem utatur, gloriosusquemiles(publicaeenimsecuritatisedareoperamvidet)omnemlaboremlibenspatiturut parentiscustos;atillumacerbumetsanguinariumnecesseestgraventurstipatoressui.2.Nonpotest haberequisquambonaeacfidaevoluntatisministros,quibusintormentisuteculeoetferramentisad mortemparatisutitur,quibusnonaliterquambestiishominesobiectat,omnibusreisaerumnosiorac sollicitior,utquihominesdeosquetestesfacinorumacvindicestimeat,eoperductus,utnonliceat illimutaremores.Hoceniminterceteravelpessimumhabetcrudelitas:perseverandumestnecad meliorapatetregressus;sceleraenimsceleribustuendasunt.Quidautemeoinfelicius,cuiiamesse malo necesse est? 3. O miserabilem illum, sibi certe! nam ceteris misereri eius nefas sit, qui caedibus ac rapinis potentiam exercuit, qui suspecta sibi cuncta reddidit tam externa quam domestica, cum arma metuat, ad arma confugiens, non amicorum fidei credens, non pietati liberorum;qui,ubicircumspexit,quaequefecitquaequefacturusest,etconscientiamsuamplenam sceleribus ac tormentis adaperuit, saepe mortem timet, saepius optat, invisior sibi quam servientibus.4.Econtrariois,cuicuraesuntuniversa,quialiamagis,aliaminustuetur,nullamnon reipublicaepartemtamquamsuinutrit,inclinatusadmitiora,etiam,siexusuestanimadvertere, ostendens,quaminvitusasperoremediomanusadmoveat,incuiusanimonihilhostile,nihilefferum est,quipotentiamsuamplacideacsalutariterexercetadprobareimperiasuacivibuscupiens,felix abundesibivisus,sifortunamsuampublicarit,sermoneadfabilis,adituaccessuquefacilis,voltu, quimaximepopulosdemeretur,amabilis,aequisdesideriispropensus,etiaminquisnonacerbus,a

totacivitateamatur,defenditur,colitur.5.Eademdeillohominessecretoloquunturquaepalam; tollerefilioscupiuntetpublicismalissterilitasindictarecluditur;benesemeriturumdeliberissuis quisque non dubitat, quibus tale saeculum ostenderit. Hic princeps suo beneficio tutus nihil praesidiiseget,armaornamenticausahabet. XIV. 1.Quodergoofficiumeiusest?Quodbonorumparentium,quiobiurgareliberosnonnumquam blande, nonnumquam minacitersolent,aliquandoadmonereetiamverberibus.Numquidaliquis sanusfiliumaprimaoffensaexheredat?nisimagnaeetmultaeiniuriaepatientiamevicerunt,nisi plusest,quodtimet,quamquoddamnat,nonacceditaddecretoriumstilum;multaantetemptat, quibusdubiamindolemetpeioreiamlocopositamrevocet;simuldeploratumest,ultimaexperitur. Nemoadsuppliciaexigendapervenit,nisiquiremediaconsumpsit.2.Hoc,quodparenti,etiam principi faciendum est, quem appellavimus Patrem Patriae non adulatione vana adducti. Cetera enimcognominahonoridatasunt;MagnosetFelicesetAugustosdiximusetambitiosaemaiestati quicquidpotuimustitulorumcongessimusillishoctribuentes;PatremquidemPatriaeappellavimus, utsciretdatamsibipotestatempatriam,quaeesttemperantissimaliberisconsulenssuaquepostillos reponens.3.Tardesibipatermembrasuaabscidat,etiam,cumabsciderit,reponerecupiatetin abscidendogematcunctatusmultumdiuque;propeestenim,utlibenterdamnet,quicito;propeest, utiniquepuniat,quinimis. XV. 1. TrichonemequitemRomanummemorianostra,quiafiliumsuumflagellis occiderat,populus graphiisinforoconfodit;vixillumAugustiCaesarisauctoritasinfestistampatrumquamfiliorum manibuseripuit.2.Tarium,quifiliumdeprensuminparricidiiconsiliodamnavitcausacognita, nemo non suspexit, quodcontentusexsilio et exsilio delicato Massiliaeparricidam continuit et annua illi praestitit, quanta praestare integro solebat; haec liberalitas effecit, ut, in qua civitate numquamdeestpatronuspeioribus,nemodubitaret,quinreusmeritodamnatusesset,quemispater damnarepotuisset,quiodissenonpoterat. 3. Hocipso exemplodabo,quem compares bonopatri,bonumprincipem. Cogniturus de filio TariusadvocavitinconsiliumCaesaremAugustum;venitinprivatospenates,adsedit,parsalieni consiliifuit,nondixit;'I mmoinmeamdomumveniat' ;quodsifactumesset,Caesarisfuturaerat cognitio,nonpatris.4.Auditacausaexcussisqueomnibus,ethis,quaeadulescensprosedixerat,et his, quibus arguebatur, petit, ut sententiam suam quisque scriberet, ne ea omnium fieret, quae Caesaris fuisset; deinde, priusquam aperirentur codicilli, iuravit se Tarii, hominis locupletis, hereditatem nonaditurum.5.Dicetaliquis:'Psilloanimotimuit,nevideretur locumspei suae u aperirevellefiliidamnatione.' Egocontrasentio;quilibetnostrumdebuissetadversusopiniones malignassatisfiduciaehabereinbonaconscientia,principesmultadebentetiamfamaedare.Iuravit senonaditurumhereditatem.6.Tariusquidemeodemdieetalterumheredemperdidit,sedCaesar libertatemsententiaesuaeredemit;etpostquamadprobavitgratuitamesseseveritatemsuam,quod principisempercurandumest,dixitrelegandum,quopatrivideretur.7.Nonculleum,nonserpentes, noncarceremdecrevitmemor,nondequocenseret,sedcuiinconsilioesset;mollissimogenere poenaecontentumessedeberepatremdixitinfilioadulescentuloimpulsoinidscelus,inquose, quod proximum erat ab innocentia, timide gessisset; debere illum ab urbe et a parentis oculis submoveri.

XVI. 1. O dignum, quem in consilium patres advocarent! O dignum, quem coheredem innocentibus liberisscriberent!Haecclementiaprincipemdecet;quocumquevenerit,mansuetioraomniafaciat. Nemoregitamvilissit,utillumperirenonsentiat;qualiscumqueparsimperiiest.2.Inmagna imperiaexminoribuspetamusexemplum.Nonunumestimperandigenus;imperatprincepscivibus suis,paterliberis,praeceptordiscentibus,tribunusvelcenturiomilitibus.3.Nonnepessimuspater videbitur,quiadsiduisplagisliberosetiamexlevissimiscausiscompescet?Uterautempraeceptor liberalibusstudiisdignior,quiexcarnificabitdiscipulos,simemoriaillisnonconstiteritautsiparum agilisinlegendooculushaeserit,anquimonitionibusetverecundiaemendareacdoceremalit? Tribunumcenturionemquedasaevum:desertoresfaciet,quibustamenignoscitur.4.Numquidnam aequumestgraviushominietduriusimperari,quamimperaturanimalibusmutis?Atquiequumnon crebrisverberibusexterretdomandiperitusmagister;fietenimformidolosusetcontumax,nisieum blandientetactupermulseris.5.Idemfacitillevenator,quiqueinstituitcatulosvestigiasequiquique iamexercitatisutituradexcitandasvelpersequendasferas:neccrebroillisminatur(contundetenim animos et, quicquid est indolis, comminuetur trepidatione degeneri) nec licentiam vagandi errandiquepassimconcedit.Adiciashislicettardioraagentesiumenta,quae,cumadcontumeliamet miseriasnatasint,nimiasaevitiacoganturiugumdetractare. XVII. 1.Nullumanimalmorosiusest,nullummaioreartetractandumquamhomo,nullimagisparcendum. Quidenimeststultiusquaminiumentisquidemetcanibuserubescereirasexercere,pessimaautem condicionesubhominehominemesse?Morbismedemurnecirascimur;atquiethicmorbusest animi;mollemmedicinamdesideratipsumquemedentemminimeinfestumaegro.2.Malimedici estdesperare,necuret:ideminiis,quorumanimusadfectusest,faceredebebitis,cuitraditasalus omniumest,noncitospemproicerenecmortiferasignapronuntiare;lucteturcumvitiis,resistat, aliismorbumsuumexprobret,quosdammollicurationedecipiatcitiusmeliusquesanaturusremediis fallentibus; agatprincepscuramnontantumsalutis,sedetiamhonestaecicatricis.3.Nullaregi gloria est exsaeva animadversione(quis enim dubitat posse?), atcontramaxima,sivim suam continet,simultosiraealienaeeripuit,neminemsuaeimpendit. XVIII. 1.Servisimperaremoderatelausest.Etinmancipiocogitandumest,nonquantumilludimpune possitpati,sedquantumtibipermittataequiboniquenatura,quaeparcereetiamcaptivisetpretio paratisiubet.Quantoiustiusiubethominibusliberis,ingenuis,honestisnonutmancipiisabutisedut his,quosgraduantecedasquorumquetibinonservitustraditasit,sedtutela.2.Servisadstatuam licetconfugere;cuminservumomnialiceant,estaliquid,quodinhominemlicerecommuneius animantium vetet. Quis non Vedium Pollionem peius oderat quam servi sui, quod muraenas sanguine humano saginabat et eos, qui se aliquid offenderant, in vivarium, quid aliud quam serpentium,abiciiubebat?Ohominemmillemortibusdignum,sivedevorandosservosobiciebat muraenis,quasesuruserat,siveinhoctantumillasalebat,utsicaleret. 3.Quemadmodumdominicrudelestotacivitatecommonstranturinvisiqueetdetestabilessunt,ita regumetiniurialatiuspatetetinfamiaatqueodiumsaeculistraditur;quantoautemnonnascimelius fuit,quamnumerariinterpublicomalonatos!

XIX. 1.Excogitarenemoquicquampoterit,quodmagisdecorumregentisitquamclementia,quocumque modoisetquocumqueiurepraepositusceteriserit.Eoscilicetformosiusidessemagnificentiusque fatebimur,quoinmaiorepraestabiturpotestate,quamnonoportetnoxiamesse,siadnaturaelegem componitur.2.Naturaenimcommentaestregem,quodetexaliisanimalibuslicetcognoscereetex apibus;quarumregiamplissimum cubileestmedioqueactutissimo loco;praetereaopere vacat exactor alienorum operum, et amisso rege totum dilabitur, nec umquam plus unum patiuntur melioremque pugna quaerunt; praeterea insignis regi forma est dissimilisque ceteris cum magnitudinetumnitore.3.Hoctamenmaximedistinguitur:iracundissimaeacprocorporiscaptu pugnacissimaesuntapesetaculeosinvolnererelinquunt,rexipsesineaculeoest;noluit illum naturanec saevumessenecultionem magnoconstaturampeteretelumquedetraxitetirameius inermemreliquit. Exemplarhocmagnisregibusingens;estenimillimosexercereseinparvisetingentiumrerum documenta in minima parere. 4. Pudeat ab exiguis animalibus non trahere mores, cum tanto hominummoderatioresseanimusdebeat,quantovehementiusnocet.Utinamquidemeademhomini lexessetetiracumtelosuofrangereturnecsaepiusliceretnocerequamsemelnecalienisviribus exercereodia!Facileenimlassareturfuror,sipersesibisatisfaceretetsimortispericulovimsuam effunderet.5.Sednenuncquidemillicursustutusest;tantumenimnecesseesttimeat,quantum timerivoluit,etmanusomniumobserveteteoquoquetempore,quononcaptatur,petiseiudicet nullumque momentum immune a metu habeat. Hanc aliquis agere vitam sustinet, cum liceat innoxiumaliis,obhocsecurum,salutarepotentiaeiuslaetisomnibustractare?Erratenim,siquis existimattutumesseibiregem,ubinihilaregetutumest;securitassecuritatemutuapaciscendaest. 6.Nonopusestinstruereinaltumeditasarcesnecinadscensumarduoscollesemunireneclatera montiumabscidere,multiplicibussemuristurribusquesaepire:salvumregemclementiainaperto praestabit.Unumestinexpugnabilemunimentumamorcivium. 7.Quidpulchriusestquamvivereoptantibuscunctisetvotanonsubcustodenuncupantibus?Si paulum valetudo titubavit, non spem hominum excitari, sed metum? Nihil esse cuiquam tam pretiosum,quodnonprosalutepraesidissuicommutatumvelit?8.Oneille,cuicontingitutsibi quoqueviveredebeat?Inhocadsiduisbonitatisargumentisprobavitnonrempublicamsuamesse, sed se rei publicae. Quis huic audeat struere aliquod periculum? Quis ab hoc non, si possit, fortunamquoqueaverterevelit,subquoiustitia,pax,pudicitia,securitas,dignitasflorent,subquo opulentacivitascopiabonorumomniumabundat?Necalioanimorectoremsuumintuetur,quamsi diimmortalespotestatemvisendisuifaciant,intueamurvenerantescolentesque.9.Quidautem? Nonproximumillislocumtenetis,quiseexdeorumnaturagerit,beneficusaclargusetinmelius potens?Hocadfectare,hocimitaridecet,maximumitahaberi,utoptimussimulhabeare. XX. 1.Aduabuscausispunireprincepssolet,siautsevindicatautalium.Priusdeeapartedisseram, quaeipsumcontingit;difficiliusestenimmoderari,ubidoloridebeturultio,quamubiexemplo.2. Supervacuumesthoclocoadmonere,nefacilecredat,utverumexcutiat,utinnocentiaefaveatet,ut appareat, non minorem agi rem periclitantis quam iudicis sciat; hoc enim ad iustitiam, non ad clementiam pertinet; nunc illum hortamur, ut manifeste laesus animum in potestate habeat et poenam, si tuto poterit, donet, si minus, temperet longeque sit in suis quam in alienis iniuriis exorabilior.3.Namquemadmodumnonestmagnianimi,quidealienoliberalisest,sedille,qui, quodalteridonat,sibidetrahit,itaclementemvocabononinalienodolorefacilem,sedeum,qui, cumsuisstimulisexagitetur,nonprosilit,quiintellegitmagnianimiesseiniuriasinsummapotentia patinecquicquamessegloriosiusprincipeimpunelaeso.

XXI. 1. Ultio duas praestare res solet: aut solacium adfert ei, qui accepit iniuriam, aut in reliquum securitatem.Principismaiorestfortuna,quamutsolacioegeat,manifestiorquevis,quamutalieno maloopinionemsibiviriumquaerat.Hocdico,cumabinferioribuspetitusviolatusqueest;namsi, quosparesaliquandohabuit,infrasevidet,satisvindicatusest.Regemetservusocciditetserpenset sagitta; servavitquidem nemonisimaioreo,quemservabat.2.Utiitaqueanimosedebet tanto muneredeorumdandiauferendiquevitampotens.Iniispraesertim,quosscitaliquandosibipar fastigiumobtinuisse,hocarbitriumadeptusultionemimplevitperfecitque,quantumveraepoenae satiserat;perdiditenimvitam,quidebet,et,quisquisexaltoadinimicipedesabiectusalienamde capiteregnoquesententiamexspectavit,inservatorissuigloriamvivitplusqueeiusnominiconfert incolumis, quamsiexoculis ablatusesset.Adsiduumenimspectaculumalienaevirtutis est; in triumphocitotransisset.3.Siveroregnumquoquesuumtutorelinquiapudeumpotuitreponique eo,undedeciderat,ingentiincrementosurgitlauseius,quicontentusfuitexregevictonihilpraeter gloriamsumere.Hocestetiamexvictoriasuatriumpharetestariquenihilse,quoddignumesset victore,apudvictosinvenisse.4.Cumcivibusetignotisatquehumilibuseomoderatiusagendum est,quominorisestadflixisseeos.Quibusdamlibenterparcas,aquibusdamtevindicarefastidiaset nonaliterquamabanimalibusparvissedobterenteminquinantibusreducendamanusest;atiniis, quiinorecivitatisservatipunitiqueerunt,occasionenotaeclementiaeutendumest. XXII. 1. Transeamusadalienasiniurias,inquibusvindicandishaectrialexsecutaest,quaeprinceps quoquesequidebet:aututeum,quempunit,emendet,aututpoenaeiusceterosmelioresreddat,aut utsublatismalissecurioresceterivivant.Ipsosfaciliusemendabisminorepoena;diligentiusenim vivit,cuialiquidintegrisuperest.Nemodignitatiperditaeparcit;impunitatisgenusestiamnon haberepoenaelocum.2.Civitatisautemmoresmagiscorrigitparcitasanimadversionum;facitenim consuetudinempeccandimultitudopeccantium,etminusgravisnotaest,quamturbadamnationum levat,etseveritas,quodmaximumremediumhabet,adsiduitateamittitauctoritatem.3.Constituit bonosmorescivitatiprincepsetvitiaeluit,sipatienseorumest,nontamquamprobet,sedtamquam invitusetcummagnotormentoadcastigandumveniat.Verecundiampeccandifacitipsaclementia regentis;graviormultopoenavidetur,quaeamitiviroconstituitur. XXIII. 1. Praeterea videbis ea saepe committi, quae saepe vindicantur. Pater tuus plures intra quinquennium culleo insuit, quam omnibus saeculis insutos accepimus. Multo minus audebant liberinefasultimumadmittere,quamdiusinelegecrimenfuit.Summaenimprudentiaaltissimiviri etrerumnaturaeperitissimimalueruntvelutincredibilescelusetultraaudaciampositumpraeterire quam,dumvindicant,ostenderepossefieri;itaqueparricidaecumlegecoeperunt,etillisfacinus poenamonstravit;pessimoverolocopietasfuit,postquamsaepiusculleosvidimusquamcruces.2. Inquacivitaterarohominespuniuntur,ineaconsensusfitinnocentiaeetindulgeturvelutpublico bono.Putetseinnocentemessecivitas,erit;magisirasceturacommunifrugalitatedesciscentibus,si paucosesseeosviderit.Periculosumest,mihicrede,ostenderecivitati,quantopluresmalisint. XXIV. 1.Dictaestaliquandoasenatusententia,utservosaliberiscultusdistingueret;deindeapparuit,

quantumpericulumimmineret,siservinostrinumerarenoscoepissent.Idemscitometuendumesse, si nulli ignoscitur; cito apparebit, pars civitatis deterior quanto praegravet. Non minus principi turpia sunt multa supplicia quam medico multa funera; remissius imperanti melius paretur. 2. Naturacontumaxesthumanusanimusetincontrariumatquearduumnitenssequiturquefacilius quamducitur;etutgenerosiacnobilesequimeliusfacilifrenoreguntur,itaclementiamvoluntaria innocentia impetu suo sequitur, et dignam putat civitas, quam servet sibi. Plus itaque hac via proficitur. XXV. 1. Crudelitas minime humanum malum est indignumque tam miti animo; ferina ista rabies est sanguinegaudereacvolneribusetabiectohomineinsilvestreanimaltransire.Quideniminterest, orote,Alexander,leoniLysimachumobiciasanipselaceresdentibustuis?Tuumilludosest,tua illa feritas. O quam cuperes tibi potius ungues esse, tibi rictum illum edendorum hominum capacem!Nonexigimusate,utmanusista,exitiumfamiliariumcertissimum,ullisalutarissit,ut isteanimusferox,insatiabilegentiummalum,citrasanguinemcaedemquesatietur;clementiaiam vocatur,adoccidendumamicumcumcarnifexinterhomineseligitur.2.Hocest,quarevelmaxime abominanda sit saevitia, quod excedit fines primum solitos, deinde humanos, nova supplicia conquirit, ingeniumadvocat,utinstrumentaexcogitet,perquaevarieturatqueextendaturdolor, delectatur malis hominum; tunc illi dirus animi morbus ad insaniam pervenit ultimam, cum crudelitasversaestinvoluptatemetiamocciderehominemiuvat.3.Maturatalemvirumatergo sequituraversio,odia,venena,gladii;tammultispericulispetitur,quammultorumipsepericulum est,privatisquenonnumquamconsiliis,aliasveroconsternationepublicacircumvenitur.Levisenim et privata pernicies non totas urbes movet; quod late furere coepit et omnes adpetit, undique configitur.4.Serpentesparvolaefalluntnecpubliceconquiruntur;ubialiquasolitammensuram transitetinmonstrumexcrevit,ubifontessputuinficitet,siadflavit,deuritobteritque,quacumque incessit,ballistispetitur.Possuntverbadareetevaderepusillamala,ingentibusobviamitur.5.Sic unus aeger ne domum quidem perturbat; at ubi crebris mortibus pestilentiam esse apparuit, conclamatio civitatis ac fuga est, et dis ipsis manus intentantur. Sub uno aliquo tecto flamma apparuit:familiaviciniqueaquamingerunt;atincendiumvastumetmultasiamdomosdepastum parteurbisobruitur. XXVI. 1.Crudelitatemprivatorumquoqueservilesmanussubcertocrucispericuloultaesunt;tyrannorum gentes populique et, quorum erat malum, et ei, quibus imminebat, exscindere adgressi sunt. Aliquando sua praesidia in ipsos consurrexerunt perfidiamque et impietatem et feritatem et, quidquidabillisdidicerant,inipsosexercuerunt.Quidenimpotestquisquamabeosperare,quem malumessedocuit?Nondiunequitiaapparetnec,quantumiubetur,peccat.2.Sedputaessetutam crudelitatem,qualeeiusregnumest?Nonaliudquamcaptarumurbiumformaetterribilesfacies publici metus. Omnia maesta, trepida, confusa; voluptates ipsae timentur; non convivia securi ineunt,inquibuslinguasolliciteetiamebriiscustodiendaest,nonspectacula,exquibusmateria criminis ac periculi quaeritur. Apparentur licet magna impensa et regiis opibus et artificum exquisitisnominibus,quemtamenludiincarcereiuvent? 3.Quodistud,diboni,malumestoccidere,saevire,delectarisonocatenarumetciviumcapita decidere,quocumqueventumest,multumsanguinisfundere,adspectusuoterrereacfugare!Quae aliavitaesset,sileonesursiqueregnarent,siserpentibusinnosacnoxiosissimocuiqueanimali dareturpotestas?4.Illarationisexpertiaetanobisimmanitatiscriminedamnataabstinentsuis,et tutaestetiaminterferassimilitudo:horumneanecessariisquidemsibirabiestemperat,sedexterna

suaqueinaequohabet,quoplusseexercitat,eoincitatior.Asingulorumdeindecaedibusinexitia gentiumserpitetiniceretectisignem,aratrumvetustisurbibusinducerepotentiamputat;etunum occidiiubereautalterumparumimperatoriumcredit;nisieodemtemporegrexmiserorumsubictu stetit,crudelitatemsuaminordinemcoactamputat. 5.Felicitasillamultissalutemdareetadvitamabipsamorterevocareetmerericlementiacivicam. Nullumornamentumprincipisfastigiodigniuspulchriusqueestquamillacoronaobcivesservatos, nonhostiliaarmadetractavictis,noncurrusbarbarorumsanguinecruenti,nonpartabellospolia. Haecdivinapotentiaestgregatimacpubliceservare;multosquidemoccidereetindiscretosincendii acruinaepotentiaest. LIBERII I. 1.Utdeclementiascriberem,NeroCaesar,unamevoxtuamaximecompulit,quamegononsine admirationeet,cumdiceretur,audissememinietdeindealiisnarrasse,vocemgenerosam,magni animi,magnaelenitatis,quaenoncompositanecalienisauribusdatasubitoerupitetbonitatemtuam cum fortuna tua litigantem in medium adduxit. 2. Animadversurus in latrones duos Burrus praefectustuus,viregregiusettibiprincipinatus,exigebatate,scriberes,inquosetexquacausa animadverti velles; hoc saepe dilatum ut aliquando fieret, instabat. Invitus invito cum chartam protulissettraderetque,exclamasti:' Vellemlitterasnescirem!' 3.Odignamvocem,quamaudirent omnesgentes,quaeRomanumimperiumincoluntquaequeiuxtaiacentdubiaelibertatisquaequese contraviribusautanimisattollunt!Ovocemincontionemomniummortaliummittendam,incuius verba principes regesque iurarent! O vocem publica generis humani innocentia dignam, cui reddereturantiquumilludsaeculum!4.Nuncprofectoconsentiredecebatadaequumbonumque expulsaalienicupidine,exquaomneanimimalumoritur,pietatemintegritatemquecumfideac modestiaresurgereetvitiadiuturnoabusaregnodaretandemfeliciacpurosaeculolocum. II. 1. Futurum hoc, Caesar, ex magna parte sperare et confidere libet. Tradetur ista animi tui mansuetudo diffundeturquepaulatimper omneimperii corpus,et cunctainsimilitudinem tuam formabuntur.Acapitebonavaletudo:indeomniavegetasuntatqueerectaautlanguoredemissa, proutanimuseorumvivitautmarcet.Eruntcives,eruntsociidignihacbonitate,etintotumorbem recti mores revertentur; parcetur ubique manibus tuis. 2. Diutius me morari hic patere, non ut blandum auribus tuis (nec enim hic mihi mos est; maluerim veris offendere quam placere adulando);quidergoest?Praeterid,quodbenefactisdictisquetuisquamfamiliarissimumessete cupio, ut, quodnunc naturaetimpetus est,fiat iudicium,illudmecum considero multas voces magnas,seddetestabiles,invitamhumanampervenissecelebresquevolgoferri,utillam:' oderint, dummetuant,' cuiGraecusversussimilisest,quisemortuoterrammisceriignibusiubet,etalia huiusnotae.3.Acnescioquomodoingeniainimmanietinvisamateriasecundioreoreexpresserunt sensusvehementesetconcitatos;nullamadhucvocemaudiiexbonoleniqueanimosam.Quidergo est?Utraro,invitusetcummagnacunctatione,itaaliquandoscribasnecesseestistud,quodtibiin odiumlitterasadduxit,sed,sicutfacis,cummagnacunctatione,cummultisdilationibus.

III. 1. Et ne forte decipiat nos speciosum clementiae nomen aliquando et in contrarium abducat, videamus,quidsitclementiaqualisquesitetquosfineshabeat. Clementiaesttemperantiaanimiinpotestateulciscendivellenitassuperiorisadversusinferioremin constituendispoenis.Pluraproponeretutiusest,neunafinitioparumremcomprehendatet,utita dicam,formulaexcidat;itaquedicipotestetinclinatioanimiadlenitateminpoenaexigenda.2.Illa finitiocontradictionesinveniet,quamvismaximeadverumaccedat,sidixerimusclementiamesse moderationem aliquid ex merita ac debita poena remittentem: reclamabitur nullam virtutem cuiquamminusdebitofacere.Atquihocomnesintelleguntclementiamesse,quaeseflectitcitraid, quodmeritoconstituiposset. IV. 1. Huic contrariam imperiti putant severitatem; sednulla virtus virtuti contrariaest. Quid ergo opponiturclementiae?Crudelitas,quaenihilaliudestquamatrocitasanimiinexigendispoenis.' Sed quidamnonexiguntpoenas,crudelestamensunt,tamquamquiignotoshominesetobviosnonin compendium, sed occidendi causa occidunt nec interficere contenti saeviunt, ut Busiris ille et Procrustesetpiratae,quicaptosverberantetinignemvivosimponunt.' 2.Haeccrudelitasquidem; sed quia nec ultionem sequitur (non enim laesa est) nec peccato alicui irascitur (nullum enim antecessit crimen), extra finitionem nostram cadit; finitio enim continebat in poenis exigendis intemperantiamanimi.Possumusdicerenonessehanccrudelitatem,sedferitatem,cuivoluptati saevitiaest;possumusinsaniamvocare:namvariasuntgeneraeiusetnullumcertius,quamquodin caedes hominum et lancinationes pervenit. 3. Illos ergo crudeles vocabo, qui puniendi causam habent,modumnonhabent,sicutinPhalari,quemaiuntnonquideminhominesinnocentes,sed superhumanumacprobabilemmodumsaevisse.Possumuseffugerecavillationemetitafinire,utsit crudelitas inclinatio animi ad asperiora. Hanc clementia repellit longe iussam stare a se; cum severitateilliconvenit. 4.Adrempertinetquaererehocloco,quidsitmisericordia;pleriqueenimutvirtutemeamlaudant et bonum hominem vocant misericordem. Et haec vitium animi est. Utraque circa severitatem circaqueclementiampositasunt,quaevitaredebemus;perspeciemenimseveritatisincrudelitatem incidimus,perspeciemclementiaeinmisericordiam.Inhocleviorepericuloerratur,sedparerror estaverorecedentium. V. 1. Ergo quemadmodum religio deos colit, superstitio violat, ita clementiam mansuetudinemque omnes boni viri praestabunt, misericordiam autem vitabunt; est enim vitium pusilli animi ad speciem alienorum malorum succidentis. Itaque pessimo cuique familiarissima est; anus et mulierculaesunt,quaelacrimisnocentissimorummoventur,quae,siliceret,carceremeffringerent. Misericordianoncausam,sedfortunamspectat;clementiarationiaccedit. 2.SciomaleaudireapudimperitossectamStoicorumtamquamduramnimisetminimeprincipibus regibusquebonumdaturamconsilium;obiciturilli,quodsapientemnegatmisereri,negatignoscere. Haec,siperseponantur,invisasunt;videnturenimnullamrelinquerespemhumaniserroribus,sed omnia delicta ad poenam deducere. 3. Quod si est quidnam haec scientia, quae dediscere humanitatemiubetportumqueadversusfortunamcertissimummutuoauxiliocludit?Sednullasecta benigniorleniorqueest,nullaamantiorhominumetcommunisboniattentior,utpropositumsitusui esseetauxilionecsibitantum,seduniversissingulisqueconsulere.4.Misericordiaestaegritudo animi ob alienarum miseriarum speciem aut tristitia ex alienis malis contracta, quae accidere

immerentibus credit; aegritudo autem in sapientem virum non cadit; serena eius mens est, nec quicquam incidere potest, quod illam obducat. Nihilque aeque hominem quam magnus animus decet; non potest autem magnus esse idem ac maestus. 5. Maeror contundit mentes, abicit, contrahit; hoc sapienti ne in suis quidem accidet calamitatibus, sed omnem fortunae iram reverberabitetantesefranget;eandemsemperfaciemservabit,placidam,inconcussam,quodfacere nonposset,sitristitiamreciperet. VI. 1. Adice, quod sapiens et providet et in expedito consilium habet; numquam autem liquidum sincerumque ex turbido venit. Tristitia inhabilis est ad dispiciendas res, utilia excogitanda, periculosavitanda,aequaaestimanda;ergononmiseretur,quiaidsinemiseriaaniminonfit.2. Cetera omnia, quae, qui miserentur, volo facere, libens et altus animo faciet; succurret alienis lacrimis, non accedet; dabit manum naufrago, exsuli hospitium, egenti stipem, non hanc contumeliosam,quam parsmaior horum, quimisericordes viderivolunt, abicitetfastidit, quos adiuvat,contingiqueabiistimet,seduthomohominiexcommunidabit;donabitlacrimismaternis filium et catenas solvi iubebit et ludo eximet et cadaver etiam noxium sepeliet, sed faciet ista tranquilla mente, voltu suo. 3. Ergo non miserebitur sapiens, sed succurret, sed proderit, in communeauxiliumnatusacbonumpublicum,exquodabitcuiquepartem.Etiamadcalamitosos pro portione improbandosque et emendandos bonitatem suam permittet; adflictis vero et forte laborantibusmultolibentiussubveniet.Quotienspoterit,fortunaeintercedet;ubienimopibuspotius uteturautviribus,quamadrestituenda,quaecasusimpulit?Voltumquidemnondeicietnecanimum obcrusalicuiusaridumautpannosammaciemetinnixambaculosenectutem;ceterumomnibus dignisproderitetdeorummorecalamitosospropitiusrespiciet. 4.Misericordiavicinaestmiseriae;habetenimaliquidtrahitqueexea.Imbecillosoculosessescias, qui ad alienam lippitudinem et ipsi subfunduntur, tam mehercules quam morbum esse, non hilaritatem, semper adridere ridentibus et ad omnium oscitationem ipsum quoque os diducere; misericordiavitiumestanimorumnimismiseriapaventium,quamsiquisasapienteexigit,prope est,utlamentationemexigatetinalienisfuneribusgemitus. VII. 1.' Atquarenonignoscet?' Agedumconstituamusnuncquoque,quidsitvenia,etsciemusdariillam asapientenondebere.Veniaestpoenaemeritaeremissio.Hancsapiensquarenondebeatdare, redduntrationemdiutius,quibushocpropositumest;egoutbrevitertamquaminalienoiudicio dicam:Eiignoscitur,quipuniridebuit;sapiensautemnihilfacit,quodnondebet,nihilpraetermittit, quoddebet;itaquepoenam,quamexigeredebet,nondonat.2.Sedillud,quodexveniaconsequi vis, honestiore tibi via tribuet; parcet enim sapiens, consulet et corriget; idem faciet, quod, si ignosceret, nec ignoscet, quoniam, qui ignoscit, fatetur aliquid se, quod fieri debuit, omisisse. Aliquemverbistantumadmonebit,poenanonadficietaetatemeiusemendabilemintuens;aliquem invidiacriminismanifestelaborantemiubebitincolumemesse,quiadeceptusest,quiapervinum lapsus;hostesdimittetsalvos,aliquandoetiamlaudatos,sihonestiscausisprofide,profoedere,pro libertateinbellumaccitisunt.3.Haecomnianonveniae,sedclementiaeoperasunt.Clementia liberumarbitriumhabet;nonsubformula,sedexaequoetbonoiudicat;etabsolvereillilicetet, quantivult,taxarelitem.Nihilexhisfacit,tamquamiustominusfecerit,sedtamquamid,quod constituit,iustissimumsit.Ignoscereautemest,quemiudicespuniendum,nonpunire;veniadebitae poenaeremissioest.Clementiahocprimumpraestat,ut,quosdimittit,nihilaliudillospatidebuisse pronuntiet;pleniorestquamvenia,honestiorest.4.Deverbo,utmeafertopinio,controversiaest, derequidemconvenit.Sapiensmultaremittet,multosparumsani,sedsanabilisingeniiservabit.

Agricolasbonosimitabitur,quinontantumrectasprocerasquearborescolunt;illisquoque,quas aliqua depravavit causa, adminicula, quibus derigantur, adplicant; alias circumcidunt, ne proceritatem rami premant, quasdam infirmas vitio loci nutriunt, quibusdam aliena umbra laborantibuscaelumaperiunt.5.Videbit,quodingeniumquarationetractandumsit,quomodoin rectumpravaflectantur.***