1

VODOVODI


1. OPTI POJMOVI

Pod vodovodima se, u irem smislu gledano, ne podrazumevaju samo cevovodi za transport
i distribuciju voda, ve i sva postrojenja i ureaji koji su u funkciji razmatranog
vodosnabdevanja. ta e, pored cevovoda, vodovod da sadri zavisi od namene vodovoda, vrste i
mesta izvorita vodozahvata i drugih uticajnih faktora. U optem sluaju, pored cevovoda,
vodovod ine i vodozahvatni objekat, pumpna ili pumpne stanice, postojenja za preiavanje i
pripremu vode, rezervoari, ureaji za zatitu od hidraulikog udara i dr.

1.1. KLASIFIKACIJA VODOVODA (SISTEMA VODOSNABDEVANJA)

Prema nameni vode razlikuju se:
vodovodi za pijau vodu (regionalni, gradski, seoski i kuni vodovodi)
vodovodi za industrijsku (tehnoloku) vodu
vodovodi za protivpoarno snabdevanje
vodovodi za polivanje zelenih gradskih povrina i pranje ulica
vodovodi za navodnjavanje
viefunkcionalni vodovodi.

Gradski vodovodi su po pravilu fiefunkcionalni, jer pored obezbeenja potreba za pijaom
vodom, obezbeuju i vodu za gaenje poara, a vrlo esto, to je dugorono gledano potpuno
neekonomino, obezbeuju i vodu za polivanje zelenih povrina i pranje ulica, pa i potrebe
industrijske vode koja ne zahteva kvalitet vode za pie.

Prema prirodi izvora vodosnabdevanjavodovodi mogu biti:
sa povrinskim izvorima vodosnabdevanja (reke i jezera)
sa podzemnim izvorima vodosnabdevanja (bunarski) i
sa obe vrste izvora (i sa povrinskim i sa podzemnim izvorima vodosnabdevanja).

Vei gradski vodovodi obino se snabdevaju sa vie razliitih izvorita. Kao ilustracija
ovoga, na sl.1.1 ematski je prikazan jedan gradski vodovod sa tri izvorita sirove vode (reke,
jezera i bunara). Na slici je (pozicija 10) prikazana samo prstenasta gradska razvodna mrea.
Razvodne grane koje idu ka potroaima nisu prikazane na slici, a napominjemo da se sva
potrosnja vode moe fiktivno redukovati kao potronja iz vorova prstenaste mree (kao da se
voda odvodi potroaima iz vorova prstenaste mree).
Pozicijom 6, na slici 1.1, oznaeni su naporni rezervoari. Napornim rezervoarima nazivaju
se rezervoari iz kojih voda moe gravitacijski da doe sa natpritiskom do potroaa. U
ravniarskim krajevima naporni rezervoari se izvode u formi vodotornjeva.
Napornim cevovodima (pozicija 9 na sl.1.1) nazivaju se cevovodi kojima se voda dovodi
do razvodne vodovodne mree.
2

sl. 1.1 ema jednog gradskog vodovoda
Oznake: 1 vodozahvatni objekat na reci, 2 - crpna pumpna stanica, 3 postrojenje za
preiavanje vode, 4 rezervoar iste vode, 5 potisne pumpne stanice, 6 naporni rezervoari
(odravaju pritisak u mrei i reguliu traeni protok), 7 vodozahvatni objekat u hidroakumulacionom
jezeru, 8 bunari sa crpnim pumpama, 9 naporni cevovodi, 10 prstenasta razvodna mrea

Prema uzroku strujanja vodovodi mogu biti:
gravitacijski (samotoni),
sa pumpnom stanicom.

Na sl.1.2 ematski je prikazana konfiguracija elemenata jednog gravitacijskog
(samotonog) vodovoda. U sluajevima kada je hidroakumulacija na mnogo veoj visini od
potroaa (naselja koja se snabdevaju vodom), da bi se smanjio pritisak u napornom cevovodu,
trasa napornog cevovoda se prekida sa jednom ili vie prekidnih komora (pozicija 3 na sl.1.2).
Na sl.1.3 ematski su prikazane konfiguracije elemenata dva gradska vodovoda sa
pumpnim stanicama, jednog sa prethodnim napornim rezervoarom (sl.1.3. a) i drugog sa
kontrarezervoarom (sl.1.3. b). Naporni rezervoar ima funkciju regulatora protoka kompenzira
razliku protoka potisnih pumpi i protoka potroaa i u sluajevima kada se ovaj rezervoar nalazi
ispred potroaa govori se o vodovodu (vodovodnom sistemu) sa prethodnim rezervoarom.U
ovakvim sistemima potisna pumpna stanica napaja napojni rezervoar, a iz napornog rezervoara
voda gravitacijski otie potroaima, pa reim rada potisnih pumpi ne zavisi od protoka koji ide
potroaima. U sluajevima kada je prethodni naporni rezervoar na velikoj visini u odnosu na
crpite (izvor vodosnabdevanja), a i naporni cevovod je dugaak, da bi se izbegao visok pritisak
u napornom cevovodu (cevovod koji povezuje potisnu pumpnu stanicu sa rezervoarom) naporna
linija se projektuje sa jednom ili vie meupumpnim stanicama.
U sluajevima kad se potroai vode nalaze izmeu potisne pumpne stanice i napornog
rezervoara govori se o vodovodima sa kontrrezervoarom (sl.1.3. b). Reim rada potisnih pumpi,
u ovakvim vodovodnim sistemima, zavisi od protoka vode koju koriste potroai.
Crpne pumpe imaju zadatak da usisavaju vodu iz vodozahvatnog objekta i preko
postrojenja za preiavanje transportuju je do rezervoara iste vode, koji je u sastavu pumpne
stanice. Crpne pumpe mogu biti smetene u zasebnom graevinskom objektu, kao to je na sl.1.3
prikazano, a est je sluaj da su ove pumpe smetene u zajednikom graevinskom objektu sa
vodozahvatom. Primenjuje se i tree reenje, po kojem su crpne i potisne pumpe smetene u
zajednikoj mainskoj hali.
Potisne pumpe imaju zadatak da vodu iz rezervoara preiene vode transportuju do
napornog rezervoara (u vodovodima sa prethodnim napornim rezervoarom), odnosno, do
potroaa i napornog rezervoara (u vodovodima sa kontrarezervoarom).
3

sl.1.2 konfiguracija elemenata gravitacijskog gradskog vodovoda
Oznake: 1 vodozahvatni objekat, 2 zaporni ventil, 3 prekidna komora, 4 stanica za preiavanje
vode, 5 rezervoar preiene vode (naporni rezervoar), 6 potroai

sl.1.3 konfiguracija gradskog vodovoda sa : a) prethodnim napornim rezervoarom i b)
kontrarezervoarom
Oznake: 1 vodozahvatni objekat, 2 crpna pumpna stanica, 3 stanica za preiavanje vode, 4
rezervoar iste vode, 5 potisna pumpna stanica, 6 naporni rezervoar, 7 potroai

Vodozahvatni objekat prikazan na sl.1.3 je priobalskog tipa. Za razliku od ovog koriste se i
vodozahvati koji se nalaze u koritu reke ili jezera (sl.1.2). Zadatak vodozahvatnog objekta je da
prihvati vodu iz reke ili jezera, onemogui prodor grube mehanike neistoe i stvori povoljne
uslove za usisavanje vode.
Pumpne stanice ne moraju da imaju odvojene crpne i potisne pumpe. Jedne te iste pumpe
(ili jedna te ista pumpa), u izvesnim sluajevima, mogu da obave i jednu i drugu funkciju. Takav
je npr. sluaj kod pumpnih stanica za navodnjavanje industrijskih, kunih i seoskih vodovoda
(kod kojih ne postoje postrojenja za preiavanje vode).
Pumpna stanica industrijskog vodovodnog sistema moe da ima pumpe razliitih namena.
Tako na primer u jednoj ovakvoj pumpnoj stanici jedna grupa pumpi snabdeva vodom
proizvodne pogone, druga grupa transportuje otpadnu vodu do preistaa ili do rashladne kule, a
trea grupa pumpi vraa preienu i ohlaenu vodu ponovo u radni ciklus.
Broj pumpi u pumpnoj stanici odreuje se na osnovu tehniko-ekonomskog prorauna i
vanosti vodovodnog sistema.Prema vanosti vodovodnog sistema odreuje se broj rezervnih
pumpi i asortiman rezervnih delova kojima mora da se raspolae.
4

1.2. VODOVODNE MREE

Vodovodnu mreu ine cevovodi kojima se voda dovodi do potroaa. Prema konfiguraciji
vodovodne mree mogu biti granate (sl.1.4.a), prstenaste (sl.1. 4. b) i meovite (sl.1. 4. c).
vorovima mree zovu se mesta ravanja cevi i mesta prikljuivanja potroaa, a
deonicama mree zovu se cevovodi koji povezuju vorove mree. U deonicu mree ne rauna se
naporni cevovod koji napaja mreu vodom (Q=q
i
).
Sva potronja vode moe se fiktivno redukovati kao potronja iz vorova mree, kako je na
sl.1.4 i prikazano.
Kod granatih vodovodnih mrea tokovi su jednoznano definisani (u svaki od vorova
mree voda moe da doe samo jednim putem), pa se prekidom protoka u jednoj deonici mree
(havarijski zbog prskanja cevi ili namerni zatvaranjem ventila) prekida dovod vode svim
potroaima nizvodno od ove deonice.

sl.1.4 vodovodne mree: a) granata, b) prstenasta, c) meovita

U prstenastim vodovodnim mreama postoji vie puteva (najmanje dva) kojima voda iz
jednog vora moe da stigne do drugog vora, pa i u sluaju prekida u jednoj od deonica mree
svi potroai dobijaju vodu. Vodovodne mree protivpoarne zatite (vodovodne mree koje
povezuju hidrante za gaenje poara) po pravilu su prstenaste.
U prstenastim mreama bilo koja dva vora mogu biti povezana preko nekoliko razliitih
lanaca deonica. Dva bilo koja lanca deonica koji povezuju dva vora obrazuju prsten. Prsten
koga ne seku nikakve deonice naziva se elementarnim prstenom. Mrea prikazana na sl.1.4.b ima
etiri elementarna prstena.
Meovite vodovodne mree su kombinacija prstenastih i granatih mrea, pa u nekim svojim
delovima imaju svojstva prstenaste mree, a u drugim svojstva granate mree. Mrea prikazana
na sl. 1.4. c ima svojstva granate mree samo u deonici izmeu vorova 5 i 8, dok u svim ostalim
delovima imaju svojstva prstenaste mree. Prekid protoka u deonici 5 8 ostavlja bez vode
potroae prikljuene u vorovima 7, 8, 9, 10, 11 i 12, dok pri prekidu protoka u bilo kojoj
drugoj deonici svi potroai dobijaju vodu.
Kod gradskih i seoskih vodovoda pravi se razlika izmeu spoljanje (uline) i unutranje
(dvorine i kune) vodovodne mree. Od prikljuka na spoljanju mreu sve nadalje je
unutranja vodovodna mrea. Ako je pritisak vode na prikljuku za spoljanju mreu nedovoljan
da potisne vodu do svih spratova viespratnih zgrada ili je pritisak vode na prikljucima
potroaa na viim spratovima nedovoljan za njihov normalan rad, pritisak u unutranjoj mrei
poveava se u hidroforskom postrojenju. Za normalan rad potroaa vode (tekuih mesta) u
domainstvima potreban natpritisak na prikljuku za spoljanju mreu je 1 bar za prizemlje, plus
priblino 0,5 bara za svaki sprat zgrade.
5
Spoljanje vodovodne mree manjih naselja su granate, kakve su i unutranje vodovodne
mree gradskih porodinih kua i seoskih domainstava.
Spoljanje gradske vodovodne mree su meovite konfiguracije; prstenastom mreom
obuhvataju se blokovi zgrada i znaajni drutveni, zdravstveni i privredni objekti, a iz vorova i
deonica ove mree prostiru se granate mree. U vorovima prstenaste mree nalaze se
protivpoarni hidranti (za napajanje vatrogasnih vozila). Zahtevani minimalni pritisak u
hidrantima je 2,5 bara.
Unutranja vodovodna mrea u viespratnim zgradama je, takoe, meovite konfiguracije,
s tim da su protivpoarni hidranti u zgradi povezani u prstenastu mreu.
Zbog zatite vode od spoljanjih temperaturskih uslova, spoljanja vodovodna mrea se
ukopava ispod zone spoljanjih temperaturskih uticaja, a to je 0,8 1 metar ispod kote terena.
Vodovodne cevi se izrauju od livenog gvoa, elika, plastinih masa (polietilena i
polivinilhlorida), meavine azbesta i cementa (azbestno betonske cevi) i armiranog betona.
Cevi od livenog gvoa se zaptivaju na mestima spojeva i otporne su na koroziju, ako se
jo za vreme izrade u fabrici zatite odgovarajuim premazima za zatitu od korozije. Zbog slabe
elastinosti su osetljive na promenljive pritiske, pa esto pucaju pri hidraulikim
udarima.Izrauju se za pritiske do 10 bara. Koriste se u spoljanjim gradskim vodovodnim
mreama, u napornim cevovodima pritiska do 10 bara, i drugim vodovodima pritiska do 10 bara.
eline cevi imaju veliku mehaniku vrstou i elastinost, zbog ega se koriste za
naporne cevovode pritiska iznad 10 bara, u deonicama mree koje prolaze ispod puta ili
eleznike pruge i u sluajevima kada se vodovodi polau u poroznom terenu i seizmoloki
osetljivim podrujima. Veliki nedostatak elinih cevi je njihova osetljivost na koroziju, pa se
spoljanji zidovi cevi obino zatiuju od korozije premazima na bazi bitumena. Mnogo se radi i
na usavravanju raznih postupaka unutranje i spoljanje plastifikacije zidova elinih cevi.
Nerajue pocinkovane eline cevi su manjeg prenika (do oko 50 mm) i imaju iroku primenu
u unutranjem (kunim) vodovodnim mreama.
Plastine cevi su mnogo lake od metalnih, ne korodiraju, neosetljive su na lutajue struje i
vrlo su glatke (stvaraju veoma male otpore strujanju). Nedostatak im je to imaju vei koeficijent
linearnog irenja. Proizvode se za radne pritiske do 6 bara i prenike do 250 (300) mm kao cevi
od tvrdog polietilena (TPE cevi), odnosno, prenike do 125 (150) mm za savitljive cevi od
polietilena (SPE cevi). Imaju iroku primenu u spoljanjim mreama seoskih vodovoda. Tvrde
plastine cevi manjeg prenika dobijaju sve veu primenu i u unutranjim (kunim) vodovodnim
mreama.
Cevi za vodu od polietilena visoke gustine, u klasi materijala PE 80 i PE 100,
proizvode se za nazivne pritiske od 6 do 20 bara i nazivne (spoljanje) prenike do
250mm.Koriste se u gradskim vodovodnim mreama, ali i u magistralnim napornim
cevovodima.
Azbestno-betonske cevi izrauju se od mase koju ine 2025% azbestnih vlakana i
8070% portland cementa. Ove cevi ne korodiraju, imaju tanke zidove i glatke povrine.
Zbog kancerogenog dejstva azbesta ove cevi se danas ne ugrauju u vodovodne mree, ali
ih ima ranije ugranih. Proizvodile su se za pritiske do 12 bara i prenike do 500mm.
Napomenimo da je vlada SAD, godine 1989., uvela zabranu proizvodnje i korienja
proizvoda sa azbestom.
Betonske cevi ne korodiraju, a loe osobine su im velika teina (zbog debelih zidova) i
osetljivost na mehanike udare, pa se praktino primenjuju za transport agresivnih voda (u
industrijskim vodovodnim sistemima). Izrauju se za pritiske i do 20 bara.




6
1.3. POTRONJA VODE U NASELJIMA. REIM RADA VODOVODA

Prosena dnevna potronja vode u domainstvima (za pie, kuvanje, pranje sudova,
umivanje, ispiranje wc olja, kupanje, pranje vea, ienje zgrade i dr.), svedeno po stanovniku,
kree se u granicama 100 200 l/dnevno. Donja granica odgovara stanarima kua bez unutranje
kanalizacije, a gornja granica stanarima zgrada sa centralnim grejanjem.
U selima se pijaa voda troi i za pojenje stoke i zalivanje okunica, a u gradovima i za
potrebe javnih ustanova i objekata (kole, bolnice, restorani, hoteli, kasarne i dr.) i potrebe
industrije. U gradovima se pijaa voda, to je najee neracionalno, troi i za zalivanje gradskog
zelenila i pranje ulica.
Pijaa voda troi se i za gaenje poara. Pri projektovanju vodovoda pijae vode posebna
panja se vodi o protivpoarnoj rezervi vode i mrei protivpoarnih hidranata (ulinih i u
viespratnim zgradama).
Potronja vode je promenljiva veliina. Njena veliina varira u godinjem, mesenom,
dnevnom i asovnom bilansu potronje. I u toku svakog sata potronja vode varira iz minuta u
minut, pa i iz sekunde u sekundu, s tim da se ove promene, pri prouavanju i proraunu
vodovoda, ne uzimaju u obzir.
Kolebanja u godinjim bilansima potronje vode potiu, uglavnom, od klimatskih prilika,
reima rada industrijskih pogona, varijacije broja stanovnika (u turistikim mestima) i sl.
Sezonska kolebanja potronje vode ocenjuju se prema mesenim bilansima potronje vode.
Mesene potronje vode u letnjem periodu vee su od mesenih potronji vode u zimskom
periodu.
Dnevna potronja vode menja se, takoe, svakodnevno, a varijacija ove potronje, u
periodu jedne godine, kree se u granicama od minimalne dnevne potronje
( )
min
dn
V

(u danu
najmanje potronje) do maksimalne dnevne potronje
( )
max
dn
V

(u danu najvee potronje).

Srednja dnevna potronja vode je 365 ti deo godinje potronje vode:

( ) dn
sr
V

=
( )
365
god
V

,
3
( ) god
m
V
god
(
(

,
( ) dn
sr
V

3
m
dan
(
(


a prema ovoj referentnoj dnevnoj potronji vode, bezdimenzijski koeficijenti definisani
odnosima:

( )
( )
( )
max
max
dn
dn
dn
sr
V
k
V
=

i
( )
( )
( )
min
min
dn
dn
dn
sr
V
k
V
=

predstavljaju koficijente maksimalne (
( )
max
dn
k >1) i minimalne (
( )
min
dn
k <1) dnevne potronje vode.

sl.1.5 Dijagram asovne potronje vode u jednom danu

asovna potronja vode
( ) 3 h
V m h (

menja se znaajno u svakon danu, to se najbolje

ilustruje dijagramom asovne potronje vode u toku dana (sl.1.5). Da bi, i pored razliitih
7
dnevnih potronji vode, dnevni dijagrami asovne potronje mogli da se uporeuju po slinosti,
na ordinatama ovih dijagrama nanose se asovne potronje svedene na procente dnevne
potronje vode, pa se ovi dijagrami esto zovu i dijagrami dnevne potronje po asovima.
Pored opte karakteristike da je asovna potronja vode u kasnim nonim satima i u zoru
smanjena, moe se uoiti odreena sezonska slinost u karakteru promena stepenica dnevnih
dijagrama asovne potronje vode u radnim danima, odnosno u danima vikenda. Napomenimo,
odmah, da razliiti dogaaji, kao to su, na primer, veliki verski praznici, interesantni televizijski
prenosi i programi, bitno menjaju karakter promena stepenica u dijagramu asovne potronje
vode.
Srednja asovna potronja vode u toku dana je 1/24 dnevne potronje vode:
h
sr dn
V

=
( )
24
dn
V

= 0,0417
( ) dn
V

, (4,17 % od
( ) dn
V

)
Srednja asovna potronja je na sl.1.5 oznaena crta taka linijom.
U svakom dnevnom dijagramu asovne potronje vode mogu se, u poreenju sa srednjom
asovnom potronjom, uoiti vremenski periodi sa smanjenom i sa poveanom asovnom
potronjom vode. Karakteristine veliine su i minimalna i maksimalna asovna potronja vode
u toku dana (
( )
min
h
dn
V

i
( )
max
h
dn
V

),
a bezdimenzijski koeficijenti:
( )
min
h
dn
k =
( )
min
( )
h
dn
h
sr dn
V
V

i
( )
max
h
dn
k =
( )
max
( )
h
dn
h
sr dn
V
V

,
predstavljaju koeficijente minimalne (
( )
min
h
dn
k < 1) i maksimalne (
( )
max
h
dn
k > 1) asovne potronje u
toku dana. Iako se ovi koeficijenti, manje ili vie, svakodnevno menjaju, njihova odstupanja od
jedinice su manja u vodovodima veih gradova sa razvijenom industrijom, a najvea su u
seoskim vodovodima (sa izrazitim oscilacijama u asovnoj potronji vode). Po svom karakteru
promene dijagrama na sl.1.5 odgovara veem gradu sa razvijenom industrijom.
Promene potronje vode u periodima manjim od jednog sata ne razmatraju se, pa se u
razmatranju problematike vodovoda, umesto sa stvarnim trenutnim protocima, barata srednjim
asovnim protocima:
3
m
Q
s
(
(

=
1
3600
( ) h
V

,
( ) h
V

3
m
h
(
(

.
Sa centrifugalnim napornim pumpama, kakve su obino naporne pumpe, vodovodi bi
mogli da rade i bez napornog rezervoara, jer sama vodovodna mrea priguno regulie reim
rada (protok) ovih pumpi. U vodovodima u kojima asovna potronja vode znaajno varira,
ovakva regulacija pumpi je neekonomina i praena visokim pritiscima u mrei pa se i za mreu
moraju koristiti cevi veeg nazivnog pritiska.
Zbog napred navedenih razloga, vodovodi sa pumpnom stanicom mogu se projektovati bez
napornog rezervoara samo u sluajevima kada se asovna potronja vode vrlo malo menja, to je
sluaj kod nekih industrijskih vodovoda. Gradski vodovodi i uopte, vodovodi naseljenih mesta,
projektuju se sa napornim rezervoarom, koji ima funkciju regulatora dopremljene i potroene
vode (kompenzatora razlike protoka napornih pumpi i protoka potroaa). U periodima kada
pumpe daju vei protok od onog koji se troi, naporni rezervoar se puni vodom, a prazni se u
periodima kada protok pumpi nije dovoljan da zadovolji sve potroae.

Da bi zapremina napornog rezervoara bila manja, a u vodovodima sa kontrarezervoarom i
da bi se smanjio pritisak u mrei, u asovima male potronje vode, naporne pumpe se reguliu
stepenasto ukljuivanjem u paralelni rad razliitog broja pumpi. Ova regulacija je obino
dvostepena, ili, najvie, trostepena.
Crpne pumpe i stanica za preiavanje vode obino rade sa jednolikim protokom, a razlika
izmeu protoka crpnih i napornih pumpi kompenzira se u beznapornom rezervoaru preiene
vode, koji je u sastavu pumpnih stanica.
8
Proraun vodovoda (svih elemenata vodovodnog sistema) vri se prema najveoj dnevnoj
potronji vode (
( )
min
dn
V

) u tzv. proraunskoj godini, a proraunska godina je zadnja godina

njegovog planiranog irenja (planiranog poveanja potronje vode). U svakoj etapi poveanja
potronje vode, do proraunske godine, elementi vodovodnog sistema se sutinski ne menjaju,
ve se samo postepeno poveava njihovo optereenje.
Za proraunsku godinu se procenjuje broj stanovnika i prema normativima potronje vode
odreuje se srednja dnevna potronja vode za domainstva i javne ustanove i objekte (Tabela I).
TABELA I Potreba za vodom razliitih potroaa u naselju (izvoda znaajnih normativa)
VRSTA POTREBE
A. DOMAINSTVA
jedinica koliina vode u litrima
1. Za pie i kuvanje po stanovniku / dan 3 - 6
2. Za pie, kuvanje, pranje sudova, umivanje po stanovniku / dan 25 - 30
3. Za pranje vea po stanovniku / dan 10 - 15

4. Za ispiranje wc olje
- sa visoko postavljenim vodokotliem jednokratno 6 - 12
- sa nisko postavljenim vodokotliem jednokratno 12 - 20
- sa ispiraem pod pritiskom jednokratno 6 - 20
5. Za kupanje
- u kadi jednokratno 200 -300
- pod tuem jednokratno 40 - 100
6. Za pranje automobila
- kofom jednokratno 20 - 50
- crevom jednokratno 100 - 300
7. Za zalivanje dvorita i zelenih povrina po 1 m
2
2 - 5
8. Za pojenje i pranje stoke
- krupna stoka po 1 grlu / dan 40 - 60
- sitna stoka po 1 grlu / dan 10 - 15
- pas po 1 grlu / dan 2 - 5
9. Za kuhinjske drobilice sa jednokratnim
ispiranjem vodom
jednokratno
B. JAVNE USTANOVE I OBJEKTI
1. kole
- bez tueva uenik / dan 2 - 10
- sa tuevima uenik / dan 20
- sa bazenom uenik / dan 30 - 50
2. Bolnice postelja / dan 250 - 650
3. Ambulante pacijent / dan 12 - 15
4. Bioskopi, pozorita posetilac / dan 3 - 5
5. Hoteli prenoite / dan 250 - 300
6. Restorani gost / dan 30 - 80
7. Kasarne vojnik / dan 100 - 300
8. Trnice po m
2
/ dan 3 - 5
9. Javni klozeti po mokrioniku / dan 30
10. Ulina esma l / s 5 - 10
11. Pranje ulica po m
2
2 - 10

9
Za proraunsku godinu se, prema normativima, odreuje i srednja dnevna potronja vode
za industrijske potrebe. U tabeli II dat je izvod iz normativa potronje vode u industriji.
TABELA II Potreba za vodom u industriji (izvod iz normativa)
VRSTE POTREBA jedinica koliina vode u litrima
1. Klanice
- sitne stoke po komadu 150 - 300
- krupne stoke po komadu 300 - 750
2. Mlekare po 1 l mleka 3 - 6
3. Tekstilna industrija
- prerada vune u tof na 1 kg vune 1000
- proizvodnja pamunih tkanina na 1 m
2
tkanine 30 - 50
- proizvodnja viskozne svile na 1 kg svile 1200
4. eerane na 1 kg eera 100 - 120
5. Proizvodnja hartije na 1 kg hartije 400 - 1100
6. Koare - tavljenje koe
Prema odreenoj srednjoj dnevnoj potronji vode (
( ) dn
sr
V

) maksimalna dnevna potronja

rauna se korienjem formule:

( )
max
dn
V

=
( )
max
dn
k
( ) dn
sr
V

(1.1)
pri emu se veliina koeficijenta maksimalne dnevne potronje kree u granicama
( )
max
dn
k od 1,2
do 1,6, gde manje vrednosti odgovaraju velikim gradovima sa razvijenom industrijom. U tabeli
III date su okvirne veliine ovog koeficijenta u zavisnosti od veliine naselja.



Maksimalna dnevna potronja vode merodavna je za dimenzionisanje vodozahvata, izbora
crpnih pumpi i dimenzionisanje stanice za preiavanje vode.
Proraun vodovodne mree vri se prema maksimalnoj asovnoj potronji u danu
maksimalne potronje, kada je

( )
max
h
V

=
( )
max
h
k
( )
max
24
dn
V

, (1.2)
gde je
( )
max
h
k koeficijent maksimalne asovne potronje u danu maksimalne potronje vode.
Pored ovog prorauna, vodovodne mree sa kontrarezervoarom treba proraunati (proveriti
na pritisak) i u asu kada je protok koji ide u rezervoar najvei (kada je pritisak u mrei najvei).
U sluajevima jednostepene regulacije napornih pumpi, do ovog sluaja dolazi u asu najmanje
potronje vode,kada je

( )
min
h
V

=
( )
min
h
k
( )
min
24
dn
V

, (1.3)
gde je
( )
min
h
k koeficijent minimalne asovne potronje.
Minimalna dnevna potronja vode moe se izraunati korienjem formule
TABELA III Koeficijent maksimalne dnevne potronje
Veliina naselja
( )
max
h
k
Sela, manja naselja 1,5 - 1,6
Naselja do 25000 stanovnika bez industrije 1,4 - 1,5
Naselja do 25000 stanovnika sa industrijom 1,3 - 1,4
Naselja od 25000 do 50000 stanovnika 1,3 - 1,5
Naselja od 50000 do 100000 stanovnika 1,25 - 1,3
Naselja preko 100000 stanovnika 1,20 - 1,25
10

( )
min
dn
V

=
( )
min
dn
k
( ) dn
sr
V

,
gde je
( )
min
dn
k od 0,7 do 0,9, pri emu vee vrednosti odgovaraju velikim gradovima sa jakom
industrijom.
Orijentacioni podaci o veliinama koeficijenata maksimalne I minimalne asovne potronje
vode, koji figuriu u formulama (1.2) i (1.3), date su u tabeli IV.

TABELA IV Veliine koeficijenata maksimalne i minimalne asovne potronje
broj stanovnika
( )
max
h
k
( )
min
h
k
do 1000 2.4 - 2.8 0.04 - 0.06
5000 1.7 - 2.0 0.09 - 0.14
10000 1.6 - 1.8 0.16 - 0.24
30000 1.4 - 1.6 0.24 - 0.36
100000 1.3 - 1.5 0.28 - 0.42
300000 1.25 - 1.45 0.35 - 0.50
1000000 i vie 1.2 - 1.4 0.50 - 0.70

Zapremina napornog rezervoara i izbor napornih pumpi vri se prema verovatnom
dijagramu asovne potronje vode u danu najvee potronje vode. Da bi se dolo do verovatnog
proraunskog dijagrama asovne potronje vode potrebno je, prethodno, analizirati stvarne
dijagrame asovne potronje vode u gradovima u kojima su uslovi ivota slini uslovima grada
za koji se projektuje vodovodni sistem.
Pri odreivanju zapremine napornog rezervoara treba voditi rauna da ovaj rezervoar treba
da prihvati i protivpoarnu rezervu vode, za gaenje jednog unutranjeg i jednog spoljanjeg
poara u trajanju od 10 minuta.
Zapremina beznapornog sabirnog rezervoara preiene vode odreuje se usklaivanjem
dijagrama asovnih dopremanja vode crpnih i napornih pumpi, s tim da ovaj rezervoar mora da
ima i protivpozarnu rezervu vode, za gaenje poara u trajanju od 3 sata.
Pri projektovanju vodovoda mora se voditi rauna i o njegovom radu za vreme gaenja
poara. Po postojeim pravilima projektovanja, vodovod se proraunava, odnosno, raunski
proverava, uz pretpostavku da je do poara dolo u asu maksimalne potronje vode.
Norme potronje vode za gaenje poara i verovatno mogu broj istovremenih poara date
su u tabeli V.
TABELA V Norme potronje vode za gaenje poara u gradovima i naseljima
broj
stanovnika
proraunski broj protok vode za jedan poar [l/s]
u naselju istovremenih poara zgrade do dve etae
zgrade sa tri i vie
etaa
do 5000 1 10 10
10000 1 10 15
25000 2 10 15
50000 2 20 25
100000 2 25 35
200000 3 25 40
300000 3 25 55
400000 3 25 70
500000 3 25 80
800000 3 25 95
1000000 3 25 100
2000000 4 25 100
Proraunsko vreme gaenja poara je 3 sata
11

Prema mogunostima gaenja poara, vodovodi, kao sistemi za gaenje poara, mogu biti:
1) sistemi gaenja poara niskim pritiskom i
2) sistemi gaenja poara visokim pritiskom.

U sistemima gaenja poara niskim pritiskom, vodovod treba, u traenom momentu, da
obezbedi samo poveanje protoka, za veliinu protoka potrebnog za gaenje poara. Pritisak,
potreban za dobijanje protivpoarnih mlazeva vode, stvaraju prenosive pumpe, koje donose
vatrogasci, a koje se napajaju iz protivpoarnih hidranata na vodovodnoj mrei. Za ispravan rad
ovih pumpi dovoljno je da natpritisak vode u hidrantu bude 1 bar, ili neto vie, ako se na
hidrantu puni vodom vatrogasno vozilo (zbog veih otpora u usisnom cevovodu autopumpe).
Kako postoji opasnost da protivpoarne pumpe stvore potpritisak u mrei, proraunom treba
proveriti, da za vreme gaenja poara u svim takama vodovodne mree vlada natpritisak (po
propisima, veci od jednog bara). Pojava potpritiska u vodovodnoj mrei moe da, kroz
nehermetike spojeve cevi, izazove prodiranje podzemnih voda u cevovod i zagaenje pijae
vode.
Gradski vodovodi se, obino, projektuju kao sistemi gaenja poara niskim pritiskom.
U sistemima gaenja poara visokim pritiskom, vodovod treba, u traenom momentu, da
obezbedi, ne samo potreban protok ka mestu poara, ve i poveanje pritiska u vodovodnoj
mrei, do veliine koja je dovoljna da obezbedi protivpoarni mlaz neposredno od hidranta.
Obino se, kod ovakvih sistema, poveanje pritiska obezbeuje samo u vremenu gaenja poara.
Sistemi gaenja poara visokim pritiskom projektuju se kao pojedini fabriki vodovodi, ili
delovi gradskog vodovoda u reonima lokacija fabrika.
12
2. OSNOVE HIDRAULIKOG PRORAUNA VODOVODNIH MREA


2.1. GUBITAK NAPORA (PRITISKA) U DEONICI CEVOVODA BEZ GRANANJA
PROTOKA

Deonice cevovoda bez grananja protoka su deonice cevovoda izmeu dva susedna
potroaa (sl.1.a) i deonice cevovoda izmeu mesta ravanja cevovoda (vora mree) i sledeeg
prikljuka potroaa (sl.2.b), ili izmeu prikljuka potroaa i sledeeg vora mree.
Oznaavajui sa
12
Q
zapreminski protok u deonici
cevovoda izmeu taaka grananja protoka 1 i 2, brzina strujanja
vode u ovoj deonici cevovoda je:

2
12
12
12
4
d
Q
c c = = (2.1)
gde je
12
d
unutranji prenik cevi.

Totalni pritisak vode (
tot
p ) u posmatranom preseku
cevovoda jednak je zbiru strujnog pritiska ( p ) i dinamikog
pritiska
2
2 / 1 c p
d
= ,
2
2
1
c p p
tot
+ = , (2.2)
gde je gusitna vode, a c brzina strujanja vode u posmatranom preseku cevovoda.

Napomenimo da se strujni pritisak (p) esto zove i statiki pritisak, prema jednom od
naina njegovog merenja (pomou staklene pijezometarske cevice povezane sa izbuenom
rupicom na cevovodu).
Naporom vode (H) zove se visinski ekvivalent totalnog pritiska,

g
c
g
p
g
p
H
tot
2
2
+ = =

. H [ m ]. (2.3)
Oznaavajui sa z
1
i z
2
kote terena na mestima ravanja 1 i 2 (z
1
= KT
1
, z
2
= KT
2
),
energijska jednaina za deonicu vodovodne mree glasi:

12 2
2
2 2
1
2
1 1
2 2
Yg gz
c
g
p
gz
c
g
p
+ + + = + + , (2.4)
odnosno,

12 2 2 1 1
Yg pgZ ptot pgZ ptot + + = + , (2.4')
ili

12 2 2 1 1
h z H z H + + = + (2.4'')
gde su:

12
Yg jedinini (po masi) gubitak mehanike strujne energije, zbog viskoznog trenja u
posmatranoj deonici [ kg J / ],

12
pg gubitak pritiska zbog viskoznog trenja u posmatranoj deonici cevovoda [
a
p ],

12
h gubitak napora zbog viskoznog trenja u posmatranoj deonici cevovoda [ m ],
13
12
12
12
h g
g
pg
Yg =

= .
Jedinini (po masi) gubitak mehanike strujne energije nepovratno je transformisan u
unutranju (toplotnu) energiju vode. Zbog visoke specifine toplote vode (4183 J / (kg
o
C), na 20
o
C), a i zbog razmene toplote sa okolinom, generirana toplota viskoznog trajanja praktino i ne
utie na promenu temperaturne vode u vodovodnoj mrei.


2.1.1. Proraun gubitka napora (pritiska) u pravolinijskim deonicama cevovoda

Zbog jednostavnijeg pisanja izostavljamo indekse oznaavanja posmatrane pravolinijske
deonice cevovoda i koristimo oznake:
d unutranji prenik cevovoda [ m ],
L duina cevovoda [ m ],
Q zapreminski protok kroz cevovod [ s m /
3
],
c brzina strujanja vode u cevovodu [ s m /
3
],

2
4
d
Q
c = ,
pg gubitak pritiska u cevovodu [
a
p

],
h gubitak napora u cevovodu [ m ],
pri emu je:

pg
pg
h

= , odn. h pg pg = , (g = 9,81 s m /
3
). (2.5)
Hidrauliki nagib cevovoda (I) je bezdimenzijska veliina, definisana odnosom gubitka
napora u cevovodu ( h ) prema duini cevovoda (L),

L
h
I

= . (2.6)
Hidrauliki radijus cevovoda (R
h
), ili strujnog kanala, definie se kao odnos protone
povrine (A) prema obimu ove povrine (O), R
h
= A / O.

Za strujanja pod natpritiskom, kakva su strujanja u vodovodnim mreama, dobija se
( 4 /
2
d A = , = d O ) da je hidrauliki radijus cevovoda 4 / d R
h
= .

U literaturi se, za izraunavanje gubitka pritiska (gubitak napora) u pravolinijskim
deonicama cevovoda koriste tri vrste formula:

1 Formula Darsija (Darcy)

2
2
c
d
L
p pg = , tj.
g
c
d
L
h
2
2
= , (2.7)
gde je bezdimenzijski koeficijent trenja,

2 Formula ezija (Chezy)

I R
c
C
h
= , tj,
h
R C
c
I
2
2
= (2.8)
gde je C ezijev koeficijent, koji ima dimenziju
1 5 , 0
s m ,

14
3 Formule tipa
c = c ( d, I ), ili I = I ( c, d ).

S obzirom da je I = h / L i da je pri strujanju sa natpritiskom 4 / d R
h
= , ezijeva formula
(2.8) se svodi na oblik
2
2
4
c
d
L
C
h = . (2.8')

Prema drugoj jednaini (2.7) i jednaini (2.8') moe se uspostaviti sledea veza izmeu
bezdimenzijskog koeficijenta trenja u Darsijevoj formuli i ezijevog koeficijenta:
2
8
C
g
= . (2.9)
Rejnoldsov (Reynolds-ov) broj, definisan kao odnos inercijske sile prema sili viskoznog
trenja, za strujanje u cevovodu je

d c
= Re , (2.10)
gde je kinematiki koeficijent viskoznosti vode ( ) ( ) s m / 10 8 , 0 3 , 1
2 6
= , za t=(1030)
o
C).
Za strujanje u cevovodima pod natpritiskom, Re broj karakterie reim strujanja u
cevovodu. Za Re 2320 strujanje je laminarno, dok je za, uobiajeno, Re > 2320 strujanje
turbulentno, s tim da veim Re brojevima odgovara vei intenzitet turbulencije.
Kod laminarnih strujanja (Re 2320), koja se praktino ne javljaju u deonicama
vodovodnih mrea, Darsijev koeficijent trenje, do kojeg se dolazi teorijskim putem [1], iznosi:
Re
64
= , za Re 2320
Stujanja u deonicama vodovodne mere su po pravilu turbulentna i to sa
4
10 Re > , a
najee i sa
5
10 Re > .
Kod turbulentnih strujanja, Darsijev koeficijent trenja u optem sluaju zavisi od Re
broja i relativne hrapavosti unutranjeg zida cevi | | d / = ,
( ) Re, = .
Veliina hrapavosti unutranjih zidova vodovodnih cevi data je u tabeli I
Tabela I
Materijal i stanje cevi [mm]
eline cevi 0,4 1,2
Grubo pocinkovane eline cevi 0,50
Cevi od livenog gvoa
- nove 0,3 0,4
- nove, bitumenizirane 0,1 0,2
- upotrebljivane, malo korodirane 0,5 1,0
Plastine cevi
- nove 0,006
- upotrebljivane 0,03
Od formula tipa ( ) Re, = uobiajeno se citira formula Kolbruka (Colbrook-a), ili bolje
rei jednaina
|
.
|

\
|
+ =

27 , 0
Re
51 , 2
log 2
1
, (2.11)
15
a u ruskoj strunoj literaturi i formula Altula (A-)
25 , 0 25 , 0
Re
68
11 , 0 46 , 1
Re
100
1 , 0 |
.
|

\
|
+ = |
.
|

\
|
+ = , (2.12)
kao i formula Frenkelja (-)
(
(

+ |
.
|

\
|
=

27 , 0
Re
81 , 6
log 2
1
9 , 0
,
odnosno
2
9 , 0
27 , 0
Re
81 , 6
log 2
1

(
(

+ |
.
|

\
|

. (2.13)

Formula Kolbruka (2.11) ne odreuje eksplicitno, pa su za praktinu primenu pogodnije
formule (2.12) i (2.13).
Uporeivanjem koeficijenata trelja dobijenih po formuli Frenkelja (2.13) i formuli, ili
bolje rei jednaini Kolbruka (2.11) (koja se mora numeriki reavati), za
4
10 Re i u irokom
dijapazonu relativne hrapavosti unutranjeg zida cevi (od 05 , 0 = , kada je hrapavost zida cevi
vrlo velika, pa do
6
10

= , kada se praktino radi o hidrauliki glatkim cevima) moe se

zakljuiti da se veliina koeficijenta zanemarljivo malo razlikuje (najvie 1%). Isto vai i kada
se ove formule primene za 0 = .
Zakljuak je da formula (2.13), koja eksplicitno odreuje koeficijent , vrlo dobro moe
da zameni jednainu (2.11), koja ne odreuje eksplicitno. Napomenimo da je formula (2.13)
data dvadeset godina kasnije, u odnosu na jednainu (2.11).
Koeficijenti dobijen po formuli (2.12), za
5
10 Re > i 003 , 0 004 , 0 = , malo su manji
od onih dobijenih po formulama (2.11) i (2.13).
Cevi ne mogu biti apsolutno glatke, ali se ponaaju kao hidrauliki glatke cevi, ukoliko je
debljina laminarnog graninog podsloja (
ls
) vea od hrapavosti zida cevi ( >
ls
). Laminirani
granini podsloj u ovom sluaju potpuno pokriva hrapavu oblast zida cevi i koeficijen trenja
postaje samo funkcija Re broja ( ( ) Re = ).
Prema mnogobrojnim eksperimentima odreivanja funkcionalnih veza ( ) Re, = ,
utvreno je da se cevi mogu smatrati hidrauliki glatkim ( ( ) Re = ) ukoliko je ispunjen uslov:
Re
5 , 7
= i Re 4000, (2.14)
pri emu je uslov Re 4000 po pravilu ispunjen u deonicama vodovodne mree.

Polazei od Karmanovog uoptenja Prantlove reorije o putanji meanja kod turbulentnog
strujanja, teorijskim putem se dolazi do jednaine [1]
2 1
Re
1
log
1
k k +
|
|
.
|

\
|
=

, k
1
, k
2
konstante,
koja daje vezu izmeu koeficijenta trenja i Re broja, za turbulentna strujanja u hidrauliki
glatkim cevima.
Prema mnogobrojnim eksperimentima izvrenim u glatkim cevima utvrene su i konstante
u napred datoj jednaini (k
1
= 2, k
2
= - 0,8), ime se ova svodi na oblik
Re
51 , 2
log 2
1
= , (2.15)
poznate Prantl Karmanove jednaine za odreivanje koeficijenta trenja u hidrauliki glatkim
cevima.
16
Prema jednaini (2.15) ne moe se eksplicitno odrediti ( ) Re = .
Za 0 = , jednaina (2.12) svodi se na jednainu (2.15).

Kako jednaina (2.15) ne odreuje eksplicitno, u literaturi se daju brojne, jednostavnije,
formule za odreivanje koeficijenta trenja u hidrauliki glatkim cevima. Od svih ovih formula,
navedimo dve najpoznatije, koje se mogu primeniti i u deonicama vodovodnih mrea
(
4
10 Re ), a to su:
- Hermanova (Hermann-ova) formula:

3 , 0
Re
396 , 0
0054 , 0 + = , za Re = 10
4
2 10
5
, (2.16)
- Nikuradzeova formula:

237 , 0
Re
221 , 0
0032 , 0 + = , za Re = 10
5
10
8
, (2.17)

Zbog jednostavne formule navedimo i Blaziusovu (Blasius-ovu) formulu:

25 , 0
Re
316 , 0
0032 , 0 + = , za Re = 5 10
3
10
5
, (2.18)
mada je, zbog malih Re brojeva za koje vai, njena primena u vodovodnim mreama
ograniena.
Za 0 = , formula Alttula (2.12) svodi se na Blazijusovu formulu (2.18).
Kako se prema Kolbrukovoj jednaini (2.11) i Prantl-Karmanovoj jednaini (2.15), za
hidrauliki glatke cevi, koeficijen trenja ( ) ne odreuje eksplicitno, u svim prirunicima
praktine primene iz hidraulike, daju se dijagrami ( ) / / 1 Re, d = = , izraunati prema ovim
jednainama. Na sl. 2.2 dat je dijagram ( ) / / 1 Re, d = = preuzet iz prirunika [2].
Koeficijent trenja u reimu laminarnog strujanja (Re 2320) odreen je korienjem jednaine
= 64 / Re. Zbog preglednosti dijagrama i apcisa (Re) i ordinata ( ) dijagrama su u logaritamskoj
podeli (razmeri). ( ) / / 1 Re, d = =
Prema karakteru grafika ( ) / / 1 Re, d = = , datim na sl. 2.2, moe se zakljuiti da
postoji oblast Re brojeva i relativnih hrapavosti unutranjeg zida cevi (desno od granine
krive A A, na sl. 2.2) u kojoj uticaj Re broja postaje zanemarljiv i koeficijent trenja zavisi
samo od relativne hrapavosti unutranjeg zida cevi ( ( ) = ).
Za strujanja kod kojih koeficijent trenja ne zavisi od Re broja ( ( ) = ) kae se da su
automodelna po Re broju. Prema graninoj krivoj A A na sl. 2.1, moe se zakljuiti da je
( ) = , za
Re
1500
. (2.19)
Za izraunavanje Darsijevog koeficijenta trenja u reimima automodelnih strujanja po Re
broju, u strunoj literaturi se najee citiraju dve formule i to:
- formula Nikuradzea:
( )

= 27 , 0 log 2
1
, tj.
( )
2
log 2 14 , 1
1

= i (2.20)
- formula ifrinsona:
( )
2
111 , 0 = . (2.21)

Ako se u formulama Kolbruka (2.11) i Frenkelja (2.13) zanemare lanovi u kojima figurie
Re broj, ove se svode na formulu Nikuradzea (2.20), a po istom principu, formula Alttula
(2.12), sa zanemarljivim odstupanjem, svodi se na formulu ifrinsona (2.21).

17
Osim Darsijeve formule (2.7), u kojoj figurie bezdimenzijski koeficijent trenja , za
izraunavanje gubitka pritiska (napora) koristi se i ezijeva formula (2.8), u kojoj figurie
ezijev koeficijent C [
1 5 , 0
s m ].

Za strujanje pod pritiskom u cevovodima od livenog gvoa ili elika, esto je citirana
Maningova (Manning-ova) formula za izraunavanje ezijevog koeficijenta,
6 / 1
6 / 1
4
1 1
|
.
|

\
|
= =
d
n
Rh
n
C , (2.22)
gde je n = 0,011 0,013 koeficijent koji zavisi od hrapavosti cevi i uzima se:
011 , 0 = n , za nove bitumenizirane cevi,
012 , 0 = n , za upotrebljavane, lako korodirale cevi i
013 , 0 = n , za upotrebljavane, jako korodirale cevi.

Za C prema formuli (2.22), jednaina (2.8') dobija oblik
2
3 / 4
2 2
3 / 4
2 3 / 4
35 , 6
4
c
d
L
n c
d
L n
h = = . (2.23)

Jednaina (2.23) poznata je kao Maningova jednaina za izraunavanje gubitka napora u
pravolinijskim deonicama cevovoda od livenog gvoa ili elika.
S obzirom na jednaine (2.9) i (2.22) moglo bi se, iz formalnih razloga, doi i do, da je
nazovemo Maningove formule za izraunavanje koeficijenta trenja u cevima od livenog gvoa i
elika,
3 / 1
2
3 / 1
2 3 / 1
6 , 124 4 8
d
n
d
gn
=

= , (2.23')
gde je n = 0,011 0,013, kako je uz formulu (2.22) objanjeno, pa se s obzirom na ovo
konkretno dobija:
3 / 1
0151 , 0
d
= , za nove bitumenizirane cevi ( 011 , 0 = n ),
3 / 1
0179 , 0
d
= , za lako korodirale cevi ( 012 , 0 = n ) i
3 / 1
0210 , 0
d
= , za jako korodirale cevi ( 013 , 0 = n ).
Formula (2.23') moe se pridruiti formulama za izraunavanje koeficijenta trenja u
reimima automodelnih strujanja po Re broju, s tim da je konkretno vezana za cevi od livenog
gvoa i elika.
Jasno je, da bi se uvoenjem koeficijenta trenja po (2.23') u Darsijevu jednainu (2.7),
za h , ponovo dobila jednaina (2.23).
Kako je Maning svoju formulu (2.22), preko veliine koeficijenta n, definisao prema stanju
cevi od livenog gvoa ili elika, a takve su i formule (2.23) i (2.23'), koje proistiu iz (2.22),
interesantno je zakljuiti da bi pri istoj brzini strujanja vode u posmatranoj pravolinijskoj deonici
cevovoda (c = const), odnosno pri istom zapreminskom protoku (Q = const), gubitak napora pri
strujanju kroz upotrebljavane lako korodirani cevovod ( 012 , 0 = n ), u odnosu na gubitak napora
kroz novi bitumenizirani cevovod ( 011 , 0 = n ) bio
( )
( )
( )
( )
19 , 1
011 , 0
012 , 0
011 , 0
012 , 0
=
|
|
.
|

\
|
=
=
=
=
=
n
n
n h
n h

, za c = const (Q = const),
dok bi odnos gubitka napora kroz upotrebljavani jako korodirani cevovod ( 013 , 0 = n ) prema
gubitku napora kroz novi bitumenizirani cevovod ( 011 , 0 = n ) iznosio
18
( )
( )
( )
( )
39 , 1
011 , 0
013 , 0
011 , 0
013 , 0
= |
.
|

\
|
=
=
=
=
=
n
n
n h
n h

, za c = const (q = const).
Prema napred izvedenoj analizi sleduje da, pri istom zapreminskom protoku (q = const),
gubitak napora, posmatran u donosu na nov bitumeniziran cevovod od livenog gvoa ili elika,
raste za skoro 20%, u sluaju da cevovod, zbog upotrebe, lako korodira, odnosno da raste za
skoro 40%, u sluaju da cevovod, zbog dugotrajne upotrebe, jako korodira. Isti procenti promena
vae i za koeficijente trenja , zbog ijih promena moe da doe i do preraspodele protoka u
deonicama vodovodne mree.

Treu grupu formula, koje se koriste za izraunavanje gubitka napora u pravolinijskim
deonicama cevovoda, ine formule tipa
I = I (c, d), gde je I = h / L,
koje se svode na oblik
h = L I (c, d). (2.24)

S obzirom na jednainu (2.25) i drugu jednainu (2.7), dobija se jednaina
( )
2
,
2
c
d c I
gd = , (2.25)
koja omoguava da se prema formuli I = I(c,d), formalno, doredi njoj odgovarajua formula za
odreivanje Darsijevog koeficijenta trenja.

Prema ispitivanjima na terenu, eveljev je postavio sledee formule:
3 , 1
2
00107 , 0
d
c
I = , za s m c / 2 , 1 ,
(2.26)
i
3 , 0
3 , 1
2
867 , 0
1 000912 , 0 |
.
|

\
|
+ =
c d
c
I , za s m c / 2 , 1 < ,

za cevovode koji su u eksploataciji, sa cevima od elika i livenog gvoa.

S obzirom na jednaine (2.24) i (2.26) dobija se:
2
3 , 1
00107 , 0 c
d
L
h = , za s m c / 2 , 1 ,
(2.26')
i
2
3 , 0
3 , 1
867 , 0
1 000912 , 0 c
c d
L
I |
.
|

\
|
+ = , za s m c / 2 , 1 < ,
a prema jednainama (2.25) i (2.26) formalno se dobijaju i dogovarajui koeficijenti trenja:
3 , 0
0210 , 0
d
= , za s m c / 2 , 1 ,
(2.26'')
i
3 , 0
3 , 0
867 , 0
1
0179 , 0
|
.
|

\
|
+ =
c d
, za s m c / 2 , 1 < .

U napred datim formulama koeficijent trenja za s m c / 2 , 1 odgovara reimima
automodelnih strujanja po Re broju, dok koeficijent trenja za s m c / 2 , 1 < , preko brzine c, koja
u njemu figurie, indirektno zavisi i od Re broja.

19
Uporeujui formule (2.26'') i (2.23'), koje vae za cevi od livenog gvoa i elika, lako je
utvrditi, da za unutranje prenike cevi d = 0,050 0,250m (50 250mm), formula (2.26''), za
s m c / 2 , 1 , odgovara formuli (2.23') za srednje korodirale cevi (za n = izmeu 0,012 i 0,013).
Ovo je sasvim logino, s obzirom da je evaljev svoju formulu (2.26), iz koje proistie i formula
(2.26''), dao za cevovode koji su u eksploataciji.
Za s m c / 2 , 1 < , formula (2.26'') odgovarala bi, prema formuli (2.23'), stanju jako
korodiralih cevovoda. Kako je verovatnoa, da su svi cevovodi u eksploataciji, sa s m c / 2 , 1 < ,
koje je ispitivao eveljev, bili u jako korodiralom stanju, verovatnije je da izvedena formula
Maninga (2.23'), ne opisuje najbolje strujanja sa s m c / 2 , 1 < .
Za odreivanje gubitka napora u plastinim cevovodima, uzimajui u obzir i spajanje cevi
u prirodnim uslovima, eveljev je dao formulu
226 , 1
774 , 1
000685 , 0
d
c
I = , odn.
774 , 1
226 , 1
000685 , 0 c
d
L
h = , (2.27)
naglaavajui da se radi o plastinim cevima ruske proizvodnje.

Prema jednaini (2.25), formula (2.27), za I = I(c,d), transformie se u formulu za Darsijev
koeficijent trenja,
( )
226 , 0
0134 , 0
d c
= . (2.27')

Za vodu temperature (1025)C, kinematiki koeficijent viskoznosti vode je
( ) s m / 10 9 , 0 13
2 6
= , pa se napred data formula moe, dovoljno tano, moe napisati i u
obliku:
226 , 0
Re
300 , 0
= . (2.27'')

Formula (2.27), iz koje proistie (2.27''), eveljev je postavio uzimajui u obzir i spajanje
plastinih cevi u prirodnim uslovima. Prema ovome koeficijent u (2.27'') obuhvata i lokalne
gubitke napora u spojevima cevi, pa formula (2.27''), po svom obliku ( ) Re = , samo formalno
odgovara formulama za odreivanje koeficijenta u hidrauliki glatkim cevima. Za
Rejnoldsove brojeve Re = 10
4
5 10
5
(kakvi su obino u deonicama vodovodnih mrea),
koeficijenti dobijeni po formuli (2.27'') vei su od onih dobijenih za hidrauliki glatke cevi
((2.15), (2.16) i (2.17)), za (25 15)%, s tim da manje razlike odgovaraju veim Re brojevima.
Proizvodjai plastinih cevi, zbog vrlo male hrapavosti unutranjih zidova ovakvih cevi,
obino daju hidrauliki nagib cevovoda (I = h / L), ili Darsijev koeficijent trenja ( ), ne prema
rezultatima ispitivanja, ve prema proraunu, korienjem neke od formula za hidrauliki glatke
cevi (obino formule (2.15)). Za svaki konkretan prenik cevi (d = const), ovi podaci se daju u
obliku tabela
I ( ) c , ili ( ) c ,
a ree i u obliku tabela
( ) q I , ili ( ) q ,
gde je q protok kroz cev unutranjeg prenika d,
4
2
d
c q = , odn.

2
4
d
q
c = . (2.28)
S obzirom na jednaine (2.7) i (2.6) je
I
c
gd
q
2
4
2
= , odn.
2
2
c
gd
I =

. (2.29)

20
Prema datim karakteristikama ( ) c I , ili ( ) c , odnosno datim karakteristikama ( ) q I , ili
( ) q , moe se lako utvrditi da li su one date kao rezultat ispitivanja ili su rezultat prorauna po
nekoj od formula za hidrauliki glatke cevi.
Ako se utvrdi da su date karakteristike rezultat prorauna za gidrauliki glatke cevi, treba
proveriti da li je u svim delovima date karakteristike ispunjen uslov (2.14), da se cevi ponaaju
kao hidrauliki glatke. U delovima datih karakteristika, u kojima nije ispunjen uslov (2.14), ove
treba proraunati korienjem formula (2.13), uzimajui u obzir i relativnu hrapavost zida cevi.
U svakom sluaju, date ( ) c I , ili ( ) c , karakteristike treba poveati za 5 10%, s obzirom
na spojeve cevi.


2.1.2. Karakteristike gubitka napora u deonicama cevovoda bez grananja protoka

Deonice cevovoda u kojima nema grananja protoka obino su, da ne kaemo, po pravilu,
konstantnog prenika. Cevovod obino nije pravolinijski. Rave na poetku i na kraju deonice,
kao i kolena, u kojima se menja pravac trase cevovoda, stvaraju lokalne gubitke napora. Lokalni
gubici napora nastaju i na mestima spajanja cevi i na mestima ugradnje zaporne, ili druge
armature.
Sve veliine vezane za cevovod bez ravanja protoka, indeksirane su, u ovom odeljku, sa
12, prema oznakama, kako je na sl. 2.1 prikazano, poetka (1) i kraja (2) posmatrane deonice
cevovoda. Tako je d
12
unutranji prenik cevovoda, L
12
duina cevovoda, a Q
12
protok vode
u posmatranoj deonici cevovoda.
Prema Darsijevoj formuli za proraun gubitka napora u pravolinijskim deonicama
cevovoda (2.7) i formuli za proraun lokalnih gubitaka napora (2.30), gubitak napora u deonici
cevovoda konstantnog protoka moe se izraunati korienjem jednaine,
g
c
d
L
h
n
k
k
2
2
12
1 12
12
12 12

|
|
.
|

\
|
+ =

=
,
odnosno, jednaine

g
c
d
L
h
2
2
12
12
12
12 12 12
= , (2.31)
gde je

12
12
12
1
12
1
d
L
n
k
k

+ = . (2.31')
Drugi lan u jednaini (2.31') pretstavlja odnos lokalnih gibitaka napora prema gubicima
napora u pravolinijskim deonicama cevovoda.
Pri proraunu spoljanjih (ulinih) vodovodnih mrea ne detaljie se sa lokalnim gubicima
napora i uzima se da oni iznose 5 10% od gubitka napora u pravolinijskim deonicama
cevovoda, pa je
12
= 1,05 1,10
Kako je

2
12
12
12
4
d
Q
c = ,
jednaina (2.31) moe da se svede na oblik
2
12 12 12
Q K h =
gde je
5
12
12
12 12
12
2
12 12 12
12
0826 , 0
8
d
L
d g
L
K

= . (2.32)
21

Kako koeficijen trenja
12
, u optem sluaju, zavisi od relativne hrapavosti unutranjeg
zida cevi ( )
12 12 12
/ d = i veliine Rejnoldsovog broja,

12
12 12 12
12
4
Re
d
Q d c
=

= ,
( )
12 12 12 12
Re , = , parametar K
12
, u jednaini (2.32), u optem sluaju je funkcija veliine
12
,L
12
, d
12
i Re broja,
( )
12 12 12 12 12 12
Re , , , d L K K = ,
a preko Rejnoldsovog broja, indirektno je u funkciji i protoka kroz posmatranu deonicu
cevovoda. Veliine
12
, L
12
i d
12
su konstane. Koeficijent
12
, koji figurie u formuli za K
12
,
takoe je konstanta, koja se prema proceni usvaja u granicama
12
= 1,05 1,10.

U sluajevima automodelnih strujanja po Re broju, kada koeficijent trenja ne zavisi od
Re broja ( ( )
12 12 12
= ), parametar K
12
postaje konstanta i gubitak napora u deonici cevovoda
opisuje se jednainom kvadratne parabole.
2
12 12 12
Q K h = , K
12
= const (2.33)
Napred data jednaina parabole je karakteristika gubitka napora u posmatranoj deonici
cevovoda, a konstanta K
12
, koja u njoj figurie, je koeficijent karakteristike gubitka napora.
Kako je gubitak napora proporcionalan kvadratu protoka (odnosno kvadratu brzine),
automodelna strujanja po Re broju, zovu se jo i strujanja sa kvadratnom karakteristikom
gubitka napora (ili gubitka pritiska).
Maningova formula (2.23) za strujanje u cevima od livenog gvoa ili elika, u kojima su
strujanja automodelna po Re broju, uzimajui
12
= 1,05, svodi se na oblik

2
12
33 , 5
12
12
12
00131 , 0 Q
d
L
h = , (
33 , 5
12
12
12
00131 , 0
d
L
K = ), (2.34)
za nove cevi,
2
12
33 , 5
12
12
12
00156 , 0 Q
d
L
h = , (
33 , 5
12
12
12
00156 , 0
d
L
K = ), (2.34')
za lako korodirale cevi i
2
12
33 , 5
12
12
12
00182 , 0 Q
d
L
h = , (
33 , 5
12
12
12
00182 , 0
d
L
K = ), (2.34'')
za jako korodirale cevi.
Za hidrauliki glatke cevi, u koje spadaju plastine vodovodne cevi, koeficijenti trenja se
mogu eksplicitno izraunati korienjem formula (2.15) i (2.17). Blazijusova formula (2.18) je
navedena zbog jednostavnog oblika i ne preporuuje se za korienje pri proraunu vodovodnih
mea.
I pored injenice da se ne preporuuje za primenu u proraunu kod plastinih vodovodnih
cevovoda, iz metodolokih razloga ponimo ba od Blazijusove jednaine (2.18). Zamenjujui
Re prema jednaini (2.33), Blazijusova jednaina dobija oblik
25 , 0
12
25 , 0
12
25 , 0
25 , 0
12
25 , 0
25 , 0
12
25 , 0 25 , 0
25 , 0
12
12
297 , 0
4
316 , 0
Re
316 , 0
Q
d
Q
d
= = =

Relativna hrapavost cevi tokom eksploatacije cevovoda raste, a sa njom raste i koeficijent
trenja, odnostno gubitka napora. Viegodinje gledano, karakteristike gubitka napora u deonicama
vodovodne mree menjaju se.

22
to zamenom Re u drugu jednainu (2.32) daje
25 , 0
12
12
12
Q
B
K = , gde je const
d
L
d B = =
75 , 4
12
12 25 , 0
12 12
0245 , 0 , (2.35)
pa je gubitak napora u posmatranoj deonici cevovoda definisan jednainom
75 , 1
12 12 12
Q B h = (2.35')

Polazei od Hermanove formule (2.16), za proraun koeficijenta trenja, dobilo bi se
3 , 0
12
12
12 12
q
F
E K + = ,
const
d
L
E = =
5
12
12
12 12
000446 , 0 ,
7 , 4
12
12
3 , 0
12 12
0304 , 0
d
L
F

= , (2.36)
pa je gubitak napora u posmatranoj deonici cevovoda definisan jednainom
7 , 1
12 12
2
12 12 12
Q F Q E h + = (2.36')

Za strujanja u kojima koeficijent trenja zavisi od Re broja i od relativne hrapavosti cevi,
za njegovo izraunavanje moe se koristiti jednostavna, ali i dovoljno tana, formula Alttula
(2.12). Polazei od ove formule, dobilo bi se
5
12
12
25 , 0
12
12
12
12 12
4 , 53
00909 , 0
d
L
Q
d
d K
|
|
.
|

\
|
+

=

(2.37)
odnosno,
2
12
5
12
12
25 , 0
12
12
12
12
4 , 53
00909 , 0 Q
d
L
Q
d
dij h
|
|
.
|

\
|
+

=

(2.37')
Napred date jednaine (2.35'), (2.36') i (2.37') najbolje svedoe oblicima funkcije
( )
12 12 12
Q h h = kojima se moe opisati gubitak napora u posmatranoj deonici vodovodne
mree u kojoj je ( )
12 12 12
Re = ili je ( )
12 12 12 12
, Re = . Polazei i od drugih formula za
pororaun koeficijenta trenje, datim u odeljku 2.1.1, mogli smo da napiemo jo nekoliko
ovakvih funkcija, ali bi zakljuak bio isti, glasi:
- polazei od razliitih formula za izraunavanje ( )
12 12 12
Re = i ( )
12 12 12 12
, Re = ,
dobijaju se razliite funkcije ( )
12 12 12
h h = , koje u optem sluaju nisu sline i
- polazei samo od formula oblika
12
12
m
e
R
a
= , a = const, m < 1,
za hidrauliki glatke cevi, dobija se funkcija gubitka napora u obliku
n
Q C h
12 12 12
= ,
C
12
= const, n = 2 - m.

U literaturi se, kao opta formula za izraunavanje gubitka napora u cevovodu, esto citira
jednaina
n
Q K h = , K = const, n 2,
gde koeficijent K zavisi od geometrijskih parametara cevovoda, a veliina eksponenta n zavisi od
reima strujanja (Re broja). Za izrazito turbulentna strujanja je n 2, a kod laminarnih
strujanja je n = 1 (to se moe dokazati, polazei od formule = 64 / Re, za Re 2320).
Napomenimo odmah da o laminarnim strujanjima u vodovodnim mreama nema smisla i
govoriti.
Prema napred datoj diskusiji, jasno je, da o optoj formuli
n
q K h = nema smisla
govoriti, izuzimajui izrazito turbulentna strujanja (automodelna strujanja po Re broju).
23
Usvaja se da se i kod strujanja koja nisu automodelna po Re broju, gubitak napora u
deonici vodovodne mree opisuje jednainom oblika (2.33), odnosno jednainom (2.32), gde K
12

nije konstanta, ve parametar koji zavisi od protoka Q
12
, kako je prikazano jednainama (2.35),
(2.36) i (2.37).
Razlog da se jednaina (2.32) koristi kao opta formula pretstavljanja gubitka napora u
deonici vodovodne mree je:
- uoptavanje metodologije prorauna vodovodnih mrea i
- promena gubitka napora zbog promene protoka u cevovodu mnogo vie izraava lan
2
12
Q nego li parametar K
12
.

Da je ova druga tvrdnja tana, moe se jednostavno pokazati korienjem jednaine (2.35),
koja je dobijena polazei od Blazijusove formule za proraun koeficijenta trenja u hidrauliki
glatkim cevima. Promenom pritiska Q
12
za 2 puta, lan
2
12
Q se menja 4 puta, a parametar K
12
se
menja 1,19 puta (suprotno od promene protoka), dok bi se gubitak napora promenio za 3,35 puta.
Ne ovako jednostavno, ali slino bi se moglo pokazati i korienjem jednaina (2.36) i (2.37).
U literativnim proraunima prstenastih vodovodnih mrea, u deonicama u kojima je
12

funkcija i Re
12
broja, parametri K
12
menjaju se u svakom iterativnom koraku reavanja zadatka,
ali se zbog njihove relativno male promene, postupak reavanja zadatka znaajno ne produuje.
24
2.2. GUBITAK NAPORA U DEONICI VODOVODNE MREE SA USPUTNOM
POTRONJOM VODE

vorovima vodovodne mree zovu se mesta ravanja magistralnih cevovoda vodovodne
mree i mesta prikljuka potroaa na krajevima magistralnih cevovoda. Deonicom magistralne
vodovodne mree zovu se cevovodi koji povezuju vorove magistralne vodovodne mree.
Oznaavajui sa Q protoke u deonicama magistralnih vodovodnih mrea, a sa q protoke
koji se odvode potroaima, na sl. 2.10 prikazana je magistralna deonica vodovodne mree
izmeu vornih taaka A i B, sa tri prikljuka potroaa (1, 2 i 3).


Prema oznakama na sl. 2.10, protok u ulaznoj deonici magistralne deonice mree je
Q
A
=Q
A1
, dok je protok u izlaznoj deonici posmatrane magistralne deonice Q
B
, pri emu je
q Q Q
B A
+ = ,
3 2 1
q q q q + + = (2.38)
gde je
3 2 1
q q q q + + = ukupan protok vode koji troe potroai prikljueni na magistralnu
deonicu vodovodne mree AB.
Gubici napora u deonicama magistralne vodovodne mree AB su, prema oznakama na
sl.2.11
2
1 1 1 A A A
Q K h = ,
2
12 12 12
Q K h = ,
2
23 23 23
Q K h = ,
2
3 3 3 B B B
Q K h = ,
odnosno
( ) 2
3 3
2
23 23
2
12 12
2
1 1
3
B B A A AB
Q K Q K Q K Q h + + + = , (2.39)
gde su:
( )
3 2 1 1
q q q Q q Q Q
B B A
+ + + = + = ,
( )
3 2 1 1 12
q q Q q Q Q
B A
+ + = = , (2.40)

3 2 12 23
q Q q Q Q
B
+ = = ,

B B
Q q Q Q = =
3 23 3
.
Gornji indeks (3) uz oznaku gubitka napora
( ) 3
AB
h oznaava da se govorio cevovodu sa 3
prikljuena potroaa.
S obzirom na jednaine (2.40), jednaina (2.39) dobija oblik
( )
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
2 2 2
3 2
AB A1 B 1 2 3 12 B 2 3 23 B 3 3B B
h K Q q q q K Q q q K Q q K Q = + + + + + + + + + (2.41)
U sluajevima kada koeficijenti trenja u cevovodu () zavise samo od relativne hrapavosti
cevi ( ( ) = ), tj. u sluajevima kada su strujanja automodela po Re broju, veliine K
A1
, K
12
,
25
K
23
i K
33
, u jednaini (2.41), su konstante i predstavljaju koeficijente karakteristika gubitka
napora u deonicma cevovoda,
K
A1
= const, K
12
= const, K
23
= const, K
33
= const, za ( ) = .
U reimima strujanja u kojima je ( ) Re, = ili ( ) Re = , veliine K
A1
, K
12
, K
23
i K
33
su
parametri karakteristika gubitka napora u deonicama cevovoda, koji zavise od protoka u
odgovarajuim deonicama cevovoda,
( )
1 1 1 A A A
Q K K = , ( )
12 12 12
Q K K = , ( )
23 23 23
Q K K = , ( )
B B B
Q K K
3 3 3
= , za ( ) Re, = ili ( ) Re = .
Razmotrimo primer veeg broja ravnomerno rasporeenih potroaa sa jednakom
potronjom vode, kako je na sl. 2.12 prikazano


n
q
q q q q
n
= = = = = ...
3 2 1

=
=
n
j
j
q q
1
,
1
...
23 12 1
+
= = = = =
n
L
L L L L
AB
nB A

Prema oznakama na sl. 2.12, gubitak napora udeonici cevovoda AB je:
( ) 2 2
23 23
2
12 12
2
1 1
...
nB nB A A
n
AB
Q K Q K Q K Q K h + + + + = .

Ako je Q ukupan protok koji se odvodi potroaima prikljuenim na deonicu cevovoda AB,
a Q
B
tranzitni protok, koji se odvodi potroaima iza ove deonice cevovoda, protok na ulazu u
deonicu AB je:
Q
A
= Q
B
+ q, (2.42)
Za n q q q q q
n
/ ...
3 2 1
= = = = = , protoci u deonicama cevovoda izmeu prikljuka
potroaa su:
n
q
n Q q Q Q Q
B B A A
+ = + = =
1
,
( )
n
q
n Q q Q Q
B A
1
1 1 12
+ = = , (2.42)
( )
n
q
n Q q Q Q
B
2
2 12 23
+ = = ,
B nB
Q Q = .
S obzirom na jednaine (2.42), gubitak napora u deonici cevovoda AB je:
( ) 2
2
23
2
12
2
1
...
2 1
nB nB B B B A
n
AB
Q K q
n
n
Q K q
n
n
Q K q
n
n
Q K h + + |
.
|

\
|
+ + |
.
|

\
|
+ + |
.
|

\
|
+ = (2.43)
U sluaju da je deonica cevovoda AB istog prenika i da je strujanje u njoj automodelno po
Re broju ( - coust), za L
A1
= L
12
= L
23
= ... = L
AB
= L
AB
/ (n+1) je K
A1
= K
12
= K
23
= ... =
K
AB
= K
AB
/ (n+1), pa jednaina (2.43) dobija oblik,
( )

=
|
.
|

\
|
+
+
=
n
j
B
AB n
AB
q
n
j
Q
n
K
h
0
2
1
(2.44)
26
Razmotrimo i primer cevovda AC, u krajnjoj grani vodovodne mree, sa n ravnomerno
rasporeenih potroaa sa jednakom potronjom vode, kako je na sl. 2.13 prikazano.

( )
n
L
L L L L
AC
n n A
= = = = =
1 23 12 1
...

Protoci vode u deonicama cevovoda izmeu prikljuaka potroaa su:
q
n
n
q Q
A
= =
1
, q
n
n
Q
1
12

= ,
( )
q
n
Q q
n
n
Q
n n
1
,.......,
2
1 23
=

=

,
pa je gubitak napora u cevovodu AC:
( )
( )
2
1
2
12
2
1
1
......
1
|
.
|

\
|
+ + |
.
|

\
|
+ |
.
|

\
|
=

q
n
K q
n
n
K q
n
n
K h
n n A
n
AC
. (2.45)
U sluaju da je deonica cevovoda AC istog prenika i da je strujanje u njoj automodelno po
Re broju ( - coust), za L
A1
= L
12
= L
23
= ... = L
(n-1)n
= L
AC
/n je K
A1
= K
12
= K
23
= ... = K
(n-1)n

= K
AC
/n, pa se jednaina (2.45) svodi na:
( )

=
=
n
j
AC n
AC
j q
n
K
h
0
2 2
3
. (2.45')
Ako bi se sav protok Q potroio na kraju deonice AC gubitak napora bi bio vei od gubitka
napora pri usputnoj potronji i iznosio bi
( ) 2 1
q K h
AC AC
= . (2.46)
Uz uslov pod kojim je izvedena jednaina (2.45') odnos ova dva gubitka napora je
( )
( )

=
=

=
n
j
n
AB
AB
j
n
h
h
1
2
3 1
, (2.47)
to je ilustrovano podacima (n) datim u tabeli I.

Tabela I
n 2 3 4 5 10 20 30
1,60 1,93 2,13 2,27 2,60 2,79 2,86
U sluaju kada koeficijenti trenja u cevovodu zavise i od Rejnoldsovog broja ( = (Re,
)), parametri karakteristika gubitka napora u deonicama cevovoda izmeu potroaa (K
A1
, K
12

...) koji figuriu jednainu (2.45), indirektno, preko veliine Re brojeva (Re
A1
, Re
12
...), zavise
od protoka u odgovarajuim deonicama cevovoda (K
A1
= K
A1
(Q
A1
), K
12
= K
12
(Q
12
),...) i nisu
jednaki za L
A1
= L
12
= ... = L
(n-1) n
= L
AB
/ n. Iz navedenog razloga jednaina (2.45) ne moe se
svesti na oblik (2.45').
Sa smanjenjem protoka smanjuju se Re brojevi, a rastu koeficijenti trenja i parametri
karakteristka gubitka napora u nizvodnim deonicama cevovoda (K
A1
< K
12
< ... K
(n-1)n
). S
obzirom na ovo, odnos gubitka napora pri tranzitnom protoku kroz cevovod, prema gubitku
napora pri usputnoj potronji vode, manji je od onog dobijenog po jednaini (2.47).


27
2.3. SVOENJE USPUTNE POTRONJE VODE NA FIKTIVNE POTROAE NA
POETKU I KRAJU CEVOVODA

Gubitak napora u cevovodu sa usputnom potronjom vode
( ) n
AB
h manji je od gubitka
napora u istom tom cevovodu, u sluaju da je sav protok na ulazu u cevovod ( q Q Q
B A
+ = )
tranzitno proao kroz cevovod. Postoji neki protok Q
AB
( q Q Q Q
B AB B
+ < < ) koji bi tranzitno
prolazei kroz cevovod stvarao gubitak napora (
2
AB AB AB
Q K h =
) jednak gubitku napora u
cevovodu sa usputnom potronjom vode (
( ) n
AB AB
h h = ),
( )
AB
n
AB
AB
K
h
Q

= , (2.48)
gde je K
AB
koeficijent (parametar) karakteristike gubitka napora u cevovodu AB, a
( ) n
AB
h
gubitak napora u cevovodu sa n prikljuenih potroaa.
Odreujui, prema jednaini (2.48), ekvivalentni tranzitni protok Q
AB
, cevovodu sa n
prikljuenih potroaa, prema gubitku napora, ekvivalentan je cevovodu sa potroaima na
poetku i na kraju cevovoda,
AB B A
Q q Q q + =
,
B AB B
Q Q q = . (2.49)



Za deonicu cevovoda AB, prikazanu na sl. 2.14. a, sa dva prikljuena potroaa, gubitak
napora je
( )
( ) ( )
2
2
2
2 12
2
1
2
B B B B A AB
Q K q Q K q Q K h + + + + = (2.50)
gde je q = q
1
+ q
2.

Zamenjujui (2.50) i (2.48) dobija se
( ) ( )
2 2
2
2
12
2
1
B
AB
B
B
AB
B
AB
A
AB
Q
K
K
q Q
K
K
q Q
K
K
Q + + + + = (2.51)
gde je K
AB
= K
A1
+ K
12
+ K
2B
.

Po odreivanju ekvivalentnog tranzitnog protoka kroz cevovod AB, korienjem jednaina
(2.49) izraunavaju se protoci q
A
i q
B
, ime se usputna potronja vode (q
1
i q
2
) svodi na dva
fiktivna potroaa na poetku i kraju cevovoda AB, kako je na sl. 2.14.b prikazano.
Zadrimo se malo na pitanju odreivanja ekvivalentnog protoka Q
AB
.
Ako su koeficijeti trenja
A1
,
12
i
2B
konstante (ako je strujanje u svim deonicama
cevovoda automodelno po Rejnoldsovom broju), konstantne su i veliine K
A1
, K
12
i K
2B

(koeficijenti karakteristika gubitka napora u odgovarajuim deonicama cevovoda), koje figuriu
u jednaini (2.51). Protok Q
AB
, u ovom sluaju, se jednostavno, izraunava korienjem
jednaine (2.51), u kojoj figuriu konstante.
28
Ako, pak, koeficijenti trenja
A1
,
12
i
2B
zavise i od Rejnoldsovih brojeva (Re
A1
, Re
12
,
Re
2B
), veliine K
A1
, K
12
, K
2B
i K
AB
, koje figuriu u jednaini (2.51) indirektno zavise i od
odgovarajuih protoka i to:
( ) q Q f K
B A A
+ =
1 1
, ( )
2 12 12
q Q f K
B
+ = , ( )
AB B B
Q f K
2 2
= i ( )
AB AB AB
Q f K = .

Kako su protoci fiksirani (Q
B
= const, q = const, q
2
= const) veliine K
A1
, K
12
i K
2B
svode
se na konstante, ali kao parametar koji zavisi od traenog protoka q
AB
ostaje veliina K
AB
, pa se
jednaina (2.51) mora reavati iterativnim postupkom.
Preporuuje se da se u poetnom priblianju uzme Q
AB
= 0,7(Q
B
+q) i prema ovom protoku
odredi parametar K
AB
u poetnom priblianju, a zatim, prema jednaini (2.51) izrauna protok
Q
AB
u prvom priblianju. Sa protokom Q
AB
iz prvog priblianja ulazi se u drugi iterativni korak
odreivanja ovog protoka i tako dalje, dok razlika dobijenog protoka i protoka iz prethodnog
priblienja ne postane zanemarljivo mala. Kako se parametar gubitka napora ( )
AB AB AB
Q f K =
relativno malo menja, proraun se, praktino zavrava u dva, najvie tri, interaktivna koraka.
U sluaju da su, kako je na sl. 2.12 prikazano, potroai ravnomerno rasporeeni du
vodovoda, da im je potronja ista i da je koeficijent trenja u cevovodu konstantan, gubitak napora
moe se izraunati korienjem jednaine (2.44). Zamenjujui (2.44) i (2.48) dobija se

=
|
.
|

\
|
+
+
=
n
j
B AB
q
n
j
Q
n
Q
0
2
1
1
, (2.52)
gde su:
q protok kojeg troe potroai prikljueni na cevovod AB,
Q
B
protok koji se tranzitno provodi kroz cevovod AB, ka potroaima iza ove deonice
cevovoda,
n broj prikljuenih potroaa.

Za Q
B
= 0 jednaina (2.52) svodi se na oblik

=
+
=
n
k
AB
k
n n
q
Q
1
2
1
1
. (2.52.a)
Prema jednaini (2.52.a) izraunati ekvivalentni protoci Q
AB
i prema jednaini (2.49)
izraunati protoci q
A
i q
B
, fiktivnih potroaa na poetku i kraju cevovoda (na koje se svode
realni potroai), za razliiti broj prikljuenih potroaa (n), dati su u tabeli II. U tabeli je dat i
odnos protoka
( ) q Q Q
B AB
/ = ( ) q Q Q
B AB
+ =

Tabela II (Q
B
= 0, Q
A
= q)

n 1 2 3 4 5 ... 10
AB
Q
0,707q 0,645q 0,624q 0,612q 0,606q ... 0,592q
A
q
0,293q 0,355q 0,376q 0,388q 0,394q ... 0,408q
B
q
0,707q 0,645q 0,624q 0,612q 0,606q ... 0,592q
0,707 0,645 0,624 0,612 0,606 ... 0,592
Za Q
B
= 0,5q jednaina (2.50) svodi se na oblik

=
|
.
|

\
|
+
+
=
n
j
AB
j
n n
q Q
0
2
2
1
) 1 ( 4
1
. (2.52.b)
29
Prema jednainama (2.52.b) i (2.49) izraunati protoci Q
AB
, q
A
i q
B
i odnosti protoka
( ) q Q Q
B AB
/ = , dati su u tabeli III,
Tabela III (Q
B
= 0,5q, Q
A
= 1,5q)

n 1 2 3 4 5 ... 10
AB
Q
1,118q 1,080q 1,067q 1,061q 1,057q ... 1,049q
A
q
0,382q 0,420q 0,433q 0,439q 0,443q ... 0,451q
B
q
0,618q 0,580q 0,567q 0,561q 0,557q ... 0,549q
0,618 0,580 0,567 0,561 0,557 ... 0,549
Za Q
B
= q jednaina (2.57) svodi se na oblik

=
|
.
|

\
|
+
+
=
n
j
AB
j
n n
q Q
0
2
1
1
1
1
, (2.57.c)
a prema njoj i jednainama (2.49) izraunati protoci Q
AB
, q
A
i q
B
, kao i odnosi protoka
( ) q Q Q
B AB
/ = , dati su u tabeli IV.
Tabela IV (Q
B
= q, Q
A
= 2q)
n 1 2 3 4 5 ... 10
AB
Q
0,581q 0,555q 0,546q 0,541q 0,538q ... 0,533q
A
q
0,419q 0,445q 0,454q 0,459q 0,462q ... 0,467q
B
q
0,581q 0,555q 0,546q 0,541q 0,538q ... 0,533q
0,581 0,555 0,546 0,541 0,538 ... 0,533
Za Q
B
= 2q jednaina (2.52) svodi se na oblik

=
|
.
|

\
|
+
+
=
n
j
AB
j
n n
q Q
0
2
2
1
1
1
4
, (2.52.d)
a prema njoj i jednaina (2.49) izraunati protoci Q
AB
, q
A
i q
B
, kao i odnosi ( ) q Q Q
B AB
/ = ,
dati su u tabeli V.
Tabela V (Q
B
= 2q, Q
A
= 3q)
n 1 2 3 4 5 ... 10
AB
Q
2,550q 2,553q 2,527q 2,525q 2,523q ... 2,520q
A
q
0,450q 0,467q 0,473q 0,475q 0,477q ... 0,480q
B
q
0,550q 0,533q 0,527q 0,525q 0,523q ... 0,520q
0,550 0,533 0,527 0,525 0,523 ...
0,520
Prema podacima iz tabela II, III, IV i V moe se zakljuiti:
- protok q
A
uvek je manji od protoka, q
B
(q
A
/ q
B
< 1)
- odnos protoka ( ) q Q Q
B AB
/ = u cevovodima sa tranzitnim protokom (Q
B
0) menja
se u relativno uskim granicama =(0,600,50), gde manji broj odgovara velikim
tranzitnim protocima

za Q
B
= 10q dobilo bi se = 0,506, za n = 5 i = 0,505 za n = 10
30

Za Q
B
= 0 je 0,60 za n > 5 i sa poveanjem broja potroaa (n) tei graninoj
vrednosti = 0,58.
S obzirom na granice promene, ekvivalentan tranzitan protok kroz posmatranu mu deonicu
vodovodne mree je
q Q Q
B AB
+ = (2.53)
a protoci fiktivno redukovanih potroaa na poetku i kraju deonice su:
( )q Q q Q q
AB B A
= + = 1 i q Q Q q
B AB B
= = (2.53')

Ako se krajnja grana vodovodne mree AC, prikazana na sl. 2.13, svodi na cevovod sa dva
potroaa na poetku i na kraju cevovoda, dobilo bi se
( )
AC
n
AC
AC
K
h
Q

= i q
A
= q Q
AC
, q
C
= Q
AC
.
Uz uslove za koje je izvedena jednaina (2.45'), za
( ) n
AB
h , dobija se

=
n
k
AC
k
n n
q
Q
1
2
1
(2.54)
Za n = 1 cevovod AC je sa samo jednim potroaem na kraju cevovoda (q
C
= q, Q
AB
= q
1
,
q
A
= 0), pa jednainu (2.54) ima smisla koristiti za n > 1 (n = 2, 3, ...).
Ekvivalentni tranzitni protoci Q
AB
dobijeni po formuli (2.54) vei su u odnosu na
ekvivalentne tranzitne protoke Q
AC
dobijene po formuli (2.52.a) za ( ) n n / 1 + . Razlog ovome je
to cevovod AC ima n deonica, a cevovod AB ima jednu deonicu vie.
U, teorijski gledano, graninom sluaju, za n = , po obe formule se dobijaju
58 , 0 3 / 1 = = =
AD AC
.
Na sl. 2.15.a prikazana je jedna trograna vodovodna mrea sa 30 potroaa (q
1
, q
2
, ... , q
30
).
Magistralnu granu ini cevovod A B C, a bone grane su cevovodi C D, C E i B F.
vorove mree ine mesto prikljuka vodovodne mree na dovodni (naporni, magistralni)
cevovod, mesta grananja cevovoda i mesta prikljuaka krajnjih potroaa. Ova mesta su na sl.
2.15.a oznaena takama A, B, C, D, E, F, to znai da posmatrana mrea ima 6 vorova.
Deonicama vodovodne mree zovu se cevovodi koji povezuju vorove mree i ima ih 5 (AB, BC,
CD, CE i AF). Broj deonica granate vodovodne mree uvek je manji za jedan od broja vorova
mree.
Prema napred izloenom principu ekvivalentnog protoka u deonici cevovoda, definisanog
jednainama (2.48) i (2.49), uz mogunost promene indeksa (AB) u njima, realni potroai, u
svim deonicama posmatrane vodovodne mree, mogu se zameniti fiktivnim potroaima na
poetku i kraju deonica vodovodne mree, kako je na sl. 2.15.b prikazano.
Ulazni protok u deonicu AB je

=
=
30
1 j
j A
q Q
, a tranzitni protok kroz nju je

=
=
30
5 j
j B
q q .
Prema jednainama (2.48) i (2.49) izraunati ekvivalenti protok i protoci fiktivnih potroaa na
poeku i kraju ove deonice vodovodne mree su
AB
Q
,
A
q
i
B
q . Ulazni protok u deonicu BC je

=
=
23
5 j
j B
q Q
, a tranzitni protok kroz nju je

=
=
23
9 j
j C
q Q
, a prema jednainama (2.48) i (2.49), sa
indeksima BC, umesto AB, ekvivalentan tranizan protok je Q
BC
, a protoci fiktivnih potroaa na
poetku i kraju ove deonice mree su
B
q i
C
q . Ulazni protok u deonicu mree BF je

=
=
30
24 j
j B
q Q
, a tranzitni protok kroz nju je Q
F
= q
29
+ q
30
. Prema jednainama (2.48) i (2.49), sa
indeksom BF, umesto AB, izraunati efektivan tranzitni protok je Q
BF
a izraunati protoci
31
fiktivnih potroaa na poetku i kraju ove deonice mree su
B
q i
F
q . Po istom principu
izraunavaju se i efektivni protoci u ostale dve deonice mree i fiktivni protoci potroaa na
njihovom poetku i kraju. Tako se za deonicu mree CD, za

=
=
16
9 j
j C
q Q
i Q
D
= q
16
dobija Q
CD
,
C
q i
D
q , a za deonicu mree CE, za

=
=
23
17 j
j C
q Q
i Q
E
= q
23
, dobija se Q
CE
,
c
q i
E
q .
Prema oznakama na sl. 2.15.b je:

B B B B
q q q q + + = ,
C C C C
q q q q + + = ,

16
q q q
D D
+ = ,
23
q q q
E E
+ = ,
30 29
q q q q
F F
+ + =
pa je prema ovome, na sl.2.15.c data vodovodna mrea sa fiktivno redukovanim potroaima u
vorovima mree. Sa 30 potroaa (sl.2.15.a) mrea se redukuje na samo 6 potroaa (sl.2.15.d).

32
2.4. SPECIFINI PROTOK POTRONJE VODE U DEONICI VODOVODNE MREE


vorove vodovodne mree ine mesta prikljuaka vodovodne mree na naporne (dovodne)
cevovode, mesta ravanja cevovoda i krajevi cevovoda, a deonicama mree zovu se cevovodi
koji povezuju vorove mree.
Govorei o spoljanjoj (ulinoj) vodovodnoj mrei, u sastavu mree se ne raunaju naporni
cevovodi (kojima se mrea napaja vodom) i unutranje (kune, fabrike i druge distributivne)
vodovodne mree. U sastav spoljanje (uline) vodovodne mree ulaze samo mesta prikljuaka
unutranjih vodovodnih mrea.
Na svaku deonicu spoljanje (uline), vodovodne mree prikljuen je vei broj kunih
vodovodnih mrea, a svaka od njih ima svoj, specifian, grafik potronje vode. Prema
normativima potronje vode i grafika oekivane opte potronje vode u toku dana, projektant
moe priblino da odredi ukupan protok vode koju troe svi kuni vodovodi, ali nije u
mogunosti da ovaj protok konkretno preraspodeli na sve prikljuke kunih vodovodnih mrea.
Iz ovog razloga uvodi se uproena proraunska ema odvoenja vode iz deonica vodovodne
mree, po kojoj se voda, uslovno, odvodi ravnomerno po duini deonice mree.
Protok koji troe potroai, sveden po jedinici duine cevovoda zove se specifian protok,
L
q
q
SP

= , (2.55)
gde q ukupan protok koji troe kui potroai [ m/s ], a L ukupna duina deonica
vodovodne mree [ m ].
Jednaina (2.55) moe se promeniti i na delove gradske vodovodne mree, na primer na
gradske reone. U gradskim reonima sa veom gustinom naseljenosti vei je i specifini protok
koji se odvodi kunim vodovodnim mreama.
Sa dnevnom promenom potronje vode menja se i specifini protok, a za dimenzionisanje
cevovoda vodovodne mree merodavan je specifini protok u danu i satu najvee potronje.
Protoci vode koji troe veliki potroai (fabrike, klanice, hoteli, bolnice i drugi) poznati su
u svakom trenutku dana, a tano su definisana i mesta njihovih prikljuaka na spoljanju
vodovodnu mreu, pa nema smisla ove protoke svoditi na specifine protoke.
Ako je q ukupan protok vode koji troe potroai prikljueni na deonicu vodovodne mree
duine L, specifian protok u ovoj deonici mree je

L
q
q
SP
= (2.55')
Za deonicu vodovodne mree AB (oznaenu prema vorovima na poetku (A) i kraju (B)
deonice), protok vode na ulazu u posmatranu deonicu (Q
A
) jednak je zbiru protoka datog
potroaima prikljuenim na ovu deonicu (q) i protoka koji tranzitno proe kroz deonicu (Q
B
).
q Q Q
B A
+ = (2.56)
Prema gubitku napora u posmatranoj deonici vodovodne mree, ekvivalentan protok koji bi
tranzitno proao kroz ovu deonicu je
q Q Q
B AB
+ = (2.57)
a realni potroai prikljueni na ovu deonicu mogu se fiktivno redukovati na potroae u
vorovima A i B sa protocima:
( ) q Q Q q
AB A A
= = 1 , q Q Q q
B AB B
= = (2.57')
gde, kako je, u odeljku 2.3 pokazano, koeficijent zavisi od veliine tranzitnog protoka Q
B
i
broja prikljuenih potroaa (sa istim ukupnim protokom q).
Prema podacima iz tabela II - V zakljuuje se da je = (0,60 0,50), gde manji broj
odgovara velikim tranzitnim protocima.
Po modelu ravnomernog odvoenja vode po duini deonice vodovodne mree dobilo bi se
da koeficijent zavisi samo od veliine tranzitnog protoka Q
B
, a dobijene brojane vrednosti
33
odgovarale bi graninim vrednostima datim u tabelama II V (za = n ). Ilustrujmo ovo na
primeru jedne krajnje deonice vodovodne mree (kroz koje nema tranzitnog protoka, Q
B
= 0),
kako je na sl. 2.16 prikazano


Za primer prikazan na sl. 2.16, specifini protok potroaa je q
sp
= q / L, a protok kroz
cevovod u proseku na duini x je:
( )
|
.
|

\
|
= = = =
L
x
q x
L
q
q x q q x Q Q
sp
1 . (2.58)
Pretpostavljajui da je Darsijev koeficijent trenja u posmatranom cevovodu konstantan ( -
coust), izmeu koeficijenta karakteristke gubitka napora u cevovodu (K
AB
) i koeficijenta
karakteristike gubitka napora u njegovom elementarno kratkom delu (K
dx
) postoji veza,
dx
L
K
K
AB
dx
= ,
pa se gubitak napora u elementarno kratkoj deonici cevovoda (dx) moe izraunati korienjem
formule
( ) dx Q
L
K
Q K h d
AB
dx
= =
2 2
, Q = Q(x).
S obzirom na (2.58), napred data jednaina dobija oblik
( ) dx
L
x
q
L
K
h d
AB
2
2
1 |
.
|

\
|
=
a njen integral u granicama od x = 0 do x = L definie gubitak napora u deonici AB vodovodne
mree bez tranzitnog protoka

2
3
q
K
h
AB
B A
=

. (2.59)
U sluaju da kroz posmatranu krajnju deonicu vodovodne mree struji samo protok koji
troi potroa na kraju ove deonice (Q
AB
= q
B
), gubitak napora bi bio

2
AB AB AB
Q K h = (2.60)
Izjednaavanjem desnih strana jednaina (2.59) i (2.60) dobija se da je ekvivalentni protok
u krajnjim deonicama vodovodne mree, sa ravnomernom potronjom vode po duini deonice
q
q
Q
AB
= = 577 , 0
3

i da je koeficijent u njima
577 , 0
3
1
= = =
q
qAB

Na slian nain moglo bi se pokazati da su, pri ravnomernoj potrnji vode po duini
deonice vodovodne mree, koeficijeti ( = (Q
AB
Q
B
)q) sledei = 0,541, za Q
B
= 0,5
q; = 0,528, za Q
B
= q; = 0,517, za Q
B
= 2Q i = 0,505, za Q
B
= 10 q
34
Prema podacima iz tabela II V (jer potronja vode nije nikad ravnomerna po druini
deonice vodovodne mree) predlae se usvajanje koeficijenata (koji figurie u jednainama
(2.57) i (2.57')) prema podacima iz tabele VI.
U literaturi se, radi uproenja, esto predlae usvajanje koeficijenta = 0,50 za sve
veliine tranzitnog protoka, a prema ovome i fiktivna redukcija potroaa du deonice mree na
dva potroaa (na poetku i kraju deonice), koji troe po polovinu protoka q. Prema napred datim
podacima ovo dovodi do greke koja nije zanemarljivo mala, pogotovu u krajnjim deonicama
vodovodne mree.
Tabela VI
Q
B
/ q = 0 = 0,60
0 < Q
B
/ q < 0,5 = 0,60 0,55
0,5 < Q
B
/ q < 1 = 0,55 0,53
1 < Q
B
/ q < 5 = 0,53 0,51
5 < Q
B
/ q < 10 = 0, 51 0,505
Q
B
/ q > 10 = 0,50
Pri proraunu vodovodnih mrea uvodi se jo jedna pretpostavka, koja omoguava
znaajno uproenje proraunske eme odvoenja vode potroaima. Potroai ukljuuju vodene
protoke preko razliitih ventila, a za razliite stepene otvora ovih ventila protok vode na
potroakim mestima zavisi od pritiska u unutranjoj (kunoj) vodovodnoj mrei, a samim tim i
od pritiska u spoljanjoj (ulinoj) vodovodnoj mrei. Pritisak u spoljanjoj vodovodnoj mrei
neprekidno se menja, zavisno od broja ukljuenih potroaa, mesta njihovih prikljuaka na
mreu i veliine protoka koji ovi troe. U gradskim vodovodnim mreama ukljuivanje kunih
potroaa je bez ikakvih zakonitosti, pa se u proraun ne moe uvesti promena pritiska u mrei.
Iz ovog razloga pretpostavlja se da svi fiktivno svedeni, odvodi vode iz vorova mree ne zavise
od promene pritiska u mrei.
35
2.5. PRINCIPI ODREIVANJA PRENIKA CEVOVODA


Prema jednaini protoka za strujanje sa punim prenikom cevovoda, kakva su strujanja sa
natpritiskom vode,
4
2
d
c Q = ,
unutranj prenik cevovoda (d), za protok kroz cevovod (Q), zavisi od brzine strujanja u
cevovodu (c),
c R
Q
d

=
4
(2.61)
Prema napred datoj jednaini sleduje da, za zadati protik, prenik cevovoda zavisi od
usvojene brzine strujanja vode u cevovodu. Sa poveanjem brzine strujanja, pri zadatom protoku,
prenik cevovoda se smanjuje i obrnuto, sa smanjivanjem brzine strujanja prenik cevovoda se
poveava.
Napomenimo da se brzina strujanja moe birati proizvoljno, ali je izbor prenika cevovoda
ogranien prenicima cevi iz asortimana proizvoaa cevi (standardnim prenicima cevi), pa se
povratno i brzina strujanja moe, samo, diskretno menjati.
Prema Darsijevoj formuli za izraunavanje gubitka napora u pravolinijskim deonicama
cevovoda,
2
5 2
2
8
2
Q
d g
L
g
c
d
L
h

= = , (2.62)
moe se zakljuiti da je gubitak napora priblino obrnuto proporcionalan petom stepenu prenika
cevi. Kae se priblino, jer i Darsijev koeficijent trenja zavisi od prenika cevi (neto je manji
ucevima veeg prenika i obrnuto).
Lako je izraunati da se poveanjem prenika cevi za 25% ( d d d d = + = 25 , 1 25 , 0 )
gubitak napora u cevovodu smani za oko tri puta ( 3 / h h ), ili, da se smanjenjem prenika
cevi za 25% ( d d d d = + = 75 , 0 25 , 0 ) gubitak napora u cevovodu povea za oko etiri puta
( 4 / h h ).
U gravitacionim vodovodnim sistemima prenik cevovoda se bira tako da sam cevovod
(preko gubitka napora koji stvara) pojede viak napora, u odnosu na napor potreban da svi
potroai dobijaju traene koliine vode, pod odgovarajuim natpritiskom. Ilustrujmo ovo na
vodovodnim sistemu prikazanom na sl.2.17.


U gravitacionom vodovodnom sistemu prikazanom na sl.2.17, zbog velike visinske razlike
izmeu hidroakuulacije A i potroaa, postoji rezervoar R, iji je zadatak, da, u trenucima male
potronje vode, sprei preveliki pritisak u cevovodu i vodovodnoj mrei. Po ovoj nameni
rezervoar se esto zove i prekidna komora pritiska. Rezervoar je dovoljno visoko iznad potroaa
36
vode, da obezbeuje potreban napor u vodovodnoj mrei potroaa (ima funkciju napornog
rezervoara za vodovodnu mreu).
Cevovodi se proraunavaju prema protoku u asu najvee potronje vode, kada su gubici
napora u cevovodima najvei, a napor (natpritisak) vode u vodovodnoj mrei najmanji.
Razlika nivoa vode u akumulaciji i rezervoaru (prekidnoj komori pritiska) je Z
A
Z
R
, kako
je na sl.2.17 prikazano, pa se prenik cevovoda od akumulacije do rezervoara odreuje po uslovu
da gubitak napora u cevovodu bude jednak ovoj visinskoj razlici
R A
R A
Z Z h =

, (2.63)
kada je prenik cevovoda najmanji, a samim tim su i trokovi njegove izgradnje najmanji.
Kako se u gravitacionom cevovodu, bez spoljanjeg zahvata, ne moe uspostaviti strujanje
sa potpritiskom, drugi uslov je da pijezometarska linija cevovoda bude iznad trase cevovoda, a u
krajnjem sluaju da dodiruje trasu cevovoda.
Pijezometarskom visinom zove se visinski ekvivalent natpritiska vode u posmatranom
preseku cevovoda, a pijezometarska linija cevovoda je linija koja povezuje pijezometarske visine
u presecima cevovoda.
Napor vode u posmatranom preseku cevovoda je visinski ekvivalent totalnog natpritiska
vode i vei je pijezometarske visine za veliinu visinskog ekvivalenta dinamikog pritiska. Kako
su brzine strujanja u cevovodima relativno male, praktino se moe zanemariti odstupanje
pijezometarske linije od naporne linije cevovoda.
Po uslovu da pijezometarska linija ne see trasu cevovoda, cevovod od A do R, kako je na
sl.2.17 prikazano, podeljen je u tri deonice (od A do 1; od 1 do 2 i od 2 do R), a prenici cevi u
ovim deonicama odreuju se iz uslova:
1
1
Z Z h
A
A
=

,
2 1
2 1
Z Z h =

i
R
R
Z Z h =

2
2
. (2.64)
Kako je


+ + =
R A R A
h h h h
2 2 1 1
i
Z
A
Z
R
= (Z
A
Z
1
) + (Z
1
Z
2
) + (Z
2
Z
R
),
Jednaine (2.64) ispunjuju i uslov definisan jednainom (2.63)
Mnoenjem desne strane jednaine (2.62) koeficijentom ( = 1,05 1,10), kojim se
obuhvataju i lokalni gubici napora (zbog vijuganja trase cevovoda i ugraene armature), gubici
napora u deonicama cevovoda konstantnog prenika mogu se proraunati korienjem formule:
2
5 2
8
Q
d gx
L
h

=

(2.65)
S obzirom na jednainu (2.65) i uslove (2.64) mogu se izraunati prenici u razmatranim
deonicama cevovoda. Kako je izbor prenika cevi ogranien standardnim prenicia cevi (iz
asortimana proizvoaa cevi), uslov (2.64) se, obino, mogu zadovoljiti sa cevima dva razliita
prenika u svakoj deonici (s tim da se prema usvojenim prenicima, prema jednainama (2.65),
odreuju duine deonica sa istim prenikom cevi).
Visinska razlika cevovoda koji povezuje rezervoar (R) i mesto napajanja uline vodovodne
mree ( nm ) je Z
R
Z
M
, kako je na sl.2.17 prikazano. Da bi svi potroai dobili traene protoke,
pod odgovarajuim natpritiskom, treba obezbediti napor od H
nm
na mestima napajanja uline
vodovodne mree (v.sl.2.17). Napor vode koji treba izgubiti u cevovodu izmeu rezervoara (R) i
mesta napajanja uline vodovodne mree ( nm ) je
m n m R
m n R
H Z Z h


=

, (2.66)
kako se sa slike 2.17 moe zakljuiti.
Potreban napor vode na mestu napajanja uline vodovodne mree (H
nm
) dobija se
proraunom uline vodovodne mree.
37
Prenik cevovoda od rezervoara do mesta napajanja uline vodovodne mree, kao i
proraun uline mree vri se prema protoku vode usatu najvee potronje vode. U periodima
manje potronje vode gubitak napora u cevovodu od rezervoara do mesta napajanja uline
vodovodne mree je manji, pa potroai dobijaju vodu pod veim naporom (pritiskom), u odnosu
na proraunski.
Napred izloen proraun preika cevovoda od akumulacije do prekidne komore pritiska
(rezervoara) dat je prema uslovu najmanje cene izgradnje ovog cevovoda (izborom najmanjih
moguih prenika cevi) i u praksi se obino ovako radi, i ako sa gledita racionalnog korienja
energije, ovo nije uvek ispravno. Naime, trenjem izgubljen pad (Z
A
Z
R
) moe se posmatrati i
kao bruto turbinski pad, koji se moe iskoristiti za pogon male (mikro) hidroelektrane izgraene
na poziciji prekidne komore pritiska (rezervoara), kako je na sl.2.18 prikazano.


U cilju iskorienja vodovodnog pada za proizvodnju elektrine struje u maloj (mikro)
hidroelektrani, prenik cevovoda od hidroakumulacije do hidroelektrane (koja je ispred
rezervoara) odreuje se po uslovu da brzina strujanja vode u njemu bude (1 2 m/s), s tim da
manje brzine odgovaraju veim prenicima. Prema oznakama na sl.2.17, raspoloiv neto
turbinski pad je:
( )

=
HA A
B A T
h Z Z H , (2.67)
gde je

HA A
h gubitak napora u cevovodu.
Snaga turbine, koja se moe ugraditi je
T T T
gQH N = , (2.67)
gde je
T
stepen korisnosti turbine.
S obzirom na stepen korisnosti generatora (
G
) snaga elektrine struje koja se moe dobiti
u ovoj hidroelektrani je
G T T G T
gH N N = = , (2.68)
S obzirom na elektrinu snagu moe se izraunati u kom vremenskom periodu (za koliko
godina) e dobijena elektriana energija da kompenzira poveane trokove izgradnje cevovoda i
trokove izgradnje same hidroelektrane.
Pri donoenju odluke o izgradnji male (mikro) hidroelektrane treba uzeti u obzir i blizinu
postojee elektrine mree i mogunosti da se voda iz prekidne komore preliva u vodotok kojeg
hidroakumulacija mora snabdevati biolokim minimumom vode. Treba imati u vidu i da su
trokovi odravanja i amortizaciona izdvajanja vea u vodovodnim sistemima sa malom (mikro)
elektranom.
Vodovodni sistem sa potisnom pumpnom stanicom mogu biti:
a) sa prethodnim napornim rezervoarom, b) sa prednjim kontrarezervoarom i
b) sa zadnjim kontrarezervoarom, kako je ematski prikazano na sl.2.18.
38


Odreivanje prenika magistralnih cevovoda kojima potisna pumpna stanica transportuje
vodu, znatno je sloenija u odnosu na magistralne cevovode gravitacionih vodova. Naime, sa
smanjenjem prenika cevovoda, kada se smanjuju trokovi njegove izgradnje, raste gubitak
napora u cevovodu, a sa njime raste utroak elektrine energije za pogon pumpe ili pumpi.
Naravno, vai i obratno, sa poveanjem prenika cevovoda smanjuje se utroak elektrine
energije, a poveavaju se trokovi izgradnje cevovoda.
Ako se sa
i
C oznai godinje svedena cena izgradnje cevovoda, cena njegovog odravanja
i amortizacionog izdvajanja, a sa Ce se oznai godinja cena utoene elektrine energije za
pogon pumpe (ili pumpi) u pumpnoj stanici, sumarni trokovi, uslovno svedeno na godinu dana,
jednaki su zbiru trokova
i
C i Ce ,
e i
C C C + =

. (2.69)

Ako bi se za proraunski protok pumpe ( const Q
p
= ) uspostavila funkcionalna veza

C (d), gde je d prenik cevovoda, najekonominiji prenik (

e
d d =
) je onaj za koji funkcija

C (d) ima minimalnu vrednost. Zbog standardizovanih prenika cevi usvaja se cev iji je
prenik najblii veliini d
e
.
Funkcionalne veze
i
C (d)

i Ce (d), a samim tim i

C (d), za const Q
p
= , relativno je
jednostavno postaviti za cevovod kojim pumpa napaja naporni rezervoar u vodovodnom sistemu
sa prethodnim napornim rezervoarom (v.sl.2.19.a). Kod ovakvih vodovodnih sistema voda se iz
napornog rezervoara odvodi potroaima gravitaciono i prenik ovog cevovoda se odreuje
prema ranije datim principima za gravitacione cevovode.
U vodovodnim sistemima sa prethodnim napornim rezervoarom, protok pumpe, ili pumpi
(u pumpnoj stanici) Q
P
ne zavisi od promenljive potronje vode (Q = var.) i konstanta je
( const Q
p
= ) pri odreivanju prenika cevovoda kojim pumpa transportuje vodu do napornog
rezervoara.
Napor pumpe je
h H H
o p
+ = ,
gde je
o
H visina dizanja vode iz crpnog u naporni rezervoar (v.sl.2.19.a), h - gubitak
napora u cevovodu kojim se voda transportuje u naporni rezervoar.

Zakon promene gubitka napora u cevovodu u funkciji prenika cevovoda opisuje se
jednainom (2.65), za Q = Q
p
, pa se moe pisati da je
2
5 2
8
p o p
Q
d g
L
H H

+ = , (2.70)
39
pri emu Darsijev koeficijent trenja u cevovodu ( ), u optem sluaju, zavisi od relativne
hrapavosti zida cevi ( d / = ) i Rejnoldsovog broja, pa je
( )
p
Q d, , = , (2.70')
Snaga pumpe u kW je
| |
|
|
.
|

\
|
+

=
5
3
2
8
1000 1000 d
Q
g
L
H Q
g
H gQ
kW N
p
p p
p p
p p
p

, (2.71)
a oznaavajui sa T broj sata rada pumpe u godini (maxT = 365 24 = 8760 sata), godinje se za
rad pumpe utroi elektina energija
( )
| |
| |
em
p god
e
kW N
T kWh E

= , (2.72)
gde je
em
stepen korisnosti pogonskog elektromotora pumpe.
Oznaavajui sa Ce cenu kwh elektirine energije [din/kWh], godinja cena utroene
elektrine energije za pogon pumpe je,
( ) god
e e e
E C C = (2.73)

S obzirom na jednaine (2.73), (2.72) i (2.71), grafik funkcije Ce (d), za Q
P
= const,
ima opadajui karakter, kako je, u principu, prikazano na sl.2.20.a.

Sa poveavanjem prenika cevovoda rasu trokovi njegove izgradnje, odravanja i
amortizacionih izdvajanja, pa grafik funkcije
i
C (d)

ima rastui karakter, kako je, u principu,
prikazano na sl.2.20.a. Zbog suprotnosmernog karaktera promena funkcija Ce (d) i
i
C (d),
sumarno funkcija

C (d) ima minimum za

e
d d =
, kako je na sl.2.20.a prikazano, gde je, kako je
ve reeno d
e
najekonominiji prenik cevovoda.
Za Q
P
= const, brzina strujanja vode u cevovodu ( ) ( )
2
/ 4 d Q c
p
= opada sa poveanjem
prenika cevi i obrnuto, pa bi funkcija
i
C (c)

bila opadajua, a funkcija Ce (c) rastua po
promenljivoj c. Grafik sumerne funkcije trokova

C (c) imao bi, kako je na slici 2.20.b

prikazano, minimum za
e
c c =
, gde je c
e
najekonominija brzina strujanja vode u cevovodu.
Brzina strujanja
e
c c =
je brzina strujanja vode u cevovodu prenika
e
d d =
.
Uz izvesna uproenja, izvedimo formulu za izraunavanje najekonominijeg prenika
cevovoda.
Prvo uproenje je pretpostavka da je strujanje u cevovodu automodelno po Rejnoldsovom
broju, kada Darsijev koeficijent trenja u pravim deonicama cevovoda zavisi samo od relativne
hrapavosti zida cevi ( ( ) = ), a drugo uproenje je da se za prenik cevovoda (d) u
okolini prenika d
e
koeficijent trenja zanemarljivo malo menja ( = const).

40
Uz uvedena uproenja, a saglasnosno jednainama (2.73), (2.72) i (2.71), dobija se da je u
okolini prenika d
e
,
5
3
d
Q
B Q A C
p
p e
+ = , (2.74)
gde su A i B koeficijenti:
o
p em
e
H
gT C
A =

1000
i L
T C
B
p em
e

2
1000
8

koji u glavnoj meri zavise od visine dizanja vode (H
o
) i duine cevovoda (L).
Sa poveanjem prenika cevi poveava se: debljina zida cevi, pa se, u okolini prenika
e
d d =
, masa cevi po jedinici duine moe priblino interpolirati jednainom
m
d a M =
1
, | | m kg M /
1
, (2.75)
gde je koeficijent koji zavisi od vrste cevi, a eksponent m, koji zavisi, takoe, od vrste cev, i
kree se u granicama 1 < m < 2.
Masa cevi ugraena u cevovod duine L, saglasno prethodnoj interpolaciji, menja se, u
funkciji prenika, po zakonu
m
L
d a L M = , | | kg M
L
.
Cena ugraenog cevovoda (sa ugradnjom) proporcionalna je njihovoj masi, a kako cena
graevinskih radova zanemarljivo malo zavisi od prenika cevovoda, cena izgradnje cevovoda,
uslovno svedena na godinu dana (prema godinama planirane amortizacije), moe se opisati
jednainom
m
i
d J I C + = ,
gde koeficijent I predstavlja cenu graevinskih (zemljanih) radova (I = I (L, H
o
, vrsta zemljita)),
a koeficijent J zavisi od duine cevovoda i cene cevi po jedinici teine.
Oznaavajui sa
a o
R
/
odnos godinje cene trokova odravanja (tekuih remonta) i
amortizacionog izdvajanja, prema
i
C ,
i
a o
C
Camortiz Codr
R

+
=
.
/
,
godinje svedena cena izgradnje cevovoda, njegovog odravanja i amortacionih izdvajanja moe
se opisati jednainom:
( )
m
a o i
d J I R C + =
/
. (2.76)

S obzirom na jednaine (2.76) i (2.74), sumirani trokovi, svedeni na godinu dana, opisuju
se jednainom:
( )
5
3
/
d
Q
B Q A d J I R C
p
p
m
a o
+ + + =

(2.77)
Prvi izvod funkcije

C po promenljivoj d, za const Q
p
= , je
6
3
1
/
5
d
BQ
d J mR
d
C
p m
a o

, za const Q
p
= , (2.78)
a kako je drugi izvod ove funkcije vei od nule,
( ) 0
30
1
7
3
2
/
2
>

+ =

d
BQ
d J R m m
d
C
p m
a o
, za const Q
p
= ,
funkcija

C (d) ima minimalnu vrednost za d u kojem je 0 =

d
C
.
41
Prema uslovu 0 / =

d C , korienjem jednaine (2.78) dobija se sledea formula za
izraunavanje najekonominijeg prenika cevi,
3
Qp P d
e
= , za const Q
p
= , (2.79)
gde su konstanta P i eksponent , prema napred datom izvoenju, definisani jednainama:
J mR
B
P
a o /
5
= ,
m +
=
5
1
. (2.79')
Koeficijenti B i J, koji figuriu u izrazu za P, linearno zavise od duine cevovoda, pa
koeficijent P ne zavisi od duine cevovoda, ali se prema izloenom, uz objanjenje koeficijenata
B, m, R
o/a
i J, moe zakljuiti da koeficijent P zavisi od cene kW
h
elektine energije, cene 1 m
ugraene cevi i relativne hrapavosti zida cevi (preko ( ) = u B).
Eksponent , zavisi od debljine zida cevi i reima strujanja u cevovodu (izveden je za
turbulentna strujanja automodelana po Re broju strujanja kod kojih su gubici napora
proporcionalni kvadratu protoka).
Kako je brzina strujanja u cevovodu
2
4
d
Q
c
p

= ,
zamenjujui u napred datoj jednaini d sa d
e
, po formuli (2.79), dobija se formula za proraun
najekonominije brzine strujanja u cevovodu, pri zadatom protoku,
1 6 2
1 1 4

p
e
Q P
c , za const Q
p
= , (2.80)
Formula (2.79) moe da se svede i na oblik,
3 / 1
3 / 1
1
e p
d
P
Q = , (2.81)
koji omoguava da se za standardne prenike cevi ( d d
e
= ) izraunaju protoci za koje su ove
cevi najekonominije (u cevovodima kojima pumpa transportuje vodu).
Formula (2.79) i prema njoj izvedene formule (2.80) i (2.81), vae samo za turbulentna
strujanja kod kojih su gubici napora proporcionalni kvadratu protoka (strujanja automodelna po
Re broju).
Prema razliitim, konkretno reenim, primerima odreivanja ekonominog prenika
cevovoda, u ruskoj literaturi [4] se daje sledea, uoptena, formula za odreivanje ovog prenika:
y
p
x
e
Q E d = , (2.82)
gde je E faktor ekonominosti, koji zavisi od niza ekonomskih pokazatelja, kao to su: cena
elektrine energije, cena cevi i njihovog povezivanja i dr. U obinim uslovima je E = 0,5 1. O
eksponentima x i y kae se samo da je
x
y 3 = , u sluajevima strujanja kod kojih je gubitak
napora u cevovodu proporcionalan kvadratu protoka (kao to je: u formuli (2.79)). Dodue,
prema podacima datim u tabeli VII, moe se zakljuiti, da je za cevovod od livenog gvoa
44 , 0 = y , 147 , 0 3 / = = y x .
Ako bi jednaina (2.81) svela na oblik (2.82) dobilo bi se da je E = P, x = i y = 3.
Korienjem jednaine (2.82) mogu se, za standardne prenike cevi ( d d
e
= ) izraunati
protoci za koje su ovi prenici najekonominiji. Prema ovako izraunatim protocima moe da se
formira tabela oblasti ekonominih protoka, u kojoj se za razliite prenike cevi daju granice
protoka za koje su ove cevi ekonomine. U tabeli VII, preuzetoj iz ruske literature [4], date su
oblasti ekonominih protoka za cevi od livenog gvoa. Tabela je dobijena korienjem
jednaine (2.82), za E = 0,5, 0,75 i 1.


42
Tabela VII Oblasti ekonominih protoka u cevovdima od livenog gvoa
| | s l Q /
Uslovni
unutranji
prenik d [mm]
E = 0,5 E = 0,75 E = 1
100 6,4 10,6 5,7 9,4 5,2 8,4
125 10,6 16,8 9,4 15 8,4 13,3
150 16,8 28,3 15 25,3 13,3 22,4
200 28,3 51,2 25,3 45,8 22,4 40,6
250 51,2 82,2 45,8 73,5 40,6 65,3
300 82,2 121 73,5 108 65,3 96
350 121 167 108 149 96 132
400 167 220 149 197 132 175
450 220 286 197 254 175 227
500 286 394 254 352 227 313
600 394 581 352 518 313 461
700 581 808 518 722 461 642
800 808 1080 722 966 642 857
900 1080 1396 966 1250 857 1110
1000 1396 1930 1250 1725 1110 1532
Tabela VII formirana je tako to su prve (donje) granine vrednosti protoka, za usvojene
prenike cevovoda, proraunate korienjem formule (2.82), a druge (gornje) granine vrednosti
su protoci koji kao prve granine vrednosti odgovaraju sledeim veim prenicima.
Korienjem tabele oblasti ekonominih protoka (i znajui kako je ona formirana)
jednostavno se moe odrediti prenik cevovoda za zadati (poznati) protok.
Za odreivanje ekonominog prenika cevovoda od elinih cevi, Eseman je dao tabelu
preporuenih brzina u funkciji prenika cevi, (Tabela VIII). Za razliku od tabela citiranih u
strunoj literaturi, u tabeli VIII dodata je i rubrika odgovarajuih protoka.

Tabela VIII Prenik brzine strujanja po Esemanu (za eline cevi)
d [mm] 60 100 150 200 250 300 400 500 600 800 1000 1200
c [m/s] 0,70 0,75 0,80 0,90 1,00 1,10 1,25 1,40 1,60 1,80 2,00 2,20
Q [l/s] 2 6 14 28 50 78 155 275 450 900 1550 2100
U vodovodnim sistemima sa prednjim kontrarezervoarom (sl.2.19.b), reim rada potisne
pumpe ne zavisi od karakteristika gubitka napora u mrei napajanja potroaa, ali zavisi od
protoka koji troa potroai (Q). Zbog stalne promene potronje vode (Q) stalno se menja i reim
rada pumpe. Sa poveanjem potronje vode poveavaju se protok i snaga pumpe (
P
Q , N
p
) i,
naravno, obratno (sa smanjenjem potronje vode smanjuje se protok i snaga pumpe). Najveu
snagu pumpa troi u asu najvee potronje vode, kada pumpa i rezervoar, zajedno, u paralelnom
radu, snabdevaju potroae vodom.
U periodima kada je protok koji troe potroai (Q) manji od protoka koji daje pumpa
(
P
Q ), viak protoka pumpe ( Q Q
P
) potiskuje se u naporni rezervoar (prednji kontrarezervoar),
43
da bi u periodima kada je protok koji troe potroai vei od protoka koji daje pumpa ( Q Q
P
> ),
razlika ovih protoka ( Q Q
P
), gravitaciono, u paralelnom radu sa pumpom, dopunila voda iz
napornog rezervoara (kada se naporni rezervoar prazni). U perodima kada se naporni rezervoar
prazni ( Q Q
P
> ) snaga koju troi pumpa vea je od snage koju pumpa troi u periodima kada se
rezervoar puni vodom ( Q Q
P
> ).
Protok u deonici cevovoda od pumpne stanice P do rave r (v.sl.2.19.b) razliit je od
protoka u deonici cevovoda od rave r do napornog rezervoara R, s tim da u ovoj drugoj deonici
strujanje moe biti ka rezervoaru (kada se rezervoar puni), ili ka ravi (kada se rezervoar prazni).
U cevovodu od rave r do vora napajanja vodovodne mree protok vode jednak je protoku
kojeg troe potroai prikljueni na vodovodnu meru (Q).
Zbog razliitih protoka, razliiti su prenici cevovoda od pumpne stanice do rave
(
1
d d
r p
=

), cevovoda od rave do rezervoara (

2
d d
R r
=

) i cevovoda od rave do vodovodne

mree (
3
d d
Mp r
=

).
Funkcija sumarnih trokova, uslovno svedena na godinu dana, u ovom sluaju, zavisi od
prenika tri cevovda,
( )
3 2 1
, , d d d C C

=
(2.83)
i, teorijski gledano, iz uslova
0 /
1
=

d C , 0 /
2
=

d C , 0 /
3
=

d C
moglo bi se odrediti
ekonomine veliine prenika d
1
, d
2
i d
3
.

Kako paralelno povezane pumpe, u pumpnoj stanici, iz asa u as menjaju reim rada,
teko je uspostaviti funkcionalnu vezu (2.83), pa se praktino i ne mogu odrediti najekonominiji
prenici d
1
, d
2
i d
3
.
Iz navedenog razloga, prenik cevovoda od pumpne stanice do rave (
1
d d
r p
=

) odreuje
se prema protoku pumpi u asu najvee potronje vode (koji je manji od protoka kojeg troe
potroai prikljueni na vodovodnu mreu). Prenik cevovoda od rave do vora napajanja
vodovodne mree (
3
d d
Mp r
=

) odreuje se prema protoku kojeg troe potroai u asu najvee

potronje vode. Prenik cevovoda koji povezuje ravu i rezervoar (
2
d d
R r
=

) odreuje se po
uslovu da u asu najvee potronje vode (kada pumpna stanica i rezervoar zajedniki snabdevaju
potroae vodom) svi vorovi minimalno traenog (za ispravno funkcionisanje potroaa).
Napomenimo da su napori vode u vorovima mree najmanji u asu najvee potronje vode.
U vodovodnim sistemima sa zadnjim kontrarezervoarom (sl.2.19.c) reimi rada potisnih
pumpi u pumpnoj stanici, zavise, ne samo, od protoka kojeg troe potroai (Q), ve i od
karakteristika gubitaka napora u deonicama vodovodne mree. Kako karakteristike gubitaka
napora u deonicama vodovodne mree zavise od prenika deonica mree, od protoka kojeg troe
ukljueni potroai i od teritorijalnog rasporoda ukljuenih potroaa, praktino je nemogue
uspostaviti funkcionalnu zavisnost
( ) , ,
2 1
d d C C

=
, gde je d
1
prenik cevovoda od pumpne
stanice do vodovodne mree, a d
2
prenik cevovoda od vodovodne mree do rezervoara. Iz
navedenog razloga d
1
i d
2
odreuju se po istim, napred navedenim, principima po kojima se
odreuju prenici d
1
i d
2
u vodovodnim sistemima sa prednjim kontrarezervoarom.
Prenici cevi u deonicama vodovodne mree odreuju se prema protocima (u njima) u asu
najvee potronje vode.


44
2.6. KARAKTERISTIKE VODOVODNIH MREA I OPTA POSTAVKA ZADATKA
NJIHOVOG PRORAUNA

Broj taaka odvoda vode iz mree je veliki, pa se radi uproenja, take odvoda vode
fiktivno reduktuju u takama vorova vodovodne mree, kako je u odeljku 2.3 objanjeno.
vorovima mree nazivaju se mesta ravanja cevovoda i mesta prikljuenja krajnjih (zadnjih)
potroaa, a deonicama mree nazivaju se cevovodi koji povezuju vorove mree.
U granatim vodovodnim mreama sa jednim izvorom napajanja, kao to je mrea
prikazana na sl.2.21.a, smerovi strujanja u svim deonicama mree jednoznno su definisani
jedino moguim smerom strujanja. Napojni cevovod ne rauna se kao deonica mree. Prekid
protoka u jednoj deonici mree izaziva prekid protoka u svim deonicama iza ove. Tako bi, na
primer, prekid protoka u deonici mree 1-2 (v.sl.2.21.a) izazvao prekid protoka i u deonicama 2-
3 i 2-4, pa bi svi potroai prikljueni na ove deonice ostali bez vode.


U prstenastim vodovodnim mreama, kao to je mrea prikazana na sl.2.21.b, bilo koja dva
vora mree mogu biti povezana preko nekoliko razliitih lanaca deonica (ne manje od dva). Dva
bilo koja lanca deonica koji povezuju dva vora obrazuju prsten. Prema broju elementarnih
prstenova, mrea prikazana na sl.2.21.b je sedmoprstena. Prekid protoka u jednoj od deonica
dovodi do preraspodele protoka u mrei, ali ne izaziva prekid protoka u drugim deonicama
mree, pa izuzimajui protoae iz iskljuene deonice, svi potroai dobijaju vodu.
Na sl.2.21.b oznaeni su proraunski smerovi strujanja u deonicama prstenaste vodovodne
mree. Ako bi se, zbog remonta, iskljuila deonica 1-2, strujanje u deonici 2-5 bi promenilo
smer. Meovita vodovodna mrea (v.sl.2.21.c) ima svojstva kako prstenaste, tako i granate
mree.
Oznaavajui sa m broj vorova, n broj deonica i p broj elementarnih prstena, za bilo
koju povrinsku mreu (bilo kog tipa), moe se izmeu parametaram, n, m i p postaviti veza:
1 + = m p n , (2.84)
45
Napojne grane se ne raunaju kao deonice mree.
Jadnaina (2.84) je posledica Ojlerove (Euler-ove) teoreme o poliedrima (viestranim
geometrijskim figurama).
Kod granatih mrea je 0 = p , pa je broj deonica uvek za jedan manji od broja vorova
( 1 = m n ).
Cilj (zadatak) prorauna vodovodnih mrea je da se odrede odgovarajui prenici cevovoda
svih deonica mree, koji e obezbediti da svi potroai dobiju traene protoke vode, pod
natpritiskom koji e obezbediti razvoenje vode u objekte koja ulina (spoljanja) mrea
snabdeva vodom.
Poznati podaci, pri proraunu spoljanje (uline) vodovodne mree, su:
Konfiguracija vodovodne mree, sa duinama svih deonica (
ij
L ) i kotama terena svih
vorova mree (Z
i
),
Ukupna potronja vode ( q ) i njena raspodela u vodovodnoj mrei i
Minimalni traeni natpritisak (napor) u vodovodnoj mrei.
Napomenima da se kod granatih vodovodnih mrea mogu definisati razliiti mionimalni
pritisci krajnjih potroaa. Prema oznakama na sl.2.21.a krajnji potroai su prikljueni u
vorovima 3, 4, 7, 8, 10, 11, 13 i 14. Razlog da se nekom od krajnjih potroaa obezbeuje vei
natpritisak (napor) vode moe biti prikljuak velikog potroaa (fabrika, hotela i sl.).
Kod prstenastih vodovodnih mrea najmanji natpritisak (napor) je u jednom od
najudaljenijeg vora u odnosu na voj napajanja mree. Za mreu prikazanu na sl.2.21.b to je ili
vor 7 ili vor 14.
Proraun vodovodne mree vri se prema protoku vode koju potroai troe u asu najvee
potronje vode (kada je pritisak u mrei najmanji).
Za krupne potroae (fabrika, hotel i sl.) daju se konkretne veliine protoka koji troe, a
protok vode koji se troi u stambenim zgradama svodi se na specifine protoke potronje vode u
deolovima (reonima) vodovodne mree, zavisno od gustine naseljenosti gradskog reona.
Pretpostavljajui jednoliku gustinu naseljenosti cele teritorije grada, moe se uzeti da je
specifini protok potronje vode jednak u svim deonicama vodovodne mree i iznosi,
l
q
q
n
sp

=
gde je (q
n
) sumarni protok koji se troi u stanbenim zgradama, a (l) ukupna duina svih
deonica vodovodne mree.
Potronja vode se, kako je u odeljcima 2.3 i 2.4 objanjeno, fiktivno svodi na potronju u
vorovima mree.
Za ispravno funkcionisanje vodozahvatnih ureaja i maina u prizemnim kuama dovoljno
je da natpritisak na mestu prikljuka na ulinu vodovodnu mreu bude 1bar. Za svaki sprat
zgrade ovaj natpritisak treba poveati za oko 0,4 bara. Za etvorospratne zgrade treba obezbediti
natpritisak vode od oko 2,5 bara, to se obino usvaja kao minimalno dozvoljeni natpritisak u
gradskoj (ulinoj) vodovodnoj mrei.
Prema odreenim prenicima svih deonica vodovodne mree, proraunatim gubicima
napora u njima i usvojenom minimalno dozvoljenom natpritisku u mrei, kao rezultat prorauna
mree dobija se i potreban natpritisak napajanja vodovodne mree, odnosno potreban napor vode
u voru napajanja. Prema ovom naporu i protoku kojeg troe potroai odreuje se poloaj
prethodnog napornog rezervoara, ili se bira pumpa ako je vodovodni sistem sa
kontrarezervoarom.
Za odreivanje protoka u deonicama vodovodne mree koriste se jednaine kontinuiteta u
vorovima mree, koje se izraavaju jednainama:

=
i k i
q Q , i = 1, 2, ... , m, (2.85)
46
gde je q
i
protok vode koja se iz vora (i) odvodi potroaima, a
k i
Q je algebarski zbir
protoka u deonicama mree koje se ravaju u posmatranom voru, s tim da protoci koji ulaze u
vor, uslovno imaju pozitivnu vrednost, a protoci koji izlaze iz vora imaju negativnu vrednost.
Protok napajanja vodovodne mree je,

=
=
m
i
i
q Q
1
,
pa s obzirom na ovu jednainu, jedna od jednaina (2.85) prelazi u identitet i na raspolaganju
praktino imamo 1 m jednaina oblika (2.85).
Broj deonica granate vodovodne mree je 1 = m n , koliko je i jednaina (2.85), koje
mogu da se iskoriste.
Kod prstenastih i meovitih vodovodnih mrea broj deonica je ) 1 ( + = m p n , pa
jednainama (2.85), od kojih je nezavisno njih 1 m , treba dodati jo p drugih jednaina za
odreivanje protoka u deonicama mree, gde je p broj elementarnih prstenova mree.
Iz jednog u drugi vor elementarnog prstena voda dolazi koristei dva puta, kao je na
sl.2.24 prikazano za jedan elementarni prsten vodovodne mree sa sl.2.21.b. Za strujni tok od
vora 2 do vora 4, koji ide preko vora 3, gubitak napora je
2
4 3 4 3
2
3 2 3 2 4 3 3 2
+ = + Q K Q K h h ,
dok je gubitak napora za strujni tok koji iz vora 2 ide u vor 4 preko vora 5,
2
4 5 4 5
2
5 2 5 2 4 5 5 2
+ = + Q K Q K h h .
Gubici napora u oba strujna toka moraju biti jednaki, to se
matematiki moe opisati jednainom ravnotee gubitaka napora u
posmatranom prstenu vodovodne mree.
2
4 5 4 5
2
5 2 5 2
2
4 3 4 3
2
3 2 3 2
+ = + Q K Q K Q K Q K ,
odnosno jednainom
0
2
4 5 4 5
2
5 2 5 2
2
4 3 4 3
2
3 2 3 2
= +

Q K Q K Q K Q K .
Usvajajui smer obilaenja prstena, u smeru kretanja kazaljke
na satu, kako je na sl.2.22 prikazano, napred data jednaina ravnotee gubitka napora u
elementarnom prstenu voddovodne mree moe da se pie u optem obliku.
( ) 0
2
=

p
k j k j
Q K , (2.86)
gde leva strana jednaine pretstavlja algebarskizbir gubitka napor u deonicma prstena, s tim da se
negativni predznak daje gubicima napora u deonicama u kojima je smer strujanja suprotan
usvojenom smeru obilaenja prstena.
Broj nezavisnih jednajina tipa (2.86) jednak je broju elementarnih prstenova u mrei (p).
Veliine
k j
K

koje figuriu u jednainama (2.86) su koeficijenti karakteristika gubitka
napora u deonicama vodovodne mree u sluajevima kada Darsijevi koeficijenti trenja ne zavise
od Rejnoldsovog broja (kada je gubitak napora proporcionalan kvadratu protoka). U sluajevima
kada Darsijev koeficijenti trenja zavise i od Rejnoldsovog broja, veliine
k j
K

su parametri
kaakteristika gubitka napora, jer indirektno zavise i od protoka u razmatranim cevovodima.
Koeficijenti ili parametri
k j
K

zavise od duine (
k j
L

) i prenika (
k j
d

) deonica vodovodne
mree.
Kod granatih vodovodnih mrea korienjem 1 = m n jednaina kontinuiteta u vorovima
mrea (2.85) mogu se odrediti protoci vode u svim deonicama mree, da bi se zatim, prema ovim
protocima i preporuenim brzinama strujanja, odredili i prenici svih deonica mree u prvom
priblienju. Gubici napora u svim strujnim tokovima od vora napajanja mree do krajnjih
47
vorova u mrei moraju biti jednaki (uravnoteeni), to se postie korekcijom prenika u
pojedinim deonicama mree. O proraunu granatih vodovodnih mrea detaljnije se govori u
odeljku 2.7.
Za odreivanje protoka u deonicama prstenastih i meoviti vodovodnih mrea,
jednainama (2.85), kojih je 1 m (m broj vorova mree), pridruuju se i jednaine (2.86),
kojih je p (p broj elementarnih prstenova u mrei). U sistemu jednaina (2.86), pored
nepoznatih
k j
Q

, preko koeficijenata, ili parametara
k j
K

, figuriu i nepoznati prenici
k j
d

.
Kako je broj jednaina (kojih je koliko i deonica u mrei) nedovoljan za istovremeno
odreivanje
k j
Q

i
k j
d

(jer je broj nepoznatih duplo vei od broja jednaina), zadatak se reava
iterativnim postupkom. U poetnom priblienju pretpostavljaju se protoci u p proizvoljno
izabranih deonica (p broj elementarnih prstenova u mrei), da bi se, zatim, korienjem
jednaina (2.85) odredili protoci i u preostalih 1 m deonica mree. Prema ovako dobijenim
protocima u poetnom priblienju odreuju se prenici deonica mree u prvom priblienju. U
daljem iterativnom postupku, koji je detaljnije obraen u odeljku 2.8, vri se unutranje
usklaivanje mree (usklaivanje prenika i protoka po uslovu da sistemi jednaina (2.85) i
(2.86) budu zadovoljeni).
Kao rezultat napred navedenih prorauna vodovodnih mrea dobijaju se prenici deonica
mree, protoci u njima, a prema usvojenom minimalnom naporu vode u mrei proraunava se i
potreban napor napajanja mree.
Napred dato izlaganje odnosi se na vodovodne mree sa jednim napojnim mestom (jednim
izvorom napajanja), kako je na sl.2.21 prikazano. Praktino se ovo odnosi na vodovodne sisteme
sa prethodnim napornim rezervoarom, a teorijski vai i za vodovodni sistem sa potisnom
pumpnom stanicom, koji bi funkcionisao bez kontrarezervoara.
U vodovodnim mreama sa vie napojnih mesta (vie izvora napajanja) potrebno je znati i
protoke svih izvora napajanja. Kako je ukupni protok napajanja vodovodne mree poznat (Q) i
kako je on jednak zbiru protoka napajanja svih izvora napajanja, za odreivanje pojedinanih
protoka izvora napajanja potrebno je postaviti dopunske jednaine, kojih je za jedan manje od
broja izvora napajanja.
Razmotrimo dva primera granatih vodovodnih mrea sa dva izvora napajanja, jedne koji
napajaju dva naporna rezervoara (sl.2.23.a) i druge sa kontrarezervoarom (sl.2.23.b), koju, u asu
najvee potronje, vodom snabdeva i potisna pumpa (P) i rezervoar (R). U periodima kada je
protok potronje vode manji od protoka koji daje pumpa, konrarezervoar se puni vodom
(sl.2.23.c), a zbog nepoznatog protoka koji ide u rezervoar, ovaj se, za razliku od ostalih
potroaa vode, tretira kao nefiksiran odvod vode. Kao i u sluaju dva izvora napajanja i u
sluaju jednog izvora napajanja i jednog nefiksiranog odvoda vode, potrebno je postaviti jo
jednu jednainu za odreivanje ovog nefiksiranog protoka.

a)

=
= = +
27
1 i
i II I
q Q Q Q
48

b)

=
= = +
24
1 i
i R P
q Q Q Q , (Q
P
< Q )

c) |
.
|

\
|
= >

=
24
1 i
i
q Q QP ,

=
=
24
1 i
i P R
q Q Q

U sluaju da granata vodovodna mrea dobija gravitaciono vodu iz dva rezervoara, I i II,
kako je na sl.2.23.a prikazano, ukupan protok vode koju troe potroai,

=
=
m
i
i
q Q
1
, (m = 27, prema sl.2.23.a),
jednak je zbiru protoka koji se dobijaju iz rezervoara I i II:

II I
Q Q Q + = (2.87)

Oznaavajui sa A i B vorove napajanja mree (prema sl.2.23.a je A = 1, B = 5),
oigledno je da na magistrali A - B postoji vor koji se napaja od oba rezervoara vor u kojem
se susreu protoci iz oba rezervoara. Pretpostavimo da je to vor M.
Napor vode u voru napajanja A je
( )
A I A I A
h Z Z H

= , (2.88)

gde su: Z
I
kota nivoa vode u rezervoaru I, Z
A
kota vora A i
A I
h

gubitak napora u
napojnom cevovodu I-A.
Gubitak napora u napojnom cevovodu I-A moe se matematiki opisati formulom
2
I A I A I
Q K h =

,

gde je Q
I
zapreminski protok u cevovodu I-A, a K
I-A
je koeficijent karakteristike gubitka napora
u cevovodu I-A (za const
A I
=

), odnosno parametar karakteristike gubitka napora u cevovodu

I-A, ako Darsijev koeficijent trenja (
A I
) zavisi i od Re broja.
S obzirom na napred datu formulu, jednaina (2.88) moe da se pie u obliku
49
2
) (
I A I A I A
Q K Z Z H =

, (2.88')
prema kojem napor vode u taki napajanja A zavisi od protoka vode u napojnom cevovodu
( ) (
I A A
Q H H = ).
Napor vode u voru napajanja B je
B II B II B
h Z Z H

= ) ( , (2.89)

gde su: Z
II
kota nivoa vode u rezervoaru II, Z
B
kota vora B i
B II
h

gubitak napora u
napojnom cevovodu II-B.
Kako je
2
II B II B II
Q K h =

, napred data jednaina moe da se pie i u obliku
2
) (
II B II B II B
Q K Z Z H =

(2.89')
prema kojem je ) (
II B B
Q H H = .
Prema energijskoj jednaini za strujni tok od rezervoara I do vora M (u kojem se susreu
protoci iz rezervoara I iz rezervoara II) je
( )
M A
A I I M M
h h Z H Z

= + ,
dok je prema energijskoj jednaini za strujni tok od rezervoara II do vora M,
( )
M B
B II II M M
h h Z H Z

= + .
Izjednaavanjem desnih strana napred datih jednaina za
M M
H Z +
sleduje da je
( ) ( )
M B
B II II
M A
A I I
h h Z h h Z

= ,

to s obzirom na (2.88) i (2.89), odnosno (2.88') i (2.89'), moe da se pie u obliku

( ) ( ) ( ) ( ) 0 = +

II B
M B M A
I A
Q H h h Q H , (2.90)
gde su:
( ) ( )
2
I A I I I A A I A
Q K Z Q H Z Q H = + =

i ( ) ( )
2
II B II II II B B II B
Q K Z Q H Z Q H = + =

. (2.90')

Jednaine (2.87) i (2.90)
omoguavaju da se prema poznatom
protoku potronje Q, odrede protoci
napajanja Q
I
i Q
II
, ( Q Q Q
II I
= + ).
Jednaina (2.90) predstavlja
jednainu ravnotee prirataja i gubitka
napora u fiktivnom prstenu OABO, gde je
u fiktivnom voru O, prema (2.87),
II I
Q Q Q + = , a u fiktivnim deonicama
OA i OB, u kojima nema gubitka napora,
ugraene su fiktivne pumpe sa napornim
karakteristikama ( )
I A
Q H =

i
( )
II B
Q H =

, kako je na slici 2.24

prikazano.
Prema napred reenom, problem
odreivanja protoka napajanja Q
I
i Q
II
, u granatoj mrei sa dva paralelna izvora napajanja, svodi
se na problem odreivanja protoka u fiktivnom prstenu (fiktivnoj zatvorenoj konturi).
U asu najvee potronje vode, granatu vodovodnu mreu sa kontrarezervoarom
zajedniki, u paralelnom radu, snabdevaju i potisna pumpa i kontrarezervoar kako je na sl.2.23.b
50
prikazano. Protok kojeg troe potroai Q (koji je poznat) jednak je zbiru protoka koji se dobija
od potisne pumpe (Q
P
) i protoka koji se dobija iz rezervoara (Q
R
),
R P
Q Q Q + = . (2.91)
Napor vode u voru A, u kojem se mrea napaja od pumpe, je
( )
A P P A P A
h Z Z H H

= , (2.92)
gde su H
P
napor potisne pumpe, Z
A
, Z
P
visinske kote poloaja vora A i potisne pumpe P
(
P A
Z Z > ),
A P
h

- gubitak napora u napojnom cevovodu P-A.
Kako je ) (
P P P
Q H H = (prema karakteristici napora pumpe) i
2
P A P A P
Q K h =

,
jednaina (2.92) moe da se pie i u obliku
( ) ( )
2
p A P P A P P A
Q K Z Z Q H H =

, (2.92')
prema kojem je ) (
P A A
Q H H = .
Napor vode u voru B, u kojem se mrea napaja iz rezervoara R (kontrarezervoara) je
( )
B R B R B
h Z Z H

= , (2.93)
gde su Z
R
, Z
B
visinske kote nivoa vode u rezervoaru i poloaja vora B (
B R
Z Z > ) i
B R
h


gubitak napora u napojnom cevovodu R-B.
Kako je
2
P B R B R
Q K h =

, jednaina (2.93) moe da se pie i u obliku
( )
2
p B R B R B
Q K Z Z H =

, (2.93')
prema kojem je ) (
R B B
Q H H = .
Pretpostavljajui da se vor M napaja i od pumpe i od rezervoara (v.sl.2.23.b), energijske
jednaine za strujne tokove od pumpe do vora M i od rezervoara do vora M glase:
( )
M A
A P P P M M
h h H Z H Z

+ = +
i ( )
M B
B R R M M
h h Z H Z

= +
Izjednaavanjem desnih strana napred datih jednaina dobija se
( ) ( )
M B
B R R
M A
A P P P
h h Z h h H Z

= + ,
to se obzirom na (2.92) i (2.93), odnosno (2.92') i (2.93'), moe da se pie i u obliku
( ) ( ) ( ) ( ) 0 = +

R B
M B M A
P A
Q H h h Q H , (2.94)
gde su:
( ) ( ) ( )
2
p A p P P P P A A P A
Q K Z Q H Q H Z Q H + = + =

i ( ) ( )
2
R B R R R B B R B
Q K Z Q H Z Q H = + =

. (2.94')

Jednaine (2.91) i (2.94) omoguavaju da se, prema poznatom protoku potronje Q, odrede
protoci napajanja Q
P
i Q
R
.
Jednaina (2.94), kao i jednaina (2.90), predstavlja jednainu ravnotee prirataja i
gubitaka napora u fiktivnom prstenu OABO prikazanom na sl.2.24, s tim da Q
I
treba zameniti sa
Q
P
, a Q
II
sa Q
R
, kako je na sl.2.25.a prikazano.
I u sluaju kada potisna pumpa daje vei protok od protoka kojeg troe potroai u granatoj
mrei sa kontrarezervoarom, potrebne su dopunske jednaine za odreivanje protoka pumpe (Q
P
)
i protoka koji odlazi u rezervoar (Q
R
), kako je na sl.2.23.c prikazano. Za Q
P
> Q, gde je protok Q
kojeg troe potroai poznat (
i
q Q = ), moe se pisati
R P
Q Q Q + = , ili Q Q Q
R P
= (2.95)
Napor vode u voru A, u kojem potisna pumpa napaja mreu vodom, definisan je
jednainama (2.92) i (2.92'). a napor vode u voru B, iz kojeg se viak protoka pumpe
( Q Q Q
P R
= ) potiskuje u kontrarezervoar je:
( )
R B B R B
h Z Z H

+ = (2.96)
51
gde je
R B
h

gubitak napora u cevovodu BR, kojim se voda odvodi u kontrarezervoar.
Kako je
2
R R B R B
Q K h =

, jednaina (2.96) moe da se pie i u obliku
( )
2
p R B B R B
Q K Z Z H + =

, (2.96')
prema kojem je ) (
R B B
Q H H = .
Energijska jednaina za strujni tok od pumpe do kontrarezervoara glasi
( ) 0 = +

R B R
B A
A P P P
Z h h h H Z ,
a s obzirom na (2.92) i (2.96), odnosno (2.92') i (2.96'), ova jednaina moe da se pie i u obliku
( ) ( ) ( ) 0 =

R B
B A
P A
Q H h Q H (2.97)
gde su: ( ) ( ) ( )
2
p A p P P P P A A P A
Q K Z Q H Q H Z Q H + = + =

i ( ) ( )
2
R B R R R B B R B
Q K Z Q H Z Q H + = + =

. (2.97')
Jednaina (2.97), s obzirom na jednainu (2.95), predstavlja jednainu ravnotee prirataja
i gubitaka napora u fiktivnom prstenu OABO, gde je u fiktvnom voru O, prema (2.95)
R P
Q Q Q + = , a u fiktivnoj deonici OA ugraena je pumpa naporne karakteristike ( )
P A
Q H

, dok
fiktivna deonica AO stvara gubitak napora ( )
P B O A
Q H h

= , kako je na slici 2.25.b prikazano.

Sline jednaine, za odreivanje protoka napajanja iz vie izvora, ili za odreivanje protoka
napajanja i protoka odvoenja vode u rezervoare (nefiksirane potroae), mogu se postaviti i za
prstenaste i meovite vodovodne mree.

Razmotrimo ovo na primeru prstenaste vodovodne mree u sistemu vodosnabdevanja sa
dve potisne pumpne stanice (PI i PII) i dva kontrarezervoara (RI i RII), kako je na sl.2.25
52
prikazano. Na sl.2.26 prikazani su smerovi strujanja u sluaju kada potisne pumpne stanice i
kontrarezervoari, u paralelnom radu, zajedniki snabdevaju potroae vodom
( Q P Q Q Q
RII RI PII PI
= + + + , Q poznati protok kojeg troe potroai). Na sl.2.26.b prikazani su
smerovi strujanja u sluaju da su protoci iz pumpne stanice vei do protoka kojeg troe potroai
( Q Q Q
PII PI
> + ), pa viak protoka iz pumpnih stanica puni kontrarezervoare
(
RII RI PII PI
P Q Q Q Q + + = + ).

U asu najvee potronje vode, koji je merodavan za odreivanje prenika deonica
vodovodne mree, obe pumpne stanice i oba naporna rezervoara, u paralelnom radu, zajedniki
snabdevaju mreu vodom (sl.2.26.a), pa je
Q P Q Q Q
RII RI PII PI
= + + + , (2.98)
gde je Q poznati protok potronje vode.
Napori vode u vorovima napajanje mree vodom, prema oznakama na sl.2.26.a, su:
( ) ( )
2
1 1 1 PI PI PI PI PI
Q K Q H Z Z H + =

, ( )
PI
Q H H
1 1
= , (2.99)
( ) ( )
2
4
2
4
4 4
PII PII
PII PII
PII PII PII
Q K
Q K
Q H Z Z H

+ =

, ( )
PII
Q H H
4 4
= , (2.100)
( )
2
9
2
9
9 9
RI RI
RI RI
RI
Q K
Q K
Z Z H

, ( )
PI
Q H H
9 9
= , (2.101)
i ( )
2
12
2
12
12 12
RII RII
RII RII
RII
Q K
Q K
Z Z H

, ( )
RII
Q H H
12 12
= . (2.102)
H
PI
(Q
PI
) i H
PII
(Q
PII
), u jednainama (2.99) i (2.100), su napori pumpi u pumpnim stanisama
P
I
i P
II
, koji su, prema napornim karakteristikama ukljuenih pumpi, jednoznane funkcije
protoka pumpi.
Pored jednaine (2.98), za odreivanje nepoznatih protoka napajanja Q
PI
, Q
PII
, Q
RI
i Q
RI

potrebno je postaviti jo tri jednaine.
Pretpostavljajui, kako je na sl.2.26.a prikazano, da vor 3 dobija vodu i od P
I
i od P
II
,
moe se napisati jednaina (za Z
3
+ H
3
, s obzirom na dva strujna toka):
( ) ( ) ( )
3 4
4
4 3 2 2 1
2
1
+ = + + h Q K Q H Z h h Q K Q H Z
PII PII PII PII PII PI PI PI PI PI
,
koja se, s obzirom na (2.99) i (2.100), moe pisati i u obliku
( ) ( ) ( ) 0
4 3 4 3 2 2 1 1
= + +

PII PI
Q H h h h Q H , (2.103)
gde su:
( ) ( )
2
1 1 1 1 PI PI PI PI PI PI
Q K Q H Z H Z Q H + = + =

i ( ) ( )
2
4 4 4 4 PII PII PII PII PII PII
Q K Q H Z H Z Q H + = + =

. (2.103')
Pretpostavljajui, kako je na sl.2.26.a prikazano, da vor 5 dobija vodu i od PI i od RI, moe se
napisati jednaina (za Z
5
+ H
5
, s obzirom na dva strujna toka):
( )
5 9
2
5 1
2
1
+ = + h Q K Z h Q K Q H Z
RI RI RI PI PI PI PI PI
,
koja se, s obzirom na (2.99) i (2.100), moe pisati i u obliku
( ) ( ) 0
9 5 9 5 1 1
= +

RI PI
Q H h h Q H , (2.104)
gde je:
( )
2
9 9 9 9 RI RI RI RI
Q K Z H Z Q H = + =

(2.104')
a napor ( )
PI
Q H

1
je definisan prvom jednainom (2.103').
Pretpostavljajui, kako je na sl.2.26.a prikazano, da vor 8 dobija vodu i od PII i od RII,
moe se napisati jednaina
( )
8 12
2
12 8 4
2
4
= + h Q K Z H Q K Q H Z
RII RII RII PII PII PII PII PII

53
koja se, s obzirom na (2.100) i (2.102), moe pisati i u obliku
( ) ( ) 0
12 8 12 8 4 4
= +

RII PII
Q H h h Q H , (2.105)
gde je:
( )
2
12 12 12 12 RII RII RII RI
Q K Z H Z Q H = + =

, (2.105')
a napor ( )
PII
Q H

4
definisan je drigom jednainom (2.103').
Jednaine (2.103), (2.104) i (2.105), uz jednainu (2.98), ine zatvoreni sistem jednaina za
odreivanje protoka napajanja svih izvora (Q
PI
, Q
PII
, Q
RI
i Q
RII
).
Jednaine (2.103), (2.104) i (2.105) predstavljaju jednaine ravnotee prirataja i gubitka
napora u fiktivnim prstenovima mree 0-1-4-0, 0-1-9-0 i 0-4-12-0, kako je na sl.2.27.a
prikazano.
U sluaju da potisne pumpne stanice P1 i P2 daju zbirni protok koji je vei od protoka
kojeg troe potroai ( Q Q Q
PII PI
> + ), naporni rezervoari (kontrarezervoari) RI i RII pune se
vodom, pa je
RII RI PII PI
P Q Q Q Q + + = + , (2.106)
gde je Q poznati protok potronje vode.

Napori vode u vorovima napajanja mree 1 i 4 definisani su jednainom (2.99) i (2.100), a
napori vode u vorovima 9 i 12, iz kojih voda odlazi u rezervoar RI i RII, su:
( )
2
9 9 9 RI RI RI
Q K Z Z H + =

, ( )
RI
Q H H
9 9
= . (2.107)
i ( )
2
12 12 12 RII RII RII
Q K Z Z H + =

, ( )
RII
Q H H
12 12
= . (2.108)

Prema pretpostavljenim smerovima strujanja na sl.2.26.b, analognim putem kao u
prethodnom primeru (ilustrovan sl.2.26.a), mogu se postaviti sledee tri jednaine, koje uz
jednainu (2.106), komletiraju sistem jednaina za odreivanje Q
PI
, Q
PII
, Q
RI
i Q
RII
.
( ) ( ) ( ) 0
4 3 4 3 2 2 1 1
= + +

PII PI
Q H h h h Q H , (2.109)
( ) ( ) 0
9 9 5 5 1 1
= +

RI PI
Q H h h Q H , (2.110)
i ( ) ( ) 0
12 12 8 8 4 4
=

RiI PII
Q H h h Q H , (2.111)
gde su:
( )
2
9 9 9 9 RI RI RI RI
Q K Z H Z Q H + = + =

i ( )
2
12 12 12 12 RII RI RII RII
Q K Z H Z Q H + = + =

, (2.112)
a napori ( )
PI
Q H

1
i ( )
PII
Q H

4
definisani su jednainom (2.103').

Jednaine (2.109), (2.110) i (2.111) predstavljaju jednaine ravnotee prirataja i gubitka
napora u fiktivnim prstenovima 0-1-4-0, 0-1-9-0 i 0-4-12-0, kako je na sl.2.27.b prikazano.