1

T.C. ULUDA N VERS TES FEN B L MLER ENST TS

BKME LE EK LLEND R LEN SACLARDA GER YAYLANMA DAVRANIININ NCELENMES

M.Mustafa YEN CE

YKSEK L SANS TEZ MAK NA ANA B L M DALI

BURSA 2006

T.C. ULUDA N VERS TES FEN B L MLER ENST TS

BKME LE EK LLEND R LEN SACLARDA GER YAYLANMA DAVRANIININ NCELENMES

M.Mustafa YEN CE

YKSEK L SANS TEZ MAK NA ANAB L M DALI

Bu Tez ...................... tarihinde aadaki jri tarafndan oybirlii/oy okluu ile kabul edilmitir.

Prof.Dr.Reat ZCAN (Danman )

..................

...................

ZET
Sac malzemelerin ekillendirilmesinde karlalan en byk problemlerden birisi de geri yaylanmadr. Gnmzde, avantajlarndan dolay kullanm iyice yaygnlaan gelitirilmi yksek mukavemetli saclar iin bu problem zerinde almalar devam etmektedir. Bu almada en sk kullanlan ekillendirme yntemlerinden birisi olan V-bkme operasyonunda elde edilen deney paralar iin, kalp ve malzeme deikenlerine bal olarak geri yaylanma davran incelenmitir. Kalp deikeni olarak kalp V as, erkek kalp u yarap alnmtr. Deneylerde malzeme deikeni olarak tip sac malzemeden, ayr hadde ynnde numuneler kullanlmtr.

Anahtar Kelimeler: Gelitirilmi yksek mukavemetli saclar, V-bkme, souk ekillendirme, geri yaylanma.

ABSTRACT One of the biggest problem in sheet metal forming is springback. Usage of advanced high strength steels (AHSS) rices gradually because of their advantages but springback problems are higher than other class of sheet metarials so that working on this problem continue. In this study springback behaviour of V-bended parts have been observed. Die V angle and punch radius have been used as a die factor and three types of material and three types of rolling angle have been used as material factor.

Keywords: Advanced high strength steels, V-bending, cold forming, springback

NDEK LER
1- G R 2- KONUYLA LG L ALIMALAR 3- MATERYAL VE YNTEM 3.1.Sac Malzemeler 3.2.Gelitirilmi Yksek Mukavemetli Saclarn Avantajlar 3.3.Sac Metal ekillendirme Metotlar 3.3.1.Bkme 3.4.Geri Yaylanma 3.5.ekillendirmeyi Etkileyen Faktrler 3.5.1. lem Deikenleri 3.5.2.Malzeme Deikenleri 3.6.Analiz Programnda Malzeme Tanmlamas 3.6.1.Elastik Malzeme Davran 3.6.2.Ak Erisi 3.6.3.r Deeri 3.6.4.Akma Yzeyi Ve ift Eksenli Gerilim Faktr 3.6.5.Yksek Gerilim Erisi 3.6.6.Uzama Limitleri Erisi Ve Diyagram 4- D KDRTGEN EKL NDEK LEVHANIN V BKME SONRASINDA GER YAYLANMA DAVRANIININ NCELENMES 4.1.Deney almalar 4.2.lm almalar 4.3.Sonular 5- TARTIMA 6- KAYNAKLAR 7- TEEKKR 8- ZGEM :48 :48 :51 :53 :81 :92 :94 :95 :1 :2 :4 :4 :18 :20 :24 :26 :29 :29 :31 :34 :34 :35 :39 :40 :43 :44

EK LLER D Z N

ekil 3.1.1: Yksek mukavemetli eliklerin tarihesi (ThyssenKrupp Steel) ekil 3.1.3: Yksek mukavemetli saclarn prosesleri (AutoForm Engineering) ekil 3.1.4: ift fazl sacn mikro yaps (ULSAB AVC, TTD6) ekil 3.1.5: Isl ilem srasnda malzeme i yapsndaki deiim (ULSAB AVC, TTD6) ekil 3.1.6: Farkl malzeme trlerinin gerilim - gerinim grafikleri ekil 3.1.7: GYM ve YMlerin frnda sertleebilirlikleri ekil 3.1.8: Dnmle oluturulan plastisite saclarn mikro yaps ekil 3.1.9: TRIP ve HSLA malzemelerinde delik uzamasnn karlatrlmas ekil 3.1.10: Farkl Malzeme Trlerinin Gerilim - Gerinim grafikleri ekil 3.2.1: Farkl malzemelerin enerji emme miktarlarnn karlatrlmas ekil 3.3.1: Bkme operasyonlar ekil 3.3.2: Form kalbnn blmleri ekil 3.3.3: Gererek ekillendirme ekil 3.3.4: Eirme (spinning) ekillendirme yntemleri (a) manuel (b) otomatik ekil 3.3.5: Dndrerek aktma (flow-turning) ekillendirme yntemleri ekil 3.3.6: Dnen tekerlekler ile ekillendirme yntemi ekil 3.3.1.1: Bkmede gerilme ve ekil deiiklikleri ekil 3.3.1.2: Kaln malzemelerin kk kavisle bklmesi ekil 3.3.1.3: Kaln malzemelerin kk kavisle bklmesi ekil 3.4.1: Geri yaylanma davran ekil 3.4.2: Gerilme(stress)-gerinim(strain) diyagram ekil 3.4.3: Bkmenin sebep olduu molekl hareketleri ekil 3.4.4: Bkmede oluan gerilmeler ekil 3.5.1.1: Uzama limitleri diyagram zerinde yalamann etkisi ekil 3.5.2.1: Hadde ynne bal olarak yaplan ekme test sonular ekil 3.6.1.1: Poisson orannn ematik gsterimi ekil 3.6.2.1: ekme testi ile gerilim-gerinim erisinin elde edilmesi ekil 3.6.2.2: Ak erisine yaklam

:5 :10 :11 :11 :12 :13 :14 :15 :15 :18 :20 :21 :22 :22 :23 :23 :24 :25 :25 :27 :27 :28 :28 :31 :33 :34 :35 :37

ekil 3.1.2: Sac malzemelerin ekme mukavemet deerlerine gre gruplandrlmas :6

ekil 3.1.11: Martensit yapl malzemenin karbon oran ekme mukavemeti ilikisi :17

ekil 3.6.3.1: Hadde yn ekil 3.6.4.1: Hill 48 modelindeki akma mukavemetleri ekil 3.6.4.2: Hill 79 modelindeki ak yzeyi ve biaxial mukavemet faktr

:39 :41 :42

ekil 3.6.5.1: Gerilim orannn fonksiyonu olarak maksimum mukavemet katsays :43 ekil 3.6.5.2: Farkl gerilim oranlarndaki ak erileri,farkl ak erileri gerilimleri :44 ekil 3.6.6.1: Major temel gerilmenin(max) ve Minr temel gerilmenin llmesi ekil 3.6.6.2: Uzama limit erisi ekil 4.1.1: Deney kalb blmleri ekil 4.1.2: Kalp deikenleri ekil 4.1.3: Kalp alar ve kalp yaraplar ekil 4.1.4: Malzeme deikeni, hadde yn ekil 4.2.1: lm yntemi ekil 4.2.2: lm ile elde edilen asal sapma ekil 4.2.3: Sonularda incelenen kesitler ve isimlendirilmesi ekil 4.3.1: Geri yaylanma sonularnn bal olduu deiken elemesi :45 :46 :48 :49 :49 :50 :51 :52 :52 :53

ekil 4.3.2: DP600 malzemenin hadde ynne bal bal geri yaylanma deerleri :54 ekil 4.3.3: DP600 malzemenin hadde ynne bal bal geri yaylanma deerleri :55 ekil 4.3.4: Fee355 malzemenin hadde ynne bal geri yaylanma deerleri ekil 4.3.5: Fee355 malzemenin hadde ynne bal geri yaylanma deerleri ekil 4.3.6: FeP04 malzemenin hadde ynne bal geri yaylanma deerleri ekil 4.3.7: FeP04 malzemenin hadde ynne bal geri yaylanma deerleri ekil 4.3.8: DP600 malzemenin kalp alarna gre geri yaylanma deerleri ekil 4.3.9: DP600 malzemenin kalp alarna gre geri yaylanma deerleri ekil 4.3.10: Fee355 malzemenin kalp alarna gre geri yaylanma deerleri ekil 4.3.11: Fee355 malzemenin kalp alarna gre geri yaylanma deerleri ekil 4.3.12: FeP04 malzemenin kalp alarna gre geri yaylanma deerleri ekil 4.3.13: FeP04 malzemenin kalp alarna gre geri yaylanma deerleri :57 :58 :60 :61 :63 :64 :66 :67 :69 :70

ekil 4.3.14: DP600 malzemenin kalp yaraplarna bal geri yaylanma deerleri :72 ekil 4.3.15: DP600 malzemenin kalp yaraplarna bal geri yaylanma deerleri :73 ekil 4.3.16: Fee355 malzemenin kalp yaraplarna bal geri yaylanma deerleri :75 ekil 4.3.17: Fee355 malzemenin kalp yaraplarna bal geri yaylanma deerleri :76 ekil 4.3.18: FeP04 malzemenin kalp yaraplarna bal geri yaylanma deerleri :78

ekil 4.3.19: FeP04 malzemenin kalp yaraplarna bal geri yaylanma deerleri ekil 10.1: Saclarn kalp as ve hadde ynne bal 1.kesit indeki geri yaylanmalar ekil 10.2: Saclarn kalp as ve hadde ynne bal 2.kesit indeki geri yaylanmalar ekil 10.3: Saclarn kalp as ve hadde ynne bal 3.kesit indeki geri yaylanmalar ekil 10.4: Saclarn kalp as ve yar apna bal 1.kesitindeki geri yaylanmalar ekil 10.5: Saclarn kalp as ve yar apna bal 2.kesitindeki geri yaylanmalar ekil 10.6: Saclarn kalp as ve yar apna bal 3.kesitindeki geri yaylanmalar ekil 10.7: Saclarn hadde yn ve yar apna bal 1.kesitindeki geri yaylanmalar ekil 10.8: Saclarn hadde yn ve yar apna bal 2.kesitindeki geri yaylanmalar ekil 10.9: Saclarn hadde yn ve yar apna bal 3.kesitindeki geri yaylanmalar

:79 :83 :84 :85 :86 :87 :88 :89 :90 :91

ZELGELER D Z N Tablo 3.1.1: Farkl kalitelerde yksek mukavemetli saclarn fiziksel zellikleri Tablo 3.1.2: HSL350, DP600 ve Trip800 saclarna ait fiziksel zellikler Tablo 3.1.3: ift fazl saclarn kimyasal bileimi Tablo 3.2.1: Farkl ekme mukavemet deerlerine sahip saclarn para arlna etkisi Tablo 3.5.2.1: eitli malzemelerin hadde ynne bal fiziksel zellikleri Tablo 3.6.1.1: elik ve alminyum malzeme iin E ve deerleri Tablo 3.6.3.1: eitli malzemeler iin r deerleri Tablo 4.1.1: Kullanlan malzemeler ve ekme testleri ile elde edilen fiziksel zellikleri Tablo 4.1.2: Deneylerde kullanlan kalp ve malzeme deiken tablosu :6 :12 :13 :19 :33 :34 :40 :49 :50

10

S MGELER D Z N E K e1 e2 n m r r Dr t e1 e2 sAK e s d :Elastiklik :Dayanm sabiti :Mhendislik byk birim sekil degisimi :Mhendislik kk birim sekil degisimi :Peklesme sabiti :Deformasyon hzna duyarllk steli :Plastik anizotropi faktr :Dsey anizotropi faktr :Dzlemsel anizotropi faktr :Sac kalnlg :Gerek byk birim sekil deiimi :Gerek kk birim sekil degisimi :Akma dayanm :ekme dayanm :Efektif birim sekil degisimi :Efektif gerilme :ift eksenli basn faktr :Poisson Oran

11

1.G R ekillendirilmi sac metal levha kullanmnn endstrideki yaygnln grebilmek iin evremize gz gezdirmemiz yeterli olur. Aralarn gvdelerinde, mutfak eyalarnda, beyaz eyalarda ve hatta kalemde dahi ekillendirme yntemleri farkl olsa da, farkl malzemeler kullanlsa da sac metal levha kullanm gzkmektedir. Endstrinin baz kollarnda oluan taleplerin karlanabilmesi iin gelitirilen yeni metal levha malzemeleri ise ekillendirmede baz zorluklar getirmekle birlikte ihtiyalara cevap verebilir niteliklere sahiptir. Gelitirilmi yksek mukavemetli saclarn otomotiv endstrisinde kullanlmaya balamas, farkl lkelerden ve eitli endstri kurulularnn gerekletirdii ortak projeler sonrasnda gereklemitir. Gelitirilmi yksek mukavemetli saclarn otomotiv endstrisinde kullanlmas ile daha hafif, daha gvenli ve evreye daha az zarar veren aralar retilebilmektedir. Bunun yannda ekil verilebilirlik srasndaki yksek kuvvet gereksinimi ve karlalan ekil alma ve kalite problemleri dezavantaj olarak gsterilebilir.

12

2. KONUYLA LG L ALIMALAR Sac levhalarn ekillendirilmesi ile ilgili almalara, endstride kalemden uak gvdesine kadar her alanda rastlanabilmektedir. zellikle teknolojinin st seviyede kullanld uak ve rekabetin hzla artt otomotiv sektrnde yeni malzemeler ve bu malzemeler iin ekillendirme yntemleri de gelitirilmektedir. Gelitirilmi yksek mukavemetli saclarn otomotiv endstrisinde kullanlmasyla ilgili almalar, ara gvenliini arttrmak ve arln drmek ve bylece egzoz emisyon deeri dk evreye daha az zarar veren, daha az yakt tketen aralar hedeflemektedir. Otomotiv endstrisinde gelitirilmi yksek mukavemetli saclarn kullanlmas ile ilgili ilk alma, 1995 ylnda 18 lkeden 35 endstri kuruluunun ortak almas olan ULSAB (Ultra Light Steel Auto Body) projesidir. Bu projenin ardndan srasyla 2000 ylnda ULSAC (Ultra Light Steel Auto Closure), ULSAS (Ultra Light Steel Auto Suspensions) ve 2002 ylnda ULS-AVC ( Ultra Light Steel Advanced Vehicle Concept) gerekletirilmitir ve proje sonular sanayi kurulularnn kullanm iin Advanced High Strength Steels Guidelines adyla Uluslararas Demir ve elik Enstits tarafndan rapor olarak yaynlamtr. (http://www.worldautosteel.org) Gelitirilmi Yksek Mukavemetli eliklerin otomotiv endstrisinde kullanmyla ilgili olarak The Use Of Advanced High Strength Steel Sheets In The Automotive Industry balkl makale Roma 1. Uluslararas Yksek Mukavemetli elikler kongresinde yaynlanmtr.( Federici, C., Maggi, S., Rigoni, S , 2005) Isl ilem yaplm ve yaplmam eliklere ekme ve germe ilemlerine tabi tutularak uygun sl ilem metodunun aratrlmas ift Fazl elik Saclarda ekil Alabilirlik balkl makale DE Mhendislik Fakltesi, Fen ve Mhendislik Dergisinde yaynlamtr. (etinel, H.,2004) Sac levhalarn bkme ile ekillendirilmesi, zellikle otomotiv ve uak sanayinde geni uygulama alan olan ekillendirme yntemidir. Sac levhalara form verilmesi srasnda bkme, uzama, ters bkme gibi ilemler bir arada gereklemektedir (Gau ve Kinzel, 2001). Endstrideki bu ve benzeri uygulamalarda geri yaylanma iin geree yakn yaklam byk nem tar (L.J. de Vin ve ark, 1996). Sac levhalarn bkme ile ekillendirilmesinde ana problem ise geri yaylanmadr. Geri yaylanma, form verme

13

kuvvetleri kaldrldnda parada gzlenen ilave ekil deiimi olarak tanmlanabilir. Yaplan almalar, geri yaylanmaya etki eden ana deikenin para ekli, imalat prosesi ve kullanlan malzeme olduu eklinde gr birlii olduunu gstermektedir. Yksek mukavemetli saclarn kullanmnn artmasyla, geri yaylanma problemleri de artmtr (Zhang ve Shi, 1999). V-bkmede erkek kalbn ekillendirme hareketi srasnda malzeme negatif ve pozitif geri yaylanma davran sergileyebilir. Gemite sac levhalarn bkme ile ekillendirilmesi, tasarmclarn tecrbelerine balyd ve arzu edilen sonulara ulaabilmek iin deneme-yanlma almalar gerekiyordu (S.J. Thanki ve ark, 2001). Deneme-yanlma yntemi ile malzemedeki deiimleri ve beklenmeyen faktrleri telafi etmek iin kalp elemanlarnda ve proseste ayarlamalar yapmak gerekmekteydi (M.Yang ve ark, 1996). Bkme ileminde geri yaylanma ile ilgili yaplan birok almada ileri srlen analitik modeller basit ubuk veya dzlem bkme teorilerini kullanr (A. Forcellese ve ark, 1996). Bu modeller basitletirilmi yaklamlar kullanr ve serbest hata tahminini salamazlar. Son zamanlarda bilgisayar teknolojisinin de ilerlemesiyle, sac metal ekillendirme yntemleri tecrbe edinmeden nce sonlu elemanlar metodu kullanarak analiz edilebilmekte. Hsu ve Shien derin ekme ileminde meydana gelen geri yaylanmay nceden belirleyebilmek iin sonlu elemanlar yntemini kullandlar (T.C. Hsu, I.R. Shien, 1997). Lee ve Yang, ekmeli U bkme operasyonunda oluan byk geri yaylanmay, sonlu elemanlar metodu kullanarak deerlendirdi (S.W. Lee, D.Y. Yang, 1998). Biz bu almada ayr snf sac malzeme olan dk, yksek ve gelitirilmi yksek mukavemetli saclarda, hadde ynnde, hadde ynne 45 ve hadde ynne dik olarak serbest V-bkme sonrasnda oluan geri yaylanma davrann ve kalp as ile bkme yarapndaki deiimin geri yaylanmaya olan etkisini deneysel almalar ve ile incelendi. Yaplan almalar kalp as ve bkme yarapnn geri yaylanmada daha fazla etkili olduunu gstermektedir.

14

3. MATERYAL VE YNTEM 3.1. Sac Malzemeler Bu blm sac veya sac malzeme olarak geen tm tanmlar elik malzeme olarak alglanmaldr. rnek olarak, ingilizcede Dual Phase Steels olarak geen tanmn tam olarak Trke karl ift Fazl elikler olsada bu dkmanda ift Fazl Saclar anlamnda kullanlmaktadr. Sac malzemelerin snflandrlmasnda tm dnyada kabul gren ve kullanlan bir sistem bulunmamaktadr. Gnmzde en yaygn olarak kullanlan metod, sac malzemelerin metallurjik zelliklerine gre yaplan snflandrma metodudur. IF : Intersititial Free Steels MILD : Mild Steels BH : Bake Hardenable Steels IS : Isotropic Steels IF-HS : High Strength Intersititial Free Steels CMn : Carbon Manganese Steels HSLA : High Strength Low Alloy Steels TRIP : Tranformation Induced Plasticity Steels DP : Dual Phase Steels CP : Complex Phase Steels MART : Martensitic Steels Arayer Atomsuz Saclar Yumuak Saclar Frnda Sertleebilen Saclar zotropik elikler
Yk. Mukavemetli Arayer Atomsuz Saclar

Karbon Manganezli Saclar Yksek Muk. Dk Alaml Saclar

Dnmle Oluturulan Plastisite Saclar

ift Fazl Saclar Kompleks Fazl Saclar Martensitik Saclar

kinci snflandrma metodu saclarn mukavemet deerlerine gre yaplr. LSS : Low Strength Steels Dk Mukavemetli Saclar (DMS) ekme Mukavemet deer aral yaklak 150 300 MPa dr IF, MILD HSS : High Strength Steels Yksek Mukavemetli Saclar (Konvaniyonel) (YMS) ekme Mukavemet deer aral yaklak 250 800 MPa dr BH, IS, IF-HS, CMn, HSLA AHSS : Advanced High Strength Steels Gelitirilmi Yksek Mukavemetli Saclar (GYMS) ekme Mukavemet deeri 450 1700 MPa dr. TRIP, DP, CP, MAR

15

ekil 3.1.1 Yksek mukavemetli eliklerin tarihesi (ThyssenKrupp Steel)

Her sac reticisinin patentli malzemeleri bulunmaktadr, bu malzemeler de belirtilen snflar iirisine dahil edilebilir. rnek olarak Avrupann en nemli sac reticilerinden Arcelor Firmasnn GYMS snfna giren Usibor ve Ferrit Beynit kaliteleri olarak adlandrlan rnleri vardr. Bir baka sac reticisi firma olan SSAB (Swedish Steel) ise bu rnlerini Docol olarak adlandrmaktadr. ekil 3.1.1de ise bir baka retici olan ThyssenKruppun hazrlad yksek mukavemetli saclarn tarihesi gsterilmektedir. Sac malzemelerin ekme mukavemet deerlerine gre gruplandrlmas ekil 3.1.2de gsterilmitir, sac ekme mukavemet deeri arttka nemli bir form verilebilirlik kriteri olan uzama deeri hzla dmektedir. En yksek uzama deerleri dk mukavemetli saclarda elde edilebilmektedir, konvansiyonel yksek mukavemetli saclarn (HSLA) maksimum 800 MPa ekme mukavemet deerlerinde kullanlmalar (daha yksek mukavemet deerlerinde form verilebilirlikleri ok dktr) dikkat ekicidir, ayn ekme mukavemet deerine sahip HSLA, DP ve TRIP saclar inclendiinde DP ve TRIP saclar iin uzama deerlerinin daha yksek olduu grlmektedir.

16

ekil 3.1.2 Sac malzemelerin ekme mukavemet deerlerine gre gruplandrlmas

Tablo 3.1.1de farkl kalitelerde yksek mukavemetli saclarn zellikleri verilmitir. Mavi renkte gsterilenler konvansiyonel yksek mukavemetli saclar, yeil renkli olanlar ise Gelitirilmi Yksek Mukavemetli saclardr. (ULSAB AVC TTD6)

Tablo 3.1.1 Farkl kalitelerde yksek mukavemetli saclarn fiziksel zellikleri

17

Dk Mukavemetli Saclar DMS ekme Mukavemet deer aral yaklak 200 300 MPa dr Sac Kaliteleri : IF, MILD Malzeme ksa tanmlarnda belirtilen deerler minimum akma mukavemet deerleridir. rnek olarak IF 300 arayer atomsuz sacnn minimum akma mukavemeti 300 MPadr.

Yumuak Saclar (Mild Steels) Yumuak saclar ferritik yapdadrlar. Yksek normal anizotropi deerine (rm) sahip olduklarndan dolay derin ekmeye uygundurlar. Akma mukavemetleri 100 MPa seviyelerinde olan yumuak sac kaliteleri mevcuttur, bunlar zellikle ekilmesi ok zor olan paralarda kullanlrlar. ekme mukavemetleri ise 400 MPa seviyelerine ulamaktadr. rnek Sac Malzeme Kaliteleri : XES, DC04, St12

Arayer Atomsuz Saclar (IF Steels) ok az arayer atomu ieren saclar, dk akma mukavetleri, yksek uzama ve iyi derin ekilebilirlik zellikleri nedeniyle ok iyi ekil verilebilirlik zellikleri gsterirler. Bu tr saclar vakum gaz giderme ekipmanlar yardmyla retilirler. Karbonitr oluturucu elementler ilavesi ile derin ekilebilirlik ve yalanmama zellikleri daha da gelitirilebilir. Bu amala katlan niobyumun (Nb) etkisi, dzlemsel anizotropiyi gelitirme ve kulaklanma olayn azaltma ynndedir. Bunun nedeni souk haddeleme ileminden daha nce scak haddelenmi yapnn kk tane boyutlu olmasdr. Niobyumun etkisini artrmak amacyla malzemeye titanyum (Ti) ilavesi de yaplabilir. Arayer atomsuz saclarn akma mukavemetlerini artrmak iin fosfor (P) kullanlabilir, fosfor genel olarak bilenen en etkili kat eriyik sertlemesine (solid solution hardening) yol aan elementtir. Bu malzemeler fosforlu IF saclar olarak adlandrlrlar. IF saclar fosfor elementinin de eklemesi ile 260 MPalk bir akma mukavemetine ulaabilir. rnek Sac Malzeme Kaliteleri : IF 180, IF 220, IF 300

18

Yksek Mukavemetli Saclar (Konvasiyonel) ekme Mukavemet deer aral yaklak 270 700 MPa dr Sac Kaliteleri : BH, IS, IF-HS, CMn, HSLA Malzeme ksa tanmlarnda belirtilen deerler minimum akma mukavemet deerleridir. rnek olarak Arcelor 300BH frnda sertleebilen sacn minimum akma mukavemeti 300 MPadr, HSLA 400 yksek mukavemetli dk alaml sacn minimum akma mukavemeti 400 MPadr. Alternatif olarak ksa malzeme tanmnda minimum akma ve ekme mukavemet deerleri beraber de verilebilir, rnek olarak, HSLA 350/450 sac iin minimum akma mukavemet deeri 350 MPa, minimum ekme mukavemet deeri ise 450 MPadr.

Frnda Sertleebilen Saclar (BH Steels) Frnda sertleebilen saclar, otomotiv imalatlarnn preslerinde kolayca ekil verilebilen ve dk mukavemetli eliklerdir. Vakumla gaz giderilmi sac malzemeler zel yalanma (bir eit akma mukavemetinde art) karakteristikleri olan rnler verir. Bu otomotiv sac rnleri frnda sertleebilir sac olarak bilinirler. Sac malzemeler preslerde form verilerek otomotiv gvdesi paralar haline getirilmeden nce normal depolama srasnda yalanmaya direnli olarak dizayn edilirler. Bununla beraber ekil vermede yalanmaya balarlar ve boya piirme frnlarnda stldktan sonra malzeme tamamen yalanr. Orjinal sac zelliklerine gre yaklak 34 70 MPalk bir akma mukavemeti art nihai parada elde edilir. Bu tr sac malzemeler form verilebilirlikten dn verilmeden ezilmeye direnli (dent resistance) paralarn rtilebilmesini salarlar. rnek Sac Malzeme Kaliteleri : Arcelor 160BH, Arcelor 300BH

zotropik Saclar (IS) zotropik saclar ferritik mikroyapdadrlar. Dzlemsel anizotropi deeri 0 olduu iin ekme operasyonu srasnda kulaklanma riski ok kktr. Gererek ve ekilerek form verilebilirlik deerleri yksektir. Dzlemsel anizotropi, r, ekme prosesinde oluabilecek kulaklanma (earing) ile ilintilidir. Yksek r deeri kulaklanma riski art anlamna gelir.

19

r > 0 r < 0 r = 0

kulaklanma 00 ve 900 ynnde kulaklanma 450 ynnde kulaklanma olumaz : izotropik yap

rnek Sac Malzeme Kaliteleri : Isotropic E220i, Isotropic E260i

Yksek Mukavemetli Arayer Atomsuz Saclar (IF-HS Steels) IF saclarnn akma mukavetleri genellikle dktr, akma mukavemetleri 150 MPa, ekme mukavetleri ise 300 MPa civarndadr. IF saclarna fosfor, silikon ve mangan eklenerek mukavemetleri artrlmtr. ekme ve akma mukavemet deerleri IF saclarndan yksek olduu iin ekil verilebilirlikleri IFye gre daha dktr fakat dier yksek mukavemetli saclara gre olduka yksektir.

Yksek Mukavemetli Dk Alaml Saclar (HSLA Steels) 280 550 MPa aras yksek akma mukavemet deerlerine Yksek Mukavemetli Dk Alaml (YMDA) saclar ile ulaabilmek mmkndr. Bu sac grubu kk taneli ferrit yapya sahiptir, sacn sertleme mekanizmas genel olarak, kimyasal yaplarnda ierdikleri mikroalam elementlerinin (Ti, V, Nb,...), karbon (C) ve/veya azot (N) ile oluturduu keltilerdir. Yksek mukavemet deerlerine ulalabilmesini salayan alam elementleri olduu iin , bu saclara mikro alaml saclar da denir.Kimyasal yap ierisine mangan (Mn), fosfor (P) veya silikon (Si) eklemek mukavemet deerini daha da artrr fakat yksek mukavemet deerlerinin dk formverilebilirlik anlamna da geldii unutulmamaldr. rnek Sac Malzeme Kaliteleri : HSLA 240, HSLA 400, HSLA 500, HSLA 700

Gelitirilmi Yksek Mukavemetli Saclar (GYM ~ GYMS) ekme Mukavemet deer aral yaklak 450 1700 Mpadr. Sac Kaliteleri; DP, TRIP, CP, Mart Malzeme ksa tanmlarnda belirtilen deerler minimum ekme mukavemet deerleridir. rnek olarak DP 600 ift fazl sacn sacn minimum ekme mukavemeti 600 MPadr, TRIP 800 dnmle oluturulan plastisite sacnn minimum ekme mukavemeti 800 MPadr. Alternatif olarak ksa malzeme tanmnda minimum akma ve ekme mukavemet deerleri beraber de verilebilir, rnek olarak, DP 350/600 sac iin

20

minimum akma mukavemet deeri 350 MPa, minimum ekme mukavemet deeri ise 600 MPadr.

ift Fazl Saclar (DP Steels) Gnmzde ift fazl saclarn kullanm oranlar dier gelitirilmi yksek mukavetli saclara oranla ok daha fazladr ve yeni uygulamalar ile de giderek artmaktadr, bu sebep ile bu sac tr daha detayl anlatlacaktr.

ekil 3.1.3 Yksek mukavemetli saclarn prosesleri, alam elementlerinin snrlardaki hareketleri (AutoForm Engineering) ift fazl saclar ferritik (yumuak) bir yap ierisinde, ikincil bir yap olan sert mardensit adacklar ierirler. kincil bir faz olan martensit tm yapnn yaklak 20 %sini olutururlar. Bu oran, ift fazl saclarn mukavemet deerlerini belirleyen en nemli etkendir. Martensit oran arttka sacn mukavemeti artarken form verilebilirlik zellii der (Anonim 2005). ekil 3.1.3de sl ilem srasnda oluan fazlar ve yksek mukavemetli saclarn prosesleri gsterilmektedir.

21

ekil 3.1.4 ift fazl sacn mikro yaps (ULSAB AVC, TTD6)

Yap ierisinde ferrit ve martensit ile birlikte dk oranlarda kalnt stenit ve malzemenin kenarlarna yakn blgelerinde malzemenin yrtlmadan uzayabilme (gerilebilme) direncini nemlidir. ift fazl sacn yaps ekil 3.1.4te gsterilmitir. Yumuak ferritik yap yksek mukavemet deerlerine ramen mkemmel saylabilecek bir form verilebilirlii salarken, martensitik yap ise hem malzemenin yksek mukavemet zelliinin hem de yksek deformasyon sertleebilirliinin ana kaynadr. artran beynit fazlar da bulunabilir, zellikle delik kenarlamalarda ve kesilen kenarlarn i bkey bkmelerinde kenar uzama yetenei ok

ekil 3.1.5 Isl ilem srasnda malzeme i yapsndaki deiim (ULSAB AVC, TTD6)

22

Yksek deformasyon sertlemesi ve yksek deforme edilebilirlik (uzama yetenei) zelliklerinin birleimi konvansiyonel yksek mukavemetli saclara oranla daha yksek akma deerlerine ulalabilmesini olas klar.

Tablo 3.1.2 HSL350, DP600 ve Trip800 saclarna ait fiziksel zellikler

Rp0,2 HSLA DP TRIP 350 350 450

Rm 450 600 800

A80 0,23-0,27 0,24-0,30 0,26-0,32

r-bar 1,1 1,0 0,9

n-bar 0,14 0,14 0,24

ekil 3.1.6 Farkl malzeme trlerinin gerilim - gerinim grafikleri

ekil 3.1.6da ayn akma mukavemet deerlerine sahip ift fazl bir sac ile (DP), konvansiyonel bir sert kalite olan yksek mukavemet dk alaml bir sacn (HSLA) gerilim gerinim grafikleri verilmitir. Her iki sacnda akma mukavemet deeri ayn olmasna ramen ift fazl sacn ekme mukavemet deeri daha fazladr. Bir sac malzeme iin akma/ekme mukavemet oran ne kadar dkse form verilebilirlik de o kadar yksektir, bu orann ift fazl sac iin daha kk olduu grlmektedir. DP ve HSLA saclarnn, kalpta form verme srasnda gsterdikleri deformasyon sertlemesi karakteristikleri farkldr. HSLA sac iin, kalpta form verme balad andan itibaren sacn formverilebilirlik zellii dmeye balar. DP sacnn ierdii

23

yumuak ferrit yaps sayesinde, saca form verme esnasnda uzun sre formverilebilirlik karakterinde bir deime olmaz ve yzeyde daha iyi bir gerinim dalm gzlenir. ift fazl ve dier gelitirilmi yksek mukavemetli saclarn konvansiyonel sert saclara kar bir stnlkleri de frnda sertleebilme zelliklerinin olmalardr. Bu zellik zaten yksek olan deformasyon sonras akma mukavemet deerini daha da artrr, akma mukavet deerinin yksek olmas zellikle ara gvenlik paralar iin ok nemlidir, baknz ekil 3.1.7 (Shaw 2001)

ekil 3.1.7 GYM ve YMlerin frnda sertleebilirlikleri

ift fazl saclarn gnmzde kullanlan tipik kimyasal bileimleri Tablo 3.1.3de verilmitir. Genel olarak bu saclar 0.1 %den daha az karbon ierirler ve bu sayede punta kaynak edilebilme kabiliyetlerine sahip olurlar. Sacn retimi srasnda, tavlamay takip eden hzl soutma sonucunda mikroyapdaki martensitin 20 %si oluur. 1 ile 1.4 % arasndaki manganez, hzl soutmada martensitin olumasn salar. Konvansiyonel sert saclarnkine benzer bir uygulama ile, silisyum, kat eriyik sertlemesi amac ile ilave edilirken, vanadyum, niobyum, titanyum gibi alam elementleri kelme sertlemesi ve/veya tane boyutu kontrol iin ilave edilebilir.
Tablo 3.1.3 ift fazl saclarn kimyasal bileimi

retim Yntemi C Srekli tavlama, souk haddelenmi Srekli tavlama, scak haddelenmi Kuru tavlama Haddelenmi halde 0.11 0.11 0.12 0.06 Mn 1.43 1.20 2.10 0.90 Si

Bileim, % Cr 0.12 0.50 Mo 0.08 0.35 V 0.06 N 0.01 -

0.61 0.40 1.40 1.35

24

Kimyasal bileimi deitirerek ve kritik scaklktan soutma hzn kontrol ederek ift fazl saclarda ok sayda farkl mukavemet deerlerinde malzeme elde edilebilir. (Anonim 2005) Ayn akma mukavemet deeri iin, ift Fazl DP sacnn ekme mukavemet deeri Yksek Mukavemetli Dk Alaml HSLA sacnn mukavemet deerinden daha byktr, bunun anlam ift Fazl DP sacnn enerji emme kapasitesinin dier bir ifade ile DP kalitesi kullanlan aracn arpma performansnn daha yksek olacadr. Ayn ara arpma performans iin HSLA yerine DP kullanm sac kalnlnda yaklak 10% azalma anlamna gelir. (Fekete 2001) Otomotivde kullanm alanlarna rnek olarak tampon takviyeleri, kriko destekleri, alternatr fanlar, i ve d kap panelleri verilebilir.

Dnmle Oluturulan Plastisite Saclar (TRIP Steels) Dnmle oluturulan plastisite saclar, ferrit bir yapnn ierisinde minimum 5 % kalnt stenit ile sert yaplara sahip martensit ve beynitin oluturduu saclardr. TRIP sacnn ematik gsterimi ekil 3.1.8de verilmitir.

ekil 3.1.8 Dnmle oluturulan plastisite saclarn mikro yaps (ULSAB AVC, TTD6)

Plastik deformasyon esnasnda (paraya form verilmesi), ift fazl saclarda olduu gibi, yumuak yap ierisindeki ikincil sert fazlar yksek miktarlarda deformasyon sertlemesine neden olurlar. Fakat ift fazl saclarda grlmeyen zellik, malzemedeki deformasyon ile beraber kalnt stenit yapnn martensite dnm ile elde edilen deformasyon sertlemesidir (Anonim 2005). DP sac iin belirtilen, beynit yapnn kesilen kenarlardaki uzama kapasitesini artrc etkisi TRIP saclar iin ok daha fazladr. Yapdaki beynit oran artrlarak

25

kesme kenar uzama kapasitesi artrlr, baknz ekil 3.1.9. Yksek ferrit beynit ieren TRIP saclar kullanlarak form verilen paralar, dkm ve dvme ile retilen paralara alternatif olmulardr. (Schaeffler 2005)

ekil 3.1.9 TRIP ve HSLA malzemelerinde delik uzamasnn karlatrlmas

Ayn akma mukavemet deerlerine sahip 3 farkl sacn gerilim gerinim grafikleri ekil 3.1.10da gsterilmitir. Grlecei zere en kk deformasyon sertlemesi HSLAda gzlenmitir. TRIP sacnn balang deformasyon sertleme deeri DPden kktr, fakat deformasyonun ilerki safharnda zellikle kalnt snetin martensite dnm ile TRIP daha yksek deformasyon sertleebilirlii gsterirken DPde d gzlenmektedir.

.
ekil 3.1.10 Farkl malzeme trlerinin gerilim - gerinim grafikleri

Ksaca zetlemek gerekirse, TRIP saclarnn deformasyon sertleebilirliinin, benzer akma mukavet deerlerine sahip, konvansiyonel yksek mukavemetli saclara oranla olduka yksek olmas malzemenin gererek ekil verilebilme ve form verilebilirlik zelliklerinin yksek olmasn salar.

26

TRIP saclar, martensit oluum scakln oda scaklnn altna ekerek stenit faz oluturabilmek iin bileimlerinde DP saclarna oranla daha fazla karbon ierirler. Silikon ve aluminyum kullanm ise beynit blgelerinde kelti karbrlerin oluumunu nler. Kalnt stenit yapnn martensite dnmnn deformasyonun (uzamann) hangi safhasnda balayaca bileimdeki karbon oran ile belirlenir. Dk karbon oranlarnda bu dnm deformasyonun ilk safhalarnda balar ve deformasyon srdke malzemede deformasyon sertlemesine neden olur. Yksek karbon oranlarnda, kalnt stenit ok daha stabil yapdadr, deformasyonun daha ilerki aamalarnda martensite dnmeye balar, form verilmi parada dahi martensite dnmemi kalnt stenit oranlar yksek olabilir. Bunun amac kaza annda deforme olan parann deformasyon sertleebilirliini ykselterek ok yksek miktarlarda enerji absorbe edebilmesidir. Yksek karbon seviyesinin en nemli dezavantaj ise kaynak edilebilme yeteneinin ciddi miktarda dmesidir fakat kaynak parametreleri zerinde allarak bu sorun giderilebilir.

Kompleks Fazl Saclar (CP Steels) CP saclar genel olarak TRIP ve DP saclar ile ok daha yksek mukavemet deerlerine sahip MART saclar arasnda bir gei pozisyonundadr. CP saclarnn yaplar DP ve TRIP saclarna benzerdir,ikincil sert faz oran daha yksek ve az oranlarda niobyum, titanyum ve/veya vanadyum ierirler, bu elementler mukavemet artn salayan dzenli keltiler oluumunu salarlar. Ayn ekme mukavemetine sahip DP ve TRIP saclarna gre akma mukavemetleri biraz daha yksektir, bunun sonucu olarak deforme edilebilirlikleri daha az fakat deformasyon sertleebilirlikleri daha fazladr. Ana kullanm alanlar, enerji emme kapasitelerinin ok yksek olmas ve form verilebilirlik deerlerinin snrl olmas nedeniyle, basit formlu, gvenlik paralardr.

Martensitik Saclar (MART Steels) MART saclar, scak haddeleme veya tavlama srasnda mevcut olan stenit yapnn hzl soutulmas ile ok byk oranda martensite dnmesi ile oluurlar. Bu

27

yap genelde ok sert olduu iin ek bir menevi operasyonundan geirilerek formverilebilirlii artrlr. MART saclarnn ekme mukavemet deerleri 2000 MPaa kadar kabilmektedir. Mukavemet seviyeleri bu denli yksek olmasna ramen yine de orta seviyede de olsa formverilebilir malzemelerdir, rnek olarak 1500 MPa ekme mukavemet deerine sahip bir MART sac yaklak 4 6 % uzama deer seviyelerine ulaailir. Bileime eklenen karbon malzemenin sertleebilirliini ve oluan martensit yapnn sertlemesini salar. ekil 3.1.11de menevilenmemi martensit yapl malzemenin karbon miktarnn ekme mukavemeti ile ilikisi verilmitir. Farkl oranlarda ve varyasyonlarda bileime eklenen mangan, silikon, krom, molibden, boron, vanadyum ve nikel zellikle malzemenin sertleebilirlii zerinde nemli bir etkiye sahiptir.

ekil 3.1.11 Martensit yapl malzemenin karbon miktarnn ekme mukavemeti ile ilikisi

Ana kullanm alanlar komplex fazl (CP) saclar ile benzerdir, enerji emme kapasitelerinin ok yksek olmas ve form verilebilirlik deerlerinin snrl olmas nedeniyle, basit formlu, gvenlik paralar uygulama alanlarndandr.

28

3.2 Gelitirilmi Yksek Mukavemetli Saclarn Avantajlar Ara Gvenlii Ara gvenlik paralarnn daha fazla enerji emme kapasitesine sahip olmalar, kaza annda yolcu gvenliinin artmas anlamna gelir. Bir malzemenin enerji emme kapasitesini belirleyen en nemli kriterler, o malzemenin form verilmi durumdaki ekme mukavemeti ve deformasyon ile sertleebilme yeteneidir. Gelitirilmi yksek mukavemetli saclarn gerek deformasyon sertleebilirlikleri gerekse form verilmi durumda sahip olduklar ekme mukavemet deerleri ok yksektir. ekil 3.2.1de dk mukavemetli elik sac malzeme ile gelitirilmi yksek mukavemetli sac malzemelerin enerji emme kapasiteleri verilmitir. Aka grlecei zere sac malzeme mukavemeti arttka absorbe edilebilen enerji miktar da artmaktadr.

ekil 3.2.1 Farkl malzemelerin enerji emme miktarlarnn karlatrlmas

evresel Nedenler Kyoto protokolne uyum erevesinde 2008-2012 yllar arasnda gelimi lkelerin egzost gaz emisyonu deerlerinde %5.2, Avrupa Birlii iin ise %8 lik azalma olmas gerekmektedir. Her ara reticisi lke bu oranlar salamak zorundadr. Egzost gaz emisyonlarnn azaltlmas ve yakt sarfiyatnn drlmesinin bir yolu ara

29

arlklarnn azaltlmasdr. Ara arlnn azalmas ile beraber aracn belirli tasarm isteklerini ve gvenlik artlarn salamas gerekir. elik hammadde imalatlar ara reticilerinden gelen istekler sonucu daha dayankl elikler retmektedirler. Bu nedenle yksek mukavemetli eliklerin yeni ara modellerinde kullanm orannn gittike artt grlmektedir. (Federici 2005) Yukarda belirtilen hedef iin zerinde allan zmlerin banda, ara motorlarnn srekli gelitirilerek yaktn daha verimli kullanlabilmesi ve ara retiminde yeni, teknolojik malzemeler kullanlarak ara arlklarnn azaltlmas, bunun sonucunda da daha az yakt kullanm salanmasdr. Ara gvde paralarnn yksek mukavemetli malzemelerden retilmesi, kullanlan sac malzemenin kalnlk deerini, bunun sonucunda ise ara arlklarnn azaltlmasn salayacaktr. Kullanlan sac malzeme ekme mukavemetinin para arlna etkisi tablo 3.2.1de verilmitir.
Tablo 3.2.1 Farkl ekme mukavemet deerlerine sahip saclarn para arlna etkisi

Ara Maliyeti Her nekadar gelitirilmi ysek mukavemetli sac malzeme maliyetleri dk mukavemetli saclara gre yksek olsada, form verilmi parann olmas gereken kalnlnn dmesi sonucu kullanlan sac malzeme miktarnn azalmas, farkl paralarn tek bir para olarak retilebilmesi potansiyeli ve yeni teknolojilerin kullanm ile ara toplam maliyetlerinde azalmalar elde edilmitir.

30

3.3. Sac Metal ekillendirme Metotlar Bkme, en yaygn kullanlan sac metal ekillendirme yntemlerinden birisidir. Sac parann ekline, malzeme zeliklerine ve retim adedi gibi eitli deikenlere bal olarak bkme operasyonlar da eitlilik gstermektedir.

ekil 3.3.1 Bkme operasyonlar a) Serbest bkme b) Kenar bkme c) ift etkili bkme d) Ezerek bkme e) Dndrerek bkme

Serbest bkmede parann eklini erkek kalp hareket mesafesi ve dii kalp akl belirler. Dii kalp sabit, erkek kalp ise hareketlidir (ekil 3.3.1-a). Havada bkme olarak da bilinir. Kenar bkme de bir form verme operasyonudur, yle ki parann bir kenar doru boyunca aa doru bklr (ekil 3.3.1-b). Dier kenar ise bask plakas altnda, pot kuvveti ile tutulur. Bklen kenar uzunluu kolaylkla kontrol edilebilir ve bkme as erkek hareket mesafesinin deitirilmesiyle kolaylkla kontrol esilebilir. Bkme operasyonlarnda geri yaylanma etkisini azaltmak ve bkme asn kontrol edebilmek iin kullanlan en yaygn yntemler ift etkili bkme, ezerek bkme ve dndrerek bkmedir. ift etkili bkme, arka arkaya etki eden iki serbest bkme gibi dnlebilir (ekil 3.3.1-c). Geri yaylanmay azaltmada etkili bir yntemdir. Ezerek bkme operasyonunda dii ve erkek kalbn bkmeyi gerekletiren blgeleri bas gerilmesi altnda paray bir miktar ezer (ekil 3.3.1-d). Geri yaylanmay azaltmakla birlikte ezme ileminden dolay daha fazla kuvvet gerektirir. Dndrerek bkme ileminde kullanlan dner bkme elii, paray tutar ve ayn zamanda da bker (ekil 3.3.1-e). Dner bkme elii paraya bir bask plakas

31

gibi basar, skca tutarak 90den daha fazla bker, bylece geri yaylanma da telifi edilebilir. Bu operasyon 90den kk alardaki paralar bkerek oluturma ileminde daha etkili olarak kullanlr ve erkek kalp kuvvetini de azaltr. Dier yaygn kullanm olan ekillendirme yntemi de derin ekme operasyonudur. ekil 3.3.2de derin ekme kalbnn blmleri gsterilmektedir. Pot basks tarafndan sktrlan sac malzemenin erkek tarafndan diinin ierisine svanmas esasna dayanan bir ilemdir. lem sonucunda elde edilen parann sac malzeme kalnl ilem banda giren sac malzeme kalnlna olduka yakndr. Oluan para sac malzemeye gre olduka mukavemetlidir. Endstride derin ekme ileminin olduka yaygn bir kullanm vardr. Hatta bu ilem vastasyla derin olmayan s paralar bile retmek mmkndr. Genel olarak retilen paralar iecek kutular, derin kaplar, tencereler, tepsiler, koruyucu kaplar ve otomobil gvde paralardr. .. Erkek burnunda yrtlma balar.

ekil 3.3.2 Form kalbnn blmleri

Gererek ekillendirme (Strech forming) ilemi ise havaclkta en yaygn kullanlan yntemlerden birisidir. ekil 3.3.3de ematik gsterimi bulunan bu yntemde sac levha ok yksek bask kuvveti ile pot emberi tarafndan tutulur ve tek eksenli gerilme eklinde gerdirilir, malzeme kalnl bir miktar der. Malzemenin

32

kaymasn engellemek amacyla gerekli grld taktirde szme ubuklar kullanlr. Daha sonra malzeme erkek kalba svanr.

ekil 3.3.3 Gererek ekillendirme

Dier bir ekillendirme metodu ise eirme (spinning) ve dndrerek aktma (flow-turning) yntemleridir. Eirme, silindirik kaplarn retimi iin kullanlan en yaygn ve basit yntemlerden birisidir. nceleri el ile uygulanan bu yntem daha sonralar iyiletirici ve basitletirici uygulamalar ile gelitirilmitir. ekil 3.3.4te eirme yntemi gsterilmektedir. Konik yzeylere sahip kaplarn elde edilmesinde ekme yntemine gre daha basit ve ucuzdur, kalp yatrm gerektirmez. Sadece dairesel simetrik paralarn retimine elverilidir.

ekil 3.3.4 Eirme (spinning) ekillendirme yntemleri (a) manuel (b) otomatik

Dndrerek aktma (flow turning) yntemi ise souk haddeleme operasyonuna benzer. ekme ile yar rn haline getirilmi malzemeyi uzatarak-aktarak son ekline getirmek iin kullanlr. Malzemeyi aktarak uzatt iin, ekmeden kan ve dndrerek aktma operasyonuna girecek malzemenin hacim hesaplamalarnn doru

33

yaplmas gerekir. ekil 3.3.5-(a)da hacimsel ekil deiimine rnek gsterilmektedir, ekil 3.3.5-(b)de ise ekmede ksa etekli konik bir malzemenin ekillendirilmesi gzkmektedir. Bir veya birden fazla admda gerekletirilebilir. ok admda yaplan almalarda son adm yzey przlln giderici yani malzeme kalitesini artrma amal olabilir.

ekil 3.3.5 Dndrerek aktma (flow-turning) ekillendirme yntemleri (a) malzemenin uzatlarak ekillendirilmesi (b) konik malzemenin retimi

Dnen tekerlekler ile ekillendirme metodu da yaygn olarak kullanlan form verme yntemlerinden biridir. Bu yntemin uygulamas ile ilgili rnek ekil 3.3.6-(a)da gsterilmitir, elde edilebilecek para kesitleri de ekil 3.3.6-(b)deki gibidir. Bu ekilde retimi yaplan paralar genelde yksek retim adetli paralardr.

ekil 3.3.6 Dnen tekerlekler ile ekillendirme yntemi (a) ardk tekerlekli ekillendirme (b) bu yntem ile elde edilen para kesitleri

34

3.3.1. Bkme Bkme ile ilgili eitli operasyonlardan daha nce genel olarak bahsetmitik. Bu ksmda ise bkmenin mekaniine deinilecek. Bkme olaynda bklen malzemenin bkme blgesinde para llerine, bkme kavisi ve llerine bal olarak eitli ekil deiimleri olmaktadr.

ekil 3.3.1.1 Bkmede gerilme ve ekil deiiklikleri

Malzeme dayanmnn snrl olmas bu ekil deiimini belirli snrlar iinde tutma zorunluluunu dourur. ekil 3.3.1.1de s kalnlnda ve b geniliinde bir eridin r1 yar ap ile as kadar bklmesi grlmektedir. Bkme olaynda bklm blgedeki malzemenin i taraftaki lifleri evresel gerilimlerden tr skmakta, d taraftaki lifleri ise uzamaktadr. Malzeme i tarafta basya, d tarafta ekiye zorlanmaktadr. Bu gerilmelerin en byk deerlerine parann i ve d yzeylerinde eriilmektedir. Bu gerilmelerin olmad ara blgeye tarafsz eksen ismi verilir.

35

ekil 3.3.1.2 Kaln malzemelerin kk kavisle bklmesi

Dar ve kaln saclarn kk kavislerle bklmelerinde daha byk ekil deiimleri meydana gelir. ekil 3.3.1.2de dar kavisle bklen kaln bir para gzkmektedir. Malzeme kalnl bkme blgesinde bir miktar azalmakta, bkmeden nce prizmatik ekilde olan para kesiti i bkey trapez eklini almaktadr. Bkme ncesi (b) geniliinde olan malzeme bkme sonras (b+2t) geniliine erimektedir. Bu durumun, mentee gibi birbiri iinde alacak paralarn llerinin belirlenmesinde dikkate alnmas gerekir.

ekil 3.3.1.3 Bkme kuvvetinin bkme asna bal deiimi

ekil 3.3.1.3de souk haddelenmi karbon eliine (SPCC) ait eri gsterilmitir. Bir metre boyundaki i parasn bkmek iin gerekli olan tonaj veya

36

kuvvet Y-ekseni, bkme as ise gzlenir. Dikey trmann nedeni

X-ekseni olarak deerlendirilmitir. Bkme malzemenin elastik blgeden kurtulup, kalc

srasnda kuvvet 6 tondan balayarak artarak 90de dikey artla 100 tona ulat deformasyonun saland plastik deformasyon blgesine girmesini salamaktr. Malzemenin zelliine bal olarak ekillendirme ileminde sonra parann eski ekline geri dnme eilimi geri yaylanma olarak tarif edilir. Bkmede kalc ekil deiiklii sz konusudur. Malzemede kalc ekil deiimi meydana getirmek eitli gerilmelerin ortaya kmasna neden olur. Bkmenin salkl yaplabilmesi, meydana gelecek gerilmeleri belirli snrlar ierisinde tutmay zorunlu klar. Para tasarm asnda bkme kavisinin iyi belirlenmesi gerekir yle ki malzeme bklen blgesinde elastik snr amal fakat kopma noktasna yaklamamaldr. Bkme as bydke d tabakalardaki uzamalar da artacandan yrtlma olasl fazlalar. Bu bakmdan uygulanacak en kk bkme kavisinin belirlenmesinde bkme asnn da dikkate alnmas gerekir. Bkme as bydke daha byk bkme kavisi kullanlmaldr. 3.4. Geri Yaylanma Sac metal levhalarn ekillendirilmesinde istenilen form uygun bir ekillendirme operasyonunda ve yeterli kuvvetler altnda malzemeye uygulanr. Elde edilen para elastik ve plastik deformasyonun karm ile oluur. Para zerinden kuvvetler kaldrldnda bir miktar eski haline dnme eilimi gsterir ki bu davrana geri yaylanma denir. Bkme operasyonunda geri yaylanma malzemenin cinsine, malzeme kalnlna, bkme asna, bkme yarapna, dii ve erkek kalp arasndaki kalp boluuna, yalama koullar gibi birok etkene baldr. ekil 3.4.1de geri yaylanma davrannn gzlemlendii V bkme operasyonunda parada elde edilmek istenen bkme as ve bkme operasyonu sonunda (kesik izgili) oluan bkme as olarak gsterilmitir. V bkme ileminin dar ada, dik ada (90) veya geni ada olmas durumlarnda deer olarak farkl olmakla birlikte geri yaylanma meydana gelmektedir.

37

ekil 3.4.1 Geri yaylanma davran

Geri yaylanmann sebeplerinden birisi olan malzeme zellikleri, malzemenin gerilme-gerinim (stres-strain) ilikisiyle aklanabilir. Dier nemli sebep ise malzemenin bklen blgelerindeki molekllerin hareketleridir.

ekil 3.4.2 Gerilme(stress)-gerinim(strain) diyagram

ekil 3.4.2deki stres-strain (gerilme-gerinim(deformasyon)) erisinde G noktas, sac metal levhay formlanrken uygulanan kuvvete ait gerilmeyi gstermektedir. O-A dorusu ise gerilme-gerinim ilikisinin orantl olarak deitii elastik blgedir. Form verme ilemi tamamlanp, para zerinden kuvvet kaldrldnda grinim X deerini alr. Bu malzemenin plastik blgedeki elastikiyetini belirtir. X-G, parann eski haline dnmeye alan miktarn belirtir, O-X ise kalc deformasyon deerini belirtir. ekillendirme srasnda akma blgesini aan gerilmenin olutuu durumda geri yaylanma etkisi gzlenecektir.

38

ekil 3.4.3 Bkmenin sebep olduu molekl hareketleri

ekil 3.4.3de 90 ve geni a ile bklm dz levha resmedilmitir. ekilde parann i ksmlarnda basma, d ksmlarnda ise ekmenin meydana geldii gzkmektedir. ekil 3.4.4de gsterildii gibi parann ortasnda ise, bas veya eki gerilmelerinin olumad bir tabaka vardr ki tarafsz eksen olarak adlandrlr.

ekil 3.4.4 Bkmede oluan gerilmeler

Para bkldnde, i ve d yzeyine srayla bas ve eki gerilmelerine maruz kalr. Genelde malzemede bas ynndeki gerinim, eki ynndeki gerinimden daha byktr. Uygulanan kuvvet ile parann d ksm deforme olur fakat i ksm henz akma noktasna ulamamtr. Parann i ksm eski haline geri dnme eilimi gsterir. Paray eski konumuna getirmeye alan bas gerilmesi geri yaylanmay meydana getirir.

39

3.5. ekillendirmeyi Etkileyen Faktrler 3.5.1. lem Deikenleri Kalp ve zmba geometrileri, konfigrasyonlar, kalp i paras arasndaki boluklar, pot basnc szdrme uygulamalar gibi deikenler sac ekillendirme ilemlerini etkileyen nemli parametrelerdir. Bu faktrler ayn zamanda ekillendirme ilemlerinin snrlarn belirlemede nemli rol oynamaktadr. Bu parametreler arasnda kalp ve zmbalarn ke radyuslar (ekme radyusu genellikle karmak paralar iin sabit deildir) blgesel ekil deiimlerde ok etkin olmalarndan dolay olduka nemlidir. Tasarmclar tarafndan keskin hatlara sahip karmak ekilli paralar iin kk radyuslu zmbalar kullanmak zorunda kalmaktadr. Bu gibi durumlarda ekme radyusu ya bu hattn dndan gemeli yada ekme operasyonunda bu deer bytlp kalibre operasyonunda istenilen deere drlmelidir. Kk ekme radyuslarnn oluturduu byk yerel ekil deiimlerden dolay imalatta byk zorluklar karmaktadr. Radyus zerindeki blgesel ekil deiimleri deformasyonun dier ilem srasnda kalbn deformasyonunu takip edememesi blgelere yaylmasn nleyerek hasar olasln arttrr. Bu tr paralarda yumuak geilerin olmay, problemini de meydana getirebilir. Ayrca montaj srasnda zmba kalp grubundaki eksen kaklklarda ekillendirme srasndada sac zerinde oluan farkl dorultulardaki kuvvet bileenlerini deitirecektir. Genellikle imalat srasnda ekme kalplar iin plaka tipi yataklamalar kullanlmaktadr. Bu yataklar iin parelellik tolerans mm dir. Bask plakas basnc ekillendirme srasnda germe ve derin ekme miktarlarn etkilemektedir. Bask plakas basncndaki art derin ekmeye nazaran germe ekil deiimlerini arttracaktr. Bask plakas basnc ok bykse belirli blgelerde bask plakas ile dii arasndaki sac kalnlk miktarn azaltacandan yrtlma, ok kkse sacdaki krma isteini engelleyemeceinden krma meydana gelecektir. blgelere szdrme uygulanmaldr. Birden fazla ekil deitirme ilemlerinde, ilk aamada germe ekil deiimine urayan blgeler bir sonraki aamada derin ekme ekil deiimine urayabilir. Ykleme srasndaki bu tr deiimler farkl malzemeler zerinde nemli etkilere sahip olabilir. rnein, konteyner imalat iin retilen derin ekilmi kaplarda tleme yntemi kullanlarak ekme ve basma gerilimlerinin beraberce etkimesi ile sac Sac zerinde gerilme istendiinde pot basncn gereinden fazla arttrmak yerine bu

40

kalnlklar olabildiince azaltlmaktadr. Optimum artlarda yerine getirilen bu teknikler, derin ekme srasnda meydana gelen buruukluklarn giderilmesindede olduka etkili olmaktadr. Dk sneklilie sahip yksek dayanml malzemelerin germe ve bkme ekillendirme ilemlerinde genel olarak elastik kaplar kullanlr. ekillendirme ilemi srasnda , elastik kaplar dii kalp grevi grrler. Zmbann hareketi ile sac malzeme elastik kalp ierisinde ekillendirilir ve zmbann formunu alr. Ilem srasnda sac malzemeye elastik kalp tarafndan tm dorultularda ayn basn uygulanr. niform bir basn dalm szkonusu olduundan basma gerilmeleri daha niform bir incelme salar ve kk radyuslar zerindeki blgesel ekil deiimleri ve bkme blmelerindeki ekil deiimlerini azaltr. ekillendirilmesi zor paralar sk sk bu tr sac ekillendirme yntemleri ile retilmektedir. ekillendirme srasnda metal ak metal ile zmba kalp grubu arasndaki srtnme kuvvetleri tarafndan kontrol edilir. Bu kuvvetler ekil deitirme hzna duyarldr. olabilir. Bu artan ekil deiim hz metalin snekliliini etkileyerek azaltlabilir ve sacn gerilerek hasara uramasna neden Buna karn artan hz kalp ile sac arasndaki srtnmeyi azaltarak daha niform bir incelme meydana getirebilir. Ayrca bir pres(mekanik pres) tam olarak niform bir hz salayamamakta, sinzoidal bir deiim gstermektedir. Bu nedenle artan hz ile malzeme zerindeki blgesel snmalar malzeme davranlarnn deimesinde etkili olabilir. Sonu olarak farkl deformasyon hzlarnda farkl malzeme duyarll elde edilebilmekte bu da ekillendirme zellii zerinde etkili olabilmektedir. Yalama, kalp ile sac arasndaki srtnmeyi azaltarak ekillendirme srasnda daha niform ekil deiimlerinin meydana gelmesinde rol oynar. Yalama artlarnn iyiletirilmesi ile deformasyon srasndaki ekil deiim oranlarda deimekte, ekil 3.5.1.1de grld gibi hasar blgesinde olan A noktas yalamann gelitirilmesi ile emniyetli blgedeki B noktasna kaydrlabilmektedir.

41

ekil 3.5.1.1 Uzama limitleri diyagram zerinde yalamann etkisi a) Yalama kullanlmam b) Yalama kullanlm

3.5.2. Malzeme Deikenleri retim asndan saclarn en nemli malzeme zellikleri dayanmlar ile ekillendirilebilme yetenekleri olmakla birlikte, bunlar iinde ekillendirilebilme yetenekleri daha baskn kabul edilmektedir. Bu zellikler malzemenin kimyasal birleimi dkm teknii ve souk-scak haddeleme ile uygulanan sl ilemlerden oluan termo-mekanik gemii tarafndan kontrol edilmektedir. Malzemenin bu zelliklerini belirlemek ve analiz edebilmek iin aadaki zelliklerin saptanmas gerekmektedir. Akma Dayanm Belirgin bir st akma noktas , katlama srasnda N, O, H, C gibi arayer atomlarnn dislokasyon boluklarna yerleerek dislokasyonun hareketini nledii basit karbonlu sakinletirilmemi elik gibi malzemelerde grlr. Bir parann tm blgelerinde kalc ve homojen bir ekil deiimi elde edebilmek iin bu st akma gerilmesi almaldr. Bu sebeple sac ekillendirme ilemlerinde malzemenin belirgin akma gstermesi istenmez. Elastiklik Modl Malzemenin elastik davrann belirleyen en nemli faktrdr. zellikle akma dayanm ile birlikte bkme ilemlerinde karlalan problemlerin analizinde nemli rol oynamaktadr .Geri yaylanmay kontrol eden elastik ekil deiimleridir.

42

Deformasyon Hzna Duyarllk steli Metal malzemelerde deformasyon hz ile malzemenin akma gerilmesi arasnda = C. m eklinde tanmlanan bir iliki mevcuttur. Burada birim ekil deiim hz , m deformayon hzna duyarllk steli ve C ise bir malzeme sabitidir. Malzemedeki ekil deitirme dalmnda rol oynayan dier bir faktrde ekil deiim hzna duyarllktr. Bu zellik artan ekil deitirme hz ile meydana gelen akma gerilmesindeki art ile tanmlanr. Deformasyon hzna duyarllk steli mnin byk deerleri malzemenin boyun verme olarakta tanmlanan kararsz ekil deime olaynn gecikmesine neden olmaktadr. Dier bir deile mnin byk deerleri malzemenin iyi ekillendirilebilir olduunun nemli bir gstergesi saylmaktadr. ekillendirme ilemlerinde , ekil deitirme miktar ve ekil deitirme hzndaki artlar ounlukla srtnmeli ve geometrik snrlamalardan dolay meydena gelmektedir. Hem pekleme steli, hemde deformasyon hzna duyarllk steli, niform olmayan yerel boyun vermenin azalmasnda ve hasara kadar olan ekil deiim miktarnn artmasnda nemli rol oynamaktadr. Plastik Anizotropi Sac malzemeden hazrlanan bir deney parasna ekme deneyi uygulandnda plastik ekil deiimi ekme ekseni boyunca uzama, buna dik olarak uzanan kalnlk ve genilik dorultularnda ise ksalma eklinde meydana gelmektedir. Hacim sabitlii uzama birim ekil deiimin toplamnn ksalma birim ekil deiimlerinin toplamna eit olmas gerektiini ortaya koymaktadr. Ancak bu kalnlk ve genilik ynlerindeki birim ekil deiimlerinin birbirine eit olmasn gerektirmemektedir. Genilik ynndeki birim ekil deiimi nin kalnlk ynndeki birim ekil deiimi ye

oran / , r deeri olarak tanmlanmaktadr. Plastik anizotropi deeri r , ekil 3.7 de grld gibi sacn farkl dorultular iin elde edilebilmektedir. Bu amala ekme ekseni sacn haddeleme ynne 0o , 45o ve 90o dorultularda olacak ekilde hazrlanan deney paralarndan yararlanlr. Malzemenin zotrop olmas durumunda = , dolays ile r=1 olmakta ve bu deer haddeleme ynne bal olarak deimemektedir. Ancak gerekte bu artlar salanamamakta ve r deeri hem 1 den farkl deerler almakta (normal veya dey anizotropi) , hemde bu deerler haddeleme dorultusuna bal olarak deimektedir (dzlemsel anizotropi). Dey anizotropinin ls olarak aadaki gibi tanmlanan r deerinden yararlanlmaktadr.

43

Buna gre dorultudaki r deerinin bir arlkl ortalamas olarak grlebilecek bu deerin birden byk olmas durumunda kalnlk dorultusunda malzemenin incelmeye (boyun verme) kar direncinin byk olduu anlalmaktadr. Bu ayn zanmanda malzemeye ait ekillendirme kabiliyetinin iyi olduunun bir iaretidir. Benzer ekilde dzlemsel anizotropi deerinin r deerinden yararlanlmaktadr.

800 700 stress [ N/mm^2 ] 600 500 400 300 200 100 0 0 0,05 0,1 strain [ - ] 0,15 0,2
longitudinal direction diagonal direction transfers direction

ekil 3.5.2.1 eitli numunelerin hadde ynne bal olarak yaplan ekme test sonular Tablo 3.5.2.1 eitli malzemelerin hadde ynne bal fiziksel zellikleri Re Re Rp0,2 R mm mm Hadde t A50 A80 r n 2 N/mm2 N/mm2 N/mm2 interval e 10-13% mm N/mm % % e 13%) yn
0 45 90 1,62 1,61 1,61 352 362 365 656 673 669 29 26 28 24 22 23 1,00 0,80 1,30 0,18 0,18 0,16

Test n
C58373 C58373 C58373

44

3.6. Analiz Programnda Malzeme Tanmlamas Bu blmde Young Modl(E), Poisson Oran(V), Ak Erisi( r )deeri, ift eksenli basn faktr (), maksimum basn erisi ve uzama limitleri diyagram (Forming Limit Diagram = FLD ) incelenecektir. 3.6.1. Elastik Malzeme Davran (Elastic Material Behavior) Elastik blge ierisinde malzeme davran Young Modl(E) ve Poisson oran ile karakterize edilebilir. Young modl (E) tek eksendeki basn ve gerilme arasndaki ilikiyi vermektedir. Poisson oran () uygulanan yndeki gerilme ile enine gerilme arasndaki ilikiyi vermektedir. ekil 3.6.1.1 bunu gstermektedir.

ekil 3.6.1.1 Poisson orannn() ematik gsterimi

Poisson oran u ekilde tanmlanr. = b b0 l l0

E ve iin tipik deerler, aadaki tabloda verilmitir.

Tablo 3.6.1.1 elik ve alminyum malzeme iin E ve deerleri

45

3.6.2. Ak Erisi (The Flow Curve) Form prosesi aamasnda sac malzemenin plastik ekil deitirme kabiliyeti, sacn elastik karakteristiinden daha nemlidir. Ak erisi malzemenin tek eksenli gerilme testindeki gerilme basn davrann vermektedir. ekil 3.6.2.1, yumuak malzemeler iin tipik ak erisini gstermektedir. Buradaki ak erisi sacn apraz kesit alanna bal olarak toplam gerilimi botaki geniliindeki deformasyona bal olarak gstermektedir. Ak erisi deformasyon oranna baldr. Yava deformasyon proseslerinde hzl deformasyon proseslerine oranla daha kk gerginlikler gzlenir. Orann etkisi over-stress erisi tarafndan salanr. (Anonim 2002)

ekil 3.6.2.1 ekme testi ile gerilim-gerinim erisinin elde edilmesi Malzemenin ak erisi ekil 3.6.2.1de grld gibi ekme deneyinden tanmlanabilmektedir. u ekilde hesaplanabilir: F kuvvet , L ene ara mesafesindeki deiim, A kesit alan olarak deney safhasnda hesaplanr. Deneye para kopana kadar devam edilir. Logaritmik genlik pl deneyin herhangi bir aamasnda ene ara mesafesi ve

toplam elastik gerginlik el ile u ekilde hesaplanr: pl = ln (l/l0) - el

46

Elastik gerginlik el plastik deformasyonun balangcnda llen toplam gerginliktir. Birok deforme edilebilir malzeme iin 0,002dir. Gerek elastik gerginlik plastik deformasyon srasnda artlar gstersede bu deerdeki art ihmal edilebilir ve el = el(0) eitlii yazlabilir.

Gerek mukavemet(gerginlik) ,uygulanan yndeki kuvvet F ve elastik deformasyon ihmal edilerek; =F/A =F/ A0* e-pl olarak hesaplanr

: Gerek mukavemet A: Belirlenen zamandaki kesit alan A0:Balangtaki kesit alan Kullanlan simlasyon programnda sacn ilerleme ynnn (rolling direction) belirlenebilmesi iin ak erisine ihtiyac duyulur. Yn , ak erisinden ve r deeriyle tanmlanan deformasyon davranndan bamszdr.

Ak Erisine Yaklam Metodlar Malzeme davranna bal olarak numune, plastik gerginlik pl de 0.15 veya 0.35 oranlarnda kopar. ift eksenli gerilmede , kopma mukavemetindeki arta denk gelebilen deere sacn deformasyonu esnasnda rastlanabilir. Bu yzden ak erisinin ekstrapolas- yonuna deneysel olarak tanmlanan en yksek mukavemet deerine(ekil 3.6.2.2nin gsterdii gibi pl nin 1.0 olduu) ihtiyac vardr.

47

ekil 3.6.2.2 Ak erisine yaklam.

Ak erisine yaklamn standart metodlarndan birka u ekilde tanmlanr. Buradaki gerek gerilmeyi , pl logaritmik plastik genlii, A,B,C, parametreleri ve

n ise deneysel datalardan karlan yaklam erisine uygun katsaydr.

Ludwik:

=A*(pl )n Ludwik eitlii ak erisine en basit yaklamdr. Bu nedenle yaklam ok gereki deildir. Buradaki n deeri malzeme zelliine bal bir deerdir. Ve bu denklemden karlabilir.

Swift(Krupkowski):

=A*(B+pl )n

Chosh:

Chosh denklemi eliklerde kullanm iin tavsiye edilmektedir. =A*(B+pl )n C

48

Voce:

=B-(B-A )* e-m pl

Hocket-Sherby:

=B-(B-A )* e-m( pl)n Hocket-Sherby denklemi alminyumlar iin tavsiye edilmektedir. Yukardaki denklemlerde: A:Balang ak gerilimini gsterir. B:Maksimum ak gerilimini gstermektedir. Ludwik,Swift ve Chosh denklemleri maksimum ak gerginliini gstermez Bu yzden de elikler iin daha uygundur. Voce ve Hocket-Sherby yaklamlar alminyumlar iin daha uygundur. Deneysel yaklamlar iin parametreler , gerginlik ve basn deerleri, gerekli logaritmik gerginlik deeri 1e kadar olan denklemlerden hesaplanabilirler. 0dan 1e kadar olan logaritmik gerginlik deerleri oran gerek basnc tanmlamak iin denklemleri kullanabilir. kaldrmasna yardm eder. Gemite gerek basn ve gerek gerginlik deeri, logaritmik plastik deerin 1 olduu durumda hesaplamay gerektirmekteydi. Eer simlasyon dneminde yksek edeer genlie rastlanrsa , simlasyon program lineer ekilde ekstrapole edecektir. Ve de gerek basn deeri pl nin 1 olduu durum deerlendirilecektir. Bu erinin eimi (bu geen iki gerginlik deeri iin) lineer olarak ekstrapole edilir. zerinden 10 veya 20 nokta ilem iin yeterlidir. balangcndan ( pl =C) sonuna kadar Bu eri Seilen bu noktalar erinin Bu deerde, uygun olan deneysel lmlerin gerginlik orann kapsamaktadr. Bu ise deneysel hatalarn(lm datalarndan oluan) ortadan

(pl=1) olan arada seilmelidir. Ak erisi

malzemenin form alabilirlii hakknda olduka iyi fikirler verir. Bu erinin altnda olmas malzemenin form alabilirliini gsterir.

49

3.6.3. r Deeri (r-values) r deeri akma yzeyinin formunu oluturmak iin kullanlr(Akma yzeyi ve ift eksenli basn faktr). Bu deer ekme deneyinden deney numunesinin boyu llerek hesaplanabilir.(1=1 burada pl ye eit alnabilir).ekme ynnde (uzunlua dikeylik=2) ve kalnlk ynnde(3). Logaritmik gerginlik deeri kullanlmas ile bulunur. 1= ln(l/l0) L :uzunluu :genilii s :deney numunesinin sac kalnln gstermektedir. r deeri u denklemlerden bulunabilir. r= 2 / 3 = 2 / ( 1 + 2 ) Kullanlan simlasyon programnda r deeri sabit alnmaktadr. Bundan dolay r deeri ekme deneyindeki gerginliin fonksiyonu olarak deiebilir. Deiik r deerleri sac numune parann farkl ynlerde gerilmesi ile deiebilir. Bu nedenle ekme deneyi 0, 45 , 90 (hadde yn) dorultularnda yaplmaldr ve farkl r deerleri deerlendirilmelidir. Deiik malzeme tipleri bu r deerlerine bal olarak tanmlanabilir. 2 =ln(/0) 3 = ln(s/s0) Yukardaki denklemlerde; r faktrnn

ekil 3.6.3.1 Hadde yn

Isotropik Normal anisotropik Planer anisotrpik

r0 = r45= r90 =1 r0 = r45= r90 <>1 r0 <>=r45<> r90

50

Eer btn r deerleri birbirinden farkl ise yuvarlak konturlu bir sac, ekme ileminden sonra yuvarlak kalmayacaktr. Bu deerlerin birbirlerinden farklar bykse ekme ilemi esnasnda sac kontrol etmek zorlaacaktr ve krma eilimi artacaktr. Bazen r90 en yksek deere sahip oluken r45 minumum deerde olabilmektedir. Ortalama r deeri; rm=(r0+ 2r45+ r90) / 4 Bu rm deeri sacn form alabilirlii konusunda olduka ipucu vermektedir. Bu deer ne kadar bykse sacn o kadar form alabileceini gstermektedir. Tipik r deerleri yledir.
Tablo 3.6.3.1 eitli malzemeler iin r deerleri

zet olarak form vermek iin uygun bir sac yle tanmlanabilir. ortalama rm deeri byk ve r0, r45 ve r90 arasnda kk farklar olarak gsterilebilir.

Dikkat: Eer kullanlacak malzemenin hadde yn bilinmiyorsa r0, r45, r90 deerleri malzeme hakknda hibir bilgi vermez. Bu durumda ortalama rm deeri kullanlmaldr.

3.6.4. Akma Yzeyi ve ift Eksenli Gerilim Faktr (Yield Surface and Biaxial Stress Factor) Basn bileenleri iinde akma yzeyi malzeme ak durumunu tanmlar. Kullanlan simlasyon program iin deiik akma yzeyleri kullanlabilir. En ok tercih edilen yntem r0, r45, r90 deerlerinden yararlanlarak seilir. Ayrca ift eksenli basn faktrnde kullanmaktadr. En sk kullanlan yntem Hill yntemidir.

51

Hill 48 Modeli

Bu model gerilim uzayndan formle edilir. Ak yzeyi quadratik (gerilim uzaynda eliptik fonksiyon) alnrsa ve r0 , r45 , r90 deerleri ve malzemenin ak gerilimi kullanlarak tanmlanr.

ekil 3.6.4.1 Hill 48 modelindeki akma mukavemetleri (hadde ve hadde ynne dik dorultudaki)

Hill 48 modelindeki ak yzeyi (hadde ymndeki ve hadde ynne dik yndeki gerilim) 1ve 2 alar r0 ve r90 kullanlarak u ekilde hesaplanabilir. tan(1) = r0 / (1+r0) ve tan(2) = r90 / (1+r90) Hill metodunun her r deeri iinde avantajlar vardr ve bundan dolay malzemelerin planar anisotropik olanlar bu hesaplan karlrlar. Burada sadece r deeri r0, r45, r90 (fakat ift eksenli gerilim faktr yoktur) girdi datas olabilir. Kullanlan programn Hill modeli gibi gerilim uzaynda olmayan basit bir metod kullanmaktadr. Eer r deeri belirtilmediyse program tarafndan isotropik kabul edilmektedir. Hill 79 Modeli Hill 79 modeli, non quadratk fonksiyonu esas alan bir akma yzeyi oluturur. Fakat burada her r deeride eit olarak kabul edilir (r0,r45=r90). Bu gstermektedir ki akma yzeyi eksen boyunca uzanan bir elipsten meydana gelir.

52

ekil 3.6.4.2 Hill 79 modelindeki ak yzeyi ve biaxial mukavemet faktr

Bu modelin avantaj, ift eksenli gerilim altnda malzeme ak artlarn kullanmasdr. Ayrca bu modelde sadece ortalama r deeri (rm) kullanlr. Benzer bir model germe alannda formle edilen simlasyon program iin uygulanabilir. Bu model ift eksenli gerilim boyunca ayr r deeri girdisi olduunda seilir. Bu ift eksenli gerilim faktr direkt olarak gerilim alanndaki elips alannn uzamasn kontrol eder = b/a ift eksenli gerilim faktrnn zellikleri sac basmnda kullanlan birok malzeme iin gerekli deildir. Baz alminyum alamlarnda ift eksenli gerilim faktr byklnn 1,2 ranj arasndadr. =1,1 ( yaklak 1,1) zellikleri simlasyon sonularn gelitirir. Gerilim faktrnn anlaml deerleri 0,8 ile

Hill 48 ve Hill 79 Modellerinin Birleimi

Hill 90 modeli Hll 48 ve Hill 79 modellerinin birleimidir. Bu model farkl r deeri r0 ,r45,r90 zelliklerinin ift eksenli gerilim sisteminde ,yzey elipsinde uzamasna izin verir. Benzer bir model germe yzeyinde formle edilerek simlasyon programnda kullanlabilir. Bu model farkl r deerinin ift eksenli gerilim faktr girdisi olarak kullanldnda uygulanabilir.

53

Katlatrma Modeli

Simlasyon program, birleimdeki anisotropik akma yzeyini isotropik katlatrma erisi ile kullanr. rnein plastik deformasyonunda akma yzeyi katlatrma erisi stndeki plastik gerilme oranna dntrlr.

3.6.5. Yksek Gerilim Erisi (The Overstress Curve) Baz malzemeler iin eri ak, deformasyon oranna baldr. Deformasyondaki oran ne kadar yksekse gerilim ak deeride o kadar yksek olur. Simlasyon program hesaplamalarda ,germe oran eitlii fonksiyonunda yksek gerilim erisi

zelliklerinin kullanlmasn salar. (rnek :birim zamandaki eit plastik gerilimi) = f (.pl ) .pl = dpl /dt

Simlasyon program verilen gerilim orannda yksek gerilim faktr girdisinin eklenmesi ile ak gerilimini arttrr. Ak erileri, farkl gerilim oranlarnda deneysel olarak tespit edilmelidir. (Bu gerilim oranlarnda, gerilim testlerinin uygulanmas ile) Bylelikle deeri tespit edilir.

ekil 3.6.5.1 Gerilim orannn(deformasyon oran) fonksiyonu olarak maksimum mukavemet katsays

Eit plastik gerilim oran fonksiyonu olarak yksek gerilim erisini gstermektedir. ekil 3.6.5.1 gerilme oran fonksiyonu olarak yksek gerilim katsays (deformasyon oran) ve ekil 3.6.5.2 farkl gerilim oranlarndaki birok ak erisini ematik olarak gstermektedir.

54

.
ekil 3.6.5.2 Farkl gerilim oranlarndaki ak erileri,farkl ak erileri gerilimleri arasndaki farkllklar,yksek gerilim erisi veya yksek gerilim fonsiyonu olarak gsterilebilir.

3.6.6. Uzama Limitleri Erisi ve Diyagram (The Forming Limit Curve & Diagram = FLC &FLD ) Deformasyon analizleri malzemelerin uzama snr erileri karlatrmas esasna dayanr. Sac metallere form verilmesi aamasnda potansiyel baarszlklar tespit edebilmek iin ok nemlidir. ekil verilen sac malzemenin deformasyon durumu major,ana gerilim deeri veya minr ana gerilim deeri ile karakterize edilebilir. Bu sebeple deformasyon durumu plan zerinde nokta ile temsil edilebilir. Bu noktada x-ekseni minr ana gerilimi , y-ekseni ise major ana gerilimini gsterir. Bir ok deneysel gzlemlerde grlmtr ki,malzemelerin form alma limitleri plandaki bu eri ile aklanabilir. Malzemelerdeki deformasyon durumu bu eriye ularsa baarszla urar ve yrtlr. Bu eri uzama snr erisi olarak adlandrlr. baarszla uramas beklenir. anlatlmaktadr. Bu sebeple malzeme noktasnn deformasyonunun hesaplanmas bu FLC boyunca uzanyorsa sacn bu noktada Daha ileriki blmlerde major ve minr ana gerilimlerin tespit edilmesi ve malzemelerin uzama limit erisinin kurulmas Sacn stndeki major ve minr ana gerilim noktalar ada akland gibi tespit edilmitir: 1-Sabit yarap(d) l kk dairelerin aralklar deforme edilmemi sac stne iaretlenir.

55

2-Daha sonra sac deforme edilir.Deformasyon sonucu iaretlenmi daireler uzayarak elipse dnr. 3-Elips zerideki major ve minr eksenler llr.Deforme edilmi sac zerindeki noktada major ve minr ana gerilmeler bu noktadaki dairenin deformasyonundan hesaplanr. 1 = max = ln (a/d) (major temel gerilme) 2 = min = ln (b/d) (minr temel gerilme)

ekil 3.6.6.1 Major temel gerilmenin(max) ve minr temel gerilmenin (min) llmesi

Uzama Limit Erisinin Kurulmas Test edilerek belirlenir. Btn testler kopma (tam deformasyon) srasnda major ve minr ana gerilmeleri belirlemeye olanak salar. Bu kopma noktalar bir veya daha fazla olarak uzama limit erisi zerinde grlr. Btn bu testler srasnda gerilmenin lineer olarak srdrlmesi nemlidir. 1= const.2

ekme Deneyi Deney numunesi tek eksende gerilir. Numune bu dorultuda uzatlr ve bu dorultuya dik olan dorultuda bzlr. rnek: 1 pozitifken, 2 negatiftir.

Burkulma Deneyi Sac numune btn ynlerde gerilir. sahiptir.) Bu nedenle simetrik olarak geniler. rnein 1 ve 2 her ikiside pozitiftir. (planer anizotropi bu test iin ikincil neme

56

Nakazima Testi Nakazima testinde deiik genilikteki eritler kullanlr. Bu eritler yarm kre eklindeki erkek tarafndan yrtlma balangcna kadar gerilir. Uzama limit erisindeki farkl noktalar deiik genilikteki eritlerden salanabilir.

Uzama Limit Erisinin Simetrilii Major gerilme deerinin bykl 1 tanmlama dolaysyla 0dan

byktr.Bu nedenle FLD zerindeki noktalarn absis(major gerilme 1). y ekseninin pozitif ksm ile snrlandrlrlar. Dahas tanmlamadan gelen major gerilme minr gerilmeden(2 ) daha byktr. Sac zerindeki gerilme durumu pozitif 2 bal olarak ekil 7.15 grlecei zere herzaman simetri ekseninin zerinde bulunur. 1 > 2

ekil 3.6.6.2 Uzama limit erisi

Uzama Limitleri Erisini Belirlemedeki Zorluklar Herhangi bir malzeme iin uzama limit erisinin u gerekler nda tam olarak belirlenmesinin imkansz olduu unutumamaldr. *srtnme etkisi(rnein nanakazima testindeki) *major ve minr gerilme gerek lm deerleri zellikle deney numunesinin kvrlm blgesi ierisinde yer almaktadr. Bunun yannda uzama limit erisi, sac kalnlna ve rnler arasndaki farklara baldr.

57

Uzama limit erisinin genel kullanm FLD genellikle ekil 7-16 grlecei zere malzemedeki bozulmay belirlemek iin kullanlr. Teorik olarak bu sadece lineer deformasyon blgesi altnda giden malzemeler iin kullanlr. Bu varsaym nedeni ile uzama limit erisi tecrbi tanmlama temellerine gre ekillendirilirler. Pratik olarak halen dier noktalara gre olan tahminde FLD ye baldr. Sac metallere form verme prosesinde gerilme blgesi nadiren lineerdir.

ekil 3.6.6.3 Malzeme kopma tahminleri iin FLD nin kullanlmas

58

4. D KDRTGEN EKL NDEK LEVHANIN V BKME SONRASINDA GER YAYLANMA DAVRANIININ NCELENMES Bkme ile ekillendirme srasnda parada oluan geri yaylanma davrann incelemek amacyla deneysel almalar yaplmtr. Deney almalar srasnda her bir durum iin adet numune deneye tabi tutulmu ve sonular, bu numunenin ortalamas olacak ekilde alnmtr.

4.1. Deney almalar Bkme ile ekil verme ilemi srasnda geri yaylanmay etkileyen faktrlerden ilem deikeni olarak kalp V as ve erkek kalp u yarap, malzeme deikeni olarak farkl kalitede saclar ve hadde yn alnmtr. Sonularn salkl yorumlanabilmesi iin ayn artlar salayan malzeme ve kalp deikeni ile adet deney yaplm ve elde edilen sonularn ortalamas alnmtr.

Deney Kalp Deikenleri

ekil 4.1.1 Deney kalb blmleri

Deney kalp elemanlar, St37 ktk malzemeden ilenerek oluturulmutur. Kalp as 100, 90 ve 80 olarak farkl ada ilenmitir. Erkek kalp u yarap (bkme yarap) 2mm, 4mm ve 6mm olmak zere farkl deerde incelenmitir.

59

ekil 4.1.2 Kalp deikenleri

ekil 4.1.3 Soldan saa 80 , 90 ve 100 kalp alarna sahip kalplar. Herbir kalpta bkme yarap 2mm, 4mm ve 6mm.

Deney Malzeme Deikenleri

Deneylerde 2mm kalnlnda farkl snf sac kullanlmtr. Yumuak sac (mild steel) olan DC04 (FeP04), yksek mukavemetli sac (konvansiyonel) olan HSLA 350 ve ift fazl sac (dual phase steel) olan DP600. Deneylerde 300 x 50 llerinde dikdrtgen levha kullanlmtr.
Tablo 4.1.1 Deneylerde kullanlan malzemeler ve ekme testleri ile elde edilen fiziksel zellikleri

Malzeme DP 600 HSLA350 FeP04

Akma(N/mm2) ekme(N/mm2) % Uzama 434.6 380.3 175 667.1 448.7 290.3 18.4 25 37.93

r 0.99 0.98 1

n 0.12 0.15 0.19

60

Kullanlan her snf sac malzeme 0, 45 ve 90 olmak zere farkl hadde ynnde numuneler alnarak deneylere tabi tutulmutur.

ekil 4.1.4 Malzeme deikeni, hadde yn Tablo 4.1.2 Deneylerde kullanlan kalp ve malzeme deiken tablosu
adet adet (mm) Hadde Hadde Hadde Hadde Hadde Hadde Hadde Hadde Hadde Yn Yn Yn Yn Yn Yn Yn Yn Yn (mm) Hadde Hadde Hadde Hadde Hadde Hadde Hadde Hadde Hadde Yn Yn Yn Yn Yn Yn Yn Yn Yn (mm) 0 3 0 45 3 2 45 90 3 90 0 3 0 4 45 3 4 45 90 3 90 0 3 0 6 45 3 45 6 90 3 90 0 3 0 2 45 3 2 45 90 3 90 0 3 0 3 4 4 45 45 90 3 90 0 3 0 6 45 3 6 45 90 3 90 0 3 0 2 45 3 2 45 90 3 90 0 3 0 4 45 3 4 45 90 3 90 0 3 0 6 45 3 6 45 90 3 90 DP600 toplam numune 81 HSLA350 toplam numune 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 81 0 3 45 3 90 3 0 3 4 45 3 90 3 0 3 6 45 3 90 3 0 3 2 45 3 90 3 0 3 4 45 3 90 3 0 3 6 45 3 90 3 0 3 2 45 3 90 3 0 3 4 45 3 90 3 0 3 6 45 3 90 3 FeP04 toplam numune 81 adet Hadde Hadde Hadde Hadde Hadde Hadde Hadde Hadde Hadde Yn Yn Yn Yn Yn Yn Yn Yn Yn

Kalp Erkek Yarap Kalp Erkek Yarap Kalp Erkek Yarap

Kalp Erkek Yarap Kalp Erkek Yarap Kalp Erkek Yarap

Kalp Erkek Yarap Kalp Erkek Yarap Kalp Erkek Yarap

80

80

Kalp As 90

HSLA350

Kalp As 90

100

100

100

Kalp As 90

DP600

FeP04

80

61

Tablo 4.1.2deki deney matrisinde de belirtildii gibi, tm malzeme ve kalp deikenleri kullanarak 81 farkl durum iin yaplan deneyler er defa tekrarlanm ve 3x81=243 adet deney numunesi elde edilmitir.

4.2. lm almalar Deneyler sonunda elde edilen 243 adet para, DEA-BETA 3D boyutlu otomatik lm cihaz ve e alan PcDimis yazlm kullanlarak oluturulan program ile arka arkaya yaplmtr.

ekil 4.2.1 lm yntemi

lm, ekil 4.2.1de gsterildii gibi, parann ortasndan ve ortaya 120mm mesafedeki iki kesitten olmak zere toplam 3 kesitinden yaplmtr. Her bir kesit iin lm cihaznn ucu, 3 noktaya dokunarak yazlm vastasyla bir doru oluturuldu ve ayn ilem dier kenar iin de tekrarland. Daha sonra PcDimis yazlm yardmyla oluturulan iki doru arasndaki a lld ve kalp asna olan fark dosya halinde alnd.

62

ekil 4.2.2 lm ile elde edilen asal sapma

Her para iin ayr deeri elde edildi ve sonular da 1.kesit ve 3.kesit kenarlardan, 2.kesit ise ortadan alnan asal sapma deerleri olarak isimlendirildi.

ekil 4.2.3 Sonularda incelenen kesitler ve isimlendirilmesi

63

4.3. Sonular Geri yaylanma lm sonular, tm deikenler iin u ekilde deerlendirilmitir;

ekil 4.3.1 Geri yaylanma sonularnn bal olduu deiken elemesi

Her bir malzemenin (3 eit malzeme kullanlmtr) hadde ynne, kalp asna ve kalp yar apna (radyusuna) bal olarak geri yaylanma deiimi grafikler oluturularak incelenmitir (1-2 ve 3 numaral balant). Bunun yannda yine malzemelerin her bir kesiti iin (lmler 3 farkl kesitten alnmtr) hadde ynnn kalp asna ve kalp yarapna bal geri yaylanma deiimi incelenmitir (4 ve5 numaral balant),. Son olarak malzemelerin her bir kesiti iin kalp asnn kalp yarapna bal geri yaylanma deerleri irdelenmitir (6 numaral bant). ekil 4.3.1de bu durum ematize edilmitir.

54

DP600 MALZEME, 80 DERECE KALIP AISI, R2 ERKEK RADYUSU

DP600 MALZEME, 90 DERECE KALIP AISI, R2 ERKEK RADYUSU

DP600 MALZEME, 100 DERECE KALIP AISI, R2 ERKEK RADYUSU

2.000

2.000

2.000

1.000

1.000

1.000 0 0.000 1 -1.000 2 3 45 90

0 45 3 90 -1.000 1 90 2 3 0.000 45

0.000

SAPMA (derece)

-2.000 -2.000

SAPMA (derece) -2.000

-1.000

KES T NO KES T NO

SAPMA (derece)

KES T NO

DP600 MALZEME, 80 DERECE KALIP AISI, R4 ERKEK RADYUSU

DP600 MALZEME, 90 DERECE KALIP AISI, R4 ERKEK RADYUSU

DP600 MALZEME, 100 DERECE KALIP AISI, R4 ERKEK RADYUSU

2.000

2.000

2.000

1.000

1.000 0 0.000 45 1 -1.000 2 3 90

1.000 0 0.000 1 -1.000 2 3 45 90

0 45 3 90

0.000

SAPMA (derece)

-2.000

-2.000 KES T NO

SAPMA (derece)

-1.000

SAPMA (derece)

-2.000 KES T NO

KES T NO

DP600 MALZEME, 80 DERECE KALIP AISI, R6 ERKEK RADYUSU

DP600 MALZEME, 90 DERECE KALIP AISI, R6 ERKEK RADYUSU

DP600 MALZEME, 100 DERECE KALIP AISI, R6 ERKEK RADYUSU

2.000
2.000

2.000

1.000
1.000

1.000
0

0 45
0.000 1 -1.000

0
45 2 3 90

0.000 3 90

0.000 1 -1.000 2 3

45 90

SAPMA (derece)

-2.000

-2.000 KES T NO

SAPMA (derece)

-1.000

SAPMA (derece)

-2.000 KES T NO

KES T NO

ekil 4.3.2 DP600 malzemenin hadde ynne bal geri yaylanma deerleri

55

DP600 MALZEME, 80 DERECE KALIP AISI, R2 ERKEK RADYUSU

DP600 MALZEME, 90 DERECE KALIP AISI, R2 ERKEK RADYUSU DP600 MALZEME, 100 DERECE KALIP AISI, R2 ERKEK RADYUSU

2.000

2.000

2.000

1.000
1.000

1.000 1.Kesit 0.000 0 -1.000 45 90 2.Kesit 3.Kesit

1.Kesit
1.Kesit 0.000 0 3.Kesit -1.000 45 90 2.Kesit

0.000 2.Kesit 90 3.Kesit

Acisal Sapma

Acisal Sapma

-1.000

-2.000
-2.000

Acisal Sapma -2.000

45

HADDE YN
HADDE YN

HADDE YN

DP600 MALZEME, 80 DERECE KALIP AISI, R4 ERKEK RADYUSU

DP600 MALZEME, 90 DERECE KALIP AISI, R4 ERKEK RADYUSU

DP600 MALZEME, 100 DERECE KALIP AISI, R4 ERKEK RADYUSU

2.000

2.000
2.000

1.000

1.000 1.Kesit 0.000 2.Kesit 0 3.Kesit -1.000 45 90

1.000 1.Kesit 0.000 0 -1.000 45 90 2.Kesit 3.Kesit

1.Kesit 2.Kesit 90 3.Kesit

0.000

Acisal Sapma

Acisal Sapma

-1.000

-2.000

-2.000 HADDE YN

Acisal Sapma

45

-2.000 HADDE YN

HADDE YN

DP600 MALZEME, 80 DERECE KALIP AISI, R6 ERKEK RADYUSU

DP600 MALZEME, 90 DERECE KALIP AISI, R6 ERKEK RADYUSU

DP600 MALZEME, 100 DERECE KALIP AISI, R6 ERKEK RADYUSU

2.000
2.000

2.000

1.000
1.000

1.000 1.Kesit 1.Kesit 2.Kesit 0.000 45 90 3.Kesit 0 -1.000 45 90 2.Kesit 3.Kesit

1.Kesit 2.Kesit 90 3.Kesit

-1.000 0 0.000

0.000

Acisal Sapma

Acisal Sapma

-1.000

-2.000

-2.000 HADDE YN

Acisal Sapma

45

-2.000 HADDE YN

HADDE YN

ekil 4.3.3 DP600 malzemenin hadde ynne bal geri yaylanma deerleri

DP600 malzemeye ait geri yaylanma deerleri ekil 4.3.2 ve ekil 4.3.3deki grafikler incelendiinde, 90 kalp alarnda hadde ynne bal olarak ok kk deime gsterdii fakat bu deiim 100 ve 80 kalp alarnda daha fazla olduu grld. 100 kalp asnda, 2mm ve 4mm kalp yarap ile bklen numunelerde, u ksmlarda (1. ve 3. kesit) - deerde yani kapanma eilimi, ortada ise (2. kesit) + deerde geri yaylanma eilimi yani alma gzlemlenmitir.

57

Fee355 MALZEME, 80 DERECE KALIP AISI, R2 ERKEK RADYUSU

Fee355 MALZEME, 90 DERECE KALIP AISI, R2 ERKEK RADYUSU

Fee355 MALZEME, 100 DERECE KALIP AISI, R2 ERKEK RADYUSU

2.000
2.000

2.000
1.000

1.000

1.000 0 0.000 1 -1.000 -2.000 2 3 45 90

0
0 0.000 1 90 -1.000 2 3 45

0.000 45 3 90

SAPMA (derece)

-2.000
-2.000 KES T NO

KES T NO

SAPMA (derece)

-1.000

SAPMA (derece)

KES T NO

Fee355 MALZEME, 80 DERECE KALIP AISI, R4 ERKEK RADYUSU

Fee355 MALZEME, 90 DERECE KALIP AISI, R4 ERKEK RADYUSU

Fee355 MALZEME, 100 DERECE KALIP AISI, R4 ERKEK RADYUSU

2.000 2.000
2.000

1.000 1.000 0 0.000 45 1 90 -1.000 2 3 0 45 3 90

1.000 0 0.000 1 -1.000 -2.000 2 3 45 90

0.000

SAPMA (mm)

SAPMA (mm)

-1.000

-2.000 -2.000 KES T NO

KES T NO

SAPMA (mm)

KES T NO

Fee355 MALZEME, 80 DERECE KALIP AISI, R6 ERKEK RADYUSU

Fee355 MALZEME, 90 DERECE KALIP AISI, R6 ERKEK RADYUSU

Fee355 MALZEME, 100 DERECE KALIP AISI, R6 ERKEK RADYUSU

2.000 2.000 1.000 1.000 0 0.000 1 -1.000 2 3 45 90 0 0.000 1 -1.000 -2.000 KES T NO KES T NO 2 3 45 90

2.000

1.000

0.000 3

SAPMA (mm)

SAPMA (mm)

-1.000 -2.000

-2.000

KES T NO

ekil 4.3.4 Fee355 malzemenin hadde ynne bal geri yaylanma deerleri

SAPMA (mm)

58

Fee355 MALZEME, 80 DERECE KALIP AISI, R2 ERKEK RADYUSU Fee355 MALZEME, 90 DERECE KALIP AISI, R2 ERKEK RADYUSU Fee355 MALZEME, 100 DERECE KALIP AISI, R2 ERKEK RADYUSU

2.000 2.000 1.000 1.000 1.Kesit 0.000 0 3.Kesit 0 -1.000 -2.000 HADDE YN HADDE YN 45 -1.000 45 90 0.000 90 2.Kesit

2.000

1.000 1.Kesit 2.Kesit 90 3.Kesit

0.000

1.Kesit 2.Kesit 3.Kesit

Acisal Sapma

Acisal Sapma

-1.000

-2.000 -2.000

HADDE YN

Fee355 MALZEME, 80 DERECE KALIP AISI, R4 ERKEK RADYUSU

Fee355 MALZEME, 90 DERECE KALIP AISI, R4 ERKEK RADYUSU

Acisal Sapma

45

Fee355 MALZEME, 100 DERECE KALIP AISI, R4 ERKEK RADYUSU

2.000 2.000 2.000 1.000 1.Kesit 0.000 2.Kesit 0 3.Kesit -1.000 45 90 1.000

1.000 1.Kesit 2.Kesit 90 3.Kesit

0.000

1.Kesit 0.000 0 -1.000 -2.000 45 90 2.Kesit 3.Kesit

Acisal Sapma

Acisal Sapma

-1.000

-2.000 -2.000 KES T NO

KES T NO

Acisal Sapma

45

KES T NO

Fee355 MALZEME, 80 DERECE KALIP AISI, R6 ERKEK RADYUSU

Fee355 MALZEME, 90 DERECE KALIP AISI, R6 ERKEK RADYUSU

Fee355 MALZEME, 100 DERECE KALIP AISI, R6 ERKEK RADYUSU

2.000 2.000 1.000 1.000 1.Kesit 0.000 0 -1.000 45 90 2.Kesit 3.Kesit 1.Kesit 0.000 0 -1.000 -2.000 KES T NO KES T NO 45 90 2.Kesit 3.Kesit

2.000

1.000 1.Kesit 2.Kesit 90 3.Kesit

0.000

Acisal Sapma

Acisal Sapma

-1.000 -2.000

-2.000

KES T NO

ekil 4.3.5 Fee355 malzemenin hadde ynne bal geri yaylanma deerleri

Acisal Sapma

45

59

Fee350 malzemeye ait geri yaylanma deerleri ekil 4.3.4 ve ekil 4.3.5deki grafikler incelendiinde, tm kalp a ve yaraplarnda geri yaylanma deerlerinin hadde ynne bal deimedii sylenebilir. 80 kalp asnda ve tm kalp yaraplarnda geri yaylanma deeri + yani alma eilimi, 90 kalp asnda ve tm kalp yaraplarnda geri yaylanma deeri - yani kapanma eilimi gzlenmektedir. 100 kalp asnda ise 1. ve 3. kesitler (u ksmlar) + yani alma eilimi, 2. kesit (orta blge) ise - yani kapanma eilimi gzlenmitir.

60

FeP04 MALZEME, 80 DERECE KALIP AISI, R2 ERKEK RADYUSU FeP04 MALZEME, 90 DERECE KALIP AISI, R2 ERKEK RADYUSU FeP04 MALZEME, 100 DERECE KALIP AISI, R2 ERKEK RADYUSU

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 1.000 0 0.000 0.000 1 -1.000 2 1 90 -1.000 2 3 45 0 45 3 90

0 45 3 90

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 -2.000 KES T NO

KES T NO

SAPMA (derece)

KES T NO

FeP04 MALZEME, 80 DERECE KALIP AISI, R4 ERKEK RADYUSU

FeP04 MALZEME, 90 DERECE KALIP AISI, R4 ERKEK RADYUSU

FeP04 MALZEME, 100 DERECE KALIP AISI, R4 ERKEK RADYUSU

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 0 0.000 45 1 90 -1.000 2 3 0 45 3 90

1.000 0 0.000 1 -1.000 2 3 45 90

0.000

SAPMA (mm)

SAPMA (mm)

-1.000

-2.000 -2.000 KES T NO

SAPMA (mm)

-2.000 KES T NO

KES T NO

FeP04 MALZEME, 80 DERECE KALIP AISI, R6 ERKEK RADYUSU

FeP04 MALZEME, 90 DERECE KALIP AISI, R6 ERKEK RADYUSU

FeP04 MALZEME, 100 DERECE KALIP AISI, R6 ERKEK RADYUSU

2.000

2.000

2.000

1.000 0 45 3 90 -1.000 1 0.000

1.000 0 45 2 3 90

1.000 0 0.000 1 -1.000 2 3 45 90

0.000

SAPMA (mm)

SAPMA (mm)

-1.000

-2.000

-2.000 KES T NO

SAPMA (mm)

-2.000 KES T NO

KES T NO

ekil 4.3.6 FeP04 malzemenin hadde ynne bal geri yaylanma deerleri

61

FeP04 MALZEME, 80 DERECE KALIP AISI, R2 ERKEK RADYUSU FeP04 MALZEME, 90 DERECE KALIP AISI, R2 ERKEK RADYUSU FeP04 MALZEME, 100 DERECE KALIP AISI, R2 ERKEK RADYUSU

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 1.000 1.Kesit 0.000 0.000 0 -1.000 45 0 3.Kesit -1.000 45 90 2.Kesit 1.Kesit 2.Kesit 90 3.Kesit

1.Kesit 2.Kesit 90 3.Kesit

0.000

Acisal Sapma

Acisal Sapma

-1.000

-2.000 -2.000 -2.000 HADDE YN

HADDE YN

Acisal Sapma

45

HADDE YN

FeP04 MALZEME, 80 DERECE KALIP AISI, R4 ERKEK RADYUSU

FeP04 MALZEME, 90 DERECE KALIP AISI, R4 ERKEK RADYUSU

FeP04 MALZEME, 100 DERECE KALIP AISI, R4 ERKEK RADYUSU

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 1.Kesit 0.000 2.Kesit 0 3.Kesit -1.000 45 90 1.Kesit 2.Kesit 90 3.Kesit

1.000 1.Kesit 0.000 0 -1.000 45 90 2.Kesit 3.Kesit

0.000

Acisal Sapma

Acisal Sapma

-1.000

-2.000 -2.000 HADDE YN

Acisal Sapma

45

-2.000 HADDE YN

HADDE YN

FeP04 MALZEME, 80 DERECE KALIP AISI, R6 ERKEK RADYUSU

FeP04 MALZEME, 90 DERECE KALIP AISI, R6 ERKEK RADYUSU

FeP04 MALZEME, 100 DERECE KALIP AISI, R6 ERKEK RADYUSU

2.000

2.000

2.000

1.000 1.Kesit 2.Kesit 90 3.Kesit -1.000 0 0.000

1.000 1.Kesit 2.Kesit 45 90 3.Kesit

1.000 1.Kesit 0.000 0 -1.000 45 90 2.Kesit 3.Kesit

0.000

Acisal Sapma

Acisal Sapma

-1.000

-2.000

-2.000 HADDE YN

Acisal Sapma

45

-2.000 HADDE YN

HADDE YN

ekil 4.3.7 FeP04 malzemenin hadde ynne bal geri yaylanma deerleri

62

FeP04 malzemeye ait geri yaylanma deerleri ekil 4.3.6 ve ekil 4.3.7deki grafikler incelendiinde, genel olarak hadde ynnn geri yaylanmaya etkisinin Fee355 malzemeye gre daha etkili olduu grnmektedir. 100 kalp asnda, 45 hadde ynnden alnan numunenin geri yaylanma deeri, 0 ve 90 hadde ynlerindeki numunenin geri yaylanma deerinden daha byk olduu gzkmektedir. FeP04 malzemenin geri yaylanma yn, Fee350 malzemenin geri yaylanma yn ile ayndr (80 kalp asnda ve tm kalp yaraplarnda geri yaylanma deeri + yani alma eilimi, 90 kalp asnda ve tm kalp yaraplarnda geri yaylanma deeri - yani kapanma eilimi gzlenmektedir. 100 kalp asnda ise 1. ve 3. kesitler (u ksmlar) + yani alma eilimi, 2. kesit (orta blge) ise - yani kapanma eilimi gzlenmitir.).

63

64

DP600 MALZEME, R2 ERKEK RADYUSU, 0 HADDE YN

DP600 MALZEME, R2 ERKEK RADYUSU, 45 HADDE YN DP600 MALZEME, R2 ERKEK RADYUSU, 90 HADDE YN

2.000
2.000 2.000

1.000
1.000 1.000 80 0.000 0.000 1 -1.000 2 1 100 -1.000 2 3 90

80 90 3 100

80 90 3 100

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000
-2.000 -2.000 KES T NO

KES T NO

SAPMA (derece)

KES T NO

DP600 MALZEME, R4 ERKEK RADYUSU, 0 HADDE YN

DP600 MALZEME, R4 ERKEK RADYUSU, 45 HADDE YN

DP600 MALZEME, R4 ERKEK RADYUSU, 90 HADDE YN

2.000

2.000

2.000

1.000

1.000 80 0.000 90 1 -1.000 2 3 100

1.000 80 0.000 1 -1.000 2 3 90 100

80 90 3 100

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000

-2.000 KES T NO

SAPMA (derece)

-2.000 KES T NO

KES T NO

DP600 MALZEME, R6 ERKEK RADYUSU,0 HADDE YN

DP600 MALZEME, R6 ERKEK RADYUSU, 45 HADDE YN

DP600 MALZEME, R6 ERKEK RADYUSU, 90 HADDE YN

2.000
2.000

2.000

1.000
1.000

1.000 80 80 90 0.000 2 3 100 1 -1.000 2 3 90 100

80 90 3 100
-1.000 1 0.000

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000

-2.000 KES T NO

SAPMA (derece)

-2.000 KES T NO

KES T NO

ekil 4.3.8 DP600 malzemenin kalp alarna gre geri yaylanma deerleri

65

DP600 MALZEME, R2 ERKEK RADYUSU, 0 HADDE YN DP600 MALZEME, R2 ERKEK RADYUSU, 45 HADDE YN DP600 MALZEME, R2 ERKEK RADYUSU, 90 HADDE YN

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 1.000 1.Kesit 0.000 0.000 80 -1.000 90 80 3.Kesit -1.000 90 100 2.Kesit 1.Kesit 2.Kesit 100 3.Kesit

1.Kesit 2.Kesit 100 3.Kesit

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 -2.000 KALIP ACISI

KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

KALIP ACISI

DP600 MALZEME, R4 ERKEK RADYUSU, 0 HADDE YN

DP600 MALZEME, R4 ERKEK RADYUSU, 45 HADDE YN

DP600 MALZEME, R4 ERKEK RADYUSU, 90 HADDE YN

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 1.Kesit 0.000 2.Kesit 80 -1.000 90 100 3.Kesit 1.Kesit 2.Kesit 100 3.Kesit

1.000 1.Kesit 0.000 80 -1.000 90 100 2.Kesit 3.Kesit

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

-2.000 KALIP ACISI

KALIP ACISI

DP600 MALZEME, R6 ERKEK RADYUSU,0 HADDE YN

DP600 MALZEME, R6 ERKEK RADYUSU, 45 HADDE YN

DP600 MALZEME, R6 ERKEK RADYUSU, 90 HADDE YN

2.000

2.000

2.000

1.000 1.Kesit 2.Kesit 100 3.Kesit -1.000 80 0.000

1.000 1.Kesit 2.Kesit 90 100 3.Kesit

1.000 1.Kesit 0.000 80 -1.000 90 100 2.Kesit 3.Kesit

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000

-2.000 KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

-2.000 KALIP ACISI

KALIP ACISI

ekil 4.3.9 DP600 malzemenin kalp alarna gre geri yaylanma deerleri

66

ekil 4.3.8 ve ekil 4.3.9deki grafikler incelendiinde, DP600 malzemenin geri yaylanma yn ve deerlerinin kalp as ve yarapna bal olarak ok fazla deitii grnmektedir. 100 kalp asnda 2mm ve 4mm yarap deerleri iin geri yaylanma u kesitlerde - yani kapanma eilimi, orta kesitte ise + yani alma eilimi eklinde olduu grnmektedir. DP600 malzeme, 90 kalp as ve 4mm erkek kalp yarap ile geri yaylanma deeri + yani alma eiliminde, 6mm erkek kalp yarap ile geri yaylanma deeri - yani kapanma eiliminde olduu grlr. 80 kalp asnda ise tam tersi durum gzlenir, yani 4mm erkek kalp yarap ile geri yaylanma deeri - yani kapanma eiliminde, 6mm erkek kalp yarap ile geri yaylanma deeri + yani alma eklinde olduu grlmtr.

67

Fee355 MALZEME, R2 ERKEK RADYUSU, 0 HADDE YN Fee355 MALZEME, R2 ERKEK RADYUSU, 45 HADDE YN Fee355 MALZEME, R2 ERKEK RADYUSU, 90 HADDE YN

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 1.000 80 0.000 0.000 1 -1.000 2 1 100 -1.000 2 3 90 80 90 3 100

80 90 3 100

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 -2.000 KES T NO

KES T NO

SAPMA (derece)

KES T NO

Fee355 MALZEME, R4 ERKEK RADYUSU, 0 HADDE YN

Fee355 MALZEME, R4 ERKEK RADYUSU, 45 HADDE YN

Fee355 MALZEME, R4 ERKEK RADYUSU, 90 HADDE YN

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 80 0.000 90 1 -1.000 2 3 100 80 90 3 100

1.000 80 0.000 1 -1.000 2 3 90 100

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 KES T NO

SAPMA (derece)

-2.000 KES T NO

KES T NO

Fee355 MALZEME, R6 ERKEK RADYUSU,0 HADDE YN

Fee355 MALZEME, R6 ERKEK RADYUSU, 45 HADDE YN

Fee355 MALZEME, R6 ERKEK RADYUSU, 90 HADDE YN

2.000

2.000

2.000

1.000 80 90 3 100 -1.000 1 0.000

1.000 80 90 2 3 100

1.000 80 0.000 1 -1.000 2 3 90 100

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000

-2.000 KES T NO

SAPMA (derece)

-2.000 KES T NO

KES T NO

ekil 4.3.10 Fee355 malzemenin kalp alarna gre geri yaylanma deerleri

68

Fee355 MALZEME, R2 ERKEK RADYUSU, 0 HADDE YN Fee355 MALZEME, R2 ERKEK RADYUSU, 45 HADDE YN Fee355 MALZEME, R2 ERKEK RADYUSU, 90 HADDE YN

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 1.000 1.Kesit 0.000 0.000 80 -1.000 90 80 3.Kesit -1.000 90 100 2.Kesit 1.Kesit 2.Kesit 100 3.Kesit

1.Kesit 2.Kesit 100 3.Kesit

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 -2.000 KALIP ACISI

KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

KALIP ACISI

Fee355 MALZEME, R4 ERKEK RADYUSU, 0 HADDE YN

Fee355 MALZEME, R4 ERKEK RADYUSU, 45 HADDE YN

Fee355 MALZEME, R4 ERKEK RADYUSU, 90 HADDE YN

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 1.Kesit 0.000 2.Kesit 80 -1.000 90 100 3.Kesit 1.Kesit 2.Kesit 100 3.Kesit

1.000 1.Kesit 0.000 80 -1.000 90 100 2.Kesit 3.Kesit

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

-2.000 KALIP ACISI

KALIP ACISI

Fee355 MALZEME, R6 ERKEK RADYUSU,0 HADDE YN

Fee355 MALZEME, R6 ERKEK RADYUSU, 45 HADDE YN

Fee355 MALZEME, R6 ERKEK RADYUSU, 90 HADDE YN

2.000

2.000

2.000

1.000 1.Kesit 2.Kesit 100 3.Kesit -1.000 80 0.000

1.000 1.Kesit 2.Kesit 90 100 3.Kesit

1.000 1.Kesit 0.000 80 -1.000 90 100 2.Kesit 3.Kesit

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000

-2.000 KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

-2.000 KALIP ACISI

KALIP ACISI

ekil 4.3.11 Fee355 malzemenin kalp alarna gre geri yaylanma deerleri

69

ekil 4.3.10 ve ekil 4.3.11deki grafikler incelendiinde, Fee350 malzemenin 100 kalp asnda ve tm yarap deerleri iin orta kesitte - ynde, u kesitlerde ise + ynde geri yaylanma olumaktadr. 80 kalp asnda ve btn yarap deerlerinde tm kesitlerde + ynde geri yaylanma, 90 kalp asnda ve btn yarap deerlerinde tm kesitlerde - ynde geri yaylanma olduu grnmektedir.

70

FeP04 MALZEME, R2 ERKEK RADYUSU, 0 HADDE YN FeP04 MALZEME, R2 ERKEK RADYUSU, 45 HADDE YN FeP04 MALZEME, R2 ERKEK RADYUSU, 90 HADDE YN

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 1.000 80 0.000 0.000 1 -1.000 2 1 100 -1.000 2 3 90 80 90 3 100

80 90 3 100

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 -2.000 KES T NO

KES T NO

SAPMA (derece)

KES T NO

FeP04 MALZEME, R4 ERKEK RADYUSU, 0 HADDE YN

FeP04 MALZEME, R4 ERKEK RADYUSU, 45 HADDE YN

FeP04 MALZEME, R4 ERKEK RADYUSU, 90 HADDE YN

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 80 0.000 90 1 -1.000 2 3 100 80 90 3 100

1.000 80 0.000 1 -1.000 2 3 90 100

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 KES T NO

SAPMA (derece)

-2.000 KES T NO

KES T NO

FeP04 MALZEME, R6 ERKEK RADYUSU,0 HADDE YN

FeP04 MALZEME, R6 ERKEK RADYUSU, 45 HADDE YN

FeP04 MALZEME, R6 ERKEK RADYUSU, 90 HADDE YN

2.000

2.000

2.000

1.000 80 90 3 100 -1.000 1 0.000

1.000 80 90 2 3 100

1.000 80 0.000 1 -1.000 2 3 90 100

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000

-2.000 KES T NO

SAPMA (derece)

-2.000 KES T NO

KES T NO

ekil 4.3.12 FeP04 malzemenin kalp alarna gre geri yaylanma deerleri

71

FeP04 MALZEME, R2 ERKEK RADYUSU, 0 HADDE YN FeP04 MALZEME, R2 ERKEK RADYUSU, 45 HADDE YN FeP04 MALZEME, R2 ERKEK RADYUSU, 90 HADDE YN

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 1.000 1.Kesit 0.000 0.000 80 -1.000 90 80 3.Kesit -1.000 90 100 2.Kesit 1.Kesit 2.Kesit 100 3.Kesit

1.Kesit 2.Kesit 100 3.Kesit

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 -2.000 KALIP ACISI

KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

KALIP ACISI

FeP04 MALZEME, R4 ERKEK RADYUSU, 0 HADDE YN

FeP04 MALZEME, R4 ERKEK RADYUSU, 45 HADDE YN

FeP04 MALZEME, R4 ERKEK RADYUSU, 90 HADDE YN

2.000

2.000 1.000 1.Kesit 0.000 80 -1.000 -2.000

KALIP ACISI

2.000 1.000 1.Kesit 0.000 80 -1.000 -2.000

KALIP ACISI

1.000 1.Kesit 2.Kesit

0.000

2.Kesit 90 100 3.Kesit

2.Kesit 90 100 3.Kesit

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000

KALIP ACISI

FeP04 MALZEME, R6 ERKEK RADYUSU,0 HADDE YN

FeP04 MALZEME, R6 ERKEK RADYUSU, 45 HADDE YN

SAPMA (derece)

80 3.Kesit

90

100

FeP04 MALZEME, R6 ERKEK RADYUSU, 90 HADDE YN

2.000
2.000 1.000

2.000 1.000

1.000 1.Kesit 2.Kesit

0.000 80 -1.000 -2.000

1.Kesit 2.Kesit 90 100 3.Kesit

1.Kesit 0.000 80 -1.000 -2.000

KALIP ACISI

0.000 100 3.Kesit

2.Kesit 90 100 3.Kesit

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000

KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

KALIP ACISI

ekil 4.3.13 FeP04 malzemenin kalp alarna gre geri yaylanma deerleri

72

ekil 4.3.12 ve ekil 4.3.13deki grafikler incelendiinde, FeP04 malzemenin kalp asna bal geri yaylanma ynlerinin, Fee350 ile ayn olduu grnmektedir (100 kalp asnda ve tm yarap deerleri iin orta kesitte - ynde, u kesitlerde ise + ynde geri yaylanma olumaktadr. 80 kalp asnda ve btn yarap deerlerinde tm kesitlerde + ynde geri yaylanma, 90 kalp asnda ve btn yarap deerlerinde tm kesitlerde - ynde geri yaylanma olduu grnmektedir.).

73

DP600 MALZEME, 80 KALIP ACISI, 0 HADDE YN DP600 MALZEME, 80 KALIP ACISI, 45 HADDE YN DP600 MALZEME, 80 KALIP ACISI, 90 HADDE YN

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 1.000 R2 0.000 0.000 1 -1.000 2 1 R6 -1.000 2 3 R4 R2 R4 3 R6

R2 R4 3 R6

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 -2.000 ERKEK RADYUSU

ERKEK RADYUSU

SAPMA (derece)

ERKEK RADYUSU

DP600 MALZEME, 90 KALIP ACISI, 0 HADDE YN

DP600 MALZEME, 90 KALIP ACISI, 45 HADDE YN

DP600 MALZEME, 90 KALIP ACISI, 90 HADDE YN

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 R2 0.000 R4 1 -1.000 2 3 R6 R2 R4 3 R6

1.000 R2 0.000 1 -1.000 2 3 R4 R6

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 ERKEK RADYUSU

SAPMA (derece)

-2.000 ERKEK RADYUSU

ERKEK RADYUSU

DP600 MALZEME, 100 KALIP ACISI,0 HADDE YN

DP600 MALZEME, 100 KALIP ACISI, 45 HADDE YN

DP600 MALZEME, 100 KALIP ACISI, 90 HADDE YN

2.000

2.000

2.000

1.000 R2 R4 3 R6 -1.000 1 0.000

1.000 R2 R4 2 3 R6

1.000 R2 0.000 1 -1.000 2 3 R4 R6

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000

-2.000 ERKEK RADYUSU

SAPMA (derece)

-2.000 ERKEK RADYUSU

ERKEK RADYUSU

ekil 4.3.14 DP600 malzemenin kalp yaraplarna bal geri yaylanma deerleri

74

DP600 MALZEME, 80 KALIP ACISI, 0 HADDE YN DP600 MALZEME, 80 KALIP ACISI, 45 HADDE YN DP600 MALZEME, 80 KALIP ACISI, 90 HADDE YN

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 1.000 1.Kesit 0.000 0.000 2 -1.000 4 2 3.Kesit -1.000 4 6 2.Kesit 1.Kesit 2.Kesit 6 3.Kesit

1.Kesit 2.Kesit 6 3.Kesit

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 -2.000 KESIT NO

KESIT NO

SAPMA (derece)

KESIT NO

DP600 MALZEME, 90 KALIP ACISI, 0 HADDE YN

DP600 MALZEME, 90 KALIP ACISI, 45 HADDE YN

DP600 MALZEME, 90 KALIP ACISI, 90 HADDE YN

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 1.Kesit 0.000 2.Kesit 2 -1.000 4 6 3.Kesit 1.Kesit 2.Kesit 6 3.Kesit

1.000 1.Kesit 0.000 2 -1.000 4 6 2.Kesit 3.Kesit

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 KESIT NO

SAPMA (derece)

-2.000 KESIT NO

KESIT NO

DP600 MALZEME, 100 KALIP ACISI,0 HADDE YN

DP600 MALZEME, 100 KALIP ACISI, 45 HADDE YN

DP600 MALZEME, 100 KALIP ACISI, 90 HADDE YN

2.000

2.000

2.000

1.000 1.Kesit 2.Kesit 6 3.Kesit -1.000 2 0.000

1.000 1.Kesit 2.Kesit 4 6 3.Kesit

1.000 1.Kesit 0.000 2 -1.000 4 6 2.Kesit 3.Kesit

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000

-2.000 KESIT NO

SAPMA (derece)

-2.000 KESIT NO

KESIT NO

ekil 4.3.15 DP600 malzemenin kalp yaraplarna bal geri yaylanma deerleri

75

ekil 4.3.14 ve ekil 4.3.15deki grafikler incelendiinde, DP600 malzemenin 80 kalp asnda ve 4mm kalp yarapnda geri yaylanma deerleri tm kesitlerinde ynde iken, 90 kalp asnda geri yaylanma deerlerinin + ynde olduu, yani yn olarak tam tersine dnd grlmektedir. Ayn ekilde 6mm kalp yarapnda 80 kalp asyla baslan parann geri yaylanma deerleri tm kesitlerinde + ynde iken, 90 kalp asnda geri yaylanma deerlerinin - ynde olduu grlmektedir. 100 kalp asnda 2mm ve 4mm kalp yarapnda orta kesitte + ynde geri yaylanma olurken, u kesitlerde - ynde geri yaylanma gzlenir, 6mm kalp yarapnda ise geri yaylanma deerleri 0 deerine yaklamtr.

76

Fee355 MALZEME, 80 KALIP ACISI, 0 HADDE YN Fee355 MALZEME, 80 KALIP ACISI, 45 HADDE YN Fee355 MALZEME, 80 KALIP ACISI, 90 HADDE YN

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 1.000 R2 0.000 0.000 1 -1.000 2 1 R6 -1.000 2 3 R4 R2 R4 3 R6

R2 R4 3 R6

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 -2.000 KES T NO

KES T NO

SAPMA (derece)

KES T NO

Fee355 MALZEME, 90 KALIP ACISI, 0 HADDE YN

Fee355 MALZEME, 90 KALIP ACISI, 45 HADDE YN

Fee355 MALZEME, 90 KALIP ACISI, 90 HADDE YN

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 R2 0.000 R4 1 -1.000 2 3 R6 R2 R4 3 R6

1.000 R2 0.000 1 -1.000 2 3 R4 R6

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 KES T NO

SAPMA (derece)

-2.000 KES T NO

KES T NO

Fee355 MALZEME, 100 KALIP ACISI,0 HADDE YN

Fee355 MALZEME, 100 KALIP ACISI, 45 HADDE YN

Fee355 MALZEME, 100 KALIP ACISI, 90 HADDE YN

2.000

2.000

2.000

1.000 R2 R4 3 R6 -1.000 1 0.000

1.000 R2 R4 2 3 R6

1.000 R2 0.000 1 -1.000 2 3 R4 R6

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000

-2.000 KES T NO

SAPMA (derece)

-2.000 KES T NO

KES T NO

ekil 4.3.16 Fee355 malzemenin kalp yaraplarna bal geri yaylanma deerleri

77

Fee355 MALZEME, 80 KALIP ACISI, 0 HADDE YN Fee355 MALZEME, 80 KALIP ACISI, 45 HADDE YN Fee355 MALZEME, 80 KALIP ACISI, 90 HADDE YN

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 1.000 1.Kesit 0.000 0.000 2 -1.000 4 2 3.Kesit -1.000 4 6 2.Kesit 1.Kesit 2.Kesit 6 3.Kesit

1.Kesit 2.Kesit 6 3.Kesit

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 -2.000 ERKEK RADYUSU

ERKEK RADYUSU

SAPMA (derece)

ERKEK RADYUSU

Fee355 MALZEME, 90 KALIP ACISI, 0 HADDE YN

Fee355 MALZEME, 90 KALIP ACISI, 45 HADDE YN

Fee355 MALZEME, 90 KALIP ACISI, 90 HADDE YN

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 1.Kesit 0.000 2.Kesit 2 -1.000 4 6 3.Kesit 1.Kesit 2.Kesit 6 3.Kesit

1.000 1.Kesit 0.000 2 -1.000 4 6 2.Kesit 3.Kesit

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 ERKEK RADYUSU

SAPMA (derece)

-2.000 ERKEK RADYUSU

ERKEK RADYUSU

Fee355 MALZEME, 100 KALIP ACISI,0 HADDE YN

Fee355 MALZEME, 100 KALIP ACISI, 45 HADDE YN

Fee355 MALZEME, 100 KALIP ACISI, 90 HADDE YN

2.000

2.000

2.000

1.000 1.Kesit 2.Kesit 6 3.Kesit -1.000 2 0.000

1.000 1.Kesit 2.Kesit 4 6 3.Kesit

1.000 1.Kesit 0.000 2 -1.000 4 6 2.Kesit 3.Kesit

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000

-2.000 ERKEK RADYUSU

SAPMA (derece)

-2.000 ERKEK RADYUSU

ERKEK RADYUSU

ekil 4.3.17 Fee355 malzemenin kalp yaraplarna bal geri yaylanma deerleri

78

ekil 4.3.16 ve ekil 4.3.17deki grafikler incelendiinde, Fee355 malzemenin 80 kalp asnda tm kesitlerdeki geri yaylanma deerlerinin her bir yarap deerinde birbirine yakn ve yn olarak + ynde olduu gzkmektedir. 80 kalp asnda deer olarak geri yaylanma en az 4mm kalp yarapnda grnmektedir. 90 kalp asnda tm yarap deerleri iin geri yaylanma - ynde kmtr. zellikle 90 kalp asnda ve 2mm kalp yarapnda baslan paralarn geri yaylanma deerinin, 4mm ve 6mmye oranla daha fazla olduu aka gzlenebilir. 100 kalp asnda ise orta kesit - ynde, u kesitler + ynde geri yaylanma davran sergilemektedir ve deer olarak 2mm kalp yarapndaki geri yaylanma, 4mm ve 6mmye gre daha byktr.

79

FeP04 MALZEME, 80 KALIP ACISI, 0 HADDE YN FeP04 MALZEME, 80 KALIP ACISI, 45 HADDE YN FeP04 MALZEME, 80 KALIP ACISI, 90 HADDE YN

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 1.000 R2 0.000 0.000 1 -1.000 2 1 R6 -1.000 2 3 R4 R2 R4 3 R6

R2 R4 3 R6

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 -2.000 ERKEK RADYUSU

ERKEK RADYUSU

SAPMA (derece)

ERKEK RADYUSU

FeP04 MALZEME, 90 KALIP ACISI, 0 HADDE YN

FeP04 MALZEME, 90 KALIP ACISI, 45 HADDE YN

FeP04 MALZEME, 90 KALIP ACISI, 90 HADDE YN

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 R2 0.000 R4 1 -1.000 2 3 R6 R2 R4 3 R6

1.000 R2 0.000 1 -1.000 2 3 R4 R6

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 ERKEK RADYUSU

SAPMA (derece)

-2.000 ERKEK RADYUSU

ERKEK RADYUSU

FeP04 MALZEME, 100 KALIP ACISI,0 HADDE YN

FeP04 MALZEME, 100 KALIP ACISI, 45 HADDE YN

FeP04 MALZEME, 100 KALIP ACISI, 90 HADDE YN

2.000

2.000

2.000

1.000 R2 R4 3 R6 -1.000 1 0.000

1.000 R2 R4 2 3 R6

1.000 R2 0.000 1 -1.000 2 3 R4 R6

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000

-2.000 ERKEK RADYUSU

SAPMA (derece)

-2.000 ERKEK RADYUSU

ERKEK RADYUSU

ekil 4.3.18 FeP04 malzemenin kalp yaraplarna bal geri yaylanma deerleri

80

FeP04 MALZEME, 80 KALIP ACISI, 0 HADDE YN FeP04 MALZEME, 80 KALIP ACISI, 45 HADDE YN FeP04 MALZEME, 80 KALIP ACISI, 90 HADDE YN

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 1.000 1.Kesit 0.000 0.000 2 -1.000 4 2 3.Kesit -1.000 4 6 2.Kesit 1.Kesit 2.Kesit 6 3.Kesit

1.Kesit 2.Kesit 6 3.Kesit

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 -2.000 ERKEK RADYUSU

ERKEK RADYUSU

SAPMA (derece)

ERKEK RADYUSU

FeP04 MALZEME, 90 KALIP ACISI, 0 HADDE YN

FeP04 MALZEME, 90 KALIP ACISI, 45 HADDE YN

FeP04 MALZEME, 90 KALIP ACISI, 90 HADDE YN

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 1.Kesit 0.000 2.Kesit 2 -1.000 4 6 3.Kesit 1.Kesit 2.Kesit 6 3.Kesit

1.000 1.Kesit 0.000 2 -1.000 4 6 2.Kesit 3.Kesit

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 ERKEK RADYUSU

SAPMA (derece)

-2.000 ERKEK RADYUSU

ERKEK RADYUSU

FeP04 MALZEME, 100 KALIP ACISI,0 HADDE YN

FeP04 MALZEME, 100 KALIP ACISI, 45 HADDE YN

FeP04 MALZEME, 100 KALIP ACISI, 90 HADDE YN

2.000

2.000

2.000

1.000 1.Kesit 2.Kesit 6 3.Kesit -1.000 2 0.000

1.000 1.Kesit 2.Kesit 4 6 3.Kesit

1.000 1.Kesit 0.000 2 -1.000 4 6 2.Kesit 3.Kesit

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000

-2.000 ERKEK RADYUSU

SAPMA (derece)

-2.000 ERKEK RADYUSU

ERKEK RADYUSU

ekil 4.3.19 FeP04 malzemenin kalp yaraplarna bal geri yaylanma deerleri

81

ekil 4.3.18 ve ekil 4.3.19daki grafikler incelendiinde, FeP04 malzemenin kalp yarapna bal geri yaylanma ynlerinin, Fee355 ile ok byk benzerlik gsterdii gze arpmaktadr. 80 kalp asnda ve tm kesitlerde geri yaylanma yn +, 90 kalp asnda ve tm kesitlerde geri yaylanma yn - olduu gzkmektedir. 100 kalp asnda ortadaki kesitte - ynde geri yaylanma, u kesitlerde ise + ynde olduu ve deer olarak bu kalp asnda en byk deere 2mm yarap deerinde ulald gzkmektedir.

82

5. TARTIMA Deneysel almalar iin farkl malzeme tipi kullanlmtr. Her malzeme iin farkl kalp as ve farkl kalp erkek yarap kullanlarak deneyler gerekletirilmitir. Yaplan deneysel almalardan karlabilecek sonular aadaki gibidir: 1- Bklen paralarn kenar ve ortalarndaki geri yaylanma davranlar farkldr. 80 ve 90 kalp alarnda kenar ve ortalardaki geri yaylanma deerleri birbirlerine ok yakn iken, kalp asnn 100 olduu rneklerde DP600 sac iin kenarlarda negatif ynde, ortalarda ise pozitif ynde geri yaylanma gzlemlenmektedir. Fee355 ve FeP04 saclarda ise DP600 saca gre ters ynde geri yaylanmalar gzlenmitir. 2- Fee355 ve FeP04 saclarn kalp asna gre geri yaylanma davranlar benzerlik gstermektedir. Bu saclarn kenarlarnn, 90 kalp asnda negatif ynde, 80 ve 100 kalp alarnda ise pozitif ynde geri yayland grlmtr. Ortasnn ise 100 kalp asnda ulardan farkl ynde yani negatif ynde, 80 ve 90 kalp alarnda ularla ayn ynde geri yayland gzlemlenmitir. DP600 saclarda geri yaylanma davran sadece kalp alarna bal kalmayp, erkek kalp yaraplarna bal olarak da deikenlik gstermektedir. 2mm yarapl kalplarda yaplan ekillendirmede kenarlardaki geri yaylanmann yaklak olarak sfr olduu, ortalarda ise 80 kalp asnda negatif, 100 kalp asnda pozitif ve 90 kalp asnda yaklak sfr olduu grlmektedir. 4mm yarapl kalplarda yaplan ekillendirmede kenarlarda ve ortada 80 kalp as iin negatif, 90 kalp as iin pozitif geri yaylanmalar grlmektedir. Kalp asnn 100 olduu durumda ise kenarlarda negatif, ortada pozitif geri yaylanma olumaktadr. 6mm yarapl kalplarda yaplan ekillendirmede ise kenarlarda ve ortada 80 kalp as iin pozitif, 90 kalp as iin negatif ve 100 derece kalp asnda ise sfra yakn geri yaylanmalar grlmektedir. Kalp asna bal olarak DP600 malzemenin davran biiminin mevcut numuneler ile tespiti mmkn olmamtr. Kalp asnn deiim basamaklar

83

arttrlarak daha fazla sayda deney numunesi kullanp davran biiminin daha net ortaya konulmas gerekmektedir. DP600 malzemenin ift fazl olmasndan kaynakland tahmin edilen bu durum, dier iki sac malzemede grlmemektedir. Fee355 ve FeP04 saclarda 80 kalp asnda yaplan ekillendirmede kenar ve ortalarda pozitif geri yaylanma grlrken, 90de negatif geri yaylanmalar kenarlarda grlmektedir. pozitif, ortada 100 ise kalp negatif asnda geri yaplan yaylanma ekillendirmede gzlenmitir. 3- Kalp yaraplarna bal olarak numunelerde gzlenen geri yaylanma deerleri malzemelere gre deikenlik gstermektedir. DP600 malzemede 2mm yarapl kalplarda ekillendirilmi numunelerde kenar ksmlarda sfra yakn geri yaylanmalar gzlenmektedir. Ortalarda ise 80 kalp asnda negatif, 100 kalp asnda pozitif geri yaylanma grlrken, 90 kalp asndaki geri yaylanma deeri sfr civarndadr. FeP04 ve Fee355 saclarda 2mm, 4mm ve 6mm kalp yaraplarnda geri yaylanma davranlar benzerlik gstermektedir. Orta ve kenarda en fazla geri yaylanma deerlerinin 2mm yarapl kalplarda ekillendirilen kalplarda olduu grlmektedir. Orta ve kenarda en az geri yaylanma davranma deerlerinin 6mm yarapl kalplardaki numunelerde olduu grlmtr. 4- Hadde ynne bal olarak numunelerde gzlemlenen geri yaylanma davranlar benzerlik gstermektedir. Yaplan almada DP600 sac malzemesinin ar deikenlik gstermesinden dolay, ift fazl eliklerin daha detayl incelenmesi gerektii anlalmaktadr. Deiken admlar arttrlarak daha fazla sayda numuneler elde edip ift fazl sac malzemelerin davran biimlerinin belirlenmesinin uygun olaca grlmektedir.

84

1. KESIT, DP600 MALZEME, R2 ERKEK RADYUS

1. KESIT, DP600 MALZEME, R4 ERKEK RADYUS

1. KESIT, DP600 MALZEME, R6 ERKEK RADYUS

2.000

2.000 2.000

1.000 1.000 0 45 0.000 80 -1.000 90 100 90 -1.000 80 90 90 100 0.000 45 0

1.000

0 45 100 90

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 -2.000 KALIP ACISI

KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

KALIP ACISI

1. KESIT, FeP04 MALZEME, R2 ERKEK RADYUS

1. KESIT, FeP04 MALZEME, R4 ERKEK RADYUS

1. KESIT, FeP04 MALZEME, R6 ERKEK RADYUS

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 0 0.000 45 80 -1.000 90 100 90 0 45 100 90

1.000 0 0.000 80 -1.000 90 100 45 90

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

-2.000 KALIP ACISI

KALIP ACISI

1. KESIT, Fee 355 MALZEME, R2 ERKEK RADYUS

1. KESIT, Fee355 MALZEME, R4 ERKEK RADYUS

1. KESIT, Fee 355 MALZEME, R6 ERKEK RADYUS

2.000

2.000

2.000

1.000 0 45 100 90 -1.000 80 0.000

1.000 0 45 90 100 90

1.000 0 0.000 80 -1.000 90 100 45 90

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000

-2.000 KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

-2.000 KALIP ACISI

KALIP ACISI

ekil 10.1 Saclarn kalp as ve hadde ynne bal 1.kesit indeki geri yaylanmalar

85

2. KESIT, DP600 MALZEME, R2 ERKEK RADYUS

2. KESIT, DP600 MALZEME, R4 ERKEK RADYUS

2. KESIT, DP600 MALZEME, R6 ERKEK RADYUS

2.000

2.000 2.000

1.000 1.000 0 45 0.000 80 -1.000 90 100 90 -1.000 80 90 90 100 0.000 45 0

1.000

0 45 100 90

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 -2.000 KALIP ACISI

KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

KALIP ACISI

2. KESIT, FeP04 MALZEME, R2 ERKEK RADYUS

2. KESIT, FeP04 MALZEME, R4 ERKEK RADYUS

2. KESIT, FeP04 MALZEME, R6 ERKEK RADYUS

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 0 0.000 45 80 -1.000 90 100 90 0 45 100 90

1.000 0 0.000 80 -1.000 90 100 45 90

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

-2.000 KALIP ACISI

KALIP ACISI

2. KESIT, Fee 355 MALZEME, R2 ERKEK RADYUS

2. KESIT, Fee355 MALZEME, R4 ERKEK RADYUS

2. KESIT, Fee 355 MALZEME, R6 ERKEK RADYUS

2.000

2.000

2.000

1.000 0 45 100 90 -1.000 80 0.000

1.000 0 45 90 100 90

1.000 0 0.000 80 -1.000 90 100 45 90

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000

-2.000 KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

-2.000 KALIP ACISI

KALIP ACISI

ekil 10.2 Saclarn kalp as ve hadde ynne bal 2.kesit indeki geri yaylanmalar

86

3. KESIT, DP600 MALZEME, R2 ERKEK RADYUS

3. KESIT, DP600 MALZEME, R4 ERKEK RADYUS

3. KESIT, DP600 MALZEME, R6 ERKEK RADYUS

2.000

2.000 2.000

1.000 1.000 0 45 0.000 80 -1.000 90 100 90 -1.000 80 90 90 100 0.000 45 0

1.000

0 45 100 90

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 -2.000 KALIP ACISI

KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

KALIP ACISI

3. KESIT, FeP04 MALZEME, R2 ERKEK RADYUS

3. KESIT, FeP04 MALZEME, R4 ERKEK RADYUS

3. KESIT, FeP04 MALZEME, R6 ERKEK RADYUS

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 0 0.000 45 80 -1.000 90 100 90 0 45 100 90

1.000 0 0.000 80 -1.000 90 100 45 90

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

-2.000 KALIP ACISI

KALIP ACISI

3. KESIT, Fee 355 MALZEME, R2 ERKEK RADYUS

3. KESIT, Fee355 MALZEME, R4 ERKEK RADYUS

3. KESIT, Fee 355 MALZEME, R6 ERKEK RADYUS

2.000

2.000

2.000

1.000 0 45 100 90 -1.000 80 0.000

1.000 0 45 90 100 90

1.000 0 0.000 80 -1.000 90 100 45 90

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000

-2.000 KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

-2.000 KALIP ACISI

KALIP ACISI

ekil 10.3 Saclarn kalp as ve hadde ynne bal 3.kesit indeki geri yaylanmalar

87

1. KESIT, DP600 MALZEME, 0 HADDE YN

1. KESIT, DP600 MALZEME, 45 HADDE YN

1. KESIT, DP600 MALZEME, 90 HADDE YN

2.000

2.000 2.000

1.000 1.000 2 4 0.000 80 -1.000 90 100 6 -1.000 80 6 90 100 0.000 4 2

1.000

2 4 100 6

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 -2.000 KALIP ACISI

KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

KALIP ACISI

1. KESIT, FeP04 MALZEME, 0 HADDE YN

1. KESIT, FeP04 MALZEME, 45 HADDE YN

1. KESIT, Fe P04 MALZEME, 90 HADDE YN

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 2 0.000 4 80 -1.000 90 100 6 2 4 100 6

1.000 2 0.000 80 -1.000 90 100 4 6

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

-2.000 KALIP ACISI

KALIP ACISI

1. KESIT, Fee355 MALZEME, 0 HADDE YN

1. KESIT, Fee355 MALZEME, 45 HADDE YN

1. KESIT, Fe e355 MALZEME, 90 HADDE YN

2.000

2.000

2.000

1.000 2 4 100 6 -1.000 80 0.000

1.000 2 4 90 100 6

1.000 2 0.000 80 -1.000 90 100 4 6

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000

-2.000 KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

-2.000 KALIP ACISI

KALIP ACISI

ekil 10.4 Saclarn kalp as ve kalp yar apna bal 1.kesitindeki geri yaylanmalar

88

2. KESIT, DP600 MALZEME, 0 HADDE YN

2. KESIT, DP600 MALZEME, 45 HADDE YN

2. KESIT, DP600 MALZEME, 90 HADDE YN

2.000

2.000 2.000

1.000 1.000 2 4 0.000 80 -1.000 90 100 6 -1.000 80 6 90 100 0.000 4 2

1.000

2 4 100 6

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 -2.000 KALIP ACISI

KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

KALIP ACISI

2. KESIT, FeP04 MALZEME, 0 HADDE YN

2. KESIT, FeP04 MALZEME, 45 HADDE YN

2. KESIT, Fe P04 MALZEME, 90 HADDE YN

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 2 0.000 4 80 -1.000 90 100 6 2 4 100 6

1.000 2 0.000 80 -1.000 90 100 4 6

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

-2.000 KALIP ACISI

KALIP ACISI

2. KESIT, Fee355 MALZEME, 0 HADDE YN

2. KESIT, Fee355 MALZEME, 45 HADDE YN

2. KESIT, Fe e355 MALZEME, 90 HADDE YN

2.000

2.000

2.000

1.000 2 4 100 6 -1.000 80 0.000

1.000 2 4 90 100 6

1.000 2 0.000 80 -1.000 90 100 4 6

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000

-2.000 KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

-2.000 KALIP ACISI

KALIP ACISI

ekil 10.5 Saclarn kalp as ve kalp yar apna bal 2.kesitindeki geri yaylanmalar

89

3. KESIT, DP600 MALZEME, 0 HADDE YN

3. KESIT, DP600 MALZEME, 45 HADDE YN

3. KESIT, DP600 MALZEME, 90 HADDE YN

2.000

2.000 2.000

1.000 1.000 2 4 0.000 80 -1.000 90 100 6 -1.000 80 6 90 100 0.000 4 2

1.000

2 4 100 6

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 -2.000 KALIP ACISI

KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

KALIP ACISI

3. KESIT, FeP04 MALZEME, 0 HADDE YN

3. KESIT, FeP04 MALZEME, 45 HADDE YN

3. KESIT, Fe P04 MALZEME, 90 HADDE YN

2.000 2.000

2.000

1.000 1.000 2 0.000 4 80 -1.000 90 100 6 2 4 100 6

1.000 2 0.000 80 -1.000 90 100 4 6

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000 -2.000 KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

-2.000 KALIP ACISI

KALIP ACISI

3. KESIT, Fee355 MALZEME, 0 HADDE YN

3. KESIT, Fee355 MALZEME, 45 HADDE YN

3. KESIT, Fe e355 MALZEME, 90 HADDE YN

2.000

2.000

2.000

1.000 2 4 100 6 -1.000 80 0.000

1.000 2 4 90 100 6

1.000 2 0.000 80 -1.000 90 100 4 6

0.000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-1.000

-2.000

-2.000 KALIP ACISI

SAPMA (derece)

80

90

-2.000 KALIP ACISI

KALIP ACISI

ekil 10.6 Saclarn kalp as ve kalp yar apna bal 3.kesitindeki geri yaylanmalar

90

1. KESIT, DP600 M ALZEM E, 80 DERECE KALIP ACISI

1. KESIT, DP600 M ALZEM E, 90 DERECE KALIP ACISI 1. KESIT, DP600 M ALZEM E, 100 DERECE KALIP ACISI

2,000

2,000 2,000

1,000
1,000 1,000 0 0,000 0,000 2 -1,000 4 2 90 -1,000 4 6 45

0 45 6 90

0 45 6 90

0,000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-2,000
-2,000 -2,000 KALIP YARICAPI

KALIP YARICAPI

SAPMA (derece)

-1,000

KALIP YARICAPI

1. KESIT, Fe P04 M ALZEM E, 0 HADDE YN

1. KESIT, Fe P04 M ALZEM E, 45 HADDE YN

1. KESIT, Fe P04 M ALZEM E, 90 HADDE YN

2,000

2,000

2,000

1,000

1,000 0 0,000 45 2 -1,000 4 6 90

1,000 0 0,000 2 -1,000 4 6 45 90

0 45 6 90

0,000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-2,000

-2,000 KALIP YARICAPI

SAPMA (derece)

-1,000

-2,000 KALIP YARICAPI

KALIP YARICAPI

1. KESIT, Fe e 355 M ALZEM E, 0 HADDE YN

1. KESIT, Fe e 355 M ALZEM E, 45 HADDE YN

1. KESIT, Fe e 355 M ALZEM E, 90 HADDE YN

2,000

2,000

2,000

1,000
1,000

1,000 0 0 45 0,000 4 6 90 2 -1,000 4 6 45 90

0 45 6 90
-1,000 2 0,000

0,000

SAPMA (derece)

-2,000

-2,000 KALIP YARICAPI

SAPMA (derece)

-1,000

SAPMA (derece)

-2,000 KALIP YARICAPI

KALIP YARICAPI

ekil 10.7 Saclarn hadde yn ve kalp yar apna bal 1.kesitindeki geri yaylanmalar

91

2. KESIT, DP600 M ALZEM E, 80 DERECE KALIP ACISI

2. KESIT, DP600 M ALZEM E, 90 DERECE KALIP ACISI

2. KESIT, DP600 M ALZEM E, 100 DERECE KALIP ACISI

2,000

2,000 2,000

1,000 1,000 0 45 0,000 2 -1,000 4 6 90 -1,000 2 90 4 6 0,000 45 0

1,000

0 45 6 90

0,000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-2,000 -2,000 -2,000 KALIP YARICAPI

KALIP YARICAPI

SAPMA (derece)

-1,000

KALIP YARICAPI

2. KESIT, Fe P04 M ALZEM E, 0 HADDE YN

2. KESIT, Fe P04 M ALZEM E, 45 HADDE YN

2. KESIT, Fe P04 M ALZEM E, 90 HADDE YN

2,000 2,000

2,000

1,000 1,000 0 0,000 45 2 -1,000 4 6 90 0 45 6 90

1,000 0 0,000 2 -1,000 4 6 45 90

0,000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-2,000 -2,000 KALIP YARICAPI

SAPMA (derece)

-1,000

-2,000 KALIP YARICAPI

KALIP YARICAPI

2. KESIT, Fe e 355 M ALZEM E, 0 HADDE YN

2. KESIT, Fe e 355 M ALZEM E, 45 HADDE YN

2. KESIT, Fe e 355 M ALZEM E, 90 HADDE YN

2,000

2,000

2,000

1,000 0 45 6 90 -1,000 2 0,000

1,000 0 45 4 6 90

1,000 0 0,000 2 -1,000 4 6 45 90

0,000

SAPMA (derece)

-2,000

-2,000 KALIP YARICAPI

SAPMA (derece)

-1,000

SAPMA (derece)

-2,000 KALIP YARICAPI

KALIP YARICAPI

ekil 10.8 Saclarn hadde yn ve kalp yar apna bal 2.kesitindeki geri yaylanmalar

92

3. KESIT, DP600 M ALZEM E, 80 DERECE KALIP ACISI

3. KESIT, DP600 M ALZEM E, 90 DERECE KALIP ACISI

3. KESIT, DP600 M ALZEM E, 100 DERECE KALIP ACISI

2,000

2,000 2,000

1,000 1,000 0 45 0,000 2 -1,000 4 6 90 -1,000 2 90 4 6 0,000 45 0

1,000

0 45 6 90

0,000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-2,000 -2,000 -2,000 KALIP YARICAPI

KALIP YARICAPI

SAPMA (derece)

-1,000

KALIP YARICAPI

3. KESIT, Fe P04 M ALZEM E, 0 HADDE YN

3. KESIT, Fe P04 M ALZEM E, 45 HADDE YN

3. KESIT, Fe P04 M ALZEM E, 90 HADDE YN

2,000 2,000

2,000

1,000 1,000 0 0,000 45 2 -1,000 4 6 90 0 45 6 90

1,000 0 0,000 2 -1,000 4 6 45 90

0,000

SAPMA (derece)

SAPMA (derece)

-2,000 -2,000 KALIP YARICAPI

SAPMA (derece)

-1,000

-2,000 KALIP YARICAPI

KALIP YARICAPI

3. KESIT, Fe e 355 M ALZEM E, 0 HADDE YN

3. KESIT, Fe e 355 M ALZEM E, 45 HADDE YN

3. KESIT, Fe e 355 M ALZEM E, 90 HADDE YN

2,000

2,000

2,000

1,000 0 45 6 90 -1,000 2 0,000

1,000 0 45 4 6 90

1,000 0 0,000 2 -1,000 4 6 45 90

0,000

SAPMA (derece)

-2,000

-2,000 KALIP YARICAPI

SAPMA (derece)

-1,000

SAPMA (derece)

-2,000 KALIP YARICAPI

KALIP YARICAPI

ekil 10.9 Saclarn hadde yn ve kalp yar apna bal 3.kesitindeki geri yaylanmalar

92

6. KAYNAKLAR Autoform 3.2 User Manual, 2002 Advanced High Strength Steel Application Guidelines, International Iron and Steel Institute-Committee on Automotive Applications, January 2005 Carlson, B., Choice of Tool Materials for Punching and Forming of Extra- and Ultra High Strength Steel Sheets, 3rd SSAB International Conference Federici, C., Maggi, S., Rigoni, S., The Use of Advanced High Strength Steel Sheets in the Automotive Industry, 1st International Conference Super-High Strength Steels, 2-4 Kasm, 2005, Roma Forcellese, L. Fratini, F. Gabrielli, F. Micari, Computer aided engineering of the sheet bending process, J. Mater. Process. Technol. 60 (1996) 225232. J. Mater. Process. Technol. 60 (1996) 249254. J.-T. Gau, G.L. Kinzel, An experimental investigation of the influence of the Bauschinger effect on springback predictions, J. Mater. Process. Technol. 108 (2001) 369375. L.J. de Vin, A.H. Streppel, U.P. Singh, H.J.J. Kals, A process model for air bending, J. Mater. Process. Technol. 57 (1996) 4854. M. Yang, K.-I. Manabe, H. Nishimura, Development of real-time process control system for precision and flexible V-bending with an on-line database, M. Yang, K.-I. Manabe, H. Nishimura, Development of real-time process control system for precision and flexible V-bending with an on-line database, J. Mater. Process. Technol. 60 (1996) 249254. Nonaka, T., Development of Ultra-High-Strength Cold-Rolled Steel Sheets for Automotive Use, NIPPON STEEL TECHNICAL REPORT No. 88 S.W. Lee, D.Y. Yang, An assessment of numerical parameters influencing springback in explicit finite element analysis of sheet metal forming process, J. Mater. Process. Technol. 80/81 (1998) 6067. S.D. Benson, Press Brake Technology A Guide To Precision Sheet Metal Bending, Dearborn, Mich: Society of Manufacturing Engineers, 1997).Dutton, R., Edwards, R.

93

S.J. Thanki, H.K. Raval, A.K. Dave, Prediction of the punch reversal position under V-plate bending using real material (power-law) behavior, J. Mater. Process. Technol. 114 (2001) 227232. Schaeffler, D., Introduction to Advanced High Strength Steels, http://www.thefabricator.com/MetalsMaterials T.C. Hsu, I.R. Shien, Finite element modeling of sheet forming process with bending effects, J. Mater. Process. Technol. 63 (1997) 733737. ULSAB-AVC Engineering Report,October 2001 Wallentowitz, H., Leyers, J., Parr, T., Materials for Future Automotive Body Structures , Global Automotive Manufacturing And Technology, Touch Briefings, 2003 Zhang, L., Shi, M.F., 1999. Issues concerning material constitutive laws and parameters in springback simulations. SAE 1999-01-1002. http://www.worldautosteel.org/ulsab-avc/

94

7.TEEKKR Bu konuda bana alma frsat veren ve her trl destei salayan danman hocam Prof.Dr. Reat ZCANa Yaplan almalara ait maddi ve manevi desteklerini her zaman hissettiim, sac metal ekillendirme konusunda Trkiyenin nde gelen firmas olan Cokunz A.de yardmlarn esirgemeyen tm mesai arkadalarma, Her zaman yanmda olan eim ve aileme,

Teekkr bir bor bilirim...

95

8.ZGEM M. Mustafa YENICE , 1979 ylnda Bursada dodu. 1996-2001 yllar arasnda Dokuz Eyll niversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesi Makine Mhendislii Blmnde renimini tamamlad. Austos 2001 Austos 2004 tarihleri arasnda otomotiv yan sanayi olarak faaliyet gsteren Profil A. firmasnda Tasarm Mhendisi olarak alt, askerlik vazifesini tamamlayarak Ocak 2005 tarihinden bu yana Cokunz Metal Form ve Makina Endstri A..de Proses Tasarm ve Simlasyon Mhendisi olarak almaktadr.