Gio trnh H TH NG T I TIU

TS. L ANH TU N

===================================================================== Chng 3:

NHU C U N C V NHU C U T I C A CY TRNG

-- oOo --3.1 B C HI V THOT HI 3.1.1 B c hi (E) B c hi (Evaporation), k hi u l E, l qu trnh chuy n ha cc phn t n c t m t t v b m t thong c a vng ch a n c t th l ng sang th hi v i vo khng kh do tc ng chnh c a b c x m t tr i, nhi t , m khng kh, gi v cc y u t mi tr ng khc (Hnh 3.1).

B cx m t tr i

My Gi

B c hi t m t t

B c hi t b thong c a m t n c

B c hi t m t t

Hnh 3.1: Cc d ng b c hi t nhin B c x m t tr i cung c p nng l ng lm gia tng nhi t b m t c a m t n c v m t t t o i u ki n chuy n ha cc phn t n c t th l ng sang th hi. D i tc ng c a b c x m t tr i, ban ngy n c b c hi nhi u hn ban m, ma h l ng b c hi l n hn ma ng. Gi l do s xo tr n gy nn chuy n ng c a kh i khng kh. Gi cng m nh lm gia tng s cu n ht cc ph n t n c b m t c a n c v t chuy n t th l ng thnh th kh v cu n ln khng trung. Gi lm chuy n d ch kh i khng kh m g n m t t ln cao t o nn s gi m p khi n kh i khng kh kh hn trn vo khi n s t c b c hi tng thm. m khng kh cng th p cng lm gia tng ti m nng b c hi do s chnh l ch p su t cc l p khng kh. Vo ma kh, m khng kh th p khi n p su t khng kh th p theo, b c hi khi gia tng. Vo ma ma, khoi m khng kh t gi tr c c i (khng kh bo ha hi n c) th hi n t ng b c hi m t thong g n nh khng ng k . Cc y u t mi tr ng khc nh y u t t, cy tr ng v cc cng trnh trn m t t nh h ng n s b c hi. t ct t o nn s b c hi l n nh t so v i t st. Vng c nhi u cy tr ng, l ng b c hi t m t t cng b t i. Trn m t t, cng c nhi u cng trnh bao ph th l ng b c hi t nhin gi m i theo t l di n tch b che khu t. 17
==================================================================================\ Chng 3: NHU C U N C C A CY TR NG

Gio trnh H TH NG T I TIU

TS. L ANH TU N

===================================================================== L ng b c hi th ng tnh b ng chi u dy l p n c b c hi, n v l mm. T c b c hi l l ng n c b c hi trong m t n v th i gian (mm/ngy). Cc tr m kh t ng Vi t Nam th ng o b c hi b ng ch u o b c hi lo i A (Hnh 3.2). Ch u o b c hi lo i A (A pan) l m t ch u hnh tr trn c ng knh 120,7 cm, cao 25 cm lm b ng thp trng k m hay inox. Ch u c t trn m t t kho ng 15 cm trn m t k g . Trong ch u c m t ng tr trn nh cao 20 cm, ng knh 10 cm o m c n c qua m t thi t b g i l th c mc cu. M c n c vo ch u m i ngy ch ng 20 cm. Ghi nh n m c n c ngy hm tr c (kho ng 7:00 gi sng), n 24 gi sau o l i s s t gi m m c n c trong ch u xc nh l ng b c hi m t. o b c hi ph i km o ma, n u c ma ph i tr i l ng ma ri trong ngy.

Hnh 3.2: Ch u o b c hi lo i A Ngoi ra, c m t s cng th c kinh nghi m xc nh l ng b c hi E: Cng th c Maietikhomirov: E = d.(15 + 3 w) Cng th c Poliacov: Cng th c Davis: E = 0,5 d trong 3 cng th c trn: E l ng b c hi thng, (mm/thng); d thi u h t l ng m bo ha bnh qun thng (d = H r), %; w t c gi trung bnh thng cao 8 10 m, (m/s). T ng l ng b c hi Ez (m3) trn m t di n tch b m t F (km2) trong m t th i o n no c xc nh theo cng th c: Ez = 103 E F (3-4) trong E (mm) l t ng l ng b c hi trong th i o n tnh ton. 18
==================================================================================\ Chng 3: NHU C U N C C A CY TR NG

(3-1) (3-2) (3-3)

E = 18,6 (1 + 0,2.w) d2/3

Gio trnh H TH NG T I TIU

TS. L ANH TU N

===================================================================== 3.1.2 Thot hi (T) Thot hi (Transpiration), k hi u l T, l hi n t ng n c thot ra khng kh t m t l, thn cy nh l m t ph n ng sinh l c a cy tr ng ch ng l i s kh h n chung quanh n. Hi n c c h th ng r c a cy ht ln v thot ra t l cy qua cc kh kh ng b m t l v thn cy (Hnh 3.3). L ng n c thot hi t cy tr ng ty thu c vo t ng di n tch m t l (l r ng, l h p), c u trc l (d ng ph ng, xon, cu n,..), h ng l (v pha tia b c x m t tr i nhi u hay t), s phn b r c a cy (r dy, r tha). Trong ph m vi cy tr ng, l ng n c thot hi l n hn r t nhi u (c th ln n 90% t ng l ng n c t i) so v i l ng b c hi t m t t. S thot hi cy tr ng gia tng khi b c x m t tr i l n, nhi t mi tr ng tng cao, khng kh tr nn kh, gi m nh, m th p. Xc nhl ng thot hi qua l th ng kh khn v t chnh xc. Thng th ng ng i ta xc nh l ng thot hi c a cy tr ng t cc thng s khc trong phng trnh cn b ng n c.

Hnh 3.3: Chuy n v n c a n c trong

t ra khng kh qua h th ng r c a cy tr ng.

3.1.3 B c thot hi tham chi u (ETo) Nm 1990, T ch c Lng Nng Th gi i (FAO), H i T i tiu Qu c t v T ch c Kh t ng Th gi i t ch c m t h i ngh th ng nh t phng php xc nh l ng b c thot hi c a cy tr ng. Cc nh khoa h c (Doorenhos v Fruit, 1975) a ra khi ni m l ng b c thot hi tham chi u (Reference evapotranspiration), vi t t t l ETo, ch kh nng b c thot hi th c v t theo m t tiu chu n ho c i u ki n tham kh o. ETo l l ng n c dng t i cho m t cy tr ng l c chu n, tr ng v chm sc ng k thu t, ph u trn ton b m t t v c cung c p n c y theo m t i u ki n t i u. Phng php xc nh l ng b c thot hi tham chi u c FAO khuy n kch p d ng chung cho ton th gi i v c th hi n qua ti li u: Crop evapotranspiration Guidelines for 19
==================================================================================\ Chng 3: NHU C U N C C A CY TR NG

Gio trnh H TH NG T I TIU

TS. L ANH TU N

===================================================================== computing crop water requirement FAO Irrigation and Drainage Paper 56. M t s phng php xc nh ETo (Hnh 3.4): Phng php Th y tiu k (Lysimeter) Phng php Penman Monteith; Phng php Blaney Crriddle; Phng php b c hi ch u A.

N ng

Y UT

KH H U +Ph. php th y tiu k + Ph. php b c hi ch u E

ETo

Nhi t

Gi m

+ Ph. php Penman Monteith + Ph. php Blaney Crriddle CY TR NG Hnh 3.4: Cc phng php xc nh l ng b c thot hi ti m nng ETo

a. Phng php dng Th y tiu k Th y tiu k (Lysimeter) l m t thi t b dng xc nh gi tr b c thot hi tham chi u (ETo) c a m t cy tr ng theo m t i u ki n t i ch ng. B ng cch o th tch n c hay trong l ng ta c th xc nh l ng b c thot hi d a vo phng trnh cn b ng n c. Th y tiu k c d ng l m t thng hnh tr trn c y t nh lo i t canh tc. y thng c ch n c thot ra nh m o l ng th m su. Bn c nh , thi t b o ma b ng thng o ma cng c l p t. M t trn c a thng, cy tr ng c gieo c y u n gi ng nh mi tr ng bn ngoi (Hnh 3.5).

20
==================================================================================\ Chng 3: NHU C U N C C A CY TR NG

Gio trnh H TH NG T I TIU

TS. L ANH TU N

=====================================================================

o ma (R)

B c thot hi (ETo) T i (I) H m o th m su (DP)

Hnh 3.5: B tr thi t b Th y tiu k M t cch t ng qut, b ng cch o l ng ma ri trong khu v c (R), l ng t i (I) v l ng th m su xu ng t (P), l ng b c thot hi (ETo) s c xc nh theo: ETo = R + I P (3-5) M t s ni, ng i ta dng cn ( t d i th y tiu k ) th y tiu k xc nh l ng b c thot hi. xc nh s thay i l ng n c

Phng php 3 thng i v i cy la v m t s cy tr ng c n, ng i ta cng xc nh tr c ti p l ng b c thot hi b ng th y tiu k nhng t 3 thng khc nhau. Phng php ny th ng c g i l phng php 3 thng. Dng 3 thng hnh kh i vung c kch th c 60 x 60 x 60 cm, trong c 2 thng khng y v 1 thng c y. t 3 thng ny ngoi ng, thng c chon xu ng t sao cho mi ng thng ngang v i m t ru ng nh hnh 3.6. Dng th c mc cu xc nh m c n c trn m t ru ng. Thi t b o ma (R) cng c l p t khu th nghi m.

21
==================================================================================\ Chng 3: NHU C U N C C A CY TR NG

Gio trnh H TH NG T I TIU

TS. L ANH TU N

=====================================================================

A ET

B E

C E

P Hnh 3.6: B tr th nghi m xc

P nh l ng b c thot hi theo phng php 3 thng

G i tn 3 thng theo th t nh trn hnh v l thng A, thng B v thng C. Thng A khng y, c cy tr ng. Thng B khng y v khng c cy tr ng. Thng C c y v khng c cy tr ng. G i E l l ng n c b c hi t do m t thong, T l l ng n c thot hi t l v P l l ng n c m t do th m su. Cn b ng n c m i thng nh sau: Thng A: a=E+TP Thng B: b=EP Thng C: c=E Suy ra: L ng th m su L ng thot hi L ng b c thot hi P =cb T =ab ET = a + c b (3-6) (3-7) (3-8)

Phng php ny tng i d th c hi n nhng k t qu c th khng chnh xc l m do: S xo tr n khi t tr ng vo thng c th nh h ng n gi tr th m. Di n tch m t thng th y tiu k th ng khng l n nn tnh i di n khng cao. Nhi t t bn trong v bn ngoi thng c th chnh l ch lm nh h ng s b c thot hi n c c a cy tr ng. b. Phng php Penman Monteith Phng php Panman Monteith xc nh gi tr b c thot hi l m t hm s ph thu c nhi u thng s th i ti t t i ch v chung quanh khu v c xem xt. Cc thng s ny c m t chi ti t trong ti li u h ng d n tnh ton c a FAO Irrigation and Drainage Paper. No. 56: Guidelines for computing crop water requirement, (1985). Tnh gi tr b c thot hi theo Panman Monteith c ph n m m my tnh CROPWAT cho k t qu nhanh v ti n l i hn. L ng b c thot hi tham chi u ETo c tnh theo Panman Monteith:

22
==================================================================================\ Chng 3: NHU C U N C C A CY TR NG

Gio trnh H TH NG T I TIU

TS. L ANH TU N

=====================================================================

(3-9) trong : ETo Rn G T u2 ex ea - l ng b c thot hi tham chi u chung i v i cy tr ng (mm/ngy); - b c x m t tr i trn b m t cy tr ng (MJ/m2/ngy); -m t dng nhi t trong t (MJ/m2/ngy); - nhi t trung bnh ngy t i v tr 2 m t m t t (C); - t c gi t i chi u cao 2 m t m t t (m/s); - p su t hi n c bo ha (kPa); - p su t hi n c th c t (kPa); - d c c a p su t hi n c trn ng cong quan h nhi t (kPa/ C); - h ng s m (kPa/ C).

Cc gi tr thng s ni trn c th tnh t s li u do ngnh kh t ng cung c p k t h p v i cng th c v b ng tra theo ti li u c a FAO, Granier (1985). Phng php Panman Monteith cho k t qu tng i chnh xc nhng kh i l ng tnh ton l n, ph c t p v ph i c ti li u ban u. c. Phng php Blaney - Crridle Blaney Crridle cho cng th c tnh b c thot hi tham chi u ETo (mm/ngy) n gi n hn: ETo = p(0,48T + 8) (3-10) trong : T - nhi t trung bnh ngy (C); p - t l ph n trm s gi chi u sng trung bnh nm i v i cc ngy c a thng trong m t chu k t i. Gi tr c a p ph thu c vo v a l ni xem xt v th i gian tnh ton cho th i v cy tr ng, xc nh theo b ng 3.1. V B c Nam 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 B ng 3.1: B ng tra h s p trong cng th c Blaney-Criddle Thng II III IV V VI VII VIII IX X XI XII VIII IX X XI XII I II III IV V VI 0.20 0.26 0.32 0.38 0.41 0.40 0.34 0.28 0.22 0.17 0.13 0.21 0.26 0.32 0.36 0.39 0.38 0.33 0.28 0.23 0.18 0.16 0.23 0.27 0.31 0.34 0.36 0.35 0.32 0.28 0.24 0.20 0.18 0.23 0.27 0.30 0.34 0.35 0.34 0.32 0.28 0.24 0.21 0.20 0.24 0.27 0.30 0.32 0.34 0.33 0.31 0.28 0.25 0.22 0.21 0.25 0.27 0.29 0.31 0.32 0.32 0.30 0.28 0.25 0.23 0.22 0.25 0.27 0.29 0.31 0.32 0.31 0.30 0.28 0.26 0.24 0.23 0.26 0.27 0.29 0.30 0.31 0.31 0.29 0.28 0.26 0.25 0.24 0.26 0.27 0.28 0.29 0.30 0.30 0.29 0.28 0.26 0.25 0.25 0.26 0.27 0.28 0.28 0.29 0.29 0.28 0.28 0.27 0.26 0.25 0.27 0.27 0.28 0.28 0.29 0.29 0.28 0.28 0.27 0.26 0.26 0.27 0.27 0.28 0.28 0.28 0.28 0.28 0.28 0.27 0.27 0.27 0.27 0.27 0.27 0.27 0.27 0.27 0.27 0.27 0.27 0.27 0.27 (Ngu n: Brouwer v Heibloem, 1986) 23
==================================================================================\ Chng 3: NHU C U N C C A CY TR NG

I VII 0.15 0.17 0.19 0.20 0.22 0.23 0.24 0.24 0.25 0.26 0.26 0.27 0.27

Gio trnh H TH NG T I TIU

TS. L ANH TU N

===================================================================== V d 3.1: Tnh l ng b c thot hi tham chi u ETo theo Blaney Crridle cho thng 4 v 25 B c. Cho bi t nhi t trung bnh ngy trong thng 4 l 21,5 C. vng c

Gi i: T i v 25 B c trong thng 4 c p = 0,29 (tra b ng 3.1). V i T = 21,5 C th l ng b c thot hi tham chi u s l: ETo = p(0,48T + 8) = 0,29 (0,48 21,5 + 8) = 5,2 mm/ngy Cng th c Blaney Crridle c s d ng ph bi n nh n gi n v nh t l khi khng c y s li u quan tr c. Nm 1977, Doorenbos v Pruitt hi u ch nh cng th c Blaney Crridle b ng cch a thm m t s y u t kh h u. Cng th c Blaney Crridle hi u ch nh nh sau:

(3-11) trong : N - s ngy t i trong 1 chu k t i (10 N 30) (ngy); a - h s kinh nghi m, ph thu c RHmin (%) v t s n/N; b - h s kinh nghi m, ph thu c vo RHmin, n/N v Ud; RHmin m tng i t i thi u (%); n/N - t s gi n ng th c t / gi n ng l n nh t; Ud - t c gi trung bnh ngy (m/s); P - t l ph n trm s gi chi u sng trung bnh, l y theo b ng 3.1; T - nhi t trung bnh ngy trong th i k t i (C); K1, K2, K5 cc h s i u ch nh, c th l y K1 = 2,19; K2 = 8,13, K5 = 1. d. Phng php ch u b c hi lo i A Dng ch u b c hi lo i A ( m t m c 3.1.1) o s thay b c hi tham chi u ETo c xc nh theo: ETo = Kp Epan

i m c n c trong ch u. L ng (3-12)

trong : Epan - l ng b c hi o tr c ti p t ch u (mm). Kp - h s b c hi ch u. Kp ph thu c vo hnh dng ch u (lo i ch u, mu s c), v tr t ch u, i u ki n m v gi. Gi tr Kp th ng trong kho ng 0,35 0,85, trung bnh c th ch n Kp = 0,70. N u xt n v tr t ch u nh hnh 3.7 th Kp l y theo b ng 3.2.

24
==================================================================================\ Chng 3: NHU C U N C C A CY TR NG

Gio trnh H TH NG T I TIU

TS. L ANH TU N

===================================================================== Tr ng h p A Gi Vng t tr ng Vng tr ng cy Tr ng h p B Gi Vng Ch u t tr ng

Vng tr ng cy

Ch u

50 m

DA Hnh 3.7: Hai tr ng h p

50 m t ch u

DB

Ch u A m RH trung bnh (%) V n t c gi (m/s) Nh <2 Trung bnh 2-5 M nh 5-8 R t m nh >8

DA (m) 1 10 100 1000 1 10 100 1000 1 10 100 1000 1 10 100 1000

B ng 3.2. B ng tra h s Kp cho ch u A Tr ng h p A: Tr ng h p B: t trn th m c t trn m t t kh ro Th p Tr. Bnh Cao Th p Tr. Bnh Cao < 40 40-70 > 70 < 40 40-70 > 70 DB (m) 0.55 0.65 0.75 1 0.7 0.8 0.85 0.65 0.75 0.85 10 0.6 0.7 0.8 0.7 0.8 0.85 100 0.55 0.65 0.75 0.5 0.6 0.7 0.75 0.85 0.85 1000 0.5 0.6 0.65 1 0.65 0.75 0.8 0.6 0.7 0.75 10 0.55 0.65 0.7 0.65 0.75 0.8 100 0.5 0.6 0.65 0.7 0.8 0.8 1000 0.45 0.55 0.6 0.45 0.5 0.6 1 0.6 0.65 0.7 0.55 0.6 0.65 10 0.5 0.55 0.65 0.6 0.65 0.7 100 0.45 0.5 0.6 0.65 0.7 0.75 1000 0.4 0.45 0.55 0.4 0.45 0.5 1 0.5 0.6 0.65 0.45 0.55 0.6 10 0.45 0.5 0.55 0.5 0.6 0.65 100 0.4 0.45 0.5 0.55 0.6 0.65 1000 0.35 0.4 0.45 (Ngu n: FAO, Irrigation and Drainage paper No. 50)

25
==================================================================================\ Chng 3: NHU C U N C C A CY TR NG

Gio trnh H TH NG T I TIU

TS. L ANH TU N

===================================================================== 3.2 NHU C U N C C A CY TR NG 3.2.1 Khi ni m Trong tnh ton nhu c u n c cho cy tr ng, ng i ta th ng g p l ng n c m t i t b c hi v thot hi l i thnh m t v g i chung l l ng b c thot hi (evapotranspiration), vi t t t l ET. Trong m t vng t, khi cha c cy tr ng, ET s l E. Khi vng t c che ph b i cy tr ng trn 90% di n tch t, tr ET tr thnh T. L ng b c thot hi l thng s quan tr ng nh t xc nh nhu c u n c c a cy tr ng. M t cch g n ng ta c th xem: (Nhu c u n c c a cy tr ng) (L ng b c thot hi) Mu n xc nh l ng ET, th ng ph i lm th nghi m kh cng phu v m t th i gian. ET l thng s ty thu c vo nhi u y u t : Y u t kh h u; L p ph th c v t; i u ki n t. 3.2.2 B c thot hi cy tr ng (ETc) B c thot hi cy tr ng (Crop evapotranspiration), vi t t t l ETc, theo th c t xc nh theo: ETc = Kc . ETo (3-13) Trong , Kc l h s cy tr ng (crop coefficient), Kc thay i theo lo i cy tr ng, th i v canh tc v giai o n sinh tr ng c a cy tr ng. S thay i c a Kc c th bi u hi n b ng ng cong Kc theo giai o n sinh tr ng c a cy tr ng (Hnh 3.8). ng cong ny xc nh b ng th c nghi m. Tr ng h p thi u i u ki n s li u quan tr c , c th tham kh o k t qu cng b c a FAO (2001) theo B ng 3.3 v B ng 3.4. B ng 3.5 cho th i gian tr ng v s ngy ng v i th i k sinh tr ng c a cy tr ng. ng Kc th c 1.2 1.0 Kc 0.8 0.6 0.4 0.2 0.0 Hnh 3.8: V d s thay Giai o n sinh tr ng c a cy tr ng i gi tr Kc theo giai o n sinh tr ng c a cy tr ng 26
==================================================================================\ Chng 3: NHU C U N C C A CY TR NG

ng Kc thi t k

Ra hoa K t tri Pht tri n Gieo h t Thu ho ch

Gio trnh H TH NG T I TIU

TS. L ANH TU N

===================================================================== B ng 3.3: Kho ng gi tr Kc c a m t s lo i cy tr ng theo ma (FAO, 2001) Lo i Giai o n Giai o n Giai o n Giai o n cy tr ng u (gieo h t) pht tri n ra hoa k t tri thu ho ch C ib p 0,30 0,40 0,70 0,80 0,95 1,10 0,80 0,95 C r t 0,40 0,50 0,70 0,80 0,95 1,10 0,80 0,95 Bng v i 0,40 0,50 0,70 0,80 1,00 1,10 0,65 0,70 u ph ng 0,40 0,50 0,70 0,80 0,95 1,05 0,55 0,65 u xanh 0,30 0,40 0,65 0,75 0,95 1,05 0,85 0,95 u H Lan 0,40 0,50 0,70 0,80 1,05 1,20 0,95 1,10 u nnh 0,30 0,40 0,70 0,80 1,00 1,15 0,40 0,50 Da leo 0,40 0,50 0,70 0,80 0,85 0,95 0,70 0,80 B p 0,30 0,50 0,70 0,980 1,05 1,20 0,70 0,80 Khoai ty 0,40 0,50 0,70 0,80 1,05 1,15 0,70 0,80 Ma 0,40 0,50 0,80 0,90 1,10 1,20 0,60 0,70 H tiu 0,30 0,40 0,60 0,75 0,95 1,05 0,70 0,80 C chua 0,40 0,50 0,70 0,80 1,05 1,25 0,70 0,90 La m 0,30 0,40 0,70 0,80 0,95 1,20 0,20 0,25 La m ch 0,30 0,40 0,70 0,80 0,95 1,20 0,20 0,25 La n c 1,10 1,15 1.10 1,50 1,10 1,30 0,95 1,05 Hnh 0,40 0,60 0,70 0,80 0,95 1,05 0,75 0,85 C c i 0,40 0,50 0,55 0,65 0,85 0,95 0,85 0,95 C c i ng 0,40 0,50 0,75 0,85 1,05 1,20 0,60 0,70 Da h u 0,30 0,40 0,70 0,80 0,95 1,05 0,65 0,75 Ghi ch: Gi tr u: Khi m cao (RHmin > 70%) v gi nh (w < 5 m/s) Gi tr cu i: Khi m th p (RHmin < 70%) v gi m nh (w > 5 m/s) Khi khng th a i u ki n trn, c th l y tr trung bnh. B ng 3.4: Gi tr Kc c Cy tr ng Chu i Chanh To Nho a m t s lo i cy tr ng lu nin (FAO, 2001) Cn non Tr ng thnh 0,45 0,55 1,05 1,15 0,25 0,35 0,60 0,70 0,40 0,50 0,80 0,90 0,65 0,75 0,65 0,75

B ng 3.5: Th i gian tr ng (ngy) v s ngy ng v i th i k sinh tr ng c a cy tr ng Th i k T ng Cy tr ng Chn, th i gian Gieo s - Tng tr ng Ra hoa, Cy con k t tri thu ho ch
u xanh B pc i C r t 75 90 120 140 100 15 20 20 25 20 25 30 25 30 30 25 30 60 65 30 10 10 15 20 20

27
==================================================================================\ Chng 3: NHU C U N C C A CY TR NG

Gio trnh H TH NG T I TIU

TS. L ANH TU N

===================================================================== T ng th i gian
150 180 195 105 130 130 140 80 110 125 180 70 95 150 210 130 140 90 100 120 210 105 145 135 150 95 150 125 130 135 180

Th i k Gieo s Cy con
25 30 30 20 25 30 30 20 20 20 30 25 25 15 20 25 30 15 20 25 30 25 30 20 20 20 25 20 25 30 35

Cy tr ng

Tng tr ng
35 50 50 30 35 40 40 25 30 35 50 30 40 25 35 35 40 25 30 35 40 30 35 30 30 30 35 35 35 40 45

Ra hoa, k t tri
70 55 65 40 50 40 45 25 50 40 60 10 20 70 110 45 45 35 35 40 110 30 50 60 70 30 35 45 45 40 70

Chn, thu ho ch
20 45 50 15 20 20 25 10 10 30 40 5 10 40 45 25 25 15 15 20 30 20 30 25 30 15 25 25 25 25 30

Bng v i Da leo C tm B p ng t B p chn nui Hnh l Hnh c u ph ng u H Lan Tiu Khoai ty u nnh B xanh H ng dng C chua

3.3 L NG MA H U HI U (Re) Ma l m t ngu n cung c p n c t nhin r t quan tr ng v c n thi t cho t v cy tr ng. Khi l ng ma ri xu ng khu v c canh tc khng n c cho cy tr ng th khi bu c chng ta ph i c bi n php t i b sung (supplemental irrigation) b cho l ng n c thi u h t. Khng ph i t t c l ng ma ri (rainfall) u c c y tr ng s d ng, m t ph n n c ma s th m su (deep percolation) xu ng t b c p vo l ng n c ng m, m t ph n ch y trn (runoff) theo s n d c c a m t t (Hnh 3.6). Ph n n c ma th m su v ch y trn theo s n d c m cy tr ng khng s d ng c g i l l ng ma khng h u hi u. Ph n n c ma tr l i trong t ng r v c cy tr ng h p thu g i l l ng ma h u hi u (Effective rainfall), k hi u l Re. (L ng ma h u hi u) = (L ng ma ri) (L ng th m su) (L ng ch y trn) 28
==================================================================================\ Chng 3: NHU C U N C C A CY TR NG

Gio trnh H TH NG T I TIU

TS. L ANH TU N

===================================================================== My

Ma ri Ma ri Ch y trn Ch y trn Th m su Th m su

Hnh 3.6: M t ph n ma ri s b m t do ch y trn v th m su L ng ch y trn v th m su ty thu c vo a hnh, d c, l p ph th c v t, lo i t, Thng th ng ph i o c th c nghi m m i c cc s li u ny. S b , c th tham kh o ti li u c a FAO (2001): Re = 0,8 R khi R > 75 mm/thng (3-14) v Re = 0,6 R khi R < 75 mm/thng (3-15) Tr ng h p thi u s li u o c, c th t m th i s d ng s li u ma h u hi u t l ng ma th c o. B ng 3.6 xc nh l ng

B ng 3.6: Quan h gi a l ng ma th c o (R) v l ng ma h u hi u (Re) n v tnh: mm/thng R Re R Re 00 00 130 79 10 00 140 87 20 02 150 95 30 08 160 103 40 14 170 111 50 20 180 119 60 26 190 127 70 32 200 135 80 39 210 143 90 47 220 151 100 55 230 159 110 63 240 167 120 71 250 175 (Ngu n: Brouwer v Heibloem, 1986) 29
==================================================================================\ Chng 3: NHU C U N C C A CY TR NG

Gio trnh H TH NG T I TIU

TS. L ANH TU N

===================================================================== Ghi ch: Tr ng h p, l ng ma th c o n m gi a 2 tr s R cho trong b ng 3.6, gi tr g n ng c a Re s c n i suy theo cng th c: L ng ma th c o R a i b an ij bm

(3-16) n j N u cc gi tr l ng ma th c o a, i, b bi t. Tr l ng ma h u hi u n, m c c t b ng 3.3. Cng th c n i suy s cho l ng ma h u hi u:

L ng ma h u hi u Re (3-17) V d 3.2: N u l ng ma th c o l 175 mm th l ng ma h u hi u s l bao nhiu? Gi i: L ng ma 175 mm n m gi a tr 170 mm v 180 mm, cn c vo b ng 3.3, tng ng v i 2 tr l ng mu h u hi u l 111 mm v 119 mm. V y l ng ma h u hi u cho l ng 175 mm s l:

3.4 NHU C U T I C A CY TR NG 3.4.1 Xc nh nhu c u t i l n nh t theo thng Nhu c u t i cho m t lo i cy tr ng no chnh l s hi u s gi a nhu c u n c cho cy tr ng v l ng ma h u hi u. (Nhu c u t i c a cy tr ng) = (Nhu c u n c cho cy tr ng) (L ng ma h u hi u) D a vo th i gian canh tc (t thng n thng), thnh l p b ng xc nh nhu c u n c theo thng. Bn c nh thu th p s li u ma thng trung bnh c a giai o n canh tc. L ng ma h u hi u c tnh ho c suy t b ng tra (Ph n 3.3). S chnh l ch gi a nhu c u n c cy tr ng v l ng ma h u hi u theo thng chnh l nhu c u t i theo thng c a cy tr ng. L p b ng tnh ton c k t qu , ng th i xc nh c thng c m c t i cao nh t. L y gi tr m c t i cao nh t thng lm c s thi t k cng trnh t i cho th i v .

30
==================================================================================\ Chng 3: NHU C U N C C A CY TR NG

Gio trnh H TH NG T I TIU

TS. L ANH TU N

===================================================================== V d 3.3: Gi s c m t cnh ng tr ng c chua v i th i gian sinh tr ng l 150 ngy. Th i v canh tc c chua l t thng 2 n thng 6. Nhu c u n c cho c chua theo t ng thng cho b ng sau: Thng 2 3 4 5 6 T ng Nhu c u n c 69 123 180 234 180 786 (mm/thng) Tr m Kh t ng cung c p gi tr l ng ma trung bnh c a cc thng cho Thng 2 3 4 5 L ng ma R 20 38 40 80 (mm/thng) Hy xc nh l ng n Gi i: S d ng b ng 3.6 Thng L ng ma h u hi u Re (mm/thng) c c n t i cho c chua t ng thng. c l ng l ng ma h u hi u Re, k t qu cho 2 3 4 5 2 13 14 39 b ng sau: 6 0 T ng 68 b ng sau: 6 16 T ng 194

V y, nhu c u t i cho c chua theo t ng thng s l: Thng 2 3 4 L ng t i 67 110 166 (mm/thng)

5 195

6 180

T ng 718

Nhn k t qu trn, ta d dng bi t thng 5 l thng cao i m c a nhu c u t i. Nh v y, n u thi t k h th ng t i cho v c chua trong kho ng th i v ny, gi tr max c a nhu c u t i theo thng s l 195 mm/thng. N u ph i lm knh d n n c th lu l ng d n n c ph i th a cho l p n c t i ny trn ton b di n tch tr ng c chua. 3.4.2 Ch t i c a cc lo i cy tr ng M i lo i cy tr ng c n c m t ch t i nh t nh. Vi c xc nh ch t i l qu trnh tnh ton thnh l p ng qu trnh nh m c t i theo t ng giai o n sinh tr ng c a cy tr ng. M c ch chnh l nh m t m c tiu nng su t cng nh tnh kinh t trong xy d ng v qu n l cng trnh t i. M c t i (k hi u l m) l l ng n c c n t i ( n v l th tch kh i n i t i, m3) cho m t n v di n tch cy tr ng (tnh theo hecta, ha). M c t i c tnh b ng m3/ha. H s t i (coefficient of irrigation) l l ng n c c n cung c p cho 1 n v di n tch trong kho ng th i gian nh t nh t c m c t i. (3-18) trong : q m t 86,4 -h -m - th -h s t i (l/s.ha); c t i (m3/ha); i gian t i (ngy); s quy i n v . 31
==================================================================================\ Chng 3: NHU C U N C C A CY TR NG

Gio trnh H TH NG T I TIU

TS. L ANH TU N

===================================================================== Lu : 1 m3/ha 1 l/s.ha = 10 mm = 8,64 mm/ngy.ha = 86,4 m3/ngy.ha

3.4.3. Xc nh m c t i cho cy la Cy la c nhi u giai o n sinh tr ng, c th nh hnh 3.7. T y theo gi ng la v ma v , th i gian sinh tr ng t lc s /c y n khi thu ho ch kho ng t 95 145 ngy. Ta c th g i giai o n t khi c cy m n lc ch i max l th i k pht tri n, giai o n cy la lm ng (t ng gi) - tr bng l th i k tr bng hay th i k sinh s n, cu i cng khi h t la ng m s a ch c xanh cho n lc thu ho ch l th i k chn.

Hnh 3.7: Cc giai o n sinh tr ng c a cy la v nhu c u t i (x p x ) N u khng cung c p n c cho cy la trong giai o n tng tr ng, s l ng ch i v chi u cao cy c th b gi m. N u c t i l i, cy la s ph c h i nhng nng su t c kh nng gi m. Trong giai o n pht d c c a cy la (lm ng tr bng), n u b h n hn ko di, nng su t la s gi m r r t. Trong canh tc la, c hai th i k t i quan tr ng l th i k t i i (chu n b t) v th i k t i d ng. T i i nh m lm m m t cho n khi t c bo ha n c t o i u ki n cho vi c cy i. Th i k lm i th ng kho ng 2 3 tu n, khng nn ko di qu 4 tu n v s nh h ng n cc v sau. T i d ng nh m duy tr l ng n c c n trong ru ng b cho l ng n c m t i do b c thot hi v th m rt xu ng t trong giai o n t sau khi c y cho n khi la g n chn. 32
==================================================================================\ Chng 3: NHU C U N C C A CY TR NG

Gio trnh H TH NG T I TIU

TS. L ANH TU N

===================================================================== L ng n c t i cho th i k lm i (15 30 ngy) Wta = Wc + Wbh + We + Wp 10 CR (3-19) trong : Wta - l p n c t i i, mm; Wc - l p n c chn ru ng, m3/ha; Wc = a, v i a = 20 30 mm; Wbn - l p n c bo ha trong t ng t m t ru ng, mm; Wbh = 104 HA (1 - n) H - chi u su l p t bo ha, mm; A - r ng theo th tch c a t, %; n m ban u c a t, (% c a r ng A); Xem minh h a hnh 3.8. We - l p n c b c hi trong th i gian lm i; mm We = 10. E ta E - b c hi trung bnh ngy trong th i gian lm i, mm/ngy; ta - th i gian lm i, ngy; Wp - l ng th m n nh; mm Wp = 10 Ke. I. t Ke - h s th m n nh,t y theo lo i t, mm/ngy; J - gradient th m n nh; t - th i gian th m n - h s s d ng n c ma Re R nh, ngy

- l p n c ma h u hi u, mm; - l p n c ma o th c t t thng o ma, mm B c hi E Ma R

a t ru ng H Th m Wp m ban u n, r ng t A% M c n c ng m

Hnh 3.8: Minh h a cc thng s c a phng trnh 3.19 H s t i i q (l/s.ha) s xc nh theo cng th c: (3-20) 33
==================================================================================\ Chng 3: NHU C U N C C A CY TR NG

Gio trnh H TH NG T I TIU

TS. L ANH TU N

===================================================================== L ng n c t i d ng D a vo phng trnh cn b ng n c: I = ET + P R trong : I - l p n c t i, mm; ET - l p n c m t i do b c thot hi, mm P - l p n c th m rt, mm; R - l p n c ma ri xu ng, mm.

(3-21)

o l ng th m rt xu ng t, ng i ta chn 2 thng tr trn ng tm c ng knh l n l t l 30 cm v 60 cm xu ng t (hnh 3.9). N c hai thng b ng nhau, thng ngoi c tc d ng t o gradient th y l c n c thng trong b o m c th m th ng ng xu ng t. o t c h th p m c n c thng trong xc nh t c th m rt theo mm/gi . Thng ngoi Thng trong 60 cm 30 cm

N c t

20 cm 10 -15 cm

Th m

Hnh 3.9: B tr o th m rt ngoi S th m rt ph thu c vo lo i phn lo i m c th m rt. t tr ng, v d m t k t qu

ng o cho b ng 3.7. B ng 3.8 cho

B ng 3.7: T c Lo i t t th t t th t m n t th t pha st

th m rt c a m t s lo i t T c th m rt (mm/gi ) t c th m th c v t t tr ng 25 13 15 8 5 3

34
==================================================================================\ Chng 3: NHU C U N C C A CY TR NG

Gio trnh H TH NG T I TIU

TS. L ANH TU N

===================================================================== B ng 3.8: Phn lo i t c th m M c T c th m (mm/gi ) Nhanh > 160 Nhanh Trung bnh 50 - 160 Trung bnh 16 - 50 Trung bnh Ch m 5 - 16 Ch m 1,25 5,0 R t ch m < 1,25 nh l ng t i d ng b ng phng php l p b ng L p b ng tnh s b d a vo phng trnh cn b ng n c ng m i th i o n 10 ngy t i m i giai o n sinh tr ng theo v d b ng 3.9. B ng 3.9: Cn b ng n c trn ru ng la trong th i k t i d ng n v tnh: mm
Th i k sinh tr ng (1) C y N y ch i Th i o n 10 ngy (2) 1/5 10/5 16/5 26/5 27/5 6/6 7/6 17/6 L p n c u th i o n S1 (3) 30 40 40 B c thot hi ET (4) 24 30 Th m P (5) 10 8 L ng ma R (6) 15 20 L ng t i I (7) 39 18 L p n c cu i th i o n S2 (8) 40 40 L p n c bnh qun gi a u v cu i k (9) 35 40 L p n c cy la yu c u (10) 30 - 40 30 - 50

Tr

ng

30 - 60 10 20 10 0

Ng m s a Ch c xanh Chn

Cc b c tnh ton: o L p b ng theo m u trn; o L p n c th i o n u S1 d a vo th c t ngoi ng ho c gi nh; o Cc s li u c t (4), (5) v (6) l y t Tr m Kh t ng; o L ng n c t i I cn c vo l p n c cy la yu c u v d ki n l p n c th i o n cu i m nh m c t i; o L p n c th i o n cu i S2 (m i th i o n 10 ngy): S2 = S1 + R + I ET P (3-22) o L ng n c bnh qun gi a u v cu i k: (3-23) t ng giai

o L p n c cy la yu c u th ng d a vo cc nghin c u nhu c u l p n c o n sinh tr ng m a ra khuy n co.

K t qu trn mang tnh s b v c m t s c t s li u kh t ng ch l ph ng on. Theo th c t canh tc v di n bi n th i ti t m b ng trn s c cc b c hi u ch nh. 35

==================================================================================\ Chng 3: NHU C U N C C A CY TR NG

Gio trnh H TH NG T I TIU

TS. L ANH TU N

===================================================================== nh l ng t i d ng b ng phng php gi i

Cc b c th c hi n (Hnh 3.10): o L p th c 2 tr c: tr c honh l th i gian sinh tr ng c a cy la, tr c tung l m c t i tng ng; o V ng ly tch n c hao (Whao): Whao = ET + P; o V ng ly tch n c hao A = (Whao + amax) v i amax l l p n c t i a gi trn m t ru ng, amax = 60 cm; o V ng ly tch n c hao B = (Whao + amin) v i amin l l p n c t i thi u gi trn m t ru ng, amin = 30 cm; o Trn tr c honh, v l ng ma ri theo ngy xu t hi n. L ng ma xc nh t m hnh ma ngy ng v i t n su t thi t k 75% (xem thm Gio trnh Th y vn Cng trnh c a L Anh Tu n, 2006, i h c C n Th). o T i m a0 ban u c a l p n c trn ru ng, v ng th ng n m ngang, song song v i tr c honh, c t ng B, t i m giao c t, ti p t c v ng th ng ng, song song v i tr c tung, c t ng A. on gi a ng B v ng A chnh l l ng n c t i t i th i i m xem xt. o Tr ng h p c ma, th t nh ti n chi u dy l p n c ma ln, c ng thm l p n c m t ru ng t i th i i m . N u l p n c ny v t qu ng A th ph i tiu n c th i o n . N u l p n c khng v t qu ng A th ti p t c v ng ngang cho n khi g p ng B xc nh th i i m t i v l p n c t i. L p n c trn ru ng, mm Tiu ng A: (Whao + amax) ng B: (Whao + amin) ng Whao = ET + P

Ma Tiu

T i Ma Ma T i T i Ma ngy amax amin Hnh 3.10: Xc

Ma ngy, mm

Ngy nh cc th i k t i ho c tiu cho cy tr ng b ng gi i

36
==================================================================================\ Chng 3: NHU C U N C C A CY TR NG

Gio trnh H TH NG T I TIU

TS. L ANH TU N

===================================================================== 3.4.4. Xc nh m c t i cho cy tr ng c n i v i cy tr ng c n, ng i ta dng phng php t i m. Phng php ny l c n duy tr m thch h p trong t n m trong gi i h n th y dung ngoi ng (hay m l n nh t max) v i m ho (hay m nh nh t min) (Hnh 3.11). min ph thu c vo l ng b c thot hi c a cy tr ng hay ni cch khc ph thu c vo lo i cy tr ng. min < < max (3-24) T ng l ng n c h u hi u (Total Available Water TAW) c xc nh theo: TAW = Sa = W ng ru ng Who cy = ( ng ru ng ho cy). D V i D - chi u su l p t c n t i; cm. (3-26) (3-25)

m h u hi u (Readily available water RAW) RAW = Sa. p V i p - h s ph thu c vo cy tr ng v l ng b c thot hi, c th l y p = 0,75. M c tng tr ng

T ih o

Sa (1-p) Sa (p) (RAW)

ho cy

u hi u

ng ru ng

(TAW) = Sa Hnh 3.11: Minh h a cch xc nh t ng l ng n c h u hi u v m h u hi u

Vi c xc nh m trong t th ng m t th i gian, mu n chnh xc ph i khoan l y m u ngoi ng v a v phng th nghi m phn tch. Theo kinh nghi m, ta c th c on m trong t b ng cch quan st ngoi ng v th t b ng tay nh B ng 3.10 v B ng 3.11.

37
==================================================================================\ Chng 3: NHU C U N C C A CY TR NG

Gio trnh H TH NG T I TIU

TS. L ANH TU N

===================================================================== B ng 3.10: Xc m 50 60% Ru ng mu: t khng vo thnh vin c Ru ng la: M t ru ng n t n , nghing bn chn c th l t vo khe n t m b ng quan st v th b ng tay ru ng t th t Quan st v th b ng tay m 70 75% m 80 85% m 90- 85% Ru ng mu: Ru ng mu: Ru ng mu: t vo thnh vin c t vo thnh vin t se c thnh nhng khi n vo th v c, khi n vo th nh ng s i nh d dng khng v Ru ng la: M t ru ng n t chn chim Ru ng la: Ru ng la: M t ru ng li n m t, c M t ru ng nho giun n t nh

B ng 3.11 : Xc L ng n c c n t i I (cm/100 cm) 0 2,5 4,2 6,5 t ct N c ra tay khi n m ch t (*) Hi m Thnh vin trn d v Hi m, Hi dnh Kh r i r c Ch y qua k tay

nh l ng n c c n t i b ng xc gic Lo i t t pha ct Th t trung bnh St (*) + c th vn v s i 5 cm Dnh Vn thnh s i d dng - nt Thnh vin trn kh v n: Meriam et al, 1973)

(*) + c th vn s i nh , ng n. Thnh vin trn kh v

(*) + c th vn s i 3 cm Thnh vin trn d o Khi vn s dnh C th thnh vin Thnh vin trn trn kh v C th thnh vin - nt trn y u (Ngu nh:

Khi tnh ton ch t i cho cy tr ng c n, c n xc i. L p n c t i; ii. Chu k t i; iii. Th i gian t i; iv. S l n t i; v. T ng l ng n c t i. i. Xc nh l ng n c t i I = ( trong : k D
ng ru ng

- min) k.D

(3-27)

- dung tr ng kh c a t, g/cm3; - chi u su l p t c n t i; cm. m nh nh t min

ii. Xc nh chu k t i - Ngy t i l ngy m m t gi m xu ng t i - Chu k t i l kho n th i gian gi a hai l n t i - Vi t phng trnh cn b ng n c gi a hai l n t i

38
==================================================================================\ Chng 3: NHU C U N C C A CY TR NG

Gio trnh H TH NG T I TIU

TS. L ANH TU N

===================================================================== I + R = nET + trong : n - s ngy t i, ngy; - chnh l ch m = 0 u v cu i th i o n, %; (3-28)

(3-29) iii. Th i gian t i (3-30) trong : I q - l ng n c t i, mm/ngy; - h s t i, l/s.ha;

iv. S l n t i S l n t i d a theo th i gian sinh tr ng c a cy tr ng v chu k t i (Hnh 3.11)

Hnh 3.11:

m s l n t i trong c th i gian sinh tr ng c a cy tr ng

v. T ng l ng t i T ng l ng t i cho c v Iv l t ng l ng t i cho t ng k t i Ii: Iv = Ii

(3-31)

Ta c th dng phng php gi i v xc nh m c t i thao th i gian (Hnh 3.12). V tr c tung l m c n c t i, c chi u dng 2 u, tr c honh cc cc thng c a th i v canh tc. V ng ly tch cn b ng n c, ng s (1): W = (Wb + Re + Ge ET), trong : o Wb - l ng n c u th i o n; o Re - l ng ma h u hi u; o Ge - l ng n c ng m b sung; v o ET - l ng b c thot hi. V ng s (2): Sa.D, trong : o Sa - t ng l ng n c h u hi u (TAW); o D - chi u su l p t c n t i, cm. V ng s (3): (1 - p) Sa.D o p - h s ph thu c vo cy tr ng v l ng b c thot hi. T giao i m gi a ng s (1) v ng s (3), v ng s (4) song song v i tr c tung c t ng s (2), t giao i m v ng song song v i ng s (1) n khi c t ng s (3) th v ln ng s (5) song song v i tr c tung, Ti p t c nh v y ta s c m t chu i ng dch d c s (4) v (5) xen nhau. 39
==================================================================================\ Chng 3: NHU C U N C C A CY TR NG

Gio trnh H TH NG T I TIU

TS. L ANH TU N

===================================================================== Th i i m t i cc cc o n ng s (4). L p n c t i chnh l chi u cao c a ng s (4) n m k p gi a ng s (2) v s (3). S l n t i l s o n th ng ng s (4). Ht 400 300 200 4 100 0 T5 100 200 300 400 500 600 700 Hnh 3.12: gi i xc nh m c t i cho cy tr ng c n (Wb + Re + Ge ET) 1 T6 T7 T8 5 2 3 Sa.D
i

(1-p)Sa.D Thng

40
==================================================================================\ Chng 3: NHU C U N C C A CY TR NG